Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

Hollandse Herleving rond Amsterdam
De aanzet van de stadsfabriek: Rendorp en Maybaum
De degeneratie van de Nederlandse bouwkunst hield volgens één van de contemporaine
kenners, de Amsterdamse burgemeester Pieter Rendorp (1703-60), direct verband met de
afwezigheid van goed opgeleide bouwmeesters en de daardoor veroorzaakte overvloed aan
ontwerpende metselaars, aannemers en timmerlieden. Bij gebrek aan daadwerkelijk talent
vulden deze nauwelijks geschoolde ambachtslieden, wier educatie zich tot wat vlugge tekenlessen
in de avonduren had beperkt, de leemte op. 7
Rendorp hekelde in zijn manuscript voor
een Nederlandstalig handboek hun lust tot versieren, die zijns inziens voortkwam uit de wijd
verbreide misvatting dat overvloedige decoratie in plaats van harmonische proporties een
fraai gebouw opleverden. 8
Rendorp had daarom de nieuwe vleugel van zijn landhuis Marquette
bij Heemskerk, zoals dit rond 1750 tot stand zou komen, maar zelfontworpen. 9
Toen
in 1746 de Amsterdamse stadsfabriek grondig werd gereorganiseerd, was hij het ongetwijfeld
die ervoor zorgde dat de leiding niet in handen kwam van een ongeletterde ambachtsman,
maar van een intellectuele ingenieur, in de persoon van Gerard Frederik Maybaum. 10
Rendorp en Maybaum maakten inderdaad bij de eerstvolgende grote opdracht voor een
stedelijke instelling - het Oudemannenhuis tussen Kloveniersburgwal en Oudezijds Achterburgwal
(1754-57) - een einde aan de Nieuwe Zwier. Waarschijnlijk leverde de burgemeester
de hoofdlijnen van het ontwerp, nadat een eerder plan van de vaste gestichtstimmerman
Jan van der Streng door hem persoonlijk als onwelvoegelijk terzijde was geschoven. 11
Het nieuwe gesticht was sober gedecoreerd, en bezat, net als Rendorps Marquette, een middenpartij
die bekroond werd door een driehoekig fronton.
Voor het overige was het gebouw evenwel weinig 'Hollands' van karakter, zodat we van
Hollandse Herleving hier nog niet kunnen spreken. Daarvoor zijn ten eerste de feitelijke
overeenkomsten met de bouwstijl van de 17e eeuw nog veel te gering. De reactie op de als
decadent verworpen rococo bleef hoofdzakelijk beperkt tot een verwerping van het overvloedige
ornament. De risalieten waren nog in natuursteen uitgevoerd en de dakvorm van het
centrale gedeelte was eveneens uitheems. Ten tweede was het Oudemannenhuis, samen met
Marquette, voorlopig het enige Noordhollandse voorbeeld van een zuiverder klassieke
bouwstijl. Een directe chronologische aansluiting met het komende sobere baksteenclassicisme
van de jaren zeventig en tachtig ontbreekt.
De enige mogelijke verbindingsschakel wordt in dit opzicht gevormd door de nieuwe Korenbeurs,
die in 1767 een houten voorganger verving. Met zijn onversierde strakke, slechts
door vensters en vlakke hoeklisenen gelede wanden en zijn blokvormige door schilddaken
gedekte hoekpaviljoens zonder enige zwierige kuif of krul, paste het al geheel in de nieuwe
7 Voor dit 'architectenloze' tijdperk: R. Meischke e.a., Huizen in Nederland. Amsterdam. Architectuurhistorische verkenningen
aan de hand van het bezit van de Vereniging Hendrick de Keyser (Zwolle 1995) 76-88.
8 CA. van Swigchem, Abraham van der Hart 1747-1820. Architect. Stadsbouwmeester van Amsterdam Publikaties van
de Gemeentelijke Archiefdienst van Amsterdam 'Stichting KJ. Duyvisfonds' nr 6, dissertatie RUU (Amsterdam
1965) 76-81; E. de Jong, 'Eenvoudige grootheid. Architectuur in Nederland 1765-1800', in: Grijzenhout
en Van Tuyll van Serooskerken (red.), Edele Eenvoud, 46-47.
9 Over Marquette: H.W. M. van der Wijck, 'Marquette, Assumburg, Beeckesteyn en Waterland', Bulletin van de
K.N.O.B. 66 (1967) 30-38.
10 Over Maybaum: T.H. von der Dunk, 'Vier ingenieurs als stadsbouwmeester. Gerard Frederik Maybaum
(1746-68), Cornehs Rauws (1768-72), Jacob Eduard de Witte (1772-77) en Johan Samuel Creutz (1777-87) aan
het hoofd van de Amsterdamse stadsfabriek', Bulletin van de K.N.O.B. 94 (1995) 94-95.
1 1 Van Swigchem, Abraham van der Hart, 78; Van der Wijck, 'Marquette'; Meischke e.a., Huizen in Amsterdam, 87
en 90.
84