Beredeneerde bibliografie van de vrijdenkersbeweging binnen en ...

gedurende de eerste jaren van De Dageraad en aan de levensbeschouwelijke en filosofische
context waarbinnen de eerste vrijdenkers opereerden. Het werk van Siebe
Thissen, De Spinozisten. Wijsgerige beweging in Nederland (I850- I 9 07). Den Haag
(Sduuitgevers) 2000, concentreert zich op de receptie van de joods-dissidente wijsgeer
Spinoza in Nederland vanaf medio negentiende eeuwen in het bijzonder op de
rol van vrijdenkers als Johannes van Vloten, Alexander Sifflé, Willem Meijer en Bernard
Damme.
Hans Moors schreef verschillende artikelen over de beginperiode van de vrijdenkersbeweging:
'Vrijdenkers over vrouwen. Sekseverhoudingen in levensbeschouwelijke
maatschappijkritiek (1855-1898)', in: Mineke Bosch e.a. (ed.), Feminisme en
verbeelding. jaarboek voor vrouwengeschiedenis 14 (1994), pp. 61-85; 'Oud Frans
bloed. De Saint-Simonisrische uitgaven van de firma R.e. Meijer', in: jaarboek voor
deNederlandse Boekgeschiedenis 3 (1996), pp. 87-110; 'Helpt vrijdenken? Vrijdenkersorganisaties
in negentiende-eeuws Nederland en België: naar een comparatieve
benadering', in: Brood & Rozen. Tijdschrift voor de Geschiedenis van Sociale Beu/egingen,3
(1998) nr. 2, pp. 13-29; en 'Bijbels en boenwas. Over de plaats van de vrijdenkersbeweging
in negentiende-eeuws Nederland', in: Kleio 42 (2001) nr. 6, pp. 8-
13.Tristan Haan schetst een beeld van de beginperiode van vereniging De Dageraad
in het artikel: 'Een principieel debat over Multatuli in De Dageraad (1867)', in: M.
Campfens e.a. (ed.), Op een beteren weg. Amsterdam 1985, pp. 39-59.
Behalve De Dageraad zijn ook enkele andere vrijdenkersorganisaties onderwerp
vanstudie geweest. Onder meer: Jannes Houkes, 'Willem Meng en zijn verenigingen
"Het Vrije Woord" en "Wie denkt overwint"', in: Bul/etin Nederlandse Arbeidersbeweging
(maart 1995) nr. 37, pp. 19-40; Jos van Waterschoot, 'Het Multatuli Museumte
Amsterdam', in: Bul/etin Nederlandse Arbeidersbeweging, (maart 1995) nr. 37,
pp. 41-44; en Pszisko (Frans) Jacobs, De Vrije jeugdorganisatie (V.j. 0.). Berichten
over het korte maar unieke bestaan van een jeugdgroep. Utrecht 1984. Voor literatuur
over de Vrijdenkers Radio Omroep, zie de paragraaf 'Publiciteit en propaganda'.
Voorliteratuur over het Nederlandsch Vrijdenkers Fonds, De Weezenkas en Aurora,
ziede paragraaf 'Sociale zekerheid, opvoeding en onderwijs'.
SPECIFIEKE ONDERWERPEN
Desociale kwestie
Verschillende, voornamelijk biografische, publicaties zijn gewijd aan het voor de vrijdenkers
precaire onderwerp 'De Dageraad en de sociale kwestie'. Precair omdat de
vrijdenkersbeweging sterk verdeeld was in enerzijds een liberale en anderzijds een
meerrevolutionair socialistische vleugel.
Het boek van Hans Ramaer, Pyramide der Tyrannie. Anarchisten in Nederland.
Amsterdam 1977, hoort thuis in het revolutionaire kamp. De geschriften van Clara
Meijer-Wichmann uit het begin van de twintigste eeuw zijn nog steeds relevant voor
dit onderwerp: onder meer Mensch en maatschappij. Voordrachten. Arnhem (Van
Loghum Slaterus & Visser) 1923; en Bevrijding. Opstel/en. Arnhem (Van Loghum
Slaterus & Visser) 1924. Ook Anton Constandse behoorde tot de revolutionairen
met zijn Grondslagen van het anarchisme. Rotterdam (F.A.N.) 1938. Een van de
voormannen van de socialistische vleugel van De Dageraad was Ferdinand Domela
ieuwenhuis, die ook jarenlang hoofd bestuurslid was. Over hem verscheen: J. Meyers,Een
hemel op aarde. Leven en streven van Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Amsterdam
1993.
Een meer neutraal en revisionistisch beeld over de sociale kwestie binnen de vrijdenkersbeweging
kan men, verspreid, vinden bij de beschreven vrijdenkers in het Biografisch
Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging. Amsterdam
1986-2003,onder de redactie van P. J. Meertens en anderen (thans digitaal: http://
www.iisg.nl/bwsa/index.html). Verder kan men terecht bij het historische overzicht
vanA.H. Gerhard: 'De Vereeniging "De Dageraad" 1856-1906', in: A.H. Gerhard
275