Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

Thomas H. von der Dunk
Hollandse Herleving rond Amsterdam.
De terugkeer van de Gouden Eeuw in de architectuur van
noordelijk Holland aan het einde van de 18e eeuw
In de laatste decennia van de 18e eeuw doet zich binnen diverse takken van de Nederlandse
cultuur een opvallend verschijnsel voor. Er is sprake van een nieuw nationaal bewustzijn,
dat zich uit in een afkeer van de heersende, als gedegenereerd en decadent beschouwde
Franse smaak en mode. 1
In een streven om de Republiek tijdens de gloriejaren van de Gouden
Eeuw te evenaren, tracht men aan te sluiten bij de kunst uit die hoogtijdagen. Men
bespeurt die tendens op het gebied van de schilderkunst, waar typisch 'Hollandse' categorieën
als genretafereeltjes en landschappen een duidelijke herwaardering ondervinden. 2
Men ziet het in de tuinarchitectuur, waar men afstand neemt van de internationale exotische
mode en men hetzelfde typisch Hollandse landschap met groene weiden en grazende koeien
nu ook in parkvorm bij buitenhuizen tracht te realiseren. 3
En men ziet het ook in de bouwkunst,
waar de sjieke 'Franse' Lodewijk XV-stijl - de rococo - met zijn uitbundige natuursteengebruik
en wulps-weelderige decoraties geleidelijk plaats maakt voor een meer ingetogen
bouwtrant, die direct teruggrijpt op het Hollandse classicisme van Pieter Post en
Jacob van Campen uit het midden van de 17e eeuw, en vooral op de strakkere stijl van de
Amsterdamse stadsbouwmeester Daniël Stalpaert (1615-76) die daarop volgde. Dit hield in
dat men terugkeerde naar het klassieke ordenapparaat, 4
zij het met name waar de trant van
Daniël Stalpaert model stond, in zijn meer gereduceerde vorm, hetgeen betekent: in de regel
beperkt tot een enkel element daaruit. Deze tendens, die men als Hollandse Herleving zou
kunnen omschrijven, onderscheidt zich door een viertal karakteristieken: veel baksteen,
weinig ornament, een hoog schilddak en een prominent fronton.
Amsterdam zou een belangrijke rol spelen bij de verbreiding van deze Hollandse Herleving
over de noordelijke helft van het gewest Holland, zowel waar het de opdrachtgever als
waar het de ontwerper betrof. Ook in Amsterdam waren grachtengevels nog in het tweede
kwart van de 18e eeuw gekenmerkt door een overdaad aan ornamentiek van een weinig klassieke
en tevens weinig inheemse soort. 5
Het was in de ogen van de verlichte geesten in het
derde kwart van die eeuw overal verval wat de klok sloeg: Franse import, gedachteloze naaperij.
Deze 'Nieuwe Zwier' was voor hen het symbool van de morele en materiële neergang
van de Republiek, van een land geregeerd door vadsige zelfzuchtige stedelijke regenten en
1 Zie N.C.F. van Sas, 'Voor vaderland en oudheid. Het klassieke paradigma in de laat achttiende-eeuwse Republiek',
in: F. Grijzenhout en C. van Tuyll van Serooskerken (red.), Edele Eenvoud. Neo-classicisme in Nederland
1765-1800, tentoonstellingscatalogus Frans Halsmuseum Haarlem (Zwolle 1989) 14-15.
2 Zie E. Koolhaas-Grosveld, 'Nationale versus goede smaak. Bevordering van nationale kunst in Nederland:
1780-1840', Tijdschrift voor Geschiedenis 95 (1982) 607-616; P. Knolle, 'Edele eenvoudigheid. De waardering voor
klassieke kunst bij Nederlandse kunsttheoretici 1750-1800', in: Grijzenhout en Van Tuyll van Serooskerken
(red.), Edele Eenvoud, 39-40.
3 E. de Jong, 'Schoon en Schilderagtig. De landschappelijke tuinstijl', in: Grijzenhout en Van Tuyll van Serooskerken
(red.), Edele Eenvoud, 74-75.
4 Zie R. Meischke, 'Achtttende-eeuws klassicisme: twee bouwkundige prijsvragen', Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek
10 (1959) 271.
5 Voor een overzicht van de ontwikkeling der Amsterdamse grachtengevel door de eeuwen heen: O. F. Slothouwer,
Amsterdamse huizen 1600-1800 (Amsterdam 1928); A.A. Kok, Amsterdamsche woonhuizen Heemschutserie dl
12 (Amsterdam 1943); G. Roosegaarde Bisschop, 'De bouwhistorische ontwikkeling van de Herengracht', in:
Vier eeuwen Herengracht. Geveltekeningen van alle huizen aan de gracht, twee historische overzichten en de beschrijving van
elk pand met zijn eigenaars en bewoners (Amsterdam 1976) 145-179.
82