Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

Hollandse Herleving rond Amsterdam
Een luthers slot
Ten slotte heeft Van der Hart zich ook met de lutherse sector van het bouwbedrijf ingelaten.
Twee grotere projecten verdienen hier de aandacht. De ontwerper van het Lutherse Weeshuis
aan de Lauriergracht is onbekend, 74
maar het valt geenszins uit te sluiten dat de stadsbouwmeester
er de hand in heeft gehad. Bij de verbouwing van een ouder pand in 1784
kwam de huidige kale bakstenen gevel met door pediment gekroonde middenrisaliet tot
stand. Qua karakter sloot het bouwwerk sedertdien nauw aan bij het Lutherse Diaconiehuis
van een tiental jaren eerder, maar evenzeer bij het Nieuwe Werkhuis van twee jaar terug.
Ook bij deze instellingen verried slechts de spaarzame sculptuur de functie van het pand,
dat anders evengoed als strafinrichting verzorgingsflat had kunnen zijn. Gezien de bouwtrant
lijkt Van der Hart zeer wel voor het auteurschap in aanmerking te komen.
De lijnen van stadsfabriek en particulier bouwbedrijf kwamen in ieder geval samen in de
bouw van de Hersteld Evangelisch-Lutherse kerk aan de Kloveniersburgwal (17 9 2-93): 75
de
grootaannemers Jan Smit en Hendrik Helmers vervaardigden het bouwplan, de aanvankelijk
daarvoor benaderde en van stadswege ook voorgeschreven Abraham van der Hart, die
daarvoor zelf geen tijd bleek te hebben, keek het na en bracht correcties aan. 76
De hoofdlijnen
van de gevel zoals Smit en Helmers deze hadden bedacht, bleven daarbij ongewijzigd;
de middenrisaliet met pediment en pilasters, die het bedehuis tot een (inmiddels laat) voorbeeld
van Hollandse Herleving maken, hebben wij aan hen te danken. Alleen werden deze
pilasters door de stadsbouwmeester bij de revisie van het ontwerp nog ten dele verdubbeld. 77
Het uiteindelijk resultaat - laag, breed, torenloos - had veel weg van de zeer profane produkten
van de Hollandse Herleving, en leek op het eerste gezicht meer op een gesticht dan
op een kerk. Slechts de rondboogvensters verraadden de sacrale functie; voor het overige
kon de hoofdgevel ook dienen voor die van een kazerne of stadhuis. Ongetwijfeld doelde de
feestredenaar hierop bij de inwijding op 28 augustus 1793, toen hij sprak van 'een naar best
vermogen zo sierlijk gebouw,' want 'alles is overgelaten aan de tegenwoordige smaak der
bouwkunde, en daarom is het gebouw zó en niet anders'. Het was ongetwijfeld eveneens om
die reden dat hij potentiële critici geruststellend voorhield dat 'wanneer het ook sommigen
onder ons toeschynt, dat hier het eigenaartige van een gebouw wel voor een gedeelte, maar
niet voor het geheel gevonden word, zo dunkt my, pryslyker te zullen handelen, wanneer
men alles, wat tot de bouwkunde behoort, aan haar overlaat, en op 't geen tot de uitlegkunde
behoort, alle aandacht vestigt, of met andere woorden: dat men niet ziet op het gebouw der
kerke, maar let op de lere, welke in dit gebouw verkondigd word'. 78
Dat laatste moge gelden voor kerkgangers en theologen, maar zoals in het voorgaande hopelijk
duidelijk is geworden, ziet de cultuurhistoricus toch zeker met goede redenen ook op
het gebouw der kerk.
74 Wagenaar, Amsterdam, IV, 470, noemt, zoals vaker, geen enkele naam in verband met de totstandkoming van
dit gebouw.
75 D.C. Meijer jr, 'Geschiedkundig overzicht van de stichting der Hersteld Luthersche Gemeente te Amsterdam',
in: Gedenkboek, uitgegeven bij hel Honderdjarig Bestaan der Hersteld Evangelisch Luthersche Gemeente te Amsterdam (Amsterdam
1891) 110-117; Van Swigchem, Abraham van der Hart, 196-203.
76 Meijer, 'Geschiedkundig overzicht', 111; Van Swigchem, Abraham van der Hart, 196-197; Lottman, 'Jan Smit',
144.
77 Meijer, 'Geschiedkundig overzicht', 116; Van Swigchem, Abraham van der Hart, 199.
78 J. Hamelau, Redevoering ter inwydinge van de kerk der hersteld Luthersche gemeente te Amsterdam (Amsterdam 1793)
43-44.
98