Het schoeisel van de KNIL-militair - Collectie

Het schoeisel van de KNIL-militair
In de jaren 1950 en daarna, kwamen nogal wat Europese KNIL-militairen over naar de gelederen
van de KL en KLu, wat veroorzaakt werd door de overdracht van de souvereiniteit in
Nederlands-Indië, gevolgd door de liquidatie van het Koninklijk Nederlands-Indische Leger.
Een wat wrang, maar desondanks niet onaardig grapje van toen in de officiers- en
onderofficiers messes in Nederland: `Zeg, ik zag vandaag zojuist een KNIL-militair, . . . en hij
had schoenen aan...
Hoe zat dat nou?
De vraag rijst nu: zijn er dan ooit KNIL-militairen geweest die géén schoeisel droegen? En
het historisch verantwoorde antwoord luidt: dat klopt; ja zeker, want tot na de eeuwwisseling
liep zeker de helft van het KNIL, tienduizenden militairen dus, op blote voeten. Dat betrof het
merendeel van wat men toen noemde `de Inlandse militairen'. Hoe dat nu allemaal kwam,
vernemen wij uit het volgende verhaal.
Beschrijving van schoeisel, daar loopt men niet voor warm
Het schoeisel van de militair is nimmer iets geweest waarover de uniformdeskundigen zo
vreselijk veel hebben geschreven. Logisch, zelfs in de vroegere tijden, toen van de militaire
uniform vooral de jassen, de hoofddeksels en de overkleding een nagenoeg onuitputtelijk
scala van versiering en mogelijkheden van onderscheiding te zien gaven, kon men dat in de
praktijk niet zeggen van het schoeisel. Schoenen boden (en bieden) veel minder kans op fraaie
versiering, want bij deze kledingstukken staat eigenlijk steeds de doelmatigheid op de
voorgrond. Op schoenen immers moest de soldaat lang en goed kunnen lopen; en dat onder
alle omstandigheden en in het heersende klimaat. Verfraaisels trof men in het algemeen
slechts aan bij schoeisel voor bijzondere gelegenheden, groot- en galatenue, voor parades; bij
ceremonieel gebruik; lakschoenen voor bals, speciale uitgaansschoenen, speciale rijlaarzen en
nog enkele uitzonderingen. Meestal was het alledaagse schoeisel en ook de beenbekleding -
en zeker die voor de velddienst - zeer eenvoudig en doelmatiger. In de komende regels zullen
wij het - tenzij anders aangeduid - speciaal over het schoeisel hebben dat bij het veld- of
gevechtstenue in Indië bij het KNIL werd gedragen en dan nog in het bijzonder bij de nietbereden
troepen.
Eisen voor dienst-schoenen in Indië
Ook in het Indische leger was het schoeisel voor de troep een voornaam artikel, vooral op
mars. De schoen beschutte de voet tegen verwondingen bij het marcheren over een steenachtige
bodem, zoals het koraal 1) langs vele kusten, bij het betreden van al of niet afgebrande
alang-alang velden 2) en, niet te vergeten, bij de strijd tegen de inheemse vijand, het
bestormen van versterkingen welke met randjoe's en bamboedoeri omgeven waren. 3) Ook
schonken de schoenen bescherming bij het doorwaden van kali's 4) waar zelden bruggen over
waren en tenslotte tegen beten van schorpioenen, slangen en soortgelijk tropisch gedierte;
schoeisel bemoeilijkte bovendien het doordringen van diverse soorten bloedzuigers.
Vanzelfsprekend moest de militaire schoen, ook voor Indië, een doelmatige vorm hebben en
mocht hij de bewegingen van de voet enerzijds niet belemmeren en anderzijds mocht die voet
niet onnodig vrij in de schoen kunnen bewegen.

Goed schoeisel diende soepel en licht te zijn; het mocht geen last voor de drager veroorzaken;
de man moest zijn schoenen gemakkelijk kunnen aan- en uitdoen en toch moest de schoen
goed afsluiten. En verder mocht het schoeisel niet te kostbaar zijn, moest het in beginsel een
confectie-artikel blijven en men moest het een lange tijd in magazijnen kunnen opslaan
zonder kans op velerlei soorten van bederf. Voorwaar een hele reeks van eisen, waaraan de
Indische soldatenschoen behoorde te voldoen.
Voor Indië de lederen schoen in het nadeel
In de meeste koloniale legers in de tweede helft van de 19e eeuw en de eerste decennia van de
20e eeuw werden te velde lederen schoenen gedragen, hetzij in de vorm van halfhoge of lage
laarzen, dan wel halfhoge of lagere rijgschoenen met slobkousen of puttees (beenwindsels).
Lederen schoenen hadden het grote voordeel dat ze sterk waren. Doch deze voetbekleding
was zeker in het nadeel in gebieden waar de bodem erg vochtig was of waar zware regenval
voorkwam; met name was dat het geval in tropische omstandigheden in vele delen van
Nederlands-Indië waar onze troepen (en in het bijzonder die der infanterie) het terrein in
moesten en een veelheid van kleine en grotere waterlopen hadden te doorschrijden. Streken
met zowel een hoge temperatuur en een bijna verzadigde vochtigheidsgraad; met een regenval
groter dan in Nederland. Vooral in het natte seizoen moest men rekening houden met tropische
slagregens die er in bosrijke streken voor zorgden, dat men nagenoeg doorlopend door
water moest waden zodat voeten en schoeisel de hele dag nat bleven. Deze omstandigheden
gaven op den duur aanleiding tot voetklachten (eczeem, schimmels, verwondingen) en zelfs
ziekten, afgezien van het hoogst onaangename soppen van de voet in de met water gevulde
lederen schoen.
Gefundeerde kritiek wordt intern merkbaar: de lederen model-schoen deugt niet
Die soldatenschoen van leder was niet slechter en ook niet beter dan het schoeisel dat in die
periode bijvoorbeeld ook in het moederland werd gedragen. Alleen de omstandigheden in
Indië waren zo geheel anders. Niet alleen met het klimaat was dat het geval, maar ook met de
mensen die de schoenen daar moesten dragen. Daar komen we straks uitvoerig op terug. De
schoen voldeed niet en ook niet de verdere beenbedekking.
In de beginjaren van het KNIL, dat wil zeggen de jaren dertig van de vorige eeuw, waren er
halfhoge laarzen van leder, zwart van kleur, waar boven voor de velddienst meestal een hoge
slobkous, met een riem bovenaan en een riem onderaan, onder de voet door (souspieds). Het
was aan het einde van de vijf jaar durende Java-oorlog (1825-1830), die vooral in Midden-
Java had gewoed en waarin aan onze zijde 15.000 militairen door velerlei oorzaken om het
leven waren gekomen, dat een van onze geduchtste troepenaanvoerders uit die periode, de
kolonel 1e Bron de Vexela, de slobkous van toen een volmaakt onbruikbaar uitrustingsstuk
achtte dat in de afgelopen oorlog door geen soldaat te velde werd gedragen omdat deze
volmaakt `onmogelijk' was. Alleen in het garnizoen zag men dat de mensen slobkousen
droegen, hoewel zij zelfs daar trachtten om de verplichting deze te dragen, wanneer het maar
even kon, te ontduiken. 5) Nadien verdween de slobkous weer een aantal jaren, waarin onder
de lange broek toch weer een hele kleine lage slobkous kwam of helemaal geen slobkous. De
lederen schoen - evenmin een succes - reikte tot boven de enkel; hij werd van voren
afgesloten door twee kleppen en dichtgesnoerd met behulp van een eveneens lederen veter.
Vele tientallen jaren heeft men in de ongunstige vochtige tropische omstandigheden deze
schoen moeten dragen. Het grootste euvel was dat het leer vanwege het steeds nat worden,
hard ging worden; de toch reeds relatief zware schoen werd in natte toestand nóg zwaarder.
De kritiek wordt nu ook openlijk geuit

Het euvel met de lederen schoenen maakte de troep al die jaren dagelijks mee en er werd
intern hevige kritiek op uitgebracht, maar . . . we zijn nog in het begin en midden van de 19e
eeuw, de klachten kwamen slechts moeizaam omhoog en ternauwernood in de publiciteit. En
dus gebeurde er lange tijd niets ter verbetering. Pas vanaf 1870 begonnen kritische notities
wat door te komen. De Frans-Duitse oorlog gaf in dat jaar de stoot tot diverse publicaties en
in Indië zag men toen de geboorte van een militair tijdschrift dat reeds aanstonds (en op een
goed niveau) in het officierscorps van het KNIL met artikelen van velerlei aard kwam. Het
was het later zo bekend geworden Indisch Militair Tijdschrift. 6) In de kolommen van dit
`IMT' gingen de uniformen en overige uitrustingsstukken van het leger meteen al over de
hekel. Reeds in de jaargang van 1871 lezen wij (blz. 467): `. . . Het schoeisel voldoet hier in
Indië al evenmin aan de vereisten. Het is veel aan reparatie onderhevig, terwijl het leder te
hard en te zwaar is. De sluitingswijze der schoenen dient evenzeer een punt van onderzoek uit
te maken'. Er was geen woord te veel gezegd: deze schoen vereiste een te zorgzaam
onderhoud en dat lukte niet altijd; om deze reden en door het barsten van opgedroogd nat
leder, kwamen er te veel langdurige en dure reparaties. En de sluiting was inderdaad onvoldoende,
want zelfs bij gebruik van slobkousen werden de voeten steeds vuil door binnendringende
modder en vies water, waarmede ook vaak tegelijk bloedzuigers naar binnen kwamen.
7)
Het gros van de militairen loopt blootsvoets . . .
Maar voordat wij verder gaan - trouwens daar begonnen wij dit artikel mee - moeten we eerst
één ding heel duidelijk naar voren halen en dat is het feit dat we hier met betrekking tot de
KNIL-schoen alleen maar een betoog hielden over de dragers die de Europese landaard
hadden. Want slechts de Europeanen en een klein deel van de inheemse militairen (de
Ambonnezen) droegen toen schoeisel. En alle andere inheemse militairen verrichten al hun
diensten barrevoets.
Om in aantallen te spreken nemen wij een viertal peil-jaren met gegevens van de globale
sterkte van het KNIL voor militairen beneden de rang van officier. We krijgen dan het
volgende:
1853: totaal 26.000, waarvan 10.000 Europeanen en 16.000 inheemsen.
1883: totaal 30.000, waarvan 15.000 Europeanen en 15.000 inheemsen.
1899: totaal 42.000, waarvan 16.000 Europeanen en 23.000 inheemsen.
1909: totaal 34.000 waarvan 11.000 Europeanen en 23.000 inheemsen.
In het inheemse deel van het KNIL dienden manschappen van diverse volkeren uit de
archipel; men kan zeggen dat daarvan circa ruim 16% behoorde tot wat men toen noemde
`amboinezen'; hierbij moet dadelijk worden opgemerkt dat men de militairen van Menadonese
landaard (hoofdzakelijk komend uit het noordoosten van Celebes) destijds (en wel tot
omstreeks 1910) tot die Ambonnezen rekende. 8) Dat het in de jaren waarover we nu spreken
(en daar voor) niet zo eenvoudig geweest moet zijn om deze Ambonnezen bruikbare schoenen
te verstrekken, zal hier en daar nog blijken; het is na veel haken en ogen toch wel vrij aardig
gelukt. Hun aantal was niet zo bijster groot. We doen een schatting dat het schoeisel van
Ambonnezen zo omstreeks 1840/50 moet zijn begonnen bij de onberedenen.
Maar nu het gros van de inheemsen, de ongeschoeiden. Wij slaan de plank niet helemaal mis
als wij stellen, dat in de tweede helft van de 19e eeuw in het KNIL tussen de 12.000 en
21.000 militairen al hun diensten op blote voeten hebben verricht.
Aangezien verder het percentage van de Europese mindere militairen in het KNIL tegen de
eeuwwisseling begon te dalen (en deze daling bleef zich voortzetten) en dat van de inheemsen

evenredig ging oplopen, wil dit zeggen dat toen zelfs meer dan de helft van het leger diende
zonder schoenen aan.
Een heel curieus gegeven derhalve: een toestand die heeft voortgeduurd tot bijna aan het
begin van de Eerste Wereldoorlog. We lopen er nu even op vooruit om aan te duiden dat men
eerst vanaf 1908 tot bijna in 1914 de achterstand met dat schoeien geheel inliep, zodat in
laatstgenoemd jaar ook alle inheemse KNIL-militairen op schoenen liepen. Nu hoeft men over
het feit dat zoveel inheemse militairen geen schoenen uitgereikt kregen niet erg verontwaardigd
te zijn; het was - om nu maar met een modern woord te spreken - zeker geen
rassendiscriminatie, omdat de inheemse bevolking van de archipel in die tijd nog in overgrote
meerderheid en onder bijna alle omstandigheden op blote voeten liep en het was dus volkomen
gewoon dat die mensen, als ze in het leger kwamen, daar ook zo bij liepen. Trouwens
ook de Europeanen in Indië, of ze nu wel of niet in het leger dienden, deden - vanwege de
warmte - na hun werk thuis onmiddellijk hun schoenen uit en liepen daar op dunne sloffen,
zonder kousen of sokken of gewoon evenals de inheemsen: op blote voeten.
De inheemse burger echter had het voordeel van de keuze wáár hij wenste te lopen met zijn
blote voeten; de soldaat daarentegen mocht dat in dienst meestal niet: die moest bij vele
diensten blootsvoets heel vaak gaan waar hij dat niet zou wensen als hij zelf de keus zou
hebben: bijvoorbeeld bij exercities en de velddienst....
Meeste barrevoeters juist bij de infanterie
Aangezien in het KNIL ruim drie kwart van de militairen beneden de rang van officier bij de
infanterie diende, terwijl vooral bij dat wapen het percentage niet-Ambonnese inheemsen -
men noemde ze `Inlanders' - het grootst was, kan men zeggen dat het aantal blootsvoets
gaanden bij het hoofdwapen bijzonder groot was. In 1903 bijvoorbeeld telde de infanterie
19.594 inheemse mindere militairen; indien men hiervan het getal der Ambonnezen (en
Menadonezen) afhaalt, 3.634 blijven er aan `Inlanders' over 15.960.
In deze laatste categorie waren dan begrepen de volgende landaarden: 1.246 Soendanezen (uit
West-Java), 323 Madoerezen (van het eiland Madoera, bij Java behorend), 122 Boeginezen
(Z.Celebes) en dan Maleiers en andere volksgroepen 371 man, en.... (nu komt het) niet minder
dan 13.898 Javanen.
Met dit statistische gegeven uit 1903 9) willen wij drie dingen benadrukken. Allereerst het
reusachtige percentage niet-Ambonnezen bij de infanterie, circa 81 procent van het totaal der
inheemsen. En deze groep was die der niet-geschoeiden. Ten tweede was het aantal
inheemsen uit deze categorie, afkomstig uit het gewest Java (Madoera daarbij inbegrepen) in
1903 nog altijd 15.467 man, dat is ruim 79% van de inheemsen: algemeen gesproken noemde
men deze groep die in de infanterie in getal overheerste eenvoudigweg `Javanen'. In de derde
plaats - we schatten de sterkte der Europeanen bij de infanterie in 1903 op 9.750 man -
moeten we voor schoenendragers in dat jaar bij de infanterie dit getal optellen bij dat der
Ambonnezen en krijgen dan een totaal van schoenendragers bij de infanterie van 14.384 man.
Conclusie voor de infanterie: ruim 14.000 man op schoenen en bijna 16.000 man zonder
schoenen; een ruime meerderheid ongeschoeid.
Geruisloze exercitie
In de jaren vijftig van deze twintigste eeuw werden wij in Nederland, zoals velen zich dat nog
wel zullen herinneren van de destijds gehouden Taptoe-Delft, als publiek verrast door een
geruisloze show van een `spook-peloton' van de Koninklijke Luchtmacht dat, zacht lopend op
rubber schoeisel, volmaakte bewegingen vertoonde waarbij men geen geluid vernam; geen
stevige tred van laarzen, neen, doodse stilte. Dit fenomeen deed zich op de zelfde wijze bij de
KNIL-infanterie van voor en kort na de eeuwwisseling voor, zij het dat het daar allesbehalve

om de show ging... Zeker niet, want het was namelijk allesbehalve een martiale vertoning om
in die jaren een Javaanse compagnie bij exercities of parades geheel onhoorbaar te zien
naderen. 10) Het moet ook rond een eeuw geleden een merkwaardige zaak geweest zijn, want
voet-exercitie bijvoorbeeld was (zeker tóen) hèt middel voor het aankweken óf het bevestigen
van de krijgstucht. En die tucht zou worden geschaad als de bewegingen van de exercitie te
wensen zouden overlaten; en dat gebeurde ongetwijfeld als zo'n compagnie door stekelig gras
zou marcheren, of als de blote hiel toevallig op een puntig steentje terecht zou komen en men
na `geeft-acht' roerloos in de houding had moeten blijven stilstaan...; als men huppelend of
dansend op een grintweg achter de tamboers zou lopen, of als men, zoals het voorschrift dat
eiste, de voet plat en fors neer moest zetten. Dat alles met het dwingende geroep van de
instructeurs, van `één..twee..drie' en van `laat horen die pas...', aldus ongeveer een paar
verzuchtingen van een commandant in 1887, die zich geërgerd had gevoeld dat passerende
burgers om zijn Javaanse soldaten hadden gelachen en meewarige opmerkingen hadden
geplaatst welke de troep `maloe' hadden gemaakt (d.w.z. gezichtsverlies hadden bezorgd); een
en ander mondde uit in een artikel in het IMT van 1887, blz. 390.
Naar de dokter om schoenen te krijgen...
Nu moet men ook niet denken dat de hier voren bedoelde compagnieën voor de volle honderd
procent op blote voeten liepen, want de kapitein-commandant, zijn luitenants en de Europese
onderofficieren hadden uiteraard wel schoeisel en mogelijk ook een enkele inheemse onderofficier.
En verder konden inlandse soldaten met gebreken aan hun voetzolen op certificaat,
voorgeschreven door de officier van gezondheid, schoeisel van dienstwege voorgeschreven
krijgen. En zo kon het dan gebeuren dat van een bepaalde Javaanse compagnie toch weer
enkele lieden met schoenen liepen. Zo'n troep met velen niet en enkele met weer wèl
schoenen aan, was natuurlijk geen uniform geheel. Maar daarover maakte men zich destijds
geen zorgen, want enige perioden later kreeg men in het KNIL de invoering van de bamboehoed
en daarna het grijsgroene velduniform, beide met een lange afdraagtermijn van de vorige
uitrustingsstukken, te weten de blauwzwarte helmhoed en het blauwe uitruk-uniform.
Veldtochten en expedities barrevoets
Neen, van ontbrekende uniformiteit bij de troep lag men bij de legerleiding destijds bepaald
niet wakker. Er was zo ontzettend veel te doen op het militaire vlak. Pas omstreeks het begin
van de Eerste Wereldoorlog had men in Nederlands-Indië het historische moment bereikt dat
het eindpunt was van de talloze grote en kleine militaire expedities, excursies, veldtochten en
oorlogen, of hoe al die acties ook genoemd werden.
Militaire handelingen in een bewust politiek streven dat resulteerde in een totale onderwerping
van de Indische archipel aan de Nederlandse bestuursmacht. En deze constatering houdt
meteen in zich, dat bij al die militaire operaties van het KNIL het grootste deel van de
daadwerkelijke uitvoerders, van de infanterie dus, dit werk op blote voeten had moeten doen.
Men beschouwe deze notitie niet als een jammerklacht achteraf, doch als een curieus
gegeven: het was destijds ook niet meer dan normaal dat alle inheemsen een dikke
beschermende eeltlaag op hun voetzolen kregen zodat zij van die harde of steenachtige grond
en van die kiezelsteentjes geen of nauwelijks pijn ondervonden bij het voorwaarts gaan. Maar
bij snelle marsen, nachtelijke verplaatsingen, stormaanvallen en achtervolgingen werden onze
militaire leiders met omstandigheden geconfronteerd die het steeds duidelijker maakten, dat
barrevoets opereren altijd een stuk moeilijker ging.
Achterblijven op het kritieke moment
Bij de Javaanse onderdelen ging het dan zo dat de man zijn commandant (die immers wèl op
schoenen liep, ongeacht of dat nu zijn sergeant, zijn luitenant of zijn kapitein was) niet goed

kon volgen tijdens de mars te velde, in de wildernis en slecht terrein, want het ging allemaal
nèt te langzaam. En de man zelf moest steeds naar de grond kijken waar hij zijn voeten moest
gaan neerzetten en zich een niet-pijnlijke weg moest banen; vanwege deze logische noodzaak
lette de soldaat niet op hetgeen om hem heen plaatsvond, iets wat natuurlijk wèl had dienen te
gebeuren. Door deze oorzaken daalde de gevechtswaarde van de Javaanse onderdelen die
geen schoeisel hadden. En gezien deze omstandigheden kozen de hogere commandanten
immer Europese of Ambonnese eenheden als stormcolonnes bij hun aanvallen: troepen zonder
huppelende en strompelende bewegingen en ook zonder talloze voetwonden achteraf.... En
hierbij doelen wij op de speciale soort van hindernissen die de plaatselijke tegenstanders van
het KNIL (de opstandelingen, of de inheemse vijand, of hoe men die tegenpartij ook zou
willen noemen) om zijn bentengs (versterkingen) had aangebracht: de eerder genoemde hoge
stekelplanten en vooral de aangepunte in vuur verharde ingegraven bamboestaken in de
richting van de verwachte aanvaller.
Schoeisel voor iedereen....., accoord, maar hoe?
En hoe de Javaanse fuseliers op hun blote kaki's (= voeten) er soms bij aanvallen wèl door
heen kwamen, is voor velen een raadsel gebleven, doch het geschiedde en daarna bestormden
de Kromo's (algemene naam voor deze landaard) de stelling met succes. Zij waren zeker niet
bang. Maar het ging allemaal veel te langzaam. En als men nu geneigd was uit te roepen:
`Geef die kerels dan toch schoenen', dan had men nog gelijk ook. Maar zo simpel lag de zaak
ook weer niet, want het model-schoeisel van Ieder voor de Europeanen kwam uit Europa
(Nederland) en uit Australië. En die schoen was gemaakt voor en dus gebaseerd op de
doorsnee voet van de Europeaan. Welnu, de Javanen hadden niet alleen voeten die wat de
vorm betreft zeker van die van de Europeaan verschilden, doch die ook nog blijvend een
eigen dikke eeltlaag hadden. En zo was het gevolg dat men hen onmogelijk zomaar een
import-schoen kon aandoen. Die paste gewoon niet en ook met die enkelingen die op doktersadvies
schoenen hadden ontvangen, bleef het ook maar een halve oplossing die weinig om het
lijf had: men kon er wel op lopen, maar een oplossing werd het nooit.
Het toentertijd nog wel eens gehoorde negatieve gezegde of sterke verhaal van `Inlanders
kunnen niet op schoenen lopen' was dan ook een geheel onjuiste simplificatie die van
onbegrip getuigde. Wel was men het er over eens dat er een schoen moest komen van een
bepaald nog te ontwerpen model en dat deze vinding reeds in de recrutentijd (bij het depot)
aan de inheemse soldaat zou moeten worden verstrekt. Men was al aan het zoeken geslagen,
want in 1882 was er al een prototype voor een nieuwe confectie veldschoen in enkele
compagnieën getest. Het was een combinatie van schoen plus slobkous in één geheel (het leek
in beginsel wat op de huidige veldlaarzen van de KL), maar dit type was bezwaarlijk passend
te krijgen omdat onder meer de voet geheel los zat. Overigens had dit produkt wel een paar
goede principes in zich, een `nieuwe vinding', namelijk haakjes voor het snel vastrijgen van
de veter in plaats van de tot toen gebruikelijke vetergaatjes aan de voorkant en verder was een
deel van de schoen van zeildoek vervaardigd. De schoen was licht van gewicht en stevig, gaf
redelijk steun aan de enkel, was gemakkelijk aan en uit te doen en eenvoudig in het onderhoud.
En wat belangrijk was: spoedig droog na het doorwaden van een waterloop. Niet de
combinatie schoen + slobkous, maar wel de invoering van zeildoek was een novum dat later
nog uitgewerkt zou worden, en met succes. Maar zover waren we nog niet, want in Atjeh was
kort tevoren een oorlog uitgebarsten, die, tegen alle verwachtingen in, tientallen jaren zware
kopzorgen zou opleveren, zowel op politiek-alsook op zuiver militair gebied.
De militaire schoenen in de Atjeh-oorlog
In 1873 had Nederland aan Atjeh de oorlog verklaard: het land in het uiterste noorden van
Sumatra in de periferie van de archipel, met een kleine doch uiterst fanatieke, vrijheidslie-

vende en dappere bevolking. Wij gaan er in dit bestek niet diep op in. Maar niet voor de eerste
maal en ook niet voor de laatste maal bij de strijd tegen de inheemse vijand, had de regering
en de militaire leiding de tegenstander schromelijk onderschat en de gevolgen bleven dan ook
niet uit. Het werd een langdurige krijg, die met ups en downs in alle hevigheid voortduurde
tot in 1903, met een uitloop tot in 1913.
Dus 30 tot 40 jaar lang aaneensluitende militaire activiteiten op het zelfde ver verwijderde
oorlogstoneel. Men deed hier wel op elk gebied ruimschoots ervaringen op. Ook al omdat de
aanwezige troepensterkte in Atjeh, vermeerderd met de jaarlijkse aflossingen en evacuaties
tesamen een kwart van de hele personeelssterkte van het KNIL besloegen. 11)
De algemene militaire commandant in Atjeh (de militaire gouverneur zoals men toen zei) had
in zijn ressort vèrstrekkende bevoegdheden. En zo bepaalde generaal-majoor A. J. E.
Dienvont in 1876 dat aan alle inheemse militairen die in Atjeh aan een grote actie zouden
deelnemen een paar schoenen en een paar slobkousen zou worden verstrekt: zeg maar: aan
alle Javaanse onderdelen. Deze maatregel werd door de ondercommandanten (die bataljons
infanterie commandeerden) met grote belangstelling en instemming begroet. Men hoopte nu
te kunnen voldoen aan een reeds lang gevoelde behoefte en tevens zou nu kunnen worden
voorkómen dat massa's Javaanse soldaten wegens verwaarlozing van opgelopen verwondingen
aan de ongeschoeide voeten, ontstaan tijdens de acties, langdurig in het militaire hospitaal
zouden moeten worden opgenomen. Anders gezegd: de commandanten verwachten een
verhoging van de slagvaardigheid van de Javaanse eenheden die nu grotendeels ook op sterkte
zouden blijven. Want Atjeh herbergde naast de geduchte versterkingen van de tegenpartij alle
soorten van terrein: steile bergen, lagunes, vloedbossen, moerassen, gloeiende zandstranden,
koraal, steenbodems, wildernissen, rivieren en kreken en nauwelijks wegen of paden. De
resultaten met de zojuist van schoenen voorziene eenheden waren echter wat minder dan men
zich voorgesteld had: de bescherming van de voet was weliswaar doelmatiger gebleken en dat
had ongetwijfeld voordeel opgeleverd, maar van een doorslaand succes was geen sprake. En
daar kwam het: naar de mening van de troepen-commandanten van de Javaanse eenheden
hadden de (voor westerse voet gemaakte) schoenen eerder verstrekt moeten worden: dan
hadden de betrokken soldaten (die nimmer te voren op schoeisel dienst gedaan hadden) er aan
kunnen wennen. Nu waren de schoenen in feite te laat verstrekt en voor wennen was geen
gelegenheid geweest. De uitdeling had vlak voor de acties plaatsgevonden.
Uiteraard was er ook al geen tijd geweest voor selectie van een redelijk passend paar, maar los
daarvan - en dat bleek ook weer in alle duidelijkheid - de oosterse voeten pasten niet in de
westerse schoenen. De voeten van de Javaan waren nu eenmaal breder en korter: de schoen
uit het Westen was dus zowel te lang als te smal. Het leer van de schoen was ook al te stug en
tijdens de operaties, waarbij elke kilometer door het terrein te voet moest worden
doorschreden, kregen verschillende nieuwbakken schoendragers voetverwondingen welke
veroorzaakt waren door het schoeisel.
Weggeworpen schoenen
Het was dus in Atjeh goed raak ook op dit gebied: geen voetwonden wegens oorzaken van
buiten of van de vijand, maar nu voetwonden vanwege de niet passende schoenen. Diverse
Javaanse soldaten hadden tenslotte van pure ellende het niet passende lederen schoeisel
onderweg maar weggeworpen...
Logische consequenties: en achteraf moeten wij er ons voor hoeden om met redeneringen aan
te komen van hoe het allemaal wèl gedaan had moeten worden. Overigens, de leiding in Atjeh
had al van het begin af met schoeisel ervaringen bij militaire operaties opgedaan met
Ambonnezen en ook met daar aanwezige Afrikaanders (zeer verschillend van elkaar op
etnisch gebied en ook maar zo zo met schoenen aan). 12)

Maar ja, het was pas 1876 en de veldtocht had maar relatief kort geduurd. Ervaringen konden
pas over langere perioden worden verkregen. Nu was daar in die dagen in Atjeh wel de
gelegenheid voor, want de gevechten gingen voort, bijna dagelijks. Het KNIL zat toen in
Atjeh nog maar in een vrij beperkt gebied n en om de hoofdstad Kota Radja. Men stond er
tegenover een onvermoeibare tegenstander die elke duimbreed van zijn vaderland met grote
energie verdedigde.
Geen schoenen.... geen Willemsorde
De Nederlandse troepencommandant in Atjeh had steeds een tekort aan eenheden en om die
reden was het temeer noodzaak om alle troepen te kunnen inzetten, derhalve ook dat grote
Javaanse contingent. In de beide jaren voor 1876 hadden wij operationele successen geboekt
met Europese en Ambonnese onderdelen. Zeker, de Javanen waren ook ingezet, doch - we
weten het - met meestal beperkingen bij de scherpe versperringen. En op dat beslissende
moment moesten vaak de hindernissen doorschreden worden door troepen wèl met schoenen.
Weer enkele jaren later was èlders in Atjeh het momenturn van de aanval verloren gegaan,
omdat de Inlandse eenheden niet voorbij de hindernissen kwamen, hoewel zij blaakten van
moed en zich met elan in de strijd hadden geworpen. En die dingen gebeurden in een periode
waarin ondercommandanten vlak voor een grote aanval hun eenheid bemoedigden door met
de sabel op de forten van de vijand te wijzen en uit te roepen dat dáár de Willemsorden (of
`het' ridder) lagen voor degenen die ze kwamen halen..:. Inderdaad zat in deze eenvoudige
aansporing een grote graad van waarheid, want menigmaal is de MWO toegekend aan die
militairen die het eerst binnen de bestormde versterking aan kwamen. Voor Javaanse
onderdelen in dit krijgsbedrijf derhalve de nodige moreelfnuikende resultaten en daarbij nog
de ontevredenheid om de begeerde medaille van Moed en Trouw naar andere inheemse
onderdelen te zien gaan, waar men wèl voorzien was van schoenen. 13) Men realisere zich
deze frustrerende toestand terdege.
Atjeh-officieren adviseren: maak schoenen van zeildoek
Onze militaire bevelhebber in Atjeh, gehoord de troepencommandanten in zijn gewest,
adviseerde nu de legerleiding om, althans in de mobiele colonnes (= tussen de posten rondpatrouillerende
eenheden met agressieve opdrachten) op Atjeh aan de Javaanse onderdelen
schoeisel en slobkousen te verstrekken, waarbij werd afgezien van het voor deze soldaten
harde en pijnlijk aanvoelende leder en waarbij werd voorgesteld dat leder te vervangen door
zeildoek. Dus schoenen van een soort canvas van stevige kwaliteit, schoenen met een erg lage
hak en met een pasvorm welke geschikt zou zijn voor de inlandse voet. Een zeer logisch
voorstel, want zo zou het veel later ook inderdaad worden. Maar zó ver waren we toen nog
niet. En de redenen waarom de legerleiding, na de leerzame ervaringen opgedaan in het groot
in Atjeh, niet dadelijk kwam met een algemene bepaling dat alle Javaanse militairen vanaf
hun indiensttreding schoeisel zouden ontvangen en daar op meteen zouden moeten gaan lopen
bij alle diensten-dit voorstel kwam in 1877 uit Atjeh -waren van organisatorische en
financiële aard. Het zou een te ingrijpende maatregel worden en het nut ervan zou niet
opwegen tegen de grote kosten; zo werd gezegd en een en ander werd gestaafd met
calculaties.
Een kwestie van centjes
De voorgestelde maatregel zou inderdaad ingrijpend en duur zijn. Want, men zou dan om te
beginnen met een eerste (en eenmalige) verstrekking van twee paar schoenen aan ieder
Javaanse militair moeten starten. En daarna zou men gebonden blijven aan een periodieke
vernieuwing van drie paren per jaar. Wellicht kijken we even vreemd op vanwege die drie
paar die per jaar versleten zouden raken: maar, meer dan 100 jaar geleden werd er in de armee

nog ontzettend veel gelopen over een bodem die veel slijtage gaf en kans op beschadiging. En
ook de kwaliteit van het gebruikte leder was veel minder dan die van heden ten dage. Toen
men op het Departement van Oorlog dit geheel ging becijferen voor het totaal van de
gemiddelde sterkte van 16.000 onbereden inlandse militairen, kwam men met voor twee paar
schoenen voor de aanvang à drie gulden per jaar op 2 x 3 x 16.000 = f 96.000,en daarna per
jaar voor de vernieuwing op 3 x 3 x 16.000 = f 144.000,- (tesamen 1% van de legerbegroting).
14)
De legerleiding te Batavia 15) wees het voorstel van zijn bevelhebber in Atjeh dan ook van de
hand en lichtte de Nederlands-Indische regering conform in.
Er komt een hernieuwde beproeving
Deze regering zag echter wèl iets in de Atjehse voorstellen en bepaalde dat er met spoed in
Atjeh een hernieuwde beproeving, weer met de bestaande lederen schoen, moest komen,
gevolgd door een rapportage omtrent de ervaringen bij de Inlandse eenheden omtrent de
jaarwisseling van 1877/1878.
In Atjeh was de krijg nu mobieler geworden en omvatte nu grotere gebieden, want onze
troepen waren inmiddels ook al geland in de streek van Samalanga op de noordkust van
Atjeh. De rapportage kwam dan ook als `hot news' regelrecht van het actie-terrein en de
rapporteurs waren de drie bij de operatie betrokken bataljonscommandanten. En opnieuw
kwamen berichten over de slecht passende schoenen, die (alweer) kort voor de expeditie
waren uitgereikt. En weer was er sprake van ettelijke paren welke (compleet met slobkous en
al) waren weggeworpen door de Javanen op landingsstranden, in moerassen en in het
oerwoud of oetan. Maar met die slechtpassende schoenen aan de voet, was voorlopig ook
weer menig vijandelijk bolwerk, omgeven door de bekende stekelhindernissen, onder de voet
gelopen, zo meldde één der commandanten. En, zijn Javaanse compagnieën waren er trots op,
zo vervolgde hij, dat zij schoenen hadden gekregen. Hij achtte schoeisel verder een onmisbaar
artikel. Alle bataljonscommandanten waren het er verder over eens dat, àls voor Inlandse
troepen schoeisel zou worden ingevoerd, dat gemaakt moest zijn op leesten die speciaal op dat
soort voeten waren gemodelleerd: korter en voorin met een brede plaats voor de uitgespreide
tenen van de man.
Generaal Van der Heyden en de sandalen
Inmiddels was in 1877 de generaal-majoor K. van der Heyden tot civiel en militair
gouverneur van Atjeh en Onderhorigheden benoemd. Hij was een echte `troupier' die in alle
opzichten een krachtig bewind instelde. Hij had over het schoeisel van Inlandse militairen in
zijn rapportage een eensluidend oordeel: definitieve en integrale verstrekking in Atjeh
noodzakelijk. En ten tweede male was de legercommandant van mening dat, tenzij men het
schoeisel begon te verstrekken bij de pas in dienst komende Javaanse recruten, het thans
algemeen en terstond invoeren nutteloos zou zijn en alleen maar een geldverspilling zou
wezen. Zo adviseerde hij de regering. Wij moeten nog vertellen dat deze wetenswaardigheden
uit Atjeh uitvoerig vermeld staan in het IMT van 1890 (blz. 101-137).
Men zou nu verwachten dat de regering in Indië met een besluit zou komen. Echter niets
daarvan. Wat er wel kwam was een hoogst merkwaardige opdracht waarin iets geheel nieuws
op tafel verscheen, namelijk . . . sandalen . . . Zouden de Inlandse militairen op expeditie niet
van sandalen moeten worden voorzien, zoals elders bij een der koloniale legers gebeurde:
hierbij werd gedoeld op de Fransen die bij hun inheemse troepen in Tonkin (Indo-China, nu
Vietnam) eens, maar zonder veel succes, sandalen hadden uitgedeeld. De legercommandant,
luitenant-generaal C. P. de Neve, moest niets van die sandalen weten, maar de regering hield
vol: er moest een beproeving met sandalen worden gehouden. En aldus geschiedde: 300 paar
sandalen van leder werden een klein half jaar in Atjeh bij de troep getest. Het resultaat met

deze dingen was bedroevend; de rapporten er over nog ongunstiger dan over de lederen
import-schoenen. En in die geest luidde dan ook de conclusie van generaal Van der Heyden.
En deze `troupier' voegde er nog aan toe wat men in Atjeh dan wèl nodig had. En waar men in
Atjeh om verlegen zat en wat men zo nodig behoefde waren voor de Javaanse militairen
redelijk soepele schoenen, korter en breder en met een hogere wreef; een niet al te stugge zool
en van boven van zacht leer of van zeildoek. En daarbij katoenen sokken: passend en zonder
vouwen. Een zeer redelijk advies en gebaseerd op de praktijk. En ziehier: twee nieuwe
elementen; allereerst een bovenwerk van zeildoek (dus niet de hele schoen van zeildoek) en
dan die sokken als zachte substantie tussen voet en schoen; ideaal voor de aansluiting. Zeker:
ook de sok was iets geheel nieuws, want de proeven waarover wij schreven waren gehouden
met schoenen zonder sokken . . .; men moet zich dat eens voorstellen in de hitte en vocht van
de tropen; aan de kust van Atjeh met meer dan 30 graden Celsius in de schaduw . . .
Geen beslissing
Men moet zeker niet glimlachen bij al deze verhalen, want niets is in de historie zo moeizaam
verkregen of tot stand gekomen als dingen die tegenwoordig zo geheel vanzelfsprekend zijn:
sokken bijvoorbeeld en nog iets: waarom niet direct leesten gemaakt voor voeten van inheemsen?
Maar het tastbare resultaat van de beproevingen was nihil: de kwestie van invoering van
schoeisel aan Inlandse onbereden militairen bleef voorlopig rusten en alles bleef bij het oude;
nog wel een jaar of 30 lang . . . Circa de helft van het leger, hele compagnieën op blote voeten
met zo nu en dan een tijdelijke verstrekking bij een expeditie.
We komen straks terug op deze kwestie, maar gaan nu even kijken naar het leger-schoeisel
voor de Europese soldaat.
De schoen voor de Europese soldaat
Voor de Europeanen was men in Indië bij het KNIL in 1884 wel gekomen tot een verbeterd
prototype van een lederen confectieschoen. Hierbij was rekening gehouden met alle wensen.
Bij een troepenbeproeving in de streek van Palembang (Zuid-Sumatra) had deze schoen naar
behoren voldaan. Voor dit type zocht men nu een fabrikant om ze in serie te gaan
vervaardigen en omdat er toen in Indië nog geen schoenenfabrieken waren, werd (door het
Ministerie van Koloniën) in Nederland naar zo'n fabrikant gezocht. Maar deze poging was al
niet meer nodig en werd niet uitgevoerd omdat in het Nederlandse leger (de Koninklijke
Landmacht (KL) zouden we nu zeggen) zojuist geheel nieuw schoeisel was ingevoerd. Was
het nu niet raadzaam om ook in Indië voor de Europese militairen van het KNIL dat Nederlandse
produkt maar eens duchtig te proberen? Een logische gedachtengang; en zo gebeurde
het ook. Een firma uit Nederland kreeg een contract om 4.500 paren legerschoenen voor het
KNIL te leveren. En het werd een succes: deze machinaal vervaardigde schoenen op leesten
volgens het systeem Meyer-Weber. Ze arriveerden in begin 1886 en het was een schot in de
roos, zo bewezen de troepenbeproevingen. Vanaf dit jaar ging het KNIL voor zijn Europeanen
geleidelijk aan over op het lederen schoeisel van de KL-soldaat in het moederland. In die
sector dus geen problemen meer. Nogmaals: het IMT van 1890 (I) gaat in het laatste deel van
een lang artikel (blz. 101-137) uitgebreid op deze zaken in. Niet vermeld wordt daarbij hoe
deze Hollandse schoen nu paste bij de Ambonnezen en Menadonezen die immers altijd
schoeisel kregen, hoewel hun voeten meer overeenkomst hadden met die van de Javanen dan
met die van de Europese militairen. Onze persoonlijke mening is, dat deze militairen zich
schikten in de minder passende schoen en verder dat hun voeten zich vanwege doorlopend
schoeisel-gebruik ook alweer aardig `aangepast' hadden aan de schoen voor de Europeaan. En
voor het resterende zullen deze wat meer bevoorrechte minderheden in het inheemse deel van
het KNIL hun mond hebben gehouden: schoenen gaven in Indië zeker status en ook hun

imago was al aardig opgekrikt mede door een hogere soldij dan hun wapenbroeders uit Java.
Enfin, we weten het voor de Javaan: nog steeds ging hij barrevoets de krijg in, misschien niet
meer helemaal op Atjeh (zo nu en dan op gewone patrouille wel), maar zeker wel elders in de
archipel en ook bij de acties op Java, Benkoelen, Djambi en de Toba-landen, alle drie op
Sumatra en verder bij het neerslaan van opstanden op Borneo en Noord-Celebes. In Boni en
op Bali ging het anders: daar komen we nog op.
Een commissie
Het niet invoeren van schoeisel voor de onbereden Javaanse militairen wilde echter ook weer
niet zeggen dat men bij de legerleiding dit probleem terzijde had geschoven. Niets is minder
waar, want het bleek keer op keer dat men pogingen in het werk stelde iets te ondernemen dat
zou moeten leiden tot een oplossing. Het getal van de inheemse militairen bleef groter
worden. Wij zagen al eerder dat het totaal van hen in 1883 15.000 was; in 1892 was het
opgelopen tot 19 à 20.000. 16) En, zoals ook al in die tijd geschiedde met problemen die niet
eenvoudig waren op te lossen: er werd een commissie benoemd door de legerleiding. Het was
inmiddels tien jaar later geworden (na de Atjeh-rapporten) namelijk 1888. De commissie, die
al eerder in het leven was geroepen om raad te geven bij de vaststelling van een nieuw
uniform, kreeg er zo nog een taak bij. Ten aanzien van het schoeisel voor de Inlandse troepen
moest men twee vragen beantwoorden, te weten: a) is het verstrekken van schoeisel
wenselijk?; b) (en zo ja) welk soort schoeisel dan? Reeds in 1889 kwam de niet verrassende
conclusie: ook onbereden Inlandse militairen moeten schoeisel verstrekt krijgen en de
voorkeur ging uit naar schoenen van zeildoek boven die van leder. Slobkousen bleven nodig,
maar sokken niet.
Troepenbeproeving: leer of zeildoek; wel of geen sokken?
De legerleiding kon zich verenigen met de bevindingen van de commissie doch achtte het
raadzaam om - alvorens tot algemene invoering van schoenen verstrekking aan Inlandse
militairen over te gaan - eerst een omvangrijke troepenbeproeving te houden: met zowel
zeildoekse- als lederen schoeisel. De Minister van Koloniën in Nederland (hierbij geadviseerd
door de met verlof in het moederland vertoevende majoor van de infanterie-KNIL J. F. D.
Bruinsma) achtte het raadzaam om die beproeving nog iets te verfijnen met dien verstande dat
daarbij ook de verstrekking van sokken zou worden betrokken. En, bovendien, dat alles niet
uitsluitend voor de Inlandse militairen moest worden bekeken, maar ook voor Afrikanen en
Ambonnezen/Menadonezen. Tenslotte moest de beproeving in meerdere garnizoenen worden
gehouden. De legerleiding kon zich ook hiermede verenigen en het werd een beproeving voor
meerdere landaarden waarbij het sokkenvraagstuk. Inmiddels was het 1889 geworden toen
volgens een goed opgezet en ingenieus systeem de teksten van start gingen. In grote
garnizoenen, Meester Cornelis (een zuidelijke voorstad van Batavia) en Magelang, in het hart
van Midden-Java. Bij de beproevingen waren niet minder dan vier verschillende bataljons
ingeschakeld.
Fabrikant Roussel en luitenant Vries (17)
Ook maakte de legerleiding bij de beproeving gebruik van de diensten van de (inmiddels) in
Batavia gevestigde schoenfabrikant, de heer C. Roussel. Deze was nog jaren lang de enige
schoenfabrikant in Indië en hij had hier al even eerder schoeisel aan onze marine geleverd. Hij
werd belast om in Meester Cornelis de voeten te meten van enige honderden Javaanse
militairen, teneinde zo een indruk te krijgen van hoe die voeten er precies uit zagen. Want dat
laatste wist men niet omdat toen van de bevolking praktisch geen mens op gesloten schoeisel
liep: hoogstens bij deftiger gelegenheden op sloffen of muilen. De heer Roussel diende bij
zijn opdracht in een tweemanschap samen te werken met de daartoe aangewezen officier van

de militaire administratie van het KNIL, de eerste-luitenant B. W. C. G. Vries. 18) Beide
heren kregen ook nog tot taak bij de beproevingen twee andere zaken na te gaan en
daaromtrent de legercommandant (luitenant-generaal A. Haga werd in '89 opgevolgd door
luitenant-generaal T. J. A. van Zijll de Jong) en de specialisten van de legerleiding daaromtrent
te adviseren. Ten eerste: welke soorten sokken waren voor de inheemse voet geschikt?
Alras bleek bij de volgende testen de model-sok voor Europese voeten geheel ongeschikt voor
de inheemse voet te zijn, aangezien deze laatste een afwijkende vorm had, als gevolg waarvan
steeds aan de voorzijde een lege punt over bleef, iets wat onaanvaardbaar was. En verder: kon
de in gebruik zijnde KL-schoen uit Nederland nog voor enkele inheemse militairen worden
gebruikt? En, in analogie met de sok, bleek nog ten overvloede dat de KL-schoen (natuurlijk
ook, zouden we nu nog zeggen) definitief ongeschikt was voor de inheemse militairen. Dit
terzijde.
Roussel en Vries gingen met voortvarendheid te werk. Wij kunnen ons dit zeker voorstellen.
Vries, de officier die kennis had genomen van alle schoen-ellende, zou niet rusten voordat er
een goede oplossing kwam. En de fabrikant Roussel, die nog een paar jaar het monopolie van
een schoenenfabriek in Nederlands-Indië had, was uiteraard ook erg gemotiveerd omdat hij in
de verte enige forse orders vermoedde . . . Hij mat persoonlijk met grote deskundigheid de
voeten van alle reeds genoemde honderden Javaanse militairen.
De deskundige beproeving
De Javaanse soldaat zat nu letterlijk op een voetstukje, immers hij werd op een stoel neergezet
en om hem heen allemaal mensen die het in gunstige zin op zijn voeten gemunt hadden. Dat
was nog eens wat . . . De meet- en testoperatie was goed opgezet, een handig schema,
deskundige begeleiding en controle. Roussel en Vries om hem heen en dan de volledige inzet
en medewerking van de daarbij betrokken andere officieren en de aan deze toegevoegde
Europese en inheemse kaderleden, instructeurs en fouriers, benevens ook officieren van
gezondheid en ziekenverplegers van de aangewezen bataljons. Allemaal aan de voeten van
Kromo, de Javaanse fuselier, dát was `terlaloe' (= dat was nog eens wat . . .)
Tijdens de diverse meet-dagen verzamelde Roussel op grote schaal alle gegevens die hij als
vakman nodig had om daarmede een set van houten leesten te vervaardigen. Voor de houtsoorten
voor de leesten koos Roussel wat in Indië aanwezig was; hij nam geen djati (= teak),
dat was wegens splinteren ongeschikt, maar selecteerde de wali-koekoen boom en later ook
de bientaus.
En op de gereedgemaakte leesten werden tenslotte zowel de benodigde lederen als ook
zeildoekse schoenen vervaardigd. Toen er op alle leesten een voldoende aantal schoenen van
beiderlei type was gereedgekomen, kon de troepenbeproeving van start gaan onder leiding
van al die gegradueerden die wij eerder de revue lieten passeren.
Resultaten komen; . . . maar . . . langzaam
Tijdens de beproevings-cyclus kwam men alras tot de conclusie dat men bij het dragen van
schoenen altijd gebruik diende te maken van sokken, iets wat voor de mensen in de Oost
zeker geen logische zaak was.
Een sok was destijds in de inheemse maatschappij natuurlijk een volslagen onbekend artikel.
En zo kwamen er meer details tevoorschijn waarover wij in dit artikel niet in extenso zullen
vertellen: een zeer uitgebreide beschrijving troffen wij aan in het IMT van 1890 (2), blz. 101-
137.
Alle proefpersonen kregen twee paar schoenen, of die nu van leer of van zeildoek waren: ze
waren precies passend en gecontroleerd voor hun eigen voeten gemaakt; de een kreeg paren
van leer, de ander van zeildoek. En dan nog twee paar sokken; en die moesten ze aan doen
binnen de schoenen (ja, opdracht). De betrokken commandanten zorgden nu dat op die

schoenen en sokken alle diensten in het kader van de beproeving werden verricht. De
reparaties en vernieuwingen geschiedden in deze cyclus voor kosten van de dienst en de
schoenen bleven het eigendom van de proefpersonen.
Het zoolleder was in 1890 in Indië echter nog niet zo sterk te krijgen als dat in Nederland het
geval was, alwaar men met looien van leder immers al enige eeuwen ervaring had opgedaan.
De leerlooi-industrie in Indië moest nog pas goed beginnen en een hele ontwikkeling
doormaken. En de proefschoenen waren zeker niet goedkoop: toen nog wat duurder dan in
Nederland. De lederen schoen kwam op f 6,- per paar, hetgeen destijds vrij duur was; maar in
een serie van 600 à 700 paar daalde de prijs al naar f 5,50. Schoenen van zeildoek waren
voordeliger, f 4,05 per paar. Men nam aan dat naarmate de produktie verder zou gaan, de
prijzen nog wel wat zouden gaan dalen.
Bij de proeven in 1890 bestond al de verwachting dat de aanmaak van de legerschoenen
steeds meer in Indië zou plaatsvinden. En ook dat allengs over de hele linie er aan de Inlandse
militairen schoeisel zou worden verstrekt. Zover was het namelijk nog lang niet en die
integrale verstrekking zou zeker niet snel gaan. We moeten ons voorstellen dat nu juist de
Javaanse militairen van de infanterie in alle hoeken van de archipel vaak in kleine moeilijk
bereikbare detachementjes dienst deden, op grote afstanden van elkaar. De dimensies in de
Indische archipel waren werkelijk gigantisch en met de vervoermiddelen en schepen van toen
kon de reis naar de periferie wel weken duren. Uitgezet op de kaart van Europa, besloeg
Nederlands-Indië een gebied dat liep van Ierland in het westen tot over de Oeral en de
Kaspische Zee in het oosten; een achtste deel van de omtrek van de aarde. Als men met zulke
dimensies te doen heeft is het niet goed mogelijk overal `even' goed schoeisel rond te
brengen. Het zou dan ook nog de nodige jaren duren alvorens het goed opgezette schoenenplan
geheel zou zijn uitgevoerd.
Doorgaan op de oude manier
Het modderen op blote voeten of, in Atjeh, op schoenen niet voor hun voeten gemaakt, ging
voor de Javaanse militairen natuurlijk nog lang gewoon door, met alle ellende daaraan
verbonden. Nog in begin 1889 bijvoorbeeld bij de acties op de oostkust van Atjeh bij Edi,
waar - alweer kort voor de expeditie - de niet-schoendragers weer even op niet-passende
Europese schoenen werden gezet, was na de vierde dag vijf procent van de mindere militairen
uitgeschakeld voor diensten omdat ze hun voeten hadden stukgelopen; het betrof hier inheemse
militairen. De officieren daarentegen hadden niet de minste last gehad, bleek het,
hoogstwaarschijnlijk omdat deze meestal zeildoekse schoenen droegen. Het stond een ieder in
het KNIL namelijk vrij om schoeisel aan te schaffen buiten de legervoorraden om en daar op
ook dienst te doen, mits men (en dit gold ook voor andere kleding- en uitrustingsstukken) niet
te grote verschillen kreeg; officieren mochten nog verder gaan. Men moest het artikel dan wel
zelf betalen; en aangezien zeker in die tijd de mindere militair een zeer geringe soldij ontving,
kon alleen maar een officier of een wat oudere onderofficier zich deze weelde permitteren. In
dat geval liet men zich privé-schoenen aanmeten bij een Chinese schoenmaker. Ook Van
Heutsz, die in alle officiersrangen in Atjeh diende, kocht zelf zijn schoenen, net zoals sergeant
Heynen en vele andere bekenden uit die tijd, voor het uitrukken voor f 1,25 bij de Chinees op
Penajoeng: zeildoekse schoenen. (Penajoeng = middenstandswijk te Kota Radja, Atjeh's
hoofdstad) 19)
Marechaussee
En in datzelfde Atjeh was in 1890 nog iets nieuws aan de gang, dat óók al met schoenen te
maken had. Daar kwam namelijk de oprichting van het Korps Marechaussee van Atjeh en
Onderhorigheden, een uit de infanterie gerecruteerd keurkorps, waarvan de korporaals en
manschappen allen van inheemse landaard moesten zijn: een korps super-infanterie (com-

mando's of rangers zouden we nu zeggen), geselecteerd, getraind voor de contra-guerilla op
Atjeh en met een bewapening als die van de Atjehse strijder (karabijn, klewang en eerst ook
het plaatselijke strijdmes of remjong). En gecommandeerd door eveneens uitgelezen officieren
en onderofficieren van Europese en inheemse landaard. Alle mindere militairen - ook de
Javanen: de helft wás Javaan-droegen meteen schoeisel, want een marechaussee (`masosé'
zeiden ze in de gelederen) moest overal kunnen komen. Hoe men bij het korps aan passend
schoeisel voor allen kwam, vermeldt de historie niet. Het ging uiteraard niet om grote aantallen
en hoewel wij het niet met zekerheid weten, zou het best kunnen zijn dat vanuit de
stapel beproevingsschoenen van Roussel en Vries, de Javaanse marechaussees mede werden
geschoeid. Ook achten wij het zeker niet uitgesloten dat de officieren van het korps die
schoenen betaalden, ook bij de Chinees. Dit soort vrijwillige betalingen van de zijde van
officieren kwam in het KNIL meer voor: de kleinere muziekkorpsen bijvoorbeeld, waar door
bezuinigingen geen geld meer voor was, werden rustig door de officieren qua kosten in stand
gehouden.
Contract met Roussel
De bemoeienissen van de heer Roussel met de leesten voor de inheemse soldatenvoet hebben
hem, zoals viel te verwachten, geen windeieren gelegd, want enkele jaren na de troepenbeproeving
kreeg hij van de legerleiding een contract voor een jaarlijkse levering van 20.000
paar militaire schoenen en dat over een tijdperk van tien jaar. Het waren alle confectieschoenen,
machinaal vervaardigd in zijn eigen fabriek te Batavia. Er was dan voor het KNIL een
goede beslissing genomen: ook in Indië laten vervaardigen. Want voordien werd immers al
het dienstschoeisel geïmporteerd uit het buitenland, meest uit Nederland. Bij een eventuele
Europese oorlog - en in die tijd al was er meer dan eens een dreiging - zouden de overzeese
verbindingen wel eens afgesneden kunnen worden en daarom was het van het grootste belang
om al die militaire artikelen, die men in de Oost kon maken, ook inderdaad daar te laten
fabriceren. Het leder voor de schoenen kwam bijna geheel uit Java, alleen het harde buitenste
leder van de zool moest nog geïmporteerd worden.
Het getal van 20.000 paar per jaar was - als men aanneemt dat de doorsnee soldaat twee tot
drie paar schoenen per jaar verbruikte - zeker niet voldoende om in de totale legerbehoefte te
voorzien. Het KNIL had bijvoorbeeld in 1899 een sterkte van ruim 42.000 man, waarvan
maar 16.000 Europeanen, 4.400 Ambonnezen (en Menadonezen) en 22.000 Inlanders, waarvan
het allergrootste deel Javanen, zoals wij weten. 20)
Doch voor een aardig percentage werden legerschoenen nu al op Indische bodem gemaakt.
Import zou voorshands nog enige tijd nodig zijn en dus nog wat voortduren; de import-schoen
had overigens nóg een nadeel vergeleken met de in Indië gemaakte schoen, namelijk dat deze
eerste in kwaliteit snel achteruit ging door opleg in de magazijnen: uitdrogen en kromtrekken.
1908: het besluit valt, dat het KNIL zeildoeks dienst-schoeisel krijgt
Na het relatief bescheiden begin van de Indische schoenindustrie voor het leger, nam de
capaciteit daar echter gestaag toe, want circa vijf jaar later behoefde nog maar de helft van het
schoeisel te worden ingevoerd; 50% van de benodigde paren werd toen al in Indië zelf
vervaardigd. 21) Natuurlijk is er nog hier en daar geharrewar geweest en waren er nog tal van
klachten in de nog erg lange periode voordat elke Javaanse soldaat definitief was voorzien
van passend schoeisel. Ook aan de procedure bij reparatie van de model-schoen mankeerde
nog het nodige. Want weer had men de Javaan vergeten: zodat hij, als hij dan via de dokter
schoenen had ontvangen, deze niet voor rekening van de dienst kon laten repareren, wat voor
de Europeaan en de Ambonnees wèl kon. Aangezien de Javaanse soldaat in 1901 in de vijf
dagen 60 cent aan soldij toucheerde, kwam er van reparatie natuurlijk niets terecht. Dit
ongelukkige administratieve verhaal, waarover commandanten erg boos waren, werd echter

weer terstond bijgesteld. Maar aanvankelijk kreeg de Javaan nog maar één paar schoenen per
zes maanden.
De invoering van de (bruine) zeildoekse schoenen stamt uit 1908; het was bij Koninklijk
Besluit en bij gouvernementsbesluit geregeld. De uitreiking gold voor alle militairen beneden
de rang van adjudant-onderofficier. Iedere man kreeg twee paar; in de aanvang was de kleur
bruin, maar in latere jaren kwam de zwarte uitvoering. 22)
Toch heeft een aantal contracten voor levering van lederen schoenen uit Nederland nog
gezorgd voor een vertraging bij de uitvoering van de plannen met de zeildoekse schoen. De
legerleiding had al eerder met het nieuwe in Indië te vervaardigen produkt willen beginnen,
maar men moest nog wachten tot 1908, omdat eerst toen het einde van de nog lopende
contracten in Nederland in zicht kwam. Maar inmiddels was men al begonnen in Atjeh: daar
was de behoefte het grootst om alvast bruine zeildoekse schoenen te verstrekken aan alle
militairen. Nadien zouden daar ook Europeanen en Ambonnezen/Menadonezen op de nieuwe
soort overgaan. De Javanen in Atjeh - eindelijk gerechtigheid - kregen daar voor het eerst de
algemene verstrekking kort na de eeuwwisseling.
De Javaan-op-schoenen stijgt in achting
En inderdaad, lopende contracten, magazijnvoorraden, de krappe jaarlijkse budgetten van het
KNIL en de grote afstanden in de archipel, gecombineerd met de versnipperde dislocatie van
de infanterie op de Buitengewesten, dat alles maakt dat dit een taai en langdurig verhaal dreigt
te worden. En wanneer wij wellicht wat ongeduldig zijn geworden en ons in gemoede zijn
gaan afvragen wanneer nu, nadat de principebeslissingen waren genomen, de laatste Inlandse
soldaat van de blote voeten in zijn model-schoenen overstapte, dan moeten wij dat tijdstip
zoeken vlak voor of in het eerste jaar van de Eerste Wereldoorlog. Immers, het
`Wetenschappelijk Jaarbericht' van de Nederlandse Vereniging ter Beoefening van de Krijgswetenschap
van 1910 vertelt in zijn hoofdstuk dat aan het KNIL is gewijd, dat in dat jaar
`reeds 85%'van de onbereden inheemse militairen geschoeid was en dat het in de bedoeling
lag dat percentage tot 100 op te voeren.
Met alle beschreven toestanden en andere oorzaken, was de Javaanse soldaat inmiddels wat
mondiger geworden en het ging hem hinderen dat het zo lang ging duren voordat hij op
schoenen dienst ging doen. In het officierscorps ijverde men er al lang voor om de Javaanse
eenheden sneller van schoenen te voorzien, want het ging allemaal nog te langzaam. In 1905
verzuchtte men: `Het verstrekken van schoeisel (. . .) zou krachtig kunnen medewerken tot
opwekken van het zo nodige zelfvertrouwen bij de Inlandse soldaat en zodoende tot
verhoging van diens gevechtswaarde'. Want, aan de overzijde van de Javaanse compagnieën
in de kampementen van menig bataljon infanterie, lag de Ambonnese compagnie. En van die
militairen zei men in 1905: `In vele opzichten gelijkgesteld met Europeanen zijn zij (de
Ambonnezen) daarop bijzonder trots. Het dragen van schoenen wordt door hen zeer gewaardeerd;
hun kleding, voeding en soldij is gelijk aan die van de Europeaan'.
Dit laatste was al in 1896 bekend: `. . . en vooral het dragen van schoenen, dat hem (Ambonnees)
verheft boven de andere Indische elementen in het leger, wordt door hem zeer gewaardeerd
. . .', aldus in dat jaar het IMT. En de cadetten op de Koninklijke Militaire Academie in
Breda, die in opleiding waren voor officier van het KNIL en studeerden over hetgeen hen in
de Oost te wachten stond, lazen in de jaren tussen 1905 en het einde van de Eerste
Wereldoorlog (want toen kwam de volgende versie van het `Leerboek Militaire Aardrijkskunde
en Statistiek van Nederlandsch Oost-Indië'): `. . . Door het verstrekken van schoenen
aan Inlandse troepen, worden heel wat minder zieken in de hospitalen verpleegd wegens
kloven en eeltzweren aan de voetzolen, terwijl daardoor tevens talrijke verwondingen, die
anders bij ongeschoeide troepen op mars immers ontstaan, en die de marsvaardigheid van de

troep zeer verminderen, worden voorkomen. Ongeschoeide troepen zijn niet te gebruiken bij
het bestormen van versterkingen, die met randjoe's en bamboedoeri (zie noot 3) zijn omgeven.
Uit een tactisch, zowel als uit een hygiënisch oogpunt is het dus nooit te verdedigen om
troepen - zij het ook Inlandse - barrevoets te laten marcheren'. 23)
Boni - expeditie en acties op Bali
Van 1905 tot 1908, toen er in Zuidwest-Celebes (Boni en Loewoe) nog een aantal militaire
operaties nodig waren en verder ook in Bali (1906), ontvingen de daarheen gedirigeerde
Javaanse eenheden hoge rijgschoenen van zeildoek, die met leer versterkt waren op de neus,
de beneden zijkanten en het contrefort (= hiel- en hoge achterstuk). En op de lederen zool
waren kopspijkers ingeslagen, teneinde in glad bergterrein ongewenst uitglijden te voorkomen.
Men sprak toen 24) de veronderstelling uit dat deze vorm van schoenen wel de uiteindelijke
keuze zou worden en dat het tijdperk van troepenbeproevingen binnen afzienbare tijd zou
worden afgesloten met de definitieve keuze. Dit klopt vrij goed, want in 1910 kwam men met
het uiteindelijke type schoen: nagenoeg die van de schets. Geen lederen schoen doch de
zeildoekse met lederen versterkingen.
Vergelijkingen
In de troepenbeproevingen (ook na 1889 gingen die op allerlei punten door: wij noemen niet
alle details) was nu al zeer duidelijk gebleken dat de lederen schoenen wederom de sterkste
waren geweest, maar ook in gewicht de zwaarste; wanneer de man een waterloop had doorwaad
was de schoen nog zwaarder geworden door het daar in gelopen water; en het grote
nadeel bleef dat het water er niet meer uit kon, dus opgesloten was in de schoen. Had de
drager eenmaal water binnen zijn schoen gekregen, dan bleven zijn voeten (en sokken)
nagenoeg de hele dag nat. En het leder werd ook nog hard en stug. Dit schoeisel voor
Europeanen was verkrijgbaar in 24 verschillende tailles, met zes lengtematen en vier breedtematen;
de lengte varieerde van 31 tot 26 cm.
De schoenen van zeildoek waren lichter en luchtiger dan die van leder. Zij waren echter
minder sterk en leden vooral bij marsen door alang-alang velden en stenige of koraalachtige
bodem. Zij lieten echter na het doorwaden van riviertjes het water weer teruglopen naar
buiten. In het zeildoek waren namelijk porieën waardoorheen bij het lopen het water als het
ware naar buiten werd geperst. De warme tropenzon deed de rest, zodat de man weer vrij
spoedig droge voeten had. En deze schoen bleef daarna steeds soepel en lenig.
Het nadeel van de snellere slijtage werd bij deze zeildoekse schoen nu echter ondervangen
door lederen belegsels. Uiteraard moest dit leer van een superieure kwaliteit zijn; het mocht
niet verharden bij geregeld nat worden. Voorshands was de kleur bruin, maar we weten al dat
het later weer zwart werd. Het zo ontstane model zou tot 1914 zo gedragen worden; eerst
daarna kwamen grote en kleine wijzigingen. Het spreekt wel van zelf dat niet terstond een
ideale schoen ontstond: verre van dat!
De belegsels en het zeildoek zelf waren niet dadelijk van het meest gewenste soort: herhaaldelijk
gingen de belegsels los, of scheurden deze en het zeildoek zelve. En wel vroegtijdig.
Op klachten werd steeds gereageerd en men trachtte bij de fabricage zowel beter leer te
gebruiken, alsook het zeildoek sterker te maken. Ook was de bovenkant nog te hard en
veroorzaakte daar schaafwonden.
De Chinees en zijn privé schoen-atelier
De prijs van de model zeildoekse schoen die zoetjesaan in de gelederen werd ingevoerd was
relatief hoog, namelijk f 4,90 per paar. En hier zag de kleine nijvere Chinees een gat in de

markt: in Indië waren na de fabrieksafleveringen van Roussel, al rond de eeuwwisseling vele
mini-bedrijfjes opgekomen, meest gerund door nijvere Chinezen in of naast hun woonstee. En
deze gingen de bestaande militaire schoenen namaken. Dikwijls waren de privé-schoenen
lichter in gewicht; in ieder geval konden ze volop concurreren met de model-schoenen.
Aangezien officieren en onderofficieren tot en met inheemse sergeant der eerste klasse hun
kledings- en uitrustingsstukken tegen een vastgesteld tarief uit de militaire magazijnen konden
kopen, vergeleken deze snel prijs en kwaliteit van de dienstschoen met die van de kleine
schoenmakertjes. En zo ontstond al ras een concurrentie-verhouding. Ook lagere militairen
zorgden er voor bij de Chinees in te kopen om zo hun uitkeringen via hun kledinggeld
voordeliger te maken (wij komen hier op terug). De Chinees kon altijd wel voordeliger prijzen
aanbieden dan de intendance-afdeling van het leger: ook hierover verderop meer.
Ook waren hogere commandanten (ook die van marechaussee-eenheden) vaak vrij in de
keuze van aanschaf op de vrije markt, binnen zekere bepalingen en zeker als het `den lande'
voordeliger uit kwam. In 1908 wist zo een marechaussee-commandant vanuit Atjeh in het
noorden van Sumatra over zee naar Makassar (Zuidwest-Celebes) honderden paren uitstekende
zeildoekse schoenen te laten uitkomen voor zijn eenheid. Deze schoen was lichter in
gewicht, duurzamer dan de dienstschoen en kostte niet f 4,90 maar met alle transportkosten f
3,50 per paar, meer dan 25% voordeliger. De schoen had dan in de verzending zeker 3.000
kilometer per schip afgelegd, een afstand van Nederland naar Egypte. Maar ook in Makassar
dook toen een privé-ateliertje op dat weer met de schoen uit Atjeh begon te concurreren; het
leverde een zeildoekse schoen van zulk een top-klasse dat een paar twee maal zo lang
meeging als de model-schoen en toch maar f 6,50 per paar kostte . . . 24)
Het einde van het lederen schoeisel
In eind 1910 of begin 1911 besliste de legerleiding dat er geen compleet lederen schoeisel
meer zou worden gedragen en dat dientengevolge ook de contracten die nog met firma's in
Nederland liepen, moesten worden beëindigd. Voor een enkele schoenfabrikant in het moederland
die in zijn bedrijf al partijen van enkele duizenden paren voor Indië had klaarstaan in
de verwachting dat de contracten verlengd zouden worden of die goed geïnvesteerd had in
nieuwe machines en research, kwam het besluit hard aan. In 1912 stelde een Kamerlid
hieromtrent nog vragen aan de betrokken minister bij de begrotingsbehandelingen voor 1913.
Toen kwam ook in de Kamer ter sprake, dat voortaan alle militaire schoenen voor het KNIL
van af medio 1911 in Indië zelf gemaakt werden. Er was daar een overheidsbedrijf voor
militair schoeisel opgezet in de gevangenis te Djokjakarta (Midden-Java) dat in 1912 met de
produktie aanving.
Dit schoenenbedrijf van gedetineerden was een der eerste, dat voor het leger ging werken;
eerst nog op erg bescheiden schaal; later kwam er een looierij bij. De inrichting breidde zich
vooral snel uit toen de `Inlandse' soldaten schoenen kregen. In begin 1926 waren al circa 400
gevangenen werkzaam bij de looierij en schoenmakerij. De intendance moest per paar schoenen
f 1,20 maakloon voldoen. De produktie was in 1926 tot omstreeks 220 paar per dag
gestegen, hetgeen per jaar ruim 70.000 paar opleverde. Niet al die schoenen gingen naar het
leger, zoals wij verderop zullen zien: men leverde ook aan de politie, de marine en het
gevangenispersoneel zelf; ook naar plantages, enz. 25)
Klachten: de `riemschoen' en de vergeten veter
De militaire pers in die dagen werd hoofdzakelijk door (en voor) officieren geschreven: het al
eerder genoemde IMT (vanaf 1870) en dan pas vanaf 1915 het orgaan van de Nederlands-Indische
Officiers Vereniging (NIOV). In deze bladen kwam geregeld de nodige kritiek op

velerlei zaken en ook zo af en toe over het schoeisel: we zagen zoiets al in 1871. Soms was de
kritiek in luchtige en schertsende vorm gegoten, soms ook ging het wat venijniger toe. Zonder
deze artikelen (veel over uniformen en schoeisel ook) zouden wij geen kans gezien hebben
iets over het wel en wee van de model-schoen van het KNIL samen te stellen.
En zo was er een kostelijk geval in 1913 en een beproeving bij een bataljon in Batavia van
dienstschoenen met riempjes (schets B, een plaat uit het IMT van 1913, blz. 841). De bedoeling
van de riem, die aan de schoen vast zat, was om te voorkomen dat in de nog niet
volmaakte schoen van zeildoek de hiel van de drager ging schuiven. Dat schuiven kwam
doordat de lederen neus van de schoen te plat en laag was uitgevallen; wat weer tot gevolg
had dat de grote teennagel steeds blauw werd. Nam de man, om dit euvel te verhelpen, een
maat groter, dan ging de hiel schuiven met als gevolg veel voetwonden. En toen werd, om dit
schuiven te voorkomen, de riem geprobeerd; niet alleen gingen de aldus voorziene schoenen
naar troepen op Java, maar ook naar eenheden op enkele eilanden op de Buitengewesten,
gedurende een paar jaren. Bij deze riem-schoen waren geen veters, want de riem zelf zorgde
voor de sluiting. De meeste klachten kwamen van de troepen op het Molukse eiland Ceram,
waar veel zwaar en hard bergterrein was. Bij patrouilles die steile berghellingen afdaalden,
steiltes die bezet waren met taaie lage struikjes, bleven de militairen telkenmale haken aan de
riemen en smakten dan voorover, hetgeen uitermate gevaarlijk was. Op patrouille moesten de
riemen na zware marsen een gaatje nauwer worden aangehaald om te kunnen voelen dat deze
de schoen vaster aan de voet zou gaan drukken. Dit ging net zo lang tot de riem kapot
scheurde. Troepen-officieren namen het hun manschappen niet euvel (en ze deden het zelf
ook) als deze de riem afsneden en weggooiden. `Waarom toch geen passend schoeisel?'
zuchtte men nog in 1918, `dan kan die riem weg'. Toen ook uit andere patrouille-gebieden
gelijksoortige klachten kwamen en ook meldingen dat de mannen de riemen afsneden en
wegwierpen, werd de riemschoen niet meer aangemaakt. Tot die tijd - het duurde voort in
1916 en mogelijk in 1918 - werden schoenen met riemen en zonder veters en schoenen met
veters door elkander verstrekt. Maar wanneer de verstrekking aan de man geschiedde waren
er vaak schoenen waarbij men geen veters had gedaan (die zaten er niet in) en kreeg men wel
veters, dan was er vaak maar één en geen twee. Dan moest de man veters op de pasar (=
markt) gaan kopen of in de toko (= winkel). Daar kostte de veter wel eens 2 ½ cent en dat was
duur als men maar 60 cent in vijf dagen als soldij kreeg. Men pleitte toen voor een te koop
stellen van veters in het dagverblijf van de compagnie voor de prijs van één cent. Later is dat
inderdaad het geval geworden.
De nieuwe dienstschoen van 1914
En zoals het meer toeging in het Indië van toen, hadden ook de officieren op Ceram actie
genomen na hun perikelen met de riemschoen. Zij hadden bij een plaatselijke schoenmaker de
modelschoen gemodificeerd door er een andere, hogere en hardere lederen neus op te zetten.
Deze aanpassing deed het goed op patrouille en men zond een aldus gewijzigd paar schoenen
naar Java, naar de schoenmakerij te Djokjakarta, met verzoek het nodige te doen verrichten,
zoals toen de dienstcorrespondentie nog luidde.
Hoewel vele officieren scribenten en actievoerders gedacht hebben dat hun kritiek geen enkel
effect zou sorteren, werd het tegendeel in 1914 door de intendance bewezen toen de nieuwe
modelschoen uitkwam. Het was weer een behoorlijke vooruitgang geweest en het produkt was
in vele opzichten uitstekend geworden. Het was weer een zeildoeks artikel met op de neus,
aan de onder-zijkanten en in het contrefort een zeer goede kwaliteit soepel leder. De afsluiting
van voren was veel effectiever en de schoen was prettig voor het gevoel; zowel leder als
zeildoek waren nu zwart van kleur geworden. De zolen en hakken konden volgens het
bestaande patroon van dienstwege van kopspijkers worden voorzien, waardoor niet slechts het

uitglijden in glad terrein werd voorkomen, maar ook de levensduur van zool en hak belangrijk
werd verlengd. 26). Het bespijkeren geschiedde dan door de korpsschoenmaker en naar
gelang de grootte van de schoen, benevens van de gebruikte soort spijkers, kwamen er per
schoen 60 tot 75 (zie schets C). Men kan gerust aannemen dat kopspijkers in alle Indische
terreinen een noodzaak waren, vooral bij hellend terrein en als de grond door regen nat was
geworden. Het zou, om redenen die wij tevoren reeds uiteen hebben gezet, weer wel een paar
jaar duren voordat de schoen uit 1914 tot in de periferie was doorgedrongen. De schoen
ontmoette allerwege waardering.
Reparatie-geld, sokken en inferieure schoensmeer
De mindere militairen kregen nu ook reparatie-geld voor hun schoeisel uitbetaald; daarmee
moesten zij zelf de reparaties bekostigen. In 1915 was deze toelage voor een ongegradueerde
50 cent per maand. Indien de man zijn schoenen goed verzorgde en op tijd liet repareren, kon
dat voor hem voordelig zijn. Want was het dan weer de periodieke tijd voor aanschaf van
schoenen uit zijn eigen kledinggeld-pot en waren de oude paren nog goed in orde, dan hoefde
de vernieuwing niet plaats te vinden. De betrokkene had dan financieel voordeel, omdat,
meest een of twee keer per jaar, het niet bestede kledinggeld rechtstreeks aan hem in
contanten werd uitbetaald. Bij enkele Europese eenheden echter - en er waren zeker zo vóór
1920 zeer ruige en beruchte compagnieën - werd (als het lagere kader niet oppaste en de
inspecties over het schoeisel niet streng genoeg verrichtte) het verdiende reparatie-geld in
`odeur' omgezet. (soldaten-jargon voor jenever).
Ook de in 1915 of kort voordien ingevoerde eerste wollen sokken, die de katoenen
exemplaren vervingen, ontmoetten eerst kritiek; die krompen, zei men, bij het wassen tot
kindermaatjes. 27) Weldra kwamen er betere sokken in de roulatie, gemaakt van
voorgekrompen wol; bij de verstrekking werden exemplaren van 'n paar nummers ruimer
gegeven en zodoende was ook dat leed geleden. De wollen sokken voldeden daarna prima: ze
waren veel soepeler dan de oude wollen, die nu niet meer werden uitgegeven; ook daalde het
aantal voetwonden.
Over de schoensmeer (en wat daarvoor door ging) in gebruik bij de manschappen deden
meerdere verhalen de ronde, want begrijpelijkerwijs trachtte de man die op een koopje aan te
schaffen. In diverse onderdelen hadden de manschappen jongelui aangenomen voor het
poetsen van schoenen, de z.g. `katjong-schoenpoetsers', die met zeer goedkope en inferieure
schoensmeer werkten.
Grapjes
Nu dan besloten was dat alle inheemse landaarden in het KNIL schoeisel moesten gaan
dragen, kwamen ook de zogenaamde hulpkorpsen aan de beurt; De Barisan-eenheden van het
eiland Madoera al in 1911 en ook volgden toen de legioenen van de Mangkoenegara en de
Pakoe Alam in de Vorstenlanden van Midden-Java. Bij het eigenlijke leger werden de
schoenen al meteen verstrekt bij de depots, zoals men de recruten-eenheden noemde; voor de
bulk, bij het wapen der infanterie, was dat op plaatsen in Midden-Java. Daar werd ook het
gros van de soldaten, de Javanen, geworven en daar kwamen de jongelingen zo uit de desa's
uit het gebergte prompt op dienst-schoenen te lopen. De eerste dagen verplaatsten zij zich dan
erg onwennig en met de voeten wat zijwaarts slingerend, hetgeen weer - zij het verholen - de
lachlust van Europese kaderleden placht op te wekken. Zo zag men bij recruteneenheden wel
meer vreemde zaken: mensen met de linkerschoen aan de rechtervoet en de rechterschoen aan
de linkervoet. `Als je,' zeiden officieren en kaderleden tot elkander, `net zoals dat met de
jassen en pantalons het geval is, de schoenen ook binnenste buiten kon keren, dan zouden ze
het niet laten!'

Schrijnend
Kon men soms eens goed lachen in het onverwacht uitgebreide domein van schoenen en
sokken, aan de andere kant waren er zaken en toestanden die bij wat verder nadenken zelfs
helemaal niet meer zo grappig waren. Wanneer bijvoorbeeld een soldaat werd verpleegd in
een militair hospitaal, kreeg hij als betaling, in plaats van zijn normale soldij, een zogeheten
hospitaaltoelage die minder was dan die volle soldij. De administratieve regels waren destijds
wat harder dan tegenwoordig: `ergens' een stimulans om toch vooral niet te lang in een
hospitaal te blijven.... Wanneer nu de compagniescommandant de man een verklaring had
medegegeven, dat hij ook in het hospitaal zijn volle soldij uitbetaald moest krijgen, dan
geschiedde dat ook. Soms ook vergat die chef dat. Meerdere malen bleken de opgenomen
manschappen juist diegenen te zijn die voetwonden hadden opgelopen (meest Javanen en
vaak huisvaders) tengevolge van het verplicht dragen van schoenen die niet pasten of uit
ongewoonte tijdens de aanpassing op schoeisel. In die gevallen zou het schrijnend zijn indien
door nalatigheid van een commandant het inkomen van betrokkenen achteruit kon gaan. 28)
En dan was er nog die onderlinge ongelijkheid tussen de diverse groepen inheemse militairen,
een soort rassendiscriminatie (nimmer als zodanig bedoeld uiteraard) veroorzaakt door
dienstvoorschriften en -normen die hun tijd gehad hadden. En wat zich naast ongelijkheden in
soldij en andere zaken ook ergerlijk uitte in verschillen in voeding en....schoeisel. Al deze
rimpels zouden nog rechtgetrokken worden, maar toch heeft een en ander (hoe simpel het op
een afstand ook lijkt) veel kwaad bloed gezet. Het in alle verontwaardiging toch nog `gezellig
koloniaal' aandoende artikel van nu ruim 70 jaar geleden bevat een aantal zinsneden die het
aanhalen zeker waard zijn - 29): `Er is verschil in soldij, maar daarover valt tenminste te
praten (...). Elders in koloniale legers, bijvoorbeeld in het Brits-Indische leger, is dit niet het
geval. Daar wordt onderscheid gemaakt tussen blank en bruin. Maar niet bruin nog eens
onderverdeeld in bruin op drie paar sokken per jaar, altijd schoenen en 0,3 kg vlees per zoveel
tijd èn bruin op blote voeten, twee paar sokken per jaar en 0,24 kg vlees....' Dit soort
aangelegenheden heeft steeds meer officieren en Europese kaderleden hoog gezeten en men
was blij dat door de integrale verstrekking van schoeisel een eind kwam aan een heel
markante zaak die tientallen jaren ergernis heeft veroorzaakt en die dagelijks in de vele
garnizoenen en bij de grote garnizoenen nog wel in de kampementen zelve sentimenten opriep
zoals omstreeks 1915: `... In dit jaar zijn allen geschoeid. Onze geschoeide Javaan is al beter
dan zijn ongeschoeide voorganger van vroeger, die er telkens aan werd herinnerd dat hij
minderwaardig werd geacht, zelfs door zijn Ambonnese ranggenoten, die het vaak niet
konden nalaten, wanneer een Ambonnese compagnie een Javaanse compagnie passeerde,
hunne voeten toch vooral eens goed duidelijk hoorbaar neer te zetten. Is het niet te begrijpen
dat zoiets deprimerend werkte'. Dit waren regels geschreven destijds door een luitenantkolonel,
zelf `troupier', die er alles van begreep. 30)
Ook het décor is duidelijk door hem geschilderd. En als wij dit nu als hedendaagse mensen in
een totaal andere tijd en omgeving lezen, dan valt het niet dadelijk mee om dit naar waarde te
vatten. Wij moeten ons dan voor een goed begrijpen even gaan overplaatsen in een stil
garnizoen in het hart van Java uit die `tempo-doeloe tijd' waarin er op straat totaal geen
motorverkeer was en ook nog niet het radiogeschal met disc-jockeys. De cadans van marcherende
troepen kon men dan duidelijk horen... of juist niét horen: een kwestie van schoenen en
voorwaar toen geen kleinigheid.
Beheersadministratie: een ernstige aangelegenheid
En ook in de lang vervlogen dagen ontbraken natuurlijk de vele lachertjes niet op het gebied
van de administratieve bepalingen en was er heel wat `red tape'. Als een soldaat op patrouille
eens in de blubber een schoen had verloren (en dat kwam veelvuldig voor; zelfs de grote Van
Heutsz gebeurde dit eens; hij kreeg toen een paar reserve-schoenen die een sergeant bij zich

had, gekocht bij de Chinees nog wel), dan werd de overgebleven schoen zoals dat in
vaktermen heet `ingenomen' en voorgebracht met een proces-verbaal, waarin over `schoenen,
manschappen, zeildoekse' werd gesproken met de toevoeging `paren een half'. Overigens
moesten afgekeurde of solitaire schoenen ook worden ingenomen en `richting' rustkamer
worden bewaard. Nadien moesten die spullen in het kledingmagazijn van de intendance
worden ingeleverd. Maar deze maatregel, redelijk in grotere garnizoenen, ging bespottelijke
situaties scheppen als men van uit ver afgelegen posten (dit konden mini-garnizoentjes zijn
van soms 25 man) forse transportkosten zou moeten maken voor partijen waarde loze afgedankte
schoenrestanten, die dan dagen lang en vaak over zee zouden moeten worden vervoerd.
In zo'n geval werden dan maatregelen getroffen om deze rompslomp ongedaan te laten:
een commissie van een officier en een onderofficier maakte dan een proces-verbaal van
afkeuring en vernietiging.
Ook de overigens logische verstrekkingsnorm van twee paar schoenen bij de man kon, alweer
op die verre buitenposten, soms op moeilijk te bevoorraden eilanden, wel eens onvoldoende
blijken. Zeker als daar bij het detachementje zelve niet nog eens een flinke reserve-partij
schoenen van de juiste maat lag opgeslagen. Dit stoot-voorraadje is er gekomen, maar in de
jaren rond de Eerste Wereldoorlog was dit nog niet het geval. Dat kon dan aanleiding tot
ernstige problemen geven in gebieden waar de patrouilles langdurig onderweg bleven naar
eilandjes of terreingedeelten met steenachtige bodem of bij veel marsen over koraal. De man
was dan na 14 dagen patrouille door zijn eerste paar schoenen heen en ging zijn andere paar
dragen, dat ook weer begon kapot te gaan. Dat eerste paar kon niet aanstonds vervangen
worden en er was ook al geen schoenmaker, geen toko en ook geen verbinding met het
detachement. Soms nam de man bij overplaatsing van uit Java een extra paar schoenen mee.
Hij kon ze volop krijgen in een Java-garnizoen, edoch, dan zou hij dit reserve-artikel zelf
moeten gaan voorschieten. Hetgeen weer niet lukte, want zijn soldij was miniem. En toch
moest een vervanging plaatsvinden, want de man versleet zijn schoeisel tijdens bevolen
diensten. Op het grote eiland Timor en de eilandjes daar om heen was men bij patrouilles na
drie weken al zo ver, dat 50% van de troep op blote voeten stond; vanwege de harde
steenbodem was zo'n troep dan incapabel voor verdere marsen of acties. Dit was in 1916 zo;
later is het gesignaleerde euvel verholpen door de man tevoren reeds zijn derde paar schoenen
te verstrekken, zodat hij op mars vertrok met een soort voorschot aan schoeisel.
Slome diensten
Het bovenstaande toonde ons wel enige uitzonderlijke toestanden, die ook weer om aparte
oplossingen vroegen. Maar een groot deel van de manschappen versleet natuurlijk niet zoveel
schoenen. Cijfers van gebruikservaring bij de intendance toonden al ras aan dat de standaardvernieuwingen
van schoeisel om de zes maanden moesten worden veranderd naar vier maanden,
aangezien door de band genomen, drie paar schoenen per jaar noodzakelijk was. Kort na
1916 werd deze termijn aangenomen.
Naast extreem zware diensten waren er ook legio soldaten (vooral oudere inheemsen die nog
net niet met pensioen gingen) die maar vrij weinig marcheerden, niet meer op patrouille
gingen en soms vooral in grote garnizoenen op Java rustige jobs hadden (`baantjesgasten'
waren dat: controle op koelie's en andere civiele corveeërs in kampementen, plantons bij de
uitgang, kantooroppasser e.d.). Want, toen ook alle Javanen in het KNIL schoenen hadden
gekregen, moesten de meeste diensten ook met dat schoeisel aan worden verricht. Aangezien
zulks in de tropische omstandigheden en hitte wel eens ongewenst kon zijn, waren er
uitzonderingen op zekere stille uren in Netkampement. Wanneer geen inspectie plaatsvond
mochten enkele groeperingen tijdens hun diensten op bepaalde tijdstippen op blote voeten of
slippers lopen: dat waren kamerwachten, galerijwachten en stalwachten.

Modificaties uit 1921
In 1921 werd de zeildoekse schoen wederom in een vernieuwd model in de intendancepijplijn
gebracht met diverse verbeteringen. Het zeildoek was nu zeer goed en zo sterk van
kwaliteit dat er niet meer, als voorheen, nog een voering daarbij nodig was. De bovenste helft
van de ringgaten voor veters bij de sluiting, was voor het gemak bij het aan- en uittrekken
vervangen door de bekende stevige haakjes; de neus van chroomleder was nu van een voldoende
hoogte en recht afgesneden. En deze neus had nu een harde punt; hierdoor waren de
tenen van de drager goed beschermd tegen knellingen door zware voorwerpen die de man op
zijn tenen kon krijgen, zoals een balk, een rad van een kar of de hoef van een paard. Ook
werden tot 1925 nog een paar lederen schoenen uitgetest, doch wij konden niet vinden wat
daarvan de opzet was: immers men had voor allen de zeildoekse schoen. Dat was volkomen
juist, want na 1925 was het definitief de zeildoekse schoen geworden.
Slechts hier en daar bracht men nog een enkele verbetering aan. Dat zelfde geschiedde
nogmaals in 1933 en toen was de prijs intussen al gezakt tot f 3,-. Een lange ontwikkelingscyclus
was ten einde. Het KNIL, gecompliceerd zowel in zijn personeels-samenstelling als in
zijn specifieke dislocatie, met alle soorten van terrein in dit reusachtige gebied tussen de
Indische Oceaan en de Pacific, had eindelijk zijn goede schoen gekregen. En die was voor
iedereen. En dit deed de journalist die ook veteraan was uit het KNIL (oud-onderofficier uit
Atjeh) H. C. Zentgraaff in zijn bekende boek `Atjeh' bevestigen, dat het zelfvertrouwen van
de Javaanse infanteristen belangrijk was verbeterd toen iedereen van hen schoenen kreeg,
evenals Oom Ambon, Oom Menado en Oom Belanda (= Holland) 31).
Slobkousen
Nu even in vogelvlucht naar de verdere beenbekleding: de slobkous, die in de aanvang van de
19e eeuw erg bekritiseerd werd en een bron van ergernis vormde. Nadien zijn de slobkousen
verschillende keren verbeterd, want ze bleken onmisbaar te zijn en even noodzakelijk als de
schoen; zij vormden er een combinatie mee. Alleen het aan en uitdoen van de slobkous was
een tijdrovende handeling, maar tijdens de mars had de man er een behoorlijke steun aan bij
het enkelgewricht en de spieren van het onderbeen. Door het bevestigen van de slobkous
schuurden de broekspijpen niet meer hinderlijk langs elkaar en kleine steentjes konden niet
meer gemakkelijk in de schoen dringen.
Slobkousen waren verder van veel nut in moerasgebied, natte rijstvelden of sawah's, in laag
struikgewas, bij alang-alang (wild gras) en doornige planten en zij gaven blijvende bescherming
tegen schadelijk kruipend gedierte. In de gebruikte slobkousen trof men een grote
variëteit aan, met sluiting voor en opzij, met knopen of door rijgen. De bovenste sluitriem
mocht noch te vast, noch te los zitten, mocht de bloedsomloop van de drager niet hinderen,
maar hij moest zo vast zijn, dat hij niet kon afzakken en los gaan zitten. De riemen onder de
schoen door (souspieds) kregen veel te lijden en werden vaak hard; zij beletten het opkruipen
van de slobkous. Ook de kleur van de slobkous wisselde nog al eens; soms in de kleur van de
broek en ook wel wit. Dit laatste was in de veldtenue natuurlijk tactisch onjuist, want door dat
wit zag de inheemse vijand onze soldaten al van uit de verte naderen. In 1905 kwamen
groflinnen exemplaren van bruine kleur met handige gespsluitingen, die gemakkelijk waren
voor het snel wijder of nauwer maken. De troep had ook daar kritiek op, want bij nachtelijke
geheime sluippartijen en op patrouille kon men in het duister nu niet meer zijn nevenman
ontwaren, wat eerst met de witte slobkous wel ging; toch kwam wit niet meer terug. Een
nadeel van slobkousen was verder dat knopen er gemakkelijk af gingen en dat gespen
afscheurden, zodat immer reparatie nodig was, hetgeen weer betekende, dat de man het artikel
moest missen terwijl de slobkous door al dat werk er aan een duur uitrustingsstuk werd. Door

onoordeelkundig dragen werden de artikelen vaak stijf en hard. Het gewicht was ook niet te
verwaarlozen, bijna een pond, vanwege de souspieds en andere lederen hulpstukken.
Toch waren die souspieds erg practisch, want de man kon zijn schoenen in een drassige
bodem nauwelijks kwijtraken. Slobkousen waren markante uitrustingsstukken die gingen
verdwijnen toen in 1912 de puttees begonnen te komen. Curieus is echter wel dat - naar
analogie met de uitrusting van Britse en Commonwealth eenheden uit de Tweede Wereldoorlog
- men in het KNIL van na 1945 tot 1950 weer een moderne soort slobkous terug zag, zij
het in het veel kleinere en losse beenstuk van leer of canvas dat `anklet' heette.
Puttees
Deze praktische beenwindsels werden in 1912 ingevoerd. Tevoren waren zij al jaren op proef
gedragen in Atjeh en in Celebes; de resultaten waren gunstig. De gebruikers vonden ze erg
doelmatig, want ze pasten iedereen en er was derhalve ook geen taille-verdeling, zoals bij de
slobkousen noodzakelijk was. De windsels sloten zonder druk en gaven aangename steun aan
het been. Alles was simpel: geen knopen of riemen of gespen: alleen maar twee sluitbandjes;
en het aan- en uitdoen ging ook snel en zonder problemen. Maar de beste puttees konden toch
ook niet beletten dat de man in zeer soppig terrein marcherende zijn schoeisel kon verliezen.
De puttees konden echter niet voor bereden militairen worden bestemd; voor ruiters deugden
ze niet, en deze categorie kregen dan ook hoge lederen rijkappen verstrekt. Verder waren
puttees alleen maar gunstig: zij waren goedkoop, behoefden nauwelijks reparatie en waren
eenvoudig te wassen en te drogen. De eerste windsels waren nog van wol, maar in 1917 werd
het katoen. De kleur van de puttees wisselde wel eens van geheel bruin tot grijs en groen.
Merkwaardigerwijs werden de puttees tot 1915 in bruikleen aan de man verstrekt (zoals
bijvoorbeeld zijn veldfles); bij overplaatsing moest betrokkene dus zowel veldfles als puttees
bij de fourier inleveren. Bij zijn nieuwe onderdeel kreeg hij dan puttees, . . . mogelijk van een
ander . . ., welke dan naar het been van die andere stonden.
Het nummeren, dat bij de puttees geschiedde met opgenaaide nummerlapjes gaf ook veel
gehannes als die er op of er weer af moesten. Totdat de puttees `in eigendom' van de soldaat
kwamen. De windsels gaven in koude bergstreken de nodige warmte aan het been en voorkwamen
aldus ongemakken of kramp en bloedzuigers gingen er minder makkelijk doorheen
als door de slobkous en tenslotte zaten zelfs natte puttees nog correct. De prijs bij eerste
aanschaf was nog vrij hoog (f 3,25 per paar in 1918), maar ze waren erg degelijk en werden
op den duur goedkoper.
Rijkappen
Met de invoering van de puttees voor onberedenen in 1912 kregen de beredenen rijkappen
van leder verstrekt, omdat puttees te paard los gingen en afrolden. Deze rijkappen gaven op de
schoen precies slijtage op het zeildoek bij de wreef, zodat daar gaten ontstonden. Het was om
deze reden dat bij de beredenen in 1916 een schoensoort beproefd was, waarbij het
bovenwerk geheel van chroomleer was vervaardigd. En zo kreeg men hier dan voor deze vrije
kleine categorie weer de dienstschoen van leder, zij het ook dat die afgeleid was van de
zeildoekse. Bij de rijkappen droegen de beredenen sporen die door riempjes bevestigd
werden.
Bivakschoeisel
Was al eerder in dit artikel gesproken over het opgedrongen en mislukte uittesten van sandalen
in Atjeh in de tijd van het bewind van generaal Van der Heijden, naar het voorbeeld bij
inheemse eenheden in Frans Indo-China, later ging nog eens zoiets bij het KNIL op
beproeving. Bij de Franse militaire operaties in 1895 op Madagaskar (groot eiland voor de

oostkust van zuidelijk Afrika) kwam wederom een soort schoen in de interesse van onze
legerleiding in Indië. Daar kreeg de soldaat naast zijn andere schoenen ook een paar zachte
`espadrilles', een soort muilen of sandalen van zeildoek met zolen van gevlochten touw. 32)
Veel later, gedurende de Eerste Wereldoorlog, vermoedelijk in 1916, werd in het KNIL
gedurende een paar jaar een bivakschoen ingevoerd naast het bestaande schoeisel. Men gaf
het de naam van `tabi'. Wat was dat voor een artikel? Het was in feite een soort dikke loopsok
van grof katoen, in de donkergroene kleur, waarvan de zolen waren versterkt met dun
leder, gevlochten hennep en nog een paar zachte materialen. Zij waren als prototype besteld
uit Japan en vermoedelijk (er is nagenoeg geen litteratuur over) in enige duizenden paren
nagemaakt in Indië. Deze lichtgewicht Japanse voetbekleedsels waren geaccepteerd en
aangemaakt op advies van een daartoe ingestelde commisie die in haar verslag sprak van `een
paar lichte tevens soliede bivakschoenen' en `de voeten blijven schoon en vrij van lichte
verwondingen (. . .) met bláren op de voeten kan de man op tabi's de mars toch nog wel
vervolgen en bij het verstrekken van nieuwe schoenen (die nog ingelopen moesten worden)
kan de man de tabi als marsschoen gebruiken; zij zullen zo nodig de man in staat stellen er
een dag of wat op te marcheren; ze zitten aangenaam'. Er waren een paar proeven genomen en
daarbij won de tabi het bij de marsen van de zeildoekse schoen.
En zelfs had men bij de mobilisatie-voorraden ook al wat tabi's opgelegd. Uiteindelijk is de
tabi toch omstreeks 1920 weer afgevoerd, omdat hij niet sterk genoeg bleek te zijn en reeds na
enige dagen gebruik in het bivak (dus niet eens op mars) versleten was. Definitieve invoer van
de tabi zou ook weer te kostbaar worden, want men had berekend dat de soldaat zeker vier
paar per jaar nodig zou hebben. 33) Het niet accepteren van de tabi's is echter nimmer een
gemis geweest, want steeds zou de man op meerdaagse patrouilles voor gebruik in het bivak
onderweg (zodra het dienstschoeisel uit mocht) sloffen van leer of licht hout bij zich hebben
en later ook wel de aan hem verstrekte gymnastiekschoenen.
Verbodsbepalingen
In de diverse voorschriften en andere bepalingen over kleding en tenues bij bepaalde gelegenheden
en diensten, kwamen, in de wat modernere jaren, ook aanwijzingen voor die in onze
dagen wat komisch aan doen. Zo was bepaald dat sporen niet gedragen mochten worden in
pantservoertuigen en militaire vliegtuigen. Zou dit verbod er niet geweest zijn dan zouden
bereden militairen - die onder geen omstandigheid vrijwillig afstand daarvan zouden willen
doen - met die sporen in pantserauto's, tanks en vliegtuigen zijn gestapt - hetgeen tot niet
geheel veilige gevolgen aanleiding zou kunnen geven. Ook was bepaald dat men met
schoenen waaronder kopspijkers waren aangebracht, geen militaire motorvoertuigen mocht
besturen dan wel plaats nemen in militaire vliegtuigen. Overigens beide typische bepalingen
in een leger uit die periode: een leger waarbij men zich in het algemeen slechts op twee
wijzen kon vooruit bewegen: lopend te voet of rijdend te paard.
Tijdens de mars is de Europeaan in mineur
Wij komen nu met ons schoenen-verhaal in het midden van de jaren dertig van deze eeuw en
al aardig tegen het eind van onze beschouwing, welke in feite slechts loopt tot de ondergang
van het KNIL in de eerste fase van de Pacific oorlog (1941-1942).
De modelschoen had diverse verbeteringen ondergaan en was steeds beter geworden. Alle
inheemse militairen in het leger hadden ook vanaf hun recruten-tijd op die schoenen gelopen.
Bij hen kwamen slechte voeten niet voor, omdat zij gewend waren om alles lopende te doen:
zij voelden zich ook volkomen thuis in hun eigen land. Voorts vormden zij nu, meer dan
voordien, de absolute meerderheid van het beroepspersoneel van het KNIL: in 1933/34 iets
meer dan 79%. Met de Europese manschappen (nu nog maar bijna 21%)stond het op het

gebied van de voeten wat minder goed dan voorheen. Geen wonder: men liep in Europa ook
steeds minder, zat meer op fietsen en ook meer in de auto); men trof bij hen in de dienst in
Indië steeds meer slechte voeten aan; in de depots had men bij de Europeanen meermalen
miserabele gevallen. Uiteraard werden deze militairen voordat zij naar Indië werden uitgezonden,
in Nederland (Koloniale Reserve te Nijmegen) geducht geselecteerd (crisistijd en
veel gegadigden voor luttele plaatsen), maar toch . . . In ieder geval waren goede dienstschoenen
het beste voor slechte voeten. En die schoenen waren zonder meer goed en men kon er in
deze periode gemiddeld zes maanden op dienst doen. Er was ook. voor alle landaarden een
groot pakket van maten; de schoenen waren nu geschikt voor alle terreinen van de archipel:
zachte en harde, droge en natte. De laatste leesten waren in 1934 weer eens verbeterd: wat
smaller bij de hiel, de zool wat meer gebogen en de hak vooral niet te hoog. Als men de
puttees aan de benedenzijde maar flink laag begon te wikkelen, gaf dat nog extra steun aan de
enkels van de man.
Wat te doen met nieuwe schoenen?
Bij de verstrekking van nieuw schoeisel van dienstwege was het vanzelfsprekend een eerste
vereiste dat daarbij het kader, inbegrepen de fourier en de korps-schoenmaker en zijn helpers)
goed geïnstrueerd en onderlegd waren; onontbeerlijk was daarbij een goede voorraad
schoenen in alle maatverpassingen. Wanneer desondanks geen passend schoeisel uit de reeks
van de variëteiten van de intendance voorradig was, mocht worden overgegaan tot een
aanvraag voor maatschoeisel (zie schets D, waarlijk een precisiedocument en bekrachtigd
door de handtekeningen van wel drie daarbij betrokken functionarissen). Ook voor het
`inlopen' van nieuw schoeisel, hoewel niet vermeld in enig voorschrift, ontwikkelen zich
meerdere methoden. Diverse geroutineerde onderofficieren wisten hier alle kneepjes van. Bij
de depot-opleidingen kwam het er op neer dat de man met nieuwe schoenen aan terstond door
een aantal slokans (sloten) moest waden en dan met de doornatte schoenen oefenen, liefst als
er veel wind stond of veel zon en in droog terrein, totdat het schoeisel weer droog was. Zo
kon de schoen in één enkele dag ingelopen zijn. Maar in Atjeh (`bij ons in Atjeh . . .') werden
nieuwe schoenen eerst goed ingevet en vervolgens liet men ze, geheel gevuld met water (en
telkens bijgieten) een volle nacht staan weken; en de volgende dag gewoon aan doen en er
alle diensten mee verrichten.
De `gedraineerde' intendance-schoen
Het opdrogen van de schoen ging prima, omdat hij bestond uit een uitstekende en uitgeteste
combinatie van canvas en leer. Bij het waden door water werden schoen, sok en voet meteen
kletsnat, maar bij het verder marcheren in droog terrein werd eerst de voet, daarna ook sok en
schoen allengs geheel droog. Het vocht werd als het ware naar buiten geperst door het
zeildoek en ook was er een insnijding in het onderteer welke doelbewust was aangebracht,
zodat het water van daar uit de schoen kon weg lopen. En de warme tropenzon en hoge
temperatuur deed de rest wel. Na afloop van de dienst, na het appel van `soepeten' (zo heette
de lunch in het KNIL-jargon) was er doorgaans geen algemene dienst of uitrukken meer; de
schoenen werden dan zonodig verder gedroogd en met de zolen naar boven neergelegd,
alvorens ze weer gepoetst werden voor de volgende dag. In het bijzonder de inheemse
militairen besteedden veel aandacht aan het dienst-schoeisel: schoenen bleven altijd `status'
voor de drager. Een zegsman die in de dertiger jaren dezer eeuw enige tijd dienst deed op het
grote eiland Madoera (oost van Java gelegen en daar bij behorend) zag daar enige bataljons
inheemse hulptroepen (met KNIL-uniformen, vrijwillig, in een soort part-timedienst, de z.g.
`Barisans') met manoeuvres mee doen. Dadelijk na afloop kregen deze mannen hun verdiende
dag-soldij uitbetaald en gingen dan weer huiswaarts om daarna maanden later voor een paar
diensten weer wat dagen op te komen. Direct buiten de kampements-poorten deden zij hun

schoeisel en puttees uit, maakten daar een handige draagbundel van welke ze om de hals
hingen, en gingen opgewekt keuvelend, de centjes natellend, op hun blote voeten naar huis
terug.
Schoenen van de Chinees
In de aanvang van de jaren dertig van deze eeuw manifesteerde zich, ondanks alle aangebrachte
verbeteringen in het dienst-schoeisel steeds duidelijker dat een toenemend percentage
van de militairen niet op de model-schoen liep, maar op eigen schoenen die zij gekocht
hadden in de particuliere sector (wij lazen al eerder dat zelfs Van Heutsz dat deed). In het
begin van de eeuw kwam een steeds groter aantal kleine bedrijfjes op gang, ook allengs meer
schoenmakerijtjes, vaak gedreven door nijvere Chinezen die reeds generaties lang in Indië
woonden en de marktkansen snel door hadden. In de diverse garnizoenssteden legden deze
zaakjes zich speciaal toe op het namaken van de intendance-schoen en niet zonder succes. Dat
was niet verboden; met grote vaardigheid werden militaire schoenen gemaakt, die nauwelijks
waren te onderscheiden van de schoenen uit het magazijn. En deze produkten van de Chinees
werden door de soldaten en gegradueerden grif gekocht. Het was toegestaan dit schoeisel te
dragen, mits het goed was en er reglementair uit zag. Nu, daar voldeed de Chinees geheel aan
en, nu komt het, zijn schoenen waren goedkoper dan die van de intendance. De
soldijgenietende militair (tot en met de rang van inheems sergeant 2e klasse) kreeg, zoals wij
al zagen, individueel een bepaalde periodiek beschikbaar komende som als kledinggeld.
Daaruit werd door zijn commandant geput om de man er tip-top uit te laten zien. Was de
kleding of uitrusting (PSU zouden wij nu zeggen) in kwaliteit gedaald, dan werd het
afgekeurd en mocht niet meer bij de dienst worden gebruikt. Door alle nummerinslagen van
de nummering van het artikel werd dan van dienstwege het cijfer nul (= 0) aangebracht als
kenmerk: dat artikel was dan zogezegd `genuld'. Van 's mans tegoed werd bij nieuwverstrekking
het vastgestelde bedrag afgeboekt. De rest van het geld was voor de man pure
financiële winst: een goed systeem in een beroepsleger: hoe netter zijn spullen gehandhaafd
bleven, hoe rijkelijker voor de man de kassa rinkelde. En het ging met de privé aangekocht
schoenen en de winst niet om geringe percentages, indien men de verhoudingen daarbij
betrekt. Want in 1931 kostte een paar schoenen bij de Chinees f 3,- terwijl men bij de
intendance f 7,30 moest neertellen, bijna 21/z maal zo veel.
En als men nu weet dat toen de soldij voor het gros van de soldaten per dag circa twee
kwartjes was, dan is het overbodig uit te leggen wat de gevolgen van dit prijsverschil waren.
Concurrentie
De intendance zat toen wel in een wat onbehaaglijke situatie en men kon nauwelijks
opwerken tegen de vrije markt. De statistiek was duidelijk, want per jaar kwamen ongeveer
20.000 paar uit de leger-magazijnen; de sterkte van het KNIL was ruwweg 30.000 man en als
men gemiddeld een half jaar met een paar schoenen deed, dan zouden er per jaar 60.000 paar
nodig zijn.
En er werden nu dus 40.000 paar per jaar buiten de intendance om gekocht. Anders gezegd:
twee derde van het schoeisel kwam niet van de intendance. Inderdaad een netelig vraagstuk
voor de intendance: het ging hier niet om een commercieel aandeel in de markt, maar om
geheel andere zaken. Wij noemen er even een paar: twee derde van het leger droeg schoenen
waarover ze niet te allen tijde zouden kunnen beschikken (mobilisatie, operaties ver weg van
de klassieke garnizoenen). En waren al die niet-gecontroleerde schoenen wel uit medisch
oogpunt verantwoord? En zat de door de militair geneeskundige dienst geconstateerde voetenellende
niet in het feit dat het privé-schoeisel zonder wetenschappelijke inbreng was
vervaardigd? Voorts was de intendance gebonden aan een zekere opleg voor noodgevallen en

om bij geval van mobilisatie terstond een forse stoot te kunnen opvangen. Want sinds 1918
was de dienstplicht voor Europeanen begonnen: men moest eens in een situatie komen te
verkeren dat zowel de militie alsook de landstorm in hun geheel werden opgeroepen.
Opleg
Bij de opleg van schoeisel in magazijnen zat men bij de planning al dadelijk met de vraag van
hoeveel. Het mocht niet te weinig zijn en ook weer niet te veel. Opleg betekende na enige tijd
altijd een verlies aan kwaliteit; hoe langduriger de opleg hoe beroerder de schoen werd. En
altijd waren er uitersten: in 1933 bijvoorbeeld waren ergens in een magazijn nog enkele paren
dienstschoenen uit 1918, vijftien jaar oud dus . . . Die zullen wel aardig hard geweest zijn en
nog al kromgetrokken.
Omstreeks 1933 al had de intendance een aantal goedkope schoenen op de vrije markt
gekocht en degelijk laten onderzoeken. Die waren lichter in gewicht (want er zat minder leer
in verwerkt) en soepeler (zool dunner en slechte kwaliteit zeildoek.) Ze zaten wel prettig en
soms leek het wel maatschoeisel. En zo kwam de schoen van de particuliere markt er
aantrekkelijker voor te staan dan de schoen uit de militaire magazijnen.
Omdat het marktschoeisel niet hoefde te worden opgelegd, zat de intendance commercieel al
in het nadeel. Voorts diende de intendance voor de kosten van administratie en beheer 15% in
rekening te brengen, hetgeen ook al kostenverhogend werkte. De prijs van het leder werd,
naast de kwaliteit, ook bepaald door het gewicht en ten slotte had de intendance dure leesten
moeten laten maken. Maar, voor lange marsen op wegen was de dienst-schoen met zijn
dikkere zolen in het voordeel, want die schoen sleet minder dan de particuliere.
Intendance versus Chinees
In de gelederen van de intendance werd het probleem rond de particuliere schoen, hoewel
deze legaal was (en dus niet kon worden verboden), toch met lede ogen aangezien. Maar men
nam de uitdaging aan en in 1932 al ging de modelschoen 0,2 kilo (dat is twee ons, niet gering)
per paar lichter worden; men verkreeg dit gewichtsverlies door minder leer te gebruiken. Dit
bleek een goede zet te zijn geweest, want in het terrein zat de dienstschoen nu even prettig als
die van de Chinees en voor marsen op wegen waren ze nu gelijkwaardig. De aanmaak van
schoenen met een minder dikke en minder zware zool was verder ook uit andere
overwegingen ingegeven. Want vaak was voordien het zeildoek al versleten en stuk terwijl de
zool nog goed was. En om nu even een vergelijking te plegen: in die tijd woog de Britse
legerschoen in Brits-Indië en in Malakka per paar ruim 2 kilogram; de KNIL-schoenen wogen
per paar bijna een kilo lichter (Brits 2,19 kg: KNIL 1,25 kg). En voorts was iedere
vermindering van gewicht van belang, want de infanterist van het KNIL had - indien hij al
zijn uitrusting zonder munitie meedroeg - nu al een totale vracht te torsen van boven de 22 kg;
met organieke munitie en levensmiddelen werd het rond 26 kg. 34)
Dalende prijzen: de intendance wint
Inmiddels was de aanmaak van dienstschoeisel, met uitsluiting van enkele kleinere contracten
in de civiele sector, uitsluitend geconcentreerd in gevangenissen; in die van Djokjakarta en nu
ook te Sragen, een binnenplaats in Midden-Java aan de Grote Postweg tussen Soerakarta en
Madioen. Men verkreeg beter zeildoek dat even sterk was en uit Egyptisch katoen was
vervaardigd en dat ook minder zwaar was dan de tot nog toe gebruikte Amerikaanse katoen.
In 1935 waren er weer verbeterde leesten bij de intendance gereed gekomen, naar aanleiding
van wederom zeer vele metingen van voeten van alle landaarden in de gelederen: men had dat
gedaan in de garnizoenen Djokjakarta en Tjimahi (West-Java). Als gevolg van deze recente
metingen ging de intendance-schoen een beter model krijgen en daardoor ook een betere
pasvorm; het resultaat was dat de schoen aangenamer ging zitten. Na het onderzoek van 1931

daalde de prijs van de intendance al meteen van f 7,30 naar f 6,15. Door het lichtere maaksel,
door efficiënter werken en nu uitsluitend met gedetineerden kwam de prijs een jaar later in
1932 al op f 4,60: vier gulden voor aanmaak en 15% voor administratie en beheer, zestig
cent). Edoch, de particuliere schoen bleef niet op drie gulden staan doch daalde tot tussen f
2,25 en f 2,-. De intendance zette de strijd voort en verkreeg in 1934 vrijstelling van
verplichte doorberekening van kosten voor administratie en beheer; bovendien gingen de
bedrijven in de gevangenissen nog goedkoper leveren en de prijs ging van f 4,60 naar f 3,-. En
na deze zet had de intendance de strijd om de gunst van de militaire schoen gewonnen. Het
geringe prijsverschil was niet lonend gezien de ambachtelijke kwaliteit van het produkt, en de
medisch-anatomische garantie voor het welzijn van de voet van de drager, gevoegd bij de
langere draagtijd; de twee kwartjes die men op de vrije markt minder zou moeten betalen
bleek niet langer doorslaggevend te zijn. En er volgden nog enkele prijsverlagende
maatregelen; zeer afwijkende schoentailles werden vervallen verklaard: voor die paar mensen
kwam van dienstwege maatschoeisel; en tailles die maar een beetje afwijkend waren werden
nu geconcentreerd op gewestelijke hoofdplaatsen en werden niet meer - zoals voordien - ook
naar de kleine magazijnen verstrekt. Schoeisel dat wat lang in een magazijn opgelegd was
geweest, werd voortaan nog maar verstrekt als eerste uitrusting en, in de komende jaren,
volop aan de militie en landstorm. 35)
Na de rustige jaren: massaproduktie
De jaren die na 1933/34 en de grote economische malaise volgden - dat wil zeggen de periode
tussen 1935 en 1939-noemde men `de rustige jaren'. Daarna volgde de strijd van oorlogsdreiging,
oorlog, mobilisatie en nederlaag. In deze periode is ook geen verplichting voor
militairen gekomen om steeds het dienstschoeisel te dragen: men hoopte van de zijde van de
legerleiding en de intendance dat de man door alle getroffen maatregelen ten bate van de
model-schoen, deze uit eigen beweging zou gaan dragen, als men dat voordien niet had
gedaan. Er was toen nog maar slechts één `maar' overgebleven en dat was het typische
verschijnsel- overigens bij alle legers ter wereld - van `eerst moet de oude voorraad op!'
Welnu, die voorraad was uiteindelijk vlugger op dan men had verwacht. Vanwege de aanloop
tot en het uitbreken van de oorlog in Europa en de dreiging van het doorslaan van die krijg
naar Zuid-Oost-Azië, werd in Nederlands-Indië op allerlei wijzen getracht de bestaande
militaire achterstand in te lopen.
Aangezien modern materieel niet meer te verkrijgen was en na mei 1940 de verbinding met
het moederland verbroken werd, heeft men in Indië door maar veel mensen snel onder de
wapenen te roepen kwantitatief gepoogd de nadelige positie in Azië wat op te krikken. Meer
oefenen en telkens oproepen van reservisten, de Europese militie (en landstorm); meer
aannemen van inheemse soldaten, kortverbanders, autobestuurders, ook stads- en landwachters,
uitbreiden van hulpkorpsen en zelfs uiteindelijk een eerste oproep van de `inheemse
militie' (dit waren de eerste Indonesische dienstplichtigen uit eind 1941). Bij de sterkte van
het `beroeps-KNIL', dat kort voor de oorlog tegen Japan inmiddels was gegroeid tot circa
42.000 man, kwamen op de boven geschetste wijze nog ongeveer 80.000 man, die op een of
andere wijze tot de gemobiliseerde sterkte gingen behoren, in een militair uniform liepen en
dus legerschoeisel uitgereikt kregen: twee paar de man. 36)
Er zijn toen heel wat paren schoenen verstrekt; de schoen-bedrijven hebben toen op volle
toeren gewerkt en konden de sterk vergrote vraag met veel kunst en vliegwerk nog zover aan,
dat naar behoren werd geproduceerd, terwijl ook een redelijke reserve-voorraad van goed
schoeisel voor alle soorten van voeten in de magazijnen van de intendance kon worden
gereedgelegd.
Vlot werk en kwaliteit

Toen de auteur van dit artikel als jong tweede-luitenant aan het eind van de jaren dertig, uit
Nederland per mailstomer in zijn garnizoen op Java aankwam, meldde hij zich dadelijk na de
ontscheping in smetteloos wit uniform met sabel en handschoenen bij de chefs van zijn korps
van indeling. Daar vernam hij onder meer dat reeds de volgende ochtend bij de velddienst op
hem gerekend werd. Appel en daarna afmars te 07.30 uur. Aangezien zowel het dienstschoeisel
als de grijsgroene velduniform van de Garoet-stoffage niet reeds in het moederland
doch pas in Indië beschikbaar waren, bezocht hij na de diverse plichtplegingen in het
kampement nog de lokaliteiten van de korporaal-kleermaker en de korporaal-schoenmaker:
beide Javaanse militairen: ze stonden al klaar en wisten dat die nieuwe jonge luitenant
gekleed en geschoeid moest worden. Het aanmeten van voorlopig twee stellen jassen en
broeken (nog twee stellen voor een week later) met alles er op en er aan, dat was routine.
Meteen snorde de naaimachine al; passen was bij deze kleermaker nooit nodig, lachte hij. De
twee paar model intendance-schoenen (niet van de Chinees hoor) waren in goede maatverpassing
present; de fourier had al tevoren naar des luitenants maat gevraagd: onder een der
paren nog kopspijkers aangebracht. Het waren mooie schoenen, zwart zeildoek en belegstukken
van zwart leder; de veters er al in en goed gepoetst. De volgende ochtend vroeg - bij
duisternis nog - meldden de toegevoegde manschappen van zowel de kleer- als de schoenmaker
zich model in het pension op de open voorgalerij van de kamer die de auteur had
betrokken, dicht bij het kampement. De uniform zat als gegoten en de modelschoenen met
knarsende kopspijkers liepen stevig en soepel: ze waren nog wat nat: dan liepen ze prettig in,
vertrouwde de Javaanse soldaat - toegevoegd van de schoenmakerij de wat vreemd kijkende
luitenant toe. In het kampement de gisteren nog even gepaste bamboe-hoed met rood-witblauwe
kokarde opgezet, het klaargelegde leerwerk en wapening omgehangen: en klaar was
het voor appel en afmars. De modelschoenen liepen meteen heerlijk: bij doorschrijding van
natte rijstvelden (sawah's) en nog enige moerassige stroken werden schoenen, sokken en
voeten doornat. Doch bij terugkeer in het kampement tegen de tijd voor het appel voor
`soepeten', te 13.00 uur (lunchtijd) was alles alweer droog. Het was een geslaagde
kennismaking geweest met de modelschoen van het KNIL die al zo'n merkwaardige voorgeschiedenis
had gehad. De Javaanse manschappen hadden ook die dag goed hun best gedaan:
zij hadden uiteraard allen velddienst-schoeisel aan: alsof het altijd zo geweest was . . .
Mobilisatie en de militaire catastrofe
Reeds in de loop van het jaar 1941 kwamen enige groeperingen van het KNIL in een paraatheid
te verkeren welke in feite naar een gedeeltelijke mobilisatie groeide. Toen vervolgens
Japan op 8 december van dat jaar plotseling de Amerikaanse- en Britse strijdkrachten in de
Pacific aanviel, verklaarde Nederland de oorlog aan Japan. Het KNIL werd daarop terstond
volledig gemobiliseerd. Al die extra duizenden opgeroepenen hadden toen het modelschoeisel
dagelijks nodig.
Toen na een reeks van nederlagen in de eerste drie maanden van de Pacific-oorlog in maart
1942 de capitulatie van het KNIL (en de ondergang van Nederlands-Indië) een feit was
geworden, kwamen onder meer alle Europese militairen voor de tijd van 3,5 jaar in krijgsgevangenschap.
Het gros van hen kwam in erbarmelijke omstandigheden terecht en moest moest
gedurende die barre jaren in Indië, maar vooral ook in diverse landen daar buiten,
slavenarbeid verrichten. Ruim 21% van hen keerde nimmer terug terwijl een aanzienlijk
percentage lichamelijk en (of) geestelijk gebroken werd.
Bij de capitulatie kwamen alle magazijnen van het KNIL in handen van de Japanners.
De schoenen van brigadier L.
Een tragi-komisch kort verhaal over schoenen in deze periode wil de auteur de reeds
vermoeide lezer niet onthouden. Kort ná de capitulatie van het KNIL in 1942 op Java

was hij in Bandoeng ook met zijn peloton achter prikkeldraad geraakt. Een van zijn
pantser-auto commandanten, brigadier L. (= Europees korporaal) die wegens eerdere
activiteiten gedurende de oorlog nog maar één stel nagenoeg versleten modelschoenen
over had, moest eens met nog enkele manschappen als corvee in het nabijgelegen
magazijn van onze eigen intendance helpen met schoonmaakwerk. Uiteraard waren
daar al vijandelijke militaire beheerders en bewakers aanwezig. Toen L. probeerde
een nieuw paar dienst-schoenen achterover te drukken, werd dat door de Japanners
ontdekt; L. werd mishandeld en keerde in het gevangenkamp terug met een blauw oog
en op zijn oude versleten schoenen. `Mislukt', zei hij tot de auteur, `maar ik móest het
riskeren; per slot van rekening zijn het ónze schoenen . . .'. Een week later was
brigadier L. weer bij het zelfde schoonmaakcorvee in het zelfde magazijn. Men raadt
het al: hij keerde des namiddags laat terug in het kamp, meldde zich bij zijn
commandant, de auteur en zei toen, wijzend naar zijn voeten: `Kijkt U eens luitenant;
nu is het gelukt'. Beiden keken naar onder en zagen wat hij aan had: een paar
splinternieuwe dienst-schoenen van de intendance . . .
De KNIL-krijgsgevangene en de model-schoenen
A1 de gevangen militairen hebben hun militaire schoeisel met zich mede gevoerd en zij
hebben er heel wat aan gehad. De schoenen hebben deze gevangenen onschatbare diensten
bewezen en de voeten van deze militairen zo lang mogelijk een maximale bescherming geboden.
Overal: op de koraaleilanden en vliegvelden in Oost-Indonesië, in Malakka en Singapore,
aan de rimboe-spoorweg van Centraal-Sumatra, in oorden en woestenijen van China en Indo-
China (Vietnam), in de kolenmijnen van Japan en de winter van Mantsjoerije, benevens in de
jungle bij de beruchte `railroad' van Siam (Thailand) en Burma. De mogelijkheden van het
schoeisel waren beperkt we weten het; ze waren niet ijzersterk, maar . . . ze beschermden.
De invoering van de (bruine) zeildoekse schoenen stamt uit 1908; het was bij Koninklijk
Besluit en bij gouvernementsbesluit geregeld. De uitreiking gold voor alle militairen beneden
de rang van adjunct-onderofficier. Iedere man kreeg twee paar; in de aanvang was de kleur
bruin, maar in latere jaren kwam de zwarte uitvoering. 22)
Toch heeft een aantal contracten voor levering van lederen schoenen uit Nederland nog
gezorgd voor een vertraging bij de uitvoering van de plannen met de zeildoekse schoen. De
legerleiding had al eerder met het nieuwe in Indië te vervaardigen produkt willen beginnen,
maar men moest nog wachten tot 1908, omdat eerst toen het einde van de nog lopende
contracten in Nederland in zicht kwam. Maar inmiddels was men al begonnen in Atjeh: daar
was de behoefte het grootst om alvast bruine zeildoekse schoenen te verstrekken aan alle
militairen. Nadien zouden daar ook Europeanen en Ambonnezen/Menadonezen op de nieuwe
soort overgaan. De Javanen in Atjeh - eindelijk gerechtigheid - kregen daar voor het eerst de
algemene verstrekking kort na de eeuwwisseling.
De Javaan-op-schoenen stijgt in achting
En inderdaad, lopende contracten, magazijnvoorraden, de krappe jaarlijkse budgetten van het
KNIL en de grote afstanden in de archipel, gecombineerd met de versnipperde dislocatie van
de infanterie op de Buitengewesten, dat alles maakt dat dit een taai en langdurig verhaal dreigt
te worden. En wanneer wij wellicht wat ongeduldig zijn geworden en ons in gemoede zijn
gaan afvragen wanneer nu, nadat de principebeslissingen waren genomen, de laatste Inlandse
soldaat van de blote voeten in zijn model-schoenen overstapte, dan moeten wij dat tijdstip
zoeken vlak voor of in het eerste jaar van de Eerste Wereldoorlog. Immers, het
`Wetenschappelijk Jaarbericht' van de Nederlandse Vereniging ter Beoefening van de Krijgswetenschap
van 1910 vertelt in zijn hoofdstuk dat aan het KNIL is gewijd, dat in dat jaar

`reeds 85%'van de onbereden inheemse militairen geschoeid was en dat het in de bedoeling
lag dat percentage tot 100 op te voeren.
Met alle beschreven toestanden en andere oorzaken, was de Javaanse soldaat inmiddels wat
mondiger geworden en het ging hem hinderen dat het zo lang ging duren voordat hij op
schoenen dienst ging doen. In het officierscorps ijverde men er al lang voor om de Javaanse
eenheden sneller van schoenen te voorzien, want het ging allemaal nog te langzaam. In 1905
verzuchtte men: `Het verstrekken van schoeisel (. . .) zou krachtig kunnen medewerken tot
opwekken van het zo nodige zelfvertrouwen bij de Inlandse soldaat en zodoende tot
verhoging van diens gevechtswaarde'. Want, aan de overzijde van de Javaanse compagnieën
in de kampementen van menig bataljon infanterie, lag de Ambonnese compagnie. En van die
militairen zei men in 1905: `In vele opzichten gelijkgesteld met Europeanen zijn zij (de
Ambonnezen) daarop bijzonder trots. Het dragen van schoenen wordt door hen zeer gewaardeerd;
hun kleding, voeding en soldij is gelijk aan die van de Europeaan'.
Dit laatste was al in 1896 bekend: `. . . en vooral het dragen van schoenen, dat hem (Ambonnees)
verheft boven de andere Indische elementen in het leger, wordt door hem zeer gewaardeerd
. . .', aldus in dat jaar het IMT. En de cadetten op de Koninklijke Militaire Academie in
Breda, die in opleiding waren voor officier van het KNIL en studeerden over hetgeen hen in
de Oost te wachten stond, lazen in de jaren tussen 1905 en het einde van de Eerste
Wereldoorlog (want toen kwam de volgende versie van het `Leerboek Militaire Aardrijkskunde
en Statistiek van Nederlandsch Oost-Indië'): `. . . Door het verstrekken van schoenen
aan Inlandse troepen, worden heel wat minder zieken in de hospitalen verpleegd wegens
kloven en eeltzweren aan de voetzolen, terwijl daardoor tevens talrijke verwondingen, die
anders bij ongeschoeide troepen op mars immers ontstaan, en die de marsvaardigheid van de
troep zeer verminderen, worden voorkomen. Ongeschoeide troepen zijn niet te gebruiken bij
het bestormen van versterkingen, die met randjoe's en bamboedoeri (zie noot 3) zijn omgeven.
Uit een tactisch, zowel als uit een hygiënisch oogpunt is het dus nooit te verdedigen om
troepen - zij het ook Inlandse - barrevoets te laten marcheren'. 23)
Boni - expeditie en acties op Bali
Van 1905 tot 1908, toen er in Zuidwest-Celebes (Boni en Loewoe) nog een aantal militaire
operaties nodig waren en verder ook in Bali (1906), ontvingen de daarheen gedirigeerde
Javaanse eenheden hoge rijgschoenen van zeildoek, die met leer versterkt waren op de neus,
de beneden zijkanten en het contrefort (= hiel- en hoge achterstuk). En op de lederen zool
waren kopspijkers ingeslagen, teneinde in glad bergterrein ongewenst uitglijden te voorkomen.
Men sprak toen 24) de veronderstelling uit dat deze vorm van schoenen wel de uiteindelijke
keuze zou worden en dat het tijdperk van troepenbeproevingen binnen afzienbare tijd zou
worden afgesloten met de definitieve keuze. Dit klopt vrij goed, want in 1910 kwam men met
het uiteindelijke type schoen: nagenoeg die van de schets. Geen lederen schoen doch de
zeildoekse met lederen versterkingen.
Bescherming en nogmaals bescherming bood de trouwe militaire schoen van zeildoek met
lederen belegstukken: totdat ook de laatste opgelapte en met touwtjes bijeengehouden exemplaren
definitief aan flarden waren uiteengevallen.
Het is dan ook om deze redenen dat de oude model-schoen na de oorlog zo zeldzaam is
geworden. Want ook de magazijnvoorraden van 1942 werden door de bezettingsmacht opgebruikt
en de wellicht nog in 1945 aanwezige restanten vonden hun weg naar revolutionaire
groeperingen. Slechts enkele stellen waren nog aanwezig in dat kleine brokje van Nieuw-Guinea
dat nimmer door de vijand werd bezet en ook reeds waren er vóór die tijd modelschoenen
gegaan naar Suriname en mogelijk ook naar een enkel eiland van onze Antillen,

waar KNILmilitairen waren. Doch daarover gaat het niet in dit artikel. Slechts een enkel
exemplaar van dit karakteristieke soort, van de originele schoen, is nu nog aanwezig in een
museum of mogelijk bij een verzamelaar thuis.
Na de oorlog is er voor het herrijzende KNIL mogelijk nog hier en daar een klein partijtje
oude schoenen aangetroffen: dat speelde geen rol meer. Het KNIL werd toen geschoeid op
plaatselijk gemaakt schoeisel, maar vooral op schoenen uit de Britse, Australische, Amerikaanse
en Nederlandse legervoorraden.
In 1950 werd het KNIL opgeheven en toen kwamen enige honderden Europeanen, hoofdzakelijk
jongere officieren en onderofficieren, over naar de beroepsgelederen van de krijgsmacht
in Nederland. En dan zijn we weer waar wij dit artikel begonnen: want, toen zag men
in het moederland die KNIL-militair. EN HIJ HAD SCHOENEN AAN . . .
Slotopmerkingen
1. Eerst in 1933 werd het leger in Nederlands-Indië pas officieel `Koninklijk Nederlandsch-
Indische Leger' genoemd. In de jaren daarvoor zijn vanaf 1830 diverse andere benamingen
gebruikt. Gemakshalve is in dit artikel slechts de naam `KNIL' neergeschreven.
2. Hoewel in Indië vanaf 1917/18 voor mannelijke Nederlanders in zekere delen de militie/
landstorm-plicht begon, was het aantal van deze militairen relatief klein. Wanneer in dit
artikel over `de KNIL-militair' wordt geschreven is - tenzij het tegengestelde nadrukkelijk is
vermeld - steeds sprake van het beroepsleger, het staande leger waarin de militairen met een
verband of contract vrijwillig dienden.
3. Bij de infanterie zijn al zeer vroeg de diverse landaarden compagniesgewijs ingedeeld; men
kon dus een Europese compagnie hebben of een Javaanse compagnie; en verder ook
Ambonnese-, Menadonese-, Timorese- en Soendanese enz. Bij de cavalerie waren de landaarden
eerst sinds 1925 apart ingedeeld en wel in elk der pelotons van het eskadron.
4. Bij de schrijfwijze van Indonesische woorden is de spelling van vóór 1949 aangehouden,
dus `randjoe' en `maloe' inplaats van `ranja' of `mala'. Dit geldt ook voor geografische namen
als `Bandoeng' of `Madoera' en `Atjeh', welke thans `Bandung', `Madura' en `Aceh' zijn
geworden. Voorts zijn de `oude' namen gehandhaafd bij onder meer `Batavia', `Meester
Cornelis' en `Makassar'; derhalve niet respectievelijk `Jakarta', `Jatinegara' en `Ujung Pandan'.
`Koeta Radja' werd geen `Banda Aceh', enz.

LITERATUUR
Behalve uit hetgeen de auteur door eigen waarneming als oud-KNIL-officier heeft vergaard of
vernomen uit gesprekken met eveneens KNIL-militairen van diverse rangen en leeftijden, zijn
het merendeel van de in het artikel verwerkte gegevens (ook welke niet met noten vermeld
staan) verzameld uit de volgende gedrukten:
- C. J. Boon, Leerboek der Militaire Aardrijkskunde en Statistiek van Nederlandsch Oost-
Indië, Breda, Koninklijke Militaire Academie, 1905 (Mil. Aard. 1905)
- Idem, doch door G. J. Sieburgh en F. Kroon, Breda, KMA, 1919 (Mil. Aard. 1919)
- Jaargangen van het Indisch Militair Tijdschrift (IMT)
- Wetenschappelijke Jaarberichten van zowel de in Nederland gevestigde Vereniging ter
beoefening van de Krijgswetenschap met vanaf 1905 een hoofdstuk over het KNIL, als het
Wetenschappelijk Jaarbericht van de in Indië gevestigde Indische Krijgskundige Vereniging
(IKV) welke vanaf 1914 werden opgemaakt.
- H. C. Zentgraaff, Atjeh, Batavia, 1938.
- G. W. T. Dames, Oom Ambon van het KNIL, 's-Gravenhage, 1954.
- H. L. Zwitzer en C. A. Heshusius, Het Koninklijk Nederlands-Indische Leger, 1830-1950,
's-Gravenhage, 1977.

NOTEN:
1. Koraal of karang, veel voorkomend aan tropische kusten, erg scherp en hard;
opgelopen verwondingen snel geïnfecteerd.
2. Alang-alang, veel voorkomend zeer hard en hoog wild gras in dun bevolkte streken,
dat moeilijk is uit te roeien en daarom vaak in brand werd gestoken.
3. De bentengs (= versterkingen/forten) van de inheemse vijand werden zelden omgeven
door het bekende prikkeldraad, doch meestal met natuurlijke stekels als bamboe-doeri
(heesterachtige taaie bamboe met lange scherpe stekels) en randjoe's of aangepunte
bamboestokken, welke in de grond waren gestoken, schuin omhoog in de richting van
de verwachte aanval.
4. Rivieren en beekjes.
5. Fotodossier KNIL van het Kon. Ned. Leger- en Wapenmuseum, Delft. Het leger in
Indië van vóór 1830 was een gedetacheerde krijgsmacht, vanuit het moederland
derwaarts gezonden. Het KNIL als zelfstandige krijgsmacht is pas in 1830 ontstaan.
6. Het Indisch Militair Tijdschrift, afgekort IMT, heeft vanaf 1870 tot en met 1942
bestaan; de eerste zeven jaren onder de naam Militair Tijdschrift.
7. IMT 1871, blz. 467. Bloedzuiger, lintah of patjet; een centimeter lang geleed wormpje,
dat bij voorkeur na binnendringen rond de schaamstreek van de mens zich vol bloed
zuigt; de soldaat verwijderde ze door schroeien met een brandende sigaret.
8. Zou men nog verder willen differentiëren, dan kan men stellen dat van de 16% er
negen werden ingenomen door Menadonezen uit Noord-Celebes en eilandjes daar en
slechts zeven door echte Ambonnezen uit Ambon en omliggende Molukse eilanden.
9. Mil. Aard, 1905, dl 1, blz. 252; bij deze getallen zijn de inheemse onderofficieren
inbegrepen; hoeveel, wordt niet aangegeven.
10. Zentgraaff, Atjeh, blz. 294.
11. Kruisheer, A. Atjeh 1896, Weltevreden, 1913, blz. 304/305.
12. Mil. Aard. dl 1, blz. 322; van uit onze kolonie aan de kust van Guinee in West-Afrika
(nu Ghana) contracteerde het KNIL van 1831 tot 1871 neger-soldaten, in Indië
`Afrikanen' genaamd of `Afrikaanders'.
13. De Medaille voor Moed en Trouw was sinds 1839 voor inheemse militairen bestemd;
de waarde was lager dan die van de Militaire Willemsorde; later is deze medaille
opgeheven. Het woord `Beleid' kwam hier niet op voor, hetgeen discriminerend werd
gevonden.
14. Onbereden militairen: deze zaten bij hun diensten niet op een paard; dit in
tegenstelling met de bereden militairen die bij de dienst wel organiek te paard zaten
(cavaleristen, mobiele artillerie en de treinafdeling). Voor deze manschappen was er al
eerder een beenbekleding en bijbehorend schoeisel, omdat dit bij het te paard zitten
een noodzaak was (voorkomen van schaafwonden aan onderbeen).
Voor legerbegroting zie IMI (MT) 1876, blz. 252.
15. De legerleiding (legercommandant en Departement van Oorlog) zat toen nog in
Batavia; pas in 1911 kwam de verhuizing naar Bandoeng.
16. Mil. Aard. 1905, dl l, blz. 251; het aantal Europeanen was in 1892 al gedaald tot 1
3.800; het getal der Ambonnezen/Menadonezen was 2.300; en aan `Inlanders' had men
17.500 man.
17. Pas in de jaren na het geleidelijk verdwijnen van het Cultuurstelsel, dus aanvangend in
de jaren na 1880, om maar ergens een globaal punt te hebben, kwam de grote toeloop
van het particulier initiatief en -kapitaal van overzee naar Indië. Grote maatschappijen
voor plantages en later ook kleinere fabrieken om in Indië te starten met de eerste
eigen industrie: onder hen ook schoenfabrikant C. Roussel.

18. Er was toen in het KNIL nog geen dienstvak van de intendance: dat kwam pas
gedurende de Eerste Wereldoorlog; tot die tijd deden enige officieren van de militaire
administratie taken welke nu typisch tot de intendance zouden behoren.
19. IMT, 1889 (2), blz. 83, en wat zeildoekse schoenen betreft, Atjeh en van Heutsz, H. C.
Zentgraaff, Atjeh, blz. 266.
20. Mil. Aard., 1905, blz. 251.
21. IMI 1914 (1), blz. 417, 418.
22. Mil. Aard., 1919, blz. 181.
23. IMT 1910 blz. 1064; Mil. Aard. 1905, blz. 121/122; Mil. Aard. 1919, blz. 181.
24. IMT 1908, blz. 614/615.
25. IMT 1913 (1), blz. 110-112 en IMT 1926, blz. 210.
26. Mil. Aard., 1919, blz. 181/182.
27. IMT 1915, blz. 290-292.
28. IMT 1915, blz. 154.
29. IMT 1915, blz. 52.
30. IMT 1915, blz. 440.
31. Zentgraaff, Atjeh, blz. 294.
32. Mil. Aard., 1905, blz. 123.
33. Mil. Aard., 1919, blz. 182; Wetensch. Jaarbericht IKV 1917, blz. 271 en idem 1920,
blz. 37.
34. Wetensch. Jaarbericht IKV, 1914, blz. 85.
35. Deze zeer uitgebreide serie gegevens komt uit het artikel van de KNIL-kapitein der
intendance G. I. van Leeuwen in IMT 1934, blz. 792-800 (`De Legerschoenen') in
aansluiting in hetzelfde IMT blz. 781, waarin een militaire chirurg de slechte voeten
van de KNIL-soldaten behandelt.
36. Getalsterkten van het KNIL in begin 1942, kort voor de militaire catastrofe, zijn met
wetenschappelijke nauwkeurigheid gereconstrueerd in de uitmuntende studie
hieromtrent door drs. H. L. Zwitzer (`Enkele gegevens over krijgsgevangenen en
gesneuvelden onder de Europese militairen van het KNIL gedurende de oorlog in de
Pacific - 1941 tot 1945'), blz. 13 e.v. van Mededelingen van de Sectie
Krijgsgeschiedenis KL, deel 1, 1e aflevering, 's-Gravenhage 1978.