Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

In het in 1620 geschilderde 'Oordeel van Cam-
byses' wordt de gruwelijke straf getoond die rech­
ter Sisamnis ten deel viel. Hij werd levend gevild
nadat hij zich had laten omkopen. Om zijn
zoon - die eveneens rechter was - op het goede
pad te houden werd de afgestroopte huid over de
rechtersstoel gehangen, waarna zoonlief er op
moest gaan zitten. Alle drie de schilderijen gaan
over rechtvaardige rechtspraak. De laatste twee
demonstreren daarnaast overduidelijk dat vooral
dienaren van het recht zich aan de regels hebben
te houden. In die zin werkten de schilderijen tege­
lijkertijd als navolgenswaardig en afschrikwek­
kend voorbeeld.
Het kunstklimaat in de 17e eeuw
Anders dan bijvoorbeeld Haarlem of Utrecht
kende Alkmaar nooit een eigen schilderschool.
Als artistiek centrum bleef het altijd in de scha­
duw van Amsterdam en Haarlem staan. De schil­
ders die er woonden of werkten, waren kleine zelf­
standigen die hun eigen gang gingen, ook toen zij
zich verenigden in het plaatselijke Sint Lucasgil-
de dat op 1 januari 1632 begon te functioneren. 7
Dankzij het feit dat er documenten bewaard
zijn gebleven die betrekking hebben op het gilde,
weten we tamelijk veel over het artistieke Alk­
maarse leven in de 17e eeuw. Paul Huys Janssen
vond niet alleen het originele oprichtingsstuk van
het gilde, maar ook de ordonnantie. Samen met
de naamlijsten, die onder andere dankzij de af­
schriften van de schilder Simon Eikelenberg
(1663-1738) bekend zijn, vormen zij een belang­
rijke bron van informatie. 8
In het gilde waren behalve schilders ook beeld­
houwers, 'glasschrijvers', houtbewerkers en
kunsthandelaren verenigd. Het werd geleid door
twee overmannen die door het stadsbestuur wer­
den benoemd en voor de boekhouding verant­
woordelijk waren. Wilde een schilder zijn beroep
in Alkmaar uitoefenen, dan moest hij er twee jaar
werkzaam zijn en het poorterrecht bezitten. Wie
lid wilde worden van het gilde moest bereid zijn
vier gulden en tien stuivers lidmaatschapsgeld te
Museumnieuws
betalen. Kunstenaars die in Alkmaar geboren of
getrouwd waren kregen een gulden korting. Te­
gen betaling van een gulden moest iedere schil­
dersknecht of-leerling worden aangemeld bij het
gilde. Alle gildeleden waren verplicht om de be­
grafenissen van gildebroeders en hun familiele­
den bij te wonen. Het houden van openbare vei­
lingen was verboden en alleen op de jaarmarkten,
die drie maal per jaar plaatsvonden, mocht ook
door schilders van buiten Alkmaar vrij gehan­
deld worden. Hoewel deze regels op zich niet zo
wereldschokkend zijn, geven zij toch een aardig
beeld van het 'kunstbeleid' in een provinciestad.
Op de overgeleverde ledenlijsten staan niet al­
leen de namen van de 'autochtone' schilders,
maar ook die van schilders die tijdelijk - voor
korte of lange duur - neerstreken, bijvoorbeeld
om een opdracht uit te voeren.
Hun namen werden gemarkeerd met de 'V'
van vreemdeling. Tot de schilders met een 'V' be­
hoorden onder anderen Willem Bartsius uit Enk­
huizen, Anthony, Jacobus en Pieter van der
Croos uit Den Haag en Wigerus Vitringa uit
Leeuwarden. Van een aantal van hen bezit het
Stedelijk Museum Alkmaar werk, dat uiteraard
in de catalogus wordt besproken. 9
Niet iedere schilder van buitenaf liet zich in­
schrijven bij het Lucasgilde. De uit Amsterdam
afkomstige schilder Lambert Doomer presteerde
het om meer dan 25 jaar in Alkmaar te wonen,
zonder dat hij gildelid werd. Dat werd gedoogd,
totdat hij van het weeshuis opdracht kreeg om een
aantal regentenportretten te schilderen. Toen
ontstond een conflict.
Pieter Jansz Saenredam bezocht Alkmaar
meerdere keren. Hij maakte er tekeningen van
verschillende kerken en keerde terug naar Haar­
lem, waar hij ze gebruikte bij het vervaardigen
van een aantal schilderijen. Wellicht hebben ook
Jacob van Ruisdael en Salomon van Ruysdael
Alkmaar aangedaan. Van de laatste bestaan en­
kele capriccio 's van Alkmaar, fantasie-rivierland­
1 0
schappen met zicht op de Grote Kerk.
Hoewel we mogen veronderstellen dat Alk-
7 Alle gegevens over het Sint Lucasgilde zijn ontleend aan Paul Huys Janssen.
8 Regionaal Archief Alkmaar, collectie aanwinsten, nr 395: 'Naamlijst van de gildebroeders van het St. Lucasgild
tot Alkmaar, getrokken uit het Memoriaalboek van 't zelve gilde enz. door Simon Eikelenberg'.
9 Voor nadere gegevens: Dresch, Catalogus, 1 en 13. Van Wigerus Vitringa (Leeuwarden 1657-1725) bezit het museum
een 'Zeegezicht' en een 'Gezicht op Alkmaar vanaf het Zeglis'.
10 Voor nadere gegevens: Dresch, Catalogus, 17. Over Doomer: W. Sumowski, Drawings of the Rembrandt School (New
York 1979-85) dl 2, 794; Idem Gemalde der Rembrandt-Schüler (Landau 1983) dl 1, 469 nr 232. Over Saenredam:
PT. A. Swillens en J.Q, van Regteren Altena, Catalogue raisonné van de werken van Pieter Jansz. Saenredam tent.cat.
Centraal Museum (Utrecht 1961) 39-51; S. Keyl, 'Pieter Saenredam and the organ. A study of three images',
111