Gered van de schroot nu museumvloot. - Museumhaven Leeuwarden

Noorderland JUNI/JULI 2012
Gered van de schroot
nu museumvloot.

Waterland
Leeuwarden is een belangrijk knooppunt van waterwegen en heeft altijd een prominente
plaats ingenomen in de binnenvaart. Zo was het honderd jaar geleden een drukte
van belang aan de Willemskade, waar schepen aanmeerden om te laden en te lossen.
Tegenwoordig vind je hier de Museumhaven waar zestien historische schepen liggen.
De tjalken, vissersboten, vrachtboeiers, slepers, klippers, stoom- en zeilschepen zijn varende
monumenten. Al wandelend langs de Vrouwe Jacoba, de Tijd Zal ‘t Leeren II,
de Risico en de Vier Gebroeders waan je je een eeuw terug in de tijd.
‘Zoveel water, zoveel schepen’ wordt er wel eens
gezegd en wie in de Museumhaven kijkt kan het daar alleen maar
mee eens zijn. Je vindt er een Waalschokker, een Boltjalk en een
Hagenaar. Een oude plof met dieselmotor die dikke cirkelvormige
rookpluimen de lucht in blaast en
een sleepboot met stoommachine
die door een team vrijwilligers in de
vaart wordt gehouden. Vaak gered
van de schroot vormen ze nu de
museumvloot. Maar ook al zijn ze nog
zo verschillend, ze hebben één ding
gemeen: hun eigenaren onderhouden
ze met passie. Elk uur en elke euro
wordt er aan besteed en dat is te zien!
Gerhard de Vries is voorzitter van
de Stichting Museumhaven. ‘De ge­
meente was begin 2000 plannen aan
het ontwikkelen om een Museumhaven op te richten om iets van
het rijke scheepvaartverleden te laten zien en te beleven. Niet alleen
vanwege het belang om de schepen, en de kennis en kunde om
ermee te varen, te behouden. Ook omdat een kade vol historische
schepen het stadsaanzicht verrijkt. Een voorbereidingscommissie
ging met een bus langs andere museumhavens in Dordrecht en
Productie Ellen Roetman, fotografie: Andries de la Lande Cremer
Historische schepen
IN DE
HOfSTAD
Leiden om te kijken hoe ze het daar hadden aangepakt. De gemeente
heeft toen gezorgd voor de infrastructuur; het aanleggen van
stroom en het bouwen van steigers. In 2006 werd de Museumhaven
officieel geopend en werden er dertien schepen verwelkomd.’
Rederij Stânfries
De openingshandeling bestond uit
het binnenvaren van de Stânfries X,
een beurtschip uit 1911 dat in oude
glorie was hersteld. Gerhard de Vries:
‘Toen we het schip kochten was het
een hoop schroot dat de naam Lenie
droeg. De vorige eigenaar had het
naar zijn dochter vernoemd, Lenie
’t Hart, bekend van de zeehondencrèche
in Pieterburen. De romp bestond
toen nog, maar de hele bovenbouw
was weg. Aan de hand van een restauratieplan is het schip in
originele staat teruggebracht, waardoor het nu de status van Varend
Monument heeft. Ook de naam Stânfries X werd in ere hersteld.
De Stânfries X is het enige schip dat is overgebleven van de eens
zo bekende Rederij Stânfries. Deze was ontstaan uit verschillende
fusies van kleinere rederijen en groeide uit tot een bedrijf met
JUNI/JULI 2012 Noorderland

120 schepen. De basis lag in Leeuwarden met een kantoor aan
de Willemskade, bij de achteringang van wat tegenwoordig het
gerechtsgebouw is. Daarnaast waren er vestigingen in Amsterdam
en Rotterdam. Er werden beurtdiensten onderhouden met friesland,
Groningen en het IJsselmeer, maar ook met Amsterdam, Rotterdam,
Dordrecht en Zaandam. Boter, melk, kaas en meel werd op deze
manier vervoerd naar de zeehavens, waarna het op een zeeschip
naar bijvoorbeeld Nederlands­Indië ging. Rederij Stânfries was erg
bepalend bij deze handel en een begrip in de binnenvaart. Ook als
de Stânfries X tegenwoordig een haven binnenvaart is er altijd nog
herkenning. De rederij ging later op in Van Gend & Loos, dat weer
onderdeel werd van P&O Nedlloyd. Uiteindelijk bleven er een aantal
grote concerns over. De rest van de rederijen werd weggesaneerd
toen het vervoer over de weg en het spoor belangrijker werd.’
Vlaggenschip
‘De Stânfries X was het vlaggenschip van de rederij, een van de
grotere schepen. Er was een dichte stuurhut zodat je wat warmer
stond en een campagnedek voor eventuele passagiers. Tussenschotten
in de verschansing herinnerden aan de tijd dat er vee op werd
vervoerd en er zitten deuken in het
dek van de vaten die daar gelegen
hebben. Dit soort schepen had een
goede naam, ze gingen altijd door,
in weer en wind, dankzij de stoommachines.
Er is zelfs een uitdrukking
door ontstaan: een echte stânfries is
iemand die nooit opgeeft.
In die tijd voeren schepen af en aan
naar de Willemskade om vracht af
te geven of op te halen. Het friese
woord ‘verfarre’ (verhuizen) betekent
niets anders dan vervaren, vervoer
over het water dus. Vraag en aanbod kwamen samen in De Beurs, de
tegenwoordige openbare bibliotheek, die om de hoek gevestigd was.
Hier werd bekeken wat er vervoerd moest worden en wie daarvoor
in aanmerking kwam. Ook de Stânfries X meerde hier tussen 1912
en 1955 regelmatig aan.
Tegenwoordig wordt de Stânfries X gebruikt voor representatieve
doeleinden en is vaak onderweg. Naar Sail Amsterdam bijvoorbeeld,
naar het Skûtsjesilen of de Visserijdagen in Harlingen. Maar veel
mensen uit Leeuwarden en omgeving zullen het schip herkennen
als de pakjesboot van Sinterklaas waarmee hij in november altijd de
stad binnenvaart. Ook vroeger wist de Sint het schip al te vinden:
er bestaat een foto uit de jaren dertig van een Sinterklaasintocht
met de Stânfries X. Op de Willemskade stond een dertigtal mensen
en het onderschrift luidde: “een geweldige publieke belangstelling”.
Dat is tegenwoordig wel anders als er honderden kinderen en ouders
Sint en zijn Pieten verwelkomen. Overigens heeft het nog heel wat
voeten in de aarde om het schip naar Stadspark De Prinsentuin te
krijgen. Hemelsbreed is de afstand slechts vierhonderd meter, maar
omdat de Prins Hendrikbrug een vaste brug is moet er omgevaren
worden. Daarbij worden dertien bruggen gepasseerd, een klus die
Noorderland JUNI/JULI 2012
Waterland
De Stânfries (precies 101 jaar oud) werd vroeger werd gebruikt om
goederen te vervoeren, tegenwoordig heeft het meer een representatieve
functie. Zo dient hij onder meer als pakjesboot van Sinterklaas. Op de foto
rechts Gerhard de Vries, voorzitter van Stichting Museumhaven, op de
Stânfries in de Leeuwarder grachten.
een hele dag in beslag neemt.’
Paviljoen tjalk
De Stânfries X heeft een officiële functie, maar op de meeste schepen
aan de Willemskade wordt gewoond en geleefd, zo niet dagelijks
dan toch alle weekenden. Een voorbeeld hiervan is de Johanna
Laetitia, een stalen paviljoen tjalk van ruim honderd jaar oud.
In de comfortabele en knusse roef vertelt Chris Borsten graag over
zijn schip. Met de regen die op de ramen tikt is het binnen warm en
gezellig. Er zijn banken met rood gestreepte kussens en aan de muur
hangt een sleutelrekje met de tekst: Ieder stuurt zijn eigen roertje.
‘Het geeft een geborgen gevoel om hier zo te zijn. Je zit heel dicht
op het weer en ook op de natuur. Soms zwemt er ineens een fuut
voorbij met jongen op de rug.’
Chris Borsten, zijn vrouw Marien,
zoon Ids en hond Sjors gebruiken het
schip als weekend­ en vakantieschip.
Aanvankelijk woonde het gezin aan
boord, maar toen hun zoon ouder
werd wilden ze graag een omgeving
voor hem waar hij buiten kon spelen
met vriendjes en werd er een huis
aan de wal gezocht. Door de week
wordt de boot nu als kantoor
gebruikt. Maar zodra het weekend
aanbreekt of een vakantie in zicht
komt zijn ze aan boord te vinden. Daarbij maken ze ook regelmatig
een tocht over de meren of de Waddenzee. Chris als schipper en
Marien als schipperse vormen een ijzersterk team. Ook scheepsmaatje
Ids is al vroeg vertrouwd geraakt met het zeilen. Als ze er
niet zijn wordt de Johanna Laetitia verhuurd aan mensen die een
weekendje weg willen en doet het dienst als een appartement op het
water. De opbrengsten hiervan worden gebruikt om het onderhoud
mee te bekostigen.
Bolders en gebinten
De Johanna Laetitia werd in 1905 gebouwd door H. Boot & Zn,
scheepsbouwmeester te Vrijeban bij Delft. Opdrachtgever was Cent
faasse die er aardappels mee ging vervoeren van Zeeland naar
Amsterdam. Chris Borsten: ‘Het gezin van faasse woonde in het
paviljoen, een extra ruimte onder de helmstok, vandaar de naam
paviljoen tjalk. Hier waren bedjes, kastjes en een kacheltje, heel
kabouterachtig.
In die tijd waren er grote gezinnen. Niet alle kinderen pasten in het
paviljoen en sliepen noodgedwongen op de aardappelen onder het
zeil. De uitdrukking ‘onder zeil gaan’ komt hier vandaan. Tot eind

‘Een echte stânfries is
iemand die nooit opgeeft’
de stânfries X, www.stanfriesx.nl
LigpLaatsbeLeid
de Museumhaven wordt gevormd door de noordzijde van
de Willemskade. Van de Wirdumerpoortsbrug (in de wandelgangen
de beursbrug genoemd) tot aan de Westersingel liggen
zestien schepen met historische waarde. aanvragen voor
een ligplaats worden beoordeeld door de schouwcommissie.
de volgende richtlijnen worden daarbij gehanteerd: schepen
moeten ouder zijn dan vijftig jaar en een Varend Monument
zijn, dat wil zeggen dat ze een a­status moeten hebben
volgens de richtlijnen van het Nationaal Register Varende
Monumenten. schepen met een b­status worden toegelaten
mits deze restauratieplannen hebben om tot een a­status te
komen. daarnaast is het belangrijk dat er een binding met
het Noorden is en er wordt gelet op variëteit. Op dit moment
is de kade aan de noordzijde vol, maar vanuit het bestuur
en de bewoners is er de wens om ook de zuidkade erbij te
betrekken.
JUNI/JULI 2012 Noorderland

tOeteN NOch bLazeN festiVaL
ieder jaar wordt er een evenement georganiseerd rond de
Museumhaven. Op zaterdag 8 september 2012 is er het
toeten Noch blazen festival (aansluitend bij de Open Monu­
mentendag); een programma met blaasmuziek dat op een
verrassend podium wordt gepresenteerd in een decor van
historische schepen. blaasorkesten en scheepshoorns zullen
van zich laten horen op, rond en in het water. een schouwspel
voor oor en oog. een aantal schepen wordt die dag opengesteld
voor publiek. het festival vindt plaats van 17.00 tot
20.00 uur, in en rond de kolk aan de zuidergracht
(tegenover de beurs).
Voor meer informatie: www.museumhavenleeuwarden.nl
Museumhaven Leeuwarden
Willemskade (centrum van de stad)
www.museumhavenleeuwarden.nl
Noorderland JUNI/JULI 2012
de Johanna Laetitia, www.johannalaetitia.nl

De Johanna Laetitia (anno 1905) ligt naast de Stânfries in de Museumhaven
Leeuwarden. Het schipperpaar Chris Borsten en Marien Buijs,
zoon Ids en hond Sjors (linkerpagina) bemannen het schip in het
weekend en tijdens vakanties.
jaren vijftig was het in gebruik als vrachtschip, daarna werd het
door een zekere mevrouw Laetitia twintig jaar lang als woonschip
gebruikt.
In de jaren tachtig waren er jonge kerels met baarden die oude
schepen gingen opknappen om daarna te gaan varen met gasten.
Hieruit is de charterindustrie ontstaan. Dat is ook wat er met de
Johanna Laetitia is gebeurd. Hans Jonkhout, scheepstimmerman
te Exmorra kocht het schip en was in bezit van een kopie van het
originele bestek. Hij heeft het schip gerestaureerd naar oude staat.
Tot wij het kochten is het in gebruik geweest als charterbedrijf met
vijftien bedjes op nog geen twintig meter.’
Chris heeft een kopie van het oude bestek en de originele meetbrief,
waarin de maten van alle onderdelen vermeld staan. Hier vind je
mysterieuze termen als: lengte over
de stevens, breedte van de groot­
pant, kattesporen, dennebomen,
ijzeren merkels, bolders en gebinten,
plaatknieën en stopknieën vermeld.
‘Voor mensen als Cent faasse zal het
onvoorstelbaar zijn dat je hier voor
je plezier op gaat wonen. Zij hebben
hard gewerkt aan boord, er is op
geleden.’
Munt onder de mast
De oorspronkelijke naam van het
schip was Réhoboth. Hans
Jonkhout vond die naam waarschijnlijk te religieus en veranderde
hem in de Johanna Laetitia. Het is niet echt gebruikelijk om de
naam van een schip te veranderen want dat zou ongeluk brengen.
‘Dat is inderdaad zo’, beaamt Chris, ‘maar je kunt er iets aan doen.
Je moet dan een munt onder de mast leggen voor voorspoed en
een goede vaart. Onlangs hebben we de mast laten zakken en er lag
inderdaad een gulden onder. Die ligt er uiteraard nog steeds!’
Chris kocht de Johanna Laetitia tien jaar geleden. Zijn relatie was op
de klippen gelopen en in korte tijd overleden zijn oma en moeder.
‘Ik was de drie belangrijkste vrouwen in mijn leven kwijt. Het was
zo’n moment om de bakens te verzetten en het roer om te gooien.
Op de middelbare school had ik leren zeilen en ik was sinds die tijd
altijd met boten bezig. Ik wilde dan ook graag op een schip gaan
wonen. Tijdens de zoektocht kwam ik in de haven van Lelystad.
Ik kwam ergens ander voor, maar zag vanuit mijn ooghoek de
Johanna Laetitia liggen. Ik was meteen verliefd. Een week later werd
het schip te koop aangeboden op een website en ik heb meteen
gereageerd. Met het schip nam ik ook Bert over, een krasse oude
baas die de vorige eigenaar altijd hielp met varen en die mij nu
Waterland
kwam bijstaan. De Johanna Laetitia hoorde gewoon bij zijn leven.
Onder leiding van Bert en bijgestaan door twee vrienden leerden we
zeilen met de tjalk.’
Buurtje
‘De ligplek in de haven van Lelystad was niet ideaal. Je bent er bijna
op open water en met golven van één meter wordt je al zeeziek
terwijl je niet eens aan het varen bent. Ik ging op zoek naar een
nieuwe plek. Toen ik hoorde van de plannen van de gemeente
Leeuwarden om een Museumhaven op te richten, was ik meteen
enthousiast. Ik zag het echt als een kans en ging met foto’s bij de gemeente
langs. De reactie was positief en zo werd de Johanna Laetitia
het eerste schip in de Museumhaven, die toen zelfs nog opgericht
moest worden.
De Museumhaven is echt ons buurtje. Er is een nauwe band met de
andere schippers. Je hebt elkaar nodig. Als de stroom uitvalt lossen
we dat samen op en bij harde wind controleren we elkaars schepen
en gaan na of alles nog goed vastzit.
De bewoners van de Museumhaven hebben met elkaar gemeen dat
iedereen gepassioneerd met zijn scheepje bezig is. Er gaan heel wat
zweetdruppels in zitten. Omdat iedereen
met hetzelfde bezig is, voornamelijk
het nooit ophoudende onderhoud
aan de boot, geven we elkaar tips en
adviezen. Hoe los je bijvoorbeeld een
bepaalde roestplek op en welke verf
gebruik je? Altijd hoor je wel iemand
roestbikken. Mensen begrijpen wat je
aan doen bent als je met je hoofd in
de motorruimte zit of met handen vol
smeer tevoorschijn komt.
Ook als we gaan varen is er hulp van
de buren nodig. Aan de ene kant is
een vaste brug, dus je moet er altijd via de Beursbrug uit. Nu is de
Johanna Laetitia bijna 19 meter lang en de gracht 22 meter breed:
het is dus erg lastig om te keren! Overigens moet je eerst zes bruggen
passeren voor je de stad uit bent. Drie hiervan worden handmatig
bediend en dit is zo complex dat alleen brugwachter Albert dit
onder de knie heeft. Het is bijna een ambacht. Als deze man ziek is,
of een van de bruggen is kapot, dan zit je dus vast.
Maar hoe lastig het ook is om op pad te gaan, het is goed voor het
schip om te varen en ook voor ons: je leert haar ook steeds beter
kennen. Er is tenslotte maar één Johanna Laetitia. Ze heeft een
eigen karakter en een eigen wil. Inmiddels ken ik elk hoekje en
gaatje. Ik weet hoe ze zich gedraagt in het water. Ze heeft voor mij
geen geheimen meer. We zijn een eenheid.’
Wie ook de Stânfries X, de Johanna Laetitia of een van de andere
historische schepen wil bewonderen moet beslist eens over de
Willemskade wandelen. Maar kijk niet raar op als je her en der lege
plekken aan de kade ziet. Schepen moeten nu eenmaal varen,
ook als ze vijftig jaar oud zijn of meer dan honderd. En varen kunnen
ze nog allemaal! ●
JUNI/JULI 2012 Noorderland