Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

Hollandse Herleving rond Amsterdam
rengracht 493 (en mogelijk ook Herengracht 466) in 1766, Herengracht 14 en 615 in 1767,
en Herengracht 109 in 1770. 19
De gevels van de eerste twee wat uitbundiger panden zijn nog in natuursteen uitgevoerd,
van de laatste drie daarentegen in baksteen. Bij sommige gevels vormde het pediment een
nieuw element; voor andere is zeker, dat ook de oude 17e- of 18e-eeuwse gevel die bij deze
operatie werd vervangen al op deze wijze was bekroond. 20
Vier van de vijf genoemde panden
zijn vijf vensterassen breed, met het pediment boven de middelste drie. Alleen Herengracht
14 bezit een breedte van vier ramen (met het pediment boven de middelste twee), zodat de
klassieke grondregel dat zich, als bij een tempel, in het midden van de gevel een lichtopening
en geen muurdam behoort te bevinden, noodgedwongen werd geschonden. Het fronton
treedt bij alle vijf gevels telkens nog slechts geïsoleerd op, zonder dat van pilasters gebruik
is gemaakt; het vormt daarmee het enige beeldbepalende klassieke element. Een dergelijke
opzet is kenmerkend voor het vroegere stadium van het neoclassicisme dat direct op de rococo
volgt. Pas in de jaren zeventig zou het, overigens al in 1766 eenmalig bij de Korenbeurs
toegepaste, klassieke gevelschema met vier pilasters plus pediment furore maken.
Helaas is van geen van de vijf zoëven genoemde gevels de ontwerper bekend, maar gezien
het particuliere karakter ligt enige structurele bemoeienis van de zijde van de stadsfabriek
niet voor de hand. Ook voor een zesde grachtenpand dat hoogstwaarschijnlijk uit deze jaren
stamt, 21
moeten we de ontwerper vermoedelijk elders zoeken. Het betreft Herengracht 527,
gebouwd voor Johanna Sara Pels, de weduwe van de vermogende bankier Jan Bernd Bicker.
Dit pand wijkt in zoverre van de andere af, dat de facade grotendeels in blokwerk is uitgevoerd,
en dat op een hoge onderverdieping vier pilasters zijn geplaatst, die het prominente
pediment schragen. 22
Daarmee is deze gevel voor Amsterdam volstrekt uniek; hij was dan
ook meer op een Leids dan op een Amsterdams 17e-eeuws schema geënt. Aan een serieuze
suggestie met betrekking tot de ontwerper heeft zich nog nauwelijks iemand gewaagd, maar
het is aannemelijk dat deze tot de kleine kring van geschoolde architecten heeft behoord. 23
(1963) 25-30, met handzaam lijstje van alle vergrotingen en verhogingen van de huizen aan Herengracht en
Keizersgracht tussen 1759 en 1772. Ook over het Grachtenboek: J.P. Mieras, 'Het Grachtenboek', Jaarboek
Amstelodamum, 50 (1958) 189-195.
19 Zie de Bijlage (op grond van het lijstje van Van Eeghen, 'De geheimen achter de tekeningen', 29-30).
20 Herengracht 493 kreeg bij de bouw in 1673 een eenvoudige rechte lijst, blijkens een schilderij van GA. Berckheyde
(P. Spies e.a. (red.), Het Grachtenboek (Hen Haag 1991) 154). Herengracht 466, een pand van Vingboons
uit 1669-71, bezat van de aanvang af al een fronton: Vier eeuwen Herengracht 562-564; K. Ottenheym, Philips Vingboons
(1607-1678) (Zutphen 1989) 265 pl. II 63. Van de voorganger van Herengracht 14 is niets bekend, terwijl
Herengracht 615 al bij de bouw in 1717 een pediment kreeg ter bekroning van de middenrisaliet, welke opzet
in 1767, toen het pand met één verdieping verhoogd werd, gehandhaafd bleef; bij Herengracht 109 verving
het fronton in 1770 een trapgevel: Vier eeuwen Herengracht, resp. 398, 382 en 218.
21 Dit pand komt namelijk in het in 1771 voltooide Grachtenboek van Caspar Philips voor.
22 De datering is omstreden, of tenminste onzeker. J.C. Breen, 'Geschiedenis van het huis Heerengracht 527',
Jaarboek Amstelodamum 17 (1919) 67-72, laat zich hier niet over uit. Slothouwer, Amsterdamse huizen, 73, komt op
ca 1760; Roosegaarde Bisschop, 'Herengracht', 347, geeft, omdat het op het lijstje van Van Eeghen, 'Grachtenboek',
29-30, ontbreekt, een datering vóór 1759, welke argumentatie door J. Korthals Altes, 'Herengracht 527.
Een uitzonderlijk huis in Amsterdam', scriptie UvA-KHI nr 939 (1983) 22, wordt afgewezen, omdat een vermelding
op de verpondingslijst, die aan Van Eeghens lijstje ten grondslag lag, slechts na ruimtewinst noodzakelijk
werd, en bij Herengracht 527 alleen een nieuwe gevel werd geplaatst, bij behoud van het aantal bestaande verdiepingen.
Zij noemt als bouwjaar ca 1770, evenals K. Ottenheym, 'Van Architectura Moderna tot moderne
architectuur. Eerste deel: Architectuur aan de grachtengordel uit de zeventiende en achttiende eeuw', in: Spies
e.a. (red.), Het Grachtenboek, 55.
23 Korthals Altes, 'Herengracht 527', 25, suggereert op grond van stilistische overeenkomsten met diens andere
grachtenpanden en Franse invloeden Jacob Otten Husly, die in 1768 in Parijs was geweest. Meischke e.a., Hui-
li!