Het schoeisel van de KNIL-militair - Collectie

markt: in Indië waren na de fabrieksafleveringen van Roussel, al rond de eeuwwisseling vele
mini-bedrijfjes opgekomen, meest gerund door nijvere Chinezen in of naast hun woonstee. En
deze gingen de bestaande militaire schoenen namaken. Dikwijls waren de privé-schoenen
lichter in gewicht; in ieder geval konden ze volop concurreren met de model-schoenen.
Aangezien officieren en onderofficieren tot en met inheemse sergeant der eerste klasse hun
kledings- en uitrustingsstukken tegen een vastgesteld tarief uit de militaire magazijnen konden
kopen, vergeleken deze snel prijs en kwaliteit van de dienstschoen met die van de kleine
schoenmakertjes. En zo ontstond al ras een concurrentie-verhouding. Ook lagere militairen
zorgden er voor bij de Chinees in te kopen om zo hun uitkeringen via hun kledinggeld
voordeliger te maken (wij komen hier op terug). De Chinees kon altijd wel voordeliger prijzen
aanbieden dan de intendance-afdeling van het leger: ook hierover verderop meer.
Ook waren hogere commandanten (ook die van marechaussee-eenheden) vaak vrij in de
keuze van aanschaf op de vrije markt, binnen zekere bepalingen en zeker als het `den lande'
voordeliger uit kwam. In 1908 wist zo een marechaussee-commandant vanuit Atjeh in het
noorden van Sumatra over zee naar Makassar (Zuidwest-Celebes) honderden paren uitstekende
zeildoekse schoenen te laten uitkomen voor zijn eenheid. Deze schoen was lichter in
gewicht, duurzamer dan de dienstschoen en kostte niet f 4,90 maar met alle transportkosten f
3,50 per paar, meer dan 25% voordeliger. De schoen had dan in de verzending zeker 3.000
kilometer per schip afgelegd, een afstand van Nederland naar Egypte. Maar ook in Makassar
dook toen een privé-ateliertje op dat weer met de schoen uit Atjeh begon te concurreren; het
leverde een zeildoekse schoen van zulk een top-klasse dat een paar twee maal zo lang
meeging als de model-schoen en toch maar f 6,50 per paar kostte . . . 24)
Het einde van het lederen schoeisel
In eind 1910 of begin 1911 besliste de legerleiding dat er geen compleet lederen schoeisel
meer zou worden gedragen en dat dientengevolge ook de contracten die nog met firma's in
Nederland liepen, moesten worden beëindigd. Voor een enkele schoenfabrikant in het moederland
die in zijn bedrijf al partijen van enkele duizenden paren voor Indië had klaarstaan in
de verwachting dat de contracten verlengd zouden worden of die goed geïnvesteerd had in
nieuwe machines en research, kwam het besluit hard aan. In 1912 stelde een Kamerlid
hieromtrent nog vragen aan de betrokken minister bij de begrotingsbehandelingen voor 1913.
Toen kwam ook in de Kamer ter sprake, dat voortaan alle militaire schoenen voor het KNIL
van af medio 1911 in Indië zelf gemaakt werden. Er was daar een overheidsbedrijf voor
militair schoeisel opgezet in de gevangenis te Djokjakarta (Midden-Java) dat in 1912 met de
produktie aanving.
Dit schoenenbedrijf van gedetineerden was een der eerste, dat voor het leger ging werken;
eerst nog op erg bescheiden schaal; later kwam er een looierij bij. De inrichting breidde zich
vooral snel uit toen de `Inlandse' soldaten schoenen kregen. In begin 1926 waren al circa 400
gevangenen werkzaam bij de looierij en schoenmakerij. De intendance moest per paar schoenen
f 1,20 maakloon voldoen. De produktie was in 1926 tot omstreeks 220 paar per dag
gestegen, hetgeen per jaar ruim 70.000 paar opleverde. Niet al die schoenen gingen naar het
leger, zoals wij verderop zullen zien: men leverde ook aan de politie, de marine en het
gevangenispersoneel zelf; ook naar plantages, enz. 25)
Klachten: de `riemschoen' en de vergeten veter
De militaire pers in die dagen werd hoofdzakelijk door (en voor) officieren geschreven: het al
eerder genoemde IMT (vanaf 1870) en dan pas vanaf 1915 het orgaan van de Nederlands-Indische
Officiers Vereniging (NIOV). In deze bladen kwam geregeld de nodige kritiek op