De Composiet - meinummer 2013 - KNNV Vereniging voor ...

DE COMPOSIET
www.knnv.nl/walcheren
NATUURVERENIGING WALCHEREN KNNV
47 e JAARGANG MEI 2013 nummer 2

COLOFON
De Composiet is een uitgave van de afdeling Walcheren van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische
Vereniging en verschijnt 4x per jaar.
Bestuur KNNV afdeling Walcheren:
Voorzitter Ria Verhagen, Verdilaan 96, 4384 LG Vlissingen, tel. 0118 478307,
email: rzuure@zeelandnet.nl
Secretaris Peter Sneltjes, Middelburgseweg 19, 4364 TB Grijpskerke, tel. 06 36105645,
email: secretaris@walcheren.knnv.nl
Penningmeester Michiel Kruit, Spoorstraat 54 4388 BS Oost Souburg, tel. 06 83553588,
email: kruitmaw@yahoo.com
Notulist Christien Labruijère
Ledenadministratie Adri de Munck, Walraven van Hallstraat 7, 4333 CN Middelburg, tel. 0118 626183,
email: ledenadministratie@walcheren.knnv.nl
Natuurhistorisch- Gerard Brand, Schuitvlotstraat 24a, 4331 SZ Middelburg, tel. 0118 633931,
coördinator email: nhs-knnv@zeelandnet.nl
Natuurbeschermings- Hans Eckhardt, tel. 0118 636222,
secretariaat email jeckh@zeelandnet.nl
Werkgroepen Plantenwerkgroep: Jo Clarijs, tel. 0118 581799
Website www.knnv.nl/walcheren
Contributie 2013
De contributie bedraagt jaarlijks voor leden € 27,50, huisgenoten € 12,50 en donateurs € 12,50 (minimaal). Het
is alleen mogelijk om huisgenootlid te worden indien dit gekoppeld is aan een gewoon lidmaatschap. Huisgenootleden
zijn, in tegenstelling tot donateurs, lid van de landelijke vereniging. Het gironummer van de penningmeester
afd. Walcheren is: 2304411 te Oost-Souburg.
Activiteitenagenda
Datum Activiteit Pagina
Ma 3 juni Vrij wandelen: Park Welgelegen Serooskerke 18
Di 4 juni Plantenwerkgroep: Veerse Dam 18
Za 8 juni Tuinexcursie Adriaanse + De Visser, Middelburg 19
Za 15 juni Tuinexcursie Heleen en Jo Clarijs 19
Di 18 juni Plantenwerkgroep: Schotsman 18
Vrij 21 juni Tuinexcursie Albert de Wilde 19
Vrij 28 juni Vlinderavond in tuin Heleen en Jo Clarijs 19
Ma 1 juli Vrij wandelen: Schotsman 18
Di 2 juli Plantenwerkgroep: Kust Noord Beveland 18
Wo 3 juli Tuinexcursies Richard Struijk 19
Za 13 juli Vogelexcursie Het Zandvoort 19
Di 16 juli Plantenwerkgroep: Zeeduin 18
Vrij 26 juli Vlinderavond in tuin Heleen en Jo Clarijs 19
Di 30 juli Plantenwerkgroep: Dijk Westkapelle-Domburg 18
Ma 5 aug. Vrij wandelen: Veerse bos 18
Za 10 aug. Vogelexcursie Het Zandvoort 19
Di 13 aug. Plantenwerkgroep: Oranjezon-Vrouwenpolder 18
Vrij 23 aug. Vlinderavond in tuin Heleen en Jo Clarijs 19
Za 24 aug. Paddenstoelenwerkgroep: Poelbos 19
Di 27 aug. Plantenwerkgroep: Nollebos 18
Ma 2 sept. Vrij wandelen: Westkapelse bos en kreek 18-19
Ma 14 sept. Vogelexcursie Het Zandvoort 19
Di 10 sept. Plantenwerkgroep: De Hamster Oostkapelle 18
Fotoverantwoording
Lucien Calle: Alpenwatersalamander (12 en 13)
Jo Clarijs: Tuin (8)
Hans Eckhardt: Vlinders (6); Ringmus (15); Haviken (15)
Adri Joosse: Tuin (8); Houtduif (14); Achterpagina (20)
annie Joziasse: Madeliefjes (1)
lbert de Wilde: Wespen (9, 10, 11)
opyright: Overname van foto’s en tekst is alleen toegestaan
na overleg met de fotograaf of de redactie
Artikelen inhoudsopgave
Titel Pagina
Verenigingsnieuws 3-4
In memoriam Ada Kabboord 4
Help, ze verpesten ons land 5
De Zeeuwse Zes (vlinders) 6-7
Open tuinen in juni 8
Wespen 9-11
De Alpenwatersalamander 12-13
Wat altijd weer boeit . . . 14-15
Zo maar . . . 15-16
Natuurvriendelijk tuinieren 17-18
Activiteiten 18-19

Verenigingsnieuws
an de secretaris, Peter Sneltjes
Statuten
et zal u niet ontgaan zijn dat we al geruime tijd bezig
ijn met de statuten-wijzigingen. Tijdens de ledenveradering
van maart 2013 zijn de laatste wijzigingen aan
e leden voorgelegd en uiteindelijk goedgekeurd. Op
onderdag 18 april jl. hebben de voorzitter en onderetekende
de statuten bij de notaris ondertekend. Dat
etekent dat de KNNV afdeling Walcheren nieuwe stauten
heeft en het bestuur dit onderwerp kan afsluiten.
Project ”Natuur om ons heen”
et project is nu in volle gang. Komende zomer zullen
en aantal tuinen van KNNV leden opengesteld worden,
aarbij meestal de bewoners zelf tekst en uitleg willen
even over de natuurwaarde van hun tuin. De data en
ocaties vindt u elders in deze Composiet.
an de natuurbeschermingscoördinator, Hans Eckhardt
Kerngroep natuurbescherming
atuurbescherming is een leuke portefeuille binnen
et bestuur van onze vereniging. Het is gelukkig geen
enzame portefeuille. Veel van onze leden weten mij
nmiddels te vinden en ik krijg ook regelmatig doorverijzingen
als onze leden door externen worden benaerd
over natuurbeschermingsvraagstukken. Meestal
unnen we wel hand- en spandiensten verrichten met
en brief naar een verantwoordelijke instantie, een adies,
een toegespitste activiteit enzovoorts. Er is begrip
oor dat wij geen vereniging zijn die grote en ingewikelde
procedures aanspannen en er is doorgaans ook
egrip voor dat we geen activiteiten kunnen ontplooien
ie een onverantwoorde aanslag doen op de beperkte
erenigingsgelden. En toch kunnen we ons steentje bijragen.
Jawel, ons steentje, want de kring van leden
ie de natuurbeschermingstaak actief oppakken veroont
groei. Als actueel voorbeeld geldt het aanbod dat
amme Seijnstra tijdens onze jaarvergadering deed om
e vereniging te vertegenwoordigen bij activiteiten van
e Zeeuwse Milieufederatie. Een welkome aanvulling
p datgene waar Hanneke Westhoek, Richard Struijk,
o Clarijs en ikzelf ons mee bezig houden: Hanneke
et haar werkzaamheden in de planologiewerkgroep,
ichard onder meer door zijn publicaties, Jo Clarijs als
ertegenwoordiger van onze vereniging in de klankroep
Natura 2000 en ikzelf met bestuursacties. Daaraast
krijg ik ad hoc steun van Henk Mandemaker en
rits Kruse. Je zou bijna kunnen stellen dat zich een
oort kerngroep aan het vormen is. Misschien een te
root woord, maar dat we goed samenwerken, afstemen
en kennis delen staat buiten kijf. Ik vond dat het
en keer genoemd moest worden.
Leegroof van stadspark Molenwater
p 22 maart 2013 nam André Groenenberg van de
ereniging Stadspark Molenwater met ons contact op.
ij sprak zijn zorg uit over de soms respectloze manier
aarop een aantal bezoekers van het park, het vooralige
Miniatuur Walcheren, zich gedroegen. Als con
reet voorbeeld noemde hij een kinderfeestje waarbij
de kinderen waren voorzien van emmers, waarin uitein- L
delijk alle kikkerdril uit de watergangen van het park p
verdween. André vroeg advies en steun om dergelijke
praktijken in de toekomst te voorkomen. We hebben
h
drie dingen afgesproken. Het sturen van een brief aan V
de gemeente Middelburg was één van de afspraken. -
We vroegen de gemeente Middelburg om handhaving O
van de Flora- en faunawet en om het bevorderen van f
het natuurbewustzijn door plaatsing van educatieve d
borden. De reactie van Jan Marijs, coördinator handha- d
ving was positief. Hij heeft een actie uitgezet voor de g
borden en Peter Sneltjes heeft de gemeente aangebo- b
den om hierin te adviseren. Omdat de gemeente niet -
beschikt over opsporingsambtenaren voor de Flora- en D
faunawet heeft Jan Marijs de provincie om handhaving r
verzocht.
“
l
v
k
r
-
Voor de bruine kikker komt deze actie wellicht te laat,
maar voor de rugstreeppad (die wettelijk nog beter
beschermd is dan de bruine kikker) kan wat extra toezicht
misschien nog gunstig uitpakken. De twee andere
acties hebben we intern uitgezet. Peter zal nagaan in
hoeverre in het meerjarig landelijk thema ‘Natuur in
je omgeving’ ook aandacht kan besteden aan het Park
Molenwater.
In 2014 is het specifieke aandachtspunt namelijk
‘Groen in stad en dorp, stadsplantsoen, groenstrook’.
Ria en Joanna zullen kijken of het park kan worden opgenomen
in de door hen georganiseerde maandelijkse
maandagwandeling.

Verenigingsnieuws (vervolg)
aten we hopen dat de natuuraspecten van het stadsark
mede door deze acties in de toekomst beter beouden
en verbeterd zullen worden.
an de redactie, Jos de Jong
Composiet
ok nu weer ruim voldoende kopij met prachtige
oto’s, waar dank! In dit nummer volop aandacht voor
e open tuinen en natuurvriendelijk tuinieren. Ik hoop
at u de leden van onze vereniging, die hun tuin openesteld
hebben in juni en juli kunt verblijden met uw
ezoek!
Vaste rubrieken
e redactie wil in elk nummer wel een aantal vaste
ubrieken opnemen, zoals “Speuren naar sporen”en
Even napraten” , maar dat lukt niet altijd. Wat deze
aaste rubriek betreft zou ik u willen vragen mij iets
an uw ervaringen bij de excursies toe te sturen. Dat
an een klein fotootje (staand) zijn of/en een paar
egeltjes tekst. Bij voorbaat dank!
Extra rubriek: Reacties
In memoriam Ada Kabboord.
De redactie zou ook graag kopij ontvangen van lezers
die een reactie willen geven op artikelen of de programmering
van de activiteiten. Dit zou opgenomen
kunnen worden in een rubriek “Reacties” en zou kunnen
uitgroeien tot een soort forum. Ik hoop dat u hieraan
wilt meewerken.
In ieder geval: veel leesplezier toegewenst!
- Redactie adressen
Composiet: Jos de Jong, Walraven van Hallstraat
3,4333 CN Middelburg,
Tel. 0118-615189,
email: composiet2011@hotmail.com
Nieuwsbrief Zeekraal: Gerard Brand, Schuitvlotstraat
24a, 4331 SZ Middelburg,
Tel. 0118-633931,
email: zeekraal2011@hotmail.nl
Op 98 jarige leeftijd is op 29 maart overleden ons oud lid Ada Kabboord. In onze kring beter bekend
onder de naam Adrie met de nadruk op de letter A. Adrie was tijdens haar lidmaatschap een aktief lid.
Trouwe bezoekster van de dia- en lezingavonden en ook op de excursies ontbrak ze maar zelden. Adrie
was een fanatiek natuurliefhebster niet alleen tijdens de activiteiten van de vereniging maar ook thuis en
in haar tuin. Ze is ook lid geweest van de plantenwerkgroep. Veel planten kende ze ook met de latijnse
naam. Met wijlen de heer Segeler ging ze veel op excursie hetzij in de provincie Zeeland en Brabant of
naar Belgie. Ze genoot daar volop van en kon daar enthousiast over vertellen.
Adrie was een gelovige vrouw. Toen wijlen onze voorzitter Dirk van der Mark een lezing zou houden
waarin o.a. de evolutiegedachte aan de orde zou komen was ze daar boos over en was ook die avond
niet aanwezig. Op een dag komt ze naar mij toe met een mooi boek over dieren. Toen ik haar vroeg
waarom ze dat aan mij weggaf vertelde ze dat de schrijver een evolutionist was. Dat strookte niet met
haar geloofsopvatting. Verder had ze nooit kritiek op het verenigingswerk en genoot ze volop van wat de
natuur ons te bieden had.
Op hoge leeftijd ging ze nog ieder jaar op de fiets naar de heer Sommeijer, lid van de K.N.N.V. en wonende
in Zuid Beveland, om daar appels te trekken.
Ik denk dat Adrie alleen bekend is onder de oudere leden van de afdeling. De laatste jaren woonde ze
niet meer in haar huisje in Klein Vlaanderen en werd ze liefderijk verzorgd in Swerfrust, waar ze op het
eind van haar loopbaan als naaister op de linnenkamer heeft gewerkt. Ze was een kleine vrouw met een
sterk karakter. Adrie is altijd ongetrouwd gebleven. Toen ik de overlijdensadvertentie las dacht ik bij
mezelf ‘dat kunnen wij als afdeling dit niet ongemerkt voorbij laten gaan’ en ben naar de uitvaartdienst
geweest.Een familielid heeft een in memoriam gesproken. Hierin kwam duidelijk naar voren haar liefde
voor de natuur. Gememoreerd werd dat ze lid was geweest van de K.N.N.V. En dat ze veel had genoten.
De overdenking werd gedaan door Ds. J. Sijtsma. Geheel in de stijl van Adrie is op haar verzoek als
uitgangspunt van de overdenking gekozen de woorden uit Psalm 84: “Zelfs vindt de mus een huis, en
de zwaluw een nest voor zich waar zij haar jongen neerlegt bij uw altaren o Here”. Je herkent in deze
woorden Adrie, een gelovige vrouw met hart voor de natuur.
Wij gedenken haar in dankbaarheid.
Henk Mandemaker

Help, ze verpesten mijn land . . (uitspraak Ton Koot)
Soms is sprake van groot- en dan weer van kleinschaligheid.
Vanwege de plannen om een mountainbikeroute
(MBR) uit te zetten door het duingebied tussen Westkapelle
en Dishoek, bezocht ik o.a. het gebied, bekend
als Zuiderduin. Tot mijn verbazing was daar een fraai
stukje schraal duin keurig netjes volgestrooid met
gehakseld hout. Ik begrijp wel dat men paden hiermee
wil “verharden”. Want je moet toch ergens met
je afval heen? Ook natuurlijk afval kan afval zijn en
bijvoorbeeld eutrofiëring veroorzaken. Duinen moeten
echter slechts beperkt worden vastgelegd. Bovendien is
het streven om langs de gehele kust duinen de ruimte
te geven. “Duinen voor de wind” heet de nota die ooit
over deze materie door Duinbehoud werd uitgebracht.
Je vraagt je wel eens af of terreinen beheerd worden
door mensen met voldoende kennis van zaken. Is
daarvan geen sprake dan moet het beheer door anderen
worden overgenomen. Ik sprak hierover met Karel
Leeftink van SBB. Deze dienst kan niet verantwoorde-
(advertentie)
lijk worden gesteld hiervoor daar dit duinterrein buiten
hun beheer viel. Toch zal er iemand verantwoordelijk
zijn. Maar wie? Ik heb wel een idee, maar hoop dat
men behalve tot uitzicht ook tot inzicht zal komen.
Duinen vastleggen? Verleden tijd.
Langs de N57 is weer veel geplant. Geen slechte zaak
al scheelt het wel wat en hoe wordt aangeplant. Rijdend
van Serooskerke richting Middelburg zijn er toch
een aantal stukken die smeken om een aanplant van
zgn. bosplantsoen. Wie daar rijdt zou ik willen vragen
eens extra goed op te letten. Niet alleen op het verkeer,
maar bovenal op de stoffering.
Deze keer laten we het hierbij, maar komen zeker een
volgende keer op dit soort zaken terug. Het gaat immers
om een mooier en ecologisch rijker Walcheren. Zo
trek je ook de betere toerist.
Richard Struijk

Een beschermingsplan voor 6 Zeeuwse vlinders.
Koninginnenpage - foto: Hans Eckhardt
Van de Vlinder- en libellenwerkgroep Zeeland ontvingen
we een actieplan voor de bescherming van zes
Zeeuwse vlinders met als titel: ‘Op de bres voor de
Zeeuwse Zes’. Het bestuur van de werkgroep verzocht
ons om het actieplan onder de aandacht van onze
leden te brengen. De werkgroep wil graag in kennis
worden gesteld van waarnemingen van de zes soorten.
Ook kennis onder onze leden van de leefgebieden,
waardplanten, nectarplanten en andere interessante
(gedrags)aspecten die voor beschermingsdoeleinden
van belang zijn is meer dan welkom. Vanuit het bestuur
van onze verenigingen bevelen we de actie van de
werkgroep van harte aan. We denken wij met ons allen
een behoorlijke bijdrage kunnen leveren aan het wel-
slagen van deze actie.
Waar gaat het om:
De zes soorten uit het actieplan zijn: Argusvlinder,
Bruin Blauwtje, Grote vos, Heivlinder, Kleine Parelmoervlinder
en Koninginnenpage. Met vijf van deze
soorten gaat het niet goed; alleen de Koninginnenpage
vertoont een positieve trendlijn. De Grote Vos is ook
een opvallende keus; daarvan worden er zo weinig ge-
Bruin Blauwtje - foto: Hans Eckhardt
zien dat er niet eens een trendlijn van te maken is.
Maar waar het elders in Nederland vooral om losse
waarnemingen gaat lijkt een aantal van 7 aan de zuidwestkust
van Walcheren misschien wel te duiden op
een ‘populatie’. Op 7 april van dit jaar kon daar alweer
de eerste waarneming worden genoteerd. Echt somber
is het gesteld met de Argusvlinder. Die is gigantisch
achteruitgegaan, niet alleen in Walcheren, maar in
heel Nederland en wat bovendien vervelend is, is dat
we de oorzaak van deze achteruitgang niet kennen.
En dan de Kleine Parelmoervlinder en de Heivlinder.
Toen ik in Walcheren kwam wonen en ik wilde deze
vlinders zien, dan liep ik een eindje door de duinen bij
Zoutelande en ziedaar, ze waren er, in aantallen. Maar
Bruin Blauwtje Icarus Blauwtje Boom Blauwtje - foto’s Hans Eckhardt
de afgelopen jaren -ik wilde van deze soorten toch ook
wel graag wat digitale foto’s- vond ik er bij diverse bezoeken
aan mijn oorspronkelijke stekjes niet één. Kenners
houden mij voor dat ik ze op de verkeerde plaatsen
zocht. Dat kan dan wel zijn, maar vroeger waren ze
er wel. Een teken aan de wand dus.
Tot slot het Bruin Blauwtje. Dit is de lastigste van
de zes om in het veld te herkennen. Nu hebben we

Een beschermingsplan voor 6 Zeeuwse vlinders (vervolg)
op Walcheren maar drie blauwtjes (Boomblauwtje,
Icarusblauwtje en Bruin Blauwtje), dus lijkt de klus
eenvoudig. En ten dele klopt dit. Het verschil met
het Boomblauwtje, dat altijd blauw is, is zo groot dat
geen vergissing mogelijk is. Hetzelfde geldt ook voor
het mannetje van het Icarusblauwtje. Het venijn zit in
het bruine vrouwtje van het Icarusblauwtje dat soms
blauwtinten bevat, maar soms ook helemaal niet.
Vrouwtje Icarusblauwtje en mannetje/vrouwtje Bruin
blauwtje zijn dan alleen te onderscheiden aan de hand
van (de combinatie van) een aantal details. Het actieplan
geeft wat aanwijzingen over driehoeksverhoudingen
tussen stippen en het wel of niet aanwezig zijn van
een wortelvlek op de ondervleugel, maar het kan geen
kwaad om ook in ons blad wat foto’s te plaatsen van de
drie blauwtjes. Bij twijfel zal men bij de Vlinder- en
libellenwerkgroep best wel willen helpen bij het determineren.
Het beschermingsproject is een indrukwekkende vervolgactiviteit
op de dagvlinderatlas, de libellenatlas
(advertentie)
De golfbaan die natuurbehoud
hoog in het vaandel heeft staan!
en de zesjarige inventarisatie van nachtvlinders ten
behoeve van een nog te verschijnen nachtvlinderatlas.
Het actieplan is gepubliceerd op de website van de
werkgroep www.vlinlibzeeland.nl. Via deze website
kunnen ook waarnemingen worden doorgegeven. Wij
kunnen deze actie ondersteunen door onze veldkennis
van de Zeeuwse Zes te delen met de werkgroep. Walcheren
zal er fraaier door worden.
Hans Eckhardt
O

pen tuinen in juni
In het kader van het KNNV project stellen een aantal leden
van onze afdeling in de maand juni hun tuin open.
U kunt zien wat er mogelijk is om een tuin natuurvriendelijk
te maken. Hierbij kan tekst en uitleg gegeven
worden. Het bestuur is heel blij met dit initiatief en
hoopt dat u dat ook kunt waarderen door uw aanwezigheid
! In de maand juni zal een drietal tuinexcursies
plaatsvinden naar vier tuinen; twee in Middelburg en
één in Oostkapelle en één in Koudekerke. Voor de data
en tijden: zie het activiteitenschema.
Hierna een korte impressie van de te bezoeken tuinen:
Tuinexcursie 1: Zaterdag 8 juni 2013, De tuinen van
Tine en Ko Adriaanse en de hr. Visser.
Beide tuinen liggen in de wijk Griffioen te Middelburg.
Doordat ze redelijk dicht bij elkaar liggen kunnen ze
in één excursie bezocht worden. We starten bij de tuin
van Tine en Ko Adriaanse in de Griffioenstraat om 10
uur en kunnen dan vervolgens de tuin van de hr. Visser
bezichtigen aan de Van Kleffenslaan 114.
De tuin van Tine en Ko Adriaanse kenmerkt zich door de
natuurlijke opzet in combinatie met veel in vorm gesnoeide
planten. Vooral vogels voelen zich thuis in deze
tuin.
De tuin van de hr. Visser is mooi aangelegd, maar doordat
niet alles keurig is bijgehouden voor de natuurlijke
ontwikkeling zeer interessant.
Tuin van Tine en Ko Adriaanse
Tuinexcursie 2: Zaterdag 15 juni 2013, De tuin van Heleen
en Jo Clarijs
In deze Composiet is hier aandacht aan besteed in het
artikel “Natuurvriendelijk tuinieren”. De tuin is groot
met veel natuurlijke elementen. Ook iets rommelig
maar dat is juist voor de natuurlijke ontwikkeling goed.
De excursie begint om 14 uur en kan uitlopen tot 17
uur. Verzoek van Heleen en Jo: Tijdens de excursie op
de paden te blijven.
Tuin van Heleen en Jo Clarijs
Tuinexcursie 3: Vrijdag 21 juni 2013, tuin van Albert de
Wilde
Deze tuin kenmerkt zich door de vele insectenlokkende
beplanting, een grote natuurlijke vijver en een muur
waar diverse planten in groeien. De excursie begint om
14 uur. en zal eindigen tussen 15 en 16 uur
Tuin van Albert de Wilde
NB: 3 JULI kunt U ook de tuin van Richard Struik bezoeken,
zie hiervoor de Composiet van februari 2013 of de
rubriek ‘activiteiten’ op pagina 19 in dit nummer !

Figuur 1: werkster Duitse wesp
In mijn tuin komen veel soorten wespen voor. De
meeste zijn andere dan die behoren tot de plooivleugelwespen
(Vespidae). Van die laatste groep zijn
de gewone wesp en de Duitse wesp het meest voorkomend,
maar ook diverse muurwespen (Ancistrocerus)
en enkele urntjeswespen (Eumenes) zijn bij mij
actief. De plooivleugelwespen onderscheiden zich
van andere wespen door de in ruststand opgevouwen
vleugels in de lengterichting. Er zijn in onze streken
17 geslachten van deze familie met ongeveer
60 soorten in totaal. De meeste leven solitair. In dit
artikel zal ik het alleen hebben over enkele sociale
wespen van deze familie.
Wespen en hoornaars zijn echte opruimers in de natuur
en dus zeer nuttig. Voor het broed hebben ze dierlijke
eiwitten nodig. Ze zijn in de zomer bij mij altijd bezig
om dode honingbijen op te ruimen. De wespen gebruiken
alleen de thorax (het borststuk) waarin onder
andere de vliegspieren zitten: de kop en het achterlijf
worden voorafgaand aan het transport naar het nest
afgebeten, omdat die geen voedingswaarde hebben.
De Gewone wesp (Vespula vulgaris) en de Duitse wesp
(Vespula germanica) kunnen echter voor bijenvolken
zeer lastig zijn als ze ook honing proberen te roven.
Het geeft veel onrust bij de honingbijen in het najaar.
Dit gedrag geldt vermoedelijk ook voor de hoornaar
(Vespa crabro). Die grote wespen zijn in mijn omgeving
echter zeer schaars en ik heb er geen ervaring mee. De
andere twee soorten zijn ieder jaar talrijk in mijn tuin.
Beide soorten samen worden ook wel limonadewespen
genoemd.
Figuur 2: koningin Duitse wesp knaagt houtvezels
Je ziet de koninginnen in het voorjaar dikwijls bezig
met het knagen van vezels op schuttingen en rietmatten.
Die vezels hebben ze nodig voor het bouwen van
hun nesten van papier-maché. De raten worden dus
gebouwd van gekauwde hout- en plantenvezels, evenals
de wanden die in lagen worden opgebouwd en zo
een zeer goede isolatie geven. De kleine opening van
het nest zit aan de onderkant. De raten zijn een soort
schijven aan een middenstang. Ze hangen gestapeld
horizontaal met loopruimte ertussen en hebben slechts
cellen aan de onderkant, dus niet verticaal en dubbelzijdig
zoals bij honingbijen.
Figuur 3: werkster Duitse wesp
Wespen en hoornaars eten als volwassen insect geen
dierlijk voedsel meer. Ze hebben vooral suikers nodig
voor zichzelf en om de temperatuur van het broednest
op peil te houden (circa 29º C). Via spiertrillingen wekken
ze warmte op, waarvoor ze energie verbruiken. Ze
krijgen in de nazomer suikers door nectar te verzamelen
op bloemen en suikerrijke sappen uit vruchten als
pruimen.
In de hoofdbroedtijd, die in de zomer valt, produceren
de larven als afscheiding een voedings-stof, bestaande
uit suikers, aminozuren en eiwitten, voor koningin
en werksters als overschot van het dierlijke voedsel.
Hier is dus een soort omgekeerde ouder-kind relatie.
Bij zoogdieren geven de moederdieren melk aan hun
jongen; hier geven de jongen complete voeding aan de
volwassen insecten. Dit verschijnsel noemt men trofallaxis.
Het is moge-lijk ook een vorm van voedselopslag,
niet in de raten zoals bij honingbijen, maar in de
larven.

Figuur 4: koningin Duitse wesp
Zieke of doodgegane larven worden overigens verwijderd
zonder deze nog als voedsel te gebruiken. Van
dode poppen worden wél de bruikbare delen weer aan
de larven gevoerd.
De hoornaar nestelt meestal boven de grond. De gewone
en Duitse wespen zitten juist dikwijls in de grond,
maar ook veel in spouwmuren, holle bomen of gewoon
vrijhangend aan bomen of struiken. In het laatste geval
zijn het meestal prachtige bolvormige bouwsels, maar
je komt ze toch wat minder tegen in die vorm.
Op de piek van de nestomvang, omstreeks augustus,
worden er jonge koninginnen en darren aan-gemaakt.
Darren ontstaan uit onbevruchte eitjes. Koninginnenlarven
krijgen extra veel voedsel. Daarna krimpt het
broednest in en uiteindelijk zullen alleen de jonge
bevruchte koninginnen overwinteren. Het kleinere
broednest bevat in de nazomer minder larven en die
produceren dus ook minder uitscheidingsstoffen die tot
voedsel van de adulte wespen dienen. Vooral het gebrek
aan suikers doet deze wespen op zoek gaan naar
alternatieve bronnen. Dat levert het vervelende gedrag
op waarvan ze bekend zijn. Ze heten niet voor niets in
de volksmond ‘limonadewespen’.
Wespenvolken kunnen tot in het najaar actief blijven
en wat broed aanhouden. Als het eind oktober kouder
wordt zijn de meeste nesten verlaten, want het wordt
dan moeilijk de broednesttemperatuur van circa 29º C
aan te houden. De jonge koninginnen hebben gepaard
met een dar en overwinteren solitair op een vorstvrije
plek. Ik vind ze dikwijls bij mij op zolder. In het voorjaar
begint de koningin helemaal alleen aan een nieuw
nest en zo herhaalt zich de voortplantingscyclus.
Het onderscheid tussen bijen en wespen is meestal
niet zo moeilijk. De kleur en de sterkte van de beharing
zijn meestal voldoende duidelijk of het moest in
een uitzonderlijk geval een Wespbij (Nomada) zijn.
Dan is de verwarring begrijpelijk, want veel van deze
koekoeksbijen lijken op wespen door hun geel-zwarte
tekening. Als imker heb ik dikwijls een melding gehad
van een bijenzwerm, die achteraf een wespennest
bleek te zijn.
Figuur 5: mannetje (dar) gewone wesp
De kennis over dit soort insecten is bij de leek gemiddeld
nogal gering. Men verwart gemakkelijk bijen en
wespen, en dat is nog enigszins begrijpelijk, maar ook
voor andere insecten ben ik wel opgetrommeld, omdat
men meende met honingbijen van doen te hebben. Ik
heb ooit meegemaakt dat men mij paniekerig belde
dat er een bijenzwerm in de tuin was. Het bleken
zweefvliegen te zijn die op bijen lijken, zogenaamde
Bijvliegen (genus: Eristalis). Die hebben enkelvoudige
vleugels, andere antennen en geen angel, dus de paniek
was volkomen onnodig.
Het verschil tussen de Duitse en de Gewone wesp is
meestal gemakkelijk te zien, maar soms is de natuur
weerbarstig en zijn gekende vormen net iets anders.
Het is vrij duidelijk als je de clypeus (het kopschild)
kunt bekijken. De Duitse wesp (fig. 3) heeft daar 3
stippen en de gewone wesp een ankervormige donkere
vlek (fig. 7). De achterlijftekeningen van beide soorten
kunnen veel op elkaar lijken. De Duitse wesp heeft op
de 1ste tergiet een smalle zwarte pijl.
Figuur 6: werkster gewone wesp
De gewone wesp heeft daar ook een pijlvorm (fig. 6).
Die is meestal breder (gesteeld of ongesteeld), maar
kan veel op die van de Duitse wesp lijken (fig.5). De tekening
op de rest van het achterlijf is volkomen onbetrouwbaar
en daarop moet men dan ook niet letten. De
hoeveelheid zwart en geel kan zeer sterk verschillen.

Figuur 7: werkster gewone wesp
Soms heeft de Duitse wesp op de clypeus een verticaal
balkje (fig. 4), dat vastzit aan de bovenkant (de balk
tussen de antennen). Andere exemplaren hebben soms
maar 1 stip op de clypeus (fig. 1) en variatie is er dus
volop. De pijlvorm op de 1ste tergiet kan dan uitkomst
geven, maar een beter determinatiekenmerk is de 3e
kaaktand (van onderaf geteld). Bij de Duitse wesp (fig.
3) is die veel puntiger dan bij de gewone wesp (fig. 7)
en dat geldt voor zowel koninginnen, werksters als darren.
Mannetjeswespen (fig. 5) zijn te herkennen aan de
relatief lange antennen (ongeveer 1,7 x de lengte van
die van een vrouwtje). In detail is het gemakkelijk: 13
segmenten voor een dar en 12 voor een vrouwtje. Een
vuistregel is dat, als de antenne duidelijk veel langer is
dan de lengte van de voorpoot, het een dar is. Mannetjes
hebben evenals bijvoorbeeld alle mannetjesbijen 7
achterlijfsegmenten; vrouwtjes 6.
Het mannetje van figuur 5 heeft een wat afwijkende
tekening op het achterlijf. De pijl op de 1e tergiet is
vrij smal en lijkt op die van een Duitse wesp. De achterlijftekening
is dus soms geen goed determinatiekenmerk,
behalve als die pijl zeer breed is. Bij mannetjes
is de clypeustekening dikwijls ook sterk afwijkend. De
3e kaaktand geeft dan duidelijkheid. Ook de vorm van
de gele binnenoogrand op de kruin kan uitsluitsel geven.
Bij de gewone wesp is die vlek aan de binnenkant
hol; bij de Duitse wesp bol. Onderzoek van het genitaal
geeft 100% zekerheid. Darren van de gewone wesp
hebben onder de top van de aedeagus (penis) 2 haken
(fig. 8); die van de Duitse wesp 2 ronde lobjes.
Figuur 8: genitaal van een mannetje gewone wesp
Over de omvang van de nesten (volksgrootte) wordt
nogal eens onjuiste informatie verspreid. Voor zowel
de limonadewespen als de hierna nog te bespreken
hoornaar geldt dat de nesten eigenlijk zelden klein
zijn.
De Franse veldwesp heeft nestjes van slechts enkele
tientallen exemplaren, maar dat kom je bij deze soorten
niet tegen. Het zijn er gemiddeld vele honderden
en in uitzonderingsgevallen zelfs enkele duizenden. Bij
andere soorten is de omvang gemiddeld kleiner, zoals
bij de Saksische en middelste wesp, waar een paar
honderd exemplaren wel het maximum is. Als een volk
erg groot is geworden zullen er gedurende enige tijd
ook veel larven zijn geweest. Die moeten allemaal met
dier-lijke eiwitten gevoed worden en dat geeft dus
heel veel werk voor de werksters. Een goed foerageergebied
is voor de wespen dus van groot belang.
Figuur 9: mannetje hoornaar op klimop (westkapelle)
De Hoornaar (Vespa crabro) is in mijn omgeving
schaars. Jammer, want het zijn schitterende dieren.
Ze zijn veel groter dan de andere papierwespen en
hebben een duidelijk bruinrode kleurtekening op de
kop, de thorax en de 1ste tergiet. De grootte van een
hoornaar wordt dikwijls overdreven. Men heeft dan
een koningin gezien en is onder de indruk van haar
verschijning, maar veel groter dan ruim 3,5 cm zijn ze
niet (koningin gewone en Duitse wesp 2,0-2,5 cm). Het
mannetje van figuur 9 is ongeveer 3 cm lang. Een door
mij exact opgemeten hoornaarwerkster was 2,8 cm
lang.
Hoornaars zijn wespen die sociaal leven op dezelfde
wijze als de hiervoren beschreven soorten. De nesten
hebben aan de onderkant dikwijls een grotere opening
dan bij andere wespen. Ze zijn minder agressief, hoewel
dat in de volksmond dikwijls anders is. Dat is niet
geheel verwonderlijk, want ze zien er zeer indrukwekkend
uit. Eén steek zou een paard kunnen doden, maar
ook dat is een fabel. Je moet niet dichterbij komen
dan ongeveer 3 meter van het nest, want dan laten ze
weten dat je daar niet welkom bent, maar op enige
afstand dulden ze meer dan de andere sociale wespen.
Ze zoeken ook elders wel suikers in de nazomer. Naast
een terras van een dierentuin hingen hier en daar
wespenvallen om de wespenoverlast voor de bezoekers
met ijsjes en limonade te matigen. Daarin zag ik ook
enkele hoornaars, die kennelijk op zoek waren naar
suikers, want de vallen zijn van een suikeroplossing
voorzien om de wespen aan te trekken.
Tekst en foto’s © Albert de Wilde

De Alpenwatersalamander op Walcheren, een blijver ?
De Alpenwatersalamander is een prachtig dier dat
vooral bekend is van de zandgebieden in oost en zuidoost
Nederland. In de zeekleigebieden in het westen
van het land is deze soort uiterst zeldzaam. Meestal
gaat het in die kleigebieden niet om populaties, maar
om solitaire dieren die door gesleep met planten onbedoeld
op een plek buiten het natuurlijke verspreidingsgebied
terecht zijn gekomen. Ook in Zeeland was er tot
2008 geen enkele waarneming bekend buiten het dekzand
in Zeeuws-Vlaanderen. Vanaf 2008 bleken plotseling
toch enkele dieren in Middelburg, Terneuzen en op
Noord Beveland aanwezig te zijn. In de loop van 2012
kregen we op het kantoor van Landschapsbeheer Zeeland
een foto van een salamander doorgestuurd, vanuit
Oost-Souburg. Het bleek opnieuw een Alpenwatersalamander
te zijn. De vinder was Dick Schinkel die meerdere
dieren in zijn vijver bleek te hebben. Daarnaast
bleken ook andere vijvers bij de buren in zijn straat
bezet te zijn. Met 2 scheppen haalde Dick wel 8 dieren
boven water. Een vluchtige rekensom leert dat hier al
snel tenminste een honderdtal dieren aanwezig moet
zijn. Het gaat inmiddels dus al om een flinke populatie.
Ondertussen werd op Waarneming.nl van verschillende
plekken van Middelburg ook deze soort gemeld,
met name in de wijk Klarenbeek en uit Brigdamme.
De indruk bestaat dat in Middelburg de populatie zich
uitbreidt.
Populatie opbouw ?
De recente vestiging en uitbreiding op Walcheren
roepen een aantal vragen op. Hoe komen deze dieren
hier? Vanuit Brabant is het een heel eind, en de Westerschelde
overzwemmen lijkt ook uitgesloten. Het kan
gaan om zowel onbedoelde als bewuste introductie.
Onbedoeld doordat eitjes met waterplanten getransporteerd
worden. Want er wordt heel wat afgesjouwd
met vijverplanten. Maar ook bewuste introductie is een
reële mogelijkheid. Het gaat immers om een aantrekkelijke
en kleurrijke diersoort.
Opmerkelijk is dat alle Walcherse vondsten uit stedelijk
gebied komen. Waarschijnlijk spelen hier twee aspecten.
In de eerste plaats wonen daar de meeste mensen
en is ook de kans op bewuste of onbedoelde introductie
het grootste. Daarnaast is er in de woonwijken naast de
talrijke vijvers, veel zand aanwezig, een ideaal leefgebied.
De verwachting is toch dat het dier in de open,
kleiige buitengebieden moeilijker kan handhaven. Nu
zijn er populaties in het stedelijk gebied aan beide
zijden van het kanaal. Neem daarbij het gegeven dat

Alpenwatersalamander (vervolg)
Vlissingen, Souburg en Middelburg zowat aan elkaar
zijn vast gegroeid. Daarom zou het best kunnen dat dit
stedelijk gebied binnen enkele jaren geheel bezet gaat
worden. In de toekomst kijken kunnen we nog steeds
niet, daarom lijkt het ons nuttig om de populatieontwikkeling
verder te volgen.
Oproep
We (Landschapsbeheer Zeeland en de Herpetologische
Studiegroep) willen u vragen eens uit te kijken naar
deze fraaie salamander. Dat kan het beste in het vroege
voorjaar in uw tuinvijver, of poel. De soort is makkelijk
herkenbaar door de ongevlekte buik. Vindt u zo’n
dier, maak er dan een duidelijke foto van en zend deze
naar Winant Halfwerk: w.halfwerk@zeeland.nl. Zekere
waarnemingen kunnen uiteraard ook gemeld worden op
Waarneming.nl of Telmee.nl.
Daarbij zijn er wel enkele spelregels voor het hanteren
van de dieren. Pak het dier uitsluitend met natte
handen op (anders krijgt het een temperatuurschok),
hanteer het steeds zo kort mogelijk en zet het dier
direct weer op dezelfde plek terug. Als je daarna naar
een andere plek gaat om dieren te bekijken, ontsmet
je handen dan even (ivm het overbrengen van besmettelijke
ziektes).
Onderstaand, als bijlage nog 2 kaartjes
Kaartje waarnemingen Zeeland op Km hok niveau,
bron: Waarneming.nl
(advertentie)
V
W
t
T
f
d
m
m
D
h
e
n
g
i
s
s
s
d
s
W
m
b
h
b
g
m
v
b
z
s
v
e
t
h
d
b
e
v
W
W
f
g
p
k
fi
W
m
l
o
D
m
p
r
m
m
V
V

Wat altijd weer boeit . . .
orstschade?
e beleefden een kille, zo niet te zeggen, koude winer.
Niet écht koud, dus van streng was geen sprake.
och leden sommige planten en dieren er onder. Heel
rappant vond ik de enkele cm’s lange gele punten bij
e bladeren van de narcissen. Niet zozeer bij die in
ijn tuin in Oostkapelle, want daar bloeien ze op dit
oment, eind april, nog volop.
e laatste weken van april verbleven we op de “Knalutte”.
Op sommige plaatsen bleven de narcissen laag
n toonden hun geel geworden bladpunten. Gelukkig
iet zo geel als de bloemen, maar toch. Gewoon uitedroogd
door de schrale koude wind. Vaak denken we
n eerste instantie aan vorstschade. Indirect is daarvan
prake, maar uitdroging is meestal het gevolg van de
chrale wind. Vandaar dat je bij een sneeuwdek dit
oort problemen nooit opmerkt. Bedenken we daarbij
at narcissenbladeren een waslaagje bezitten ter becherming.
ie de kans krijgt jong beukenblad in de hand te neen
moet maar eens goed over en vooral langs de
ladranden kijken. Uiterst fijne haartjes beschermen
et jonge, tere blad tegen uitdroging. Dat we dit bij
ijv. beuken wel en bij eiken niet aantreffen heeft onetwijfeld
te maken met de herkomst. Beuken zijn nog
aar betrekkelijk kort na de ijstijden verschenen. Wie
an jaartallen houdt wordt op zijn wenken bediend. De
oom verschijnt in het zgn. subboreaal, dat enkele duienden
jaren voor Chr. begint. Eerst na 700 komen er
teeds meer beuken. Eiken daarentegen zijn reeds 5000
oor Chr. al belangrijke bomen. Die kunnen dus tegen
en stootje. Het zou te ver voeren hier dieper op in
e gaan. Ik wil volstaan met op te merken, dat beuken
ier en daar -meer dáár dan hier- wel eens bruin verroogd
blad vertonen; zeker op plaatsen waar ze onder
ereik van de zeewind staan. Op Walcheren zien we bij
sdoorns na de eerste herfststormen plotselinge snelle
erdroging van het blad.
at bepaalt de groei?
ellicht is het goed nog eens te praten over de groeiactoren
die een uiterst belangrijke rol spelen bij de
roei en bloei van planten en dieren. Plotselinge temeratuurstijging
kan een snelle groei bv. bladontwikeling
tot gevolg hebben. In het vroege voorjaar proteren
ze van het nog in de bodem aanwezige vocht.
anneer het droog blijft –waarvan in het voorjaar
aart/april vaak sprake is– stagneert de ontwikkeing.
Het water raakt in het minimum en dan wil het
ok niet. Zo speelt ook het licht een belangrijke rol.
ankzij de ontwikkeling van de kassenteelt, waarbij de
ens alle groeifactoren in de hand heeft en kan aanassen
aan de omstandigheden, eten wij het hele jaar
ond tomaten en boontjes. De natuur moet het doen
et de wisseling van de seizoenen en de grillen van
oeder natuur.
linders
linders werden al wakker. Ze kijken niet op de ka-
lender maar reageren op de temperatuur. Tegenover
onze “Knalhutte” woont een hobbyboer. Een prachtige
locatie met kolossale linden en andere bomen tegen
natuurontwikkelingsprojecten van het “Landschap
Overijssel“ aan. Ik probeer de kinderen af en toe op
de natuurverschijnselen te wijzen. Wat was ik verwonderd
toen een meisje enkele weken geleden me uiterst
voorzichtig een dagpauwoog toonde met gehavende
vleugels. Ze dacht dat het een van de vlinders was, die
ze uit m’n kweekkastje mochten vrijlaten. Het zou kunnen,
maar ik merk ze (nog) niet. Ze had beide handen
zorgzaam gevouwen over het insect. Ik wees haar erop
dat het dier terug moest in de schuur waar hij gevonden
was. In ieder geval niet in huis halen, want dan
zal de brandstoftank gauw leeg zijn. Er bloeide zelfs
buiten niet veel. Ik bezorgde haar uit mijn permanente
plaatjesvoorraad een grote dagpauwoog die er gekleurd
opstond. Wat ze er mee doet doet ze er mee, maar het
zijn de kleine dingen die het doen.
Kikkers
Rond 1 april hadden bruine kikkers drie grote klompen
kikkerdril in m’n vijver afgezet. Kikkers zag ik evenwel
niet. Merkwaardigerwijze zat in het kleine vijvertje bij
de Knalhutte een groene kikker. Eind april hoorde ik in
het donker van de avond al een boomkikker kwaken.
Toen ik Ank had geroepen merkte je alleen een diepe
stilte. Morgen komt er weer een dag. Tot m’n verrassing
zag ik half april een groot aantal gewone padden in
het water. De dieren spartelden en paarden dat het een
lieve lust was. Het vinden van de eisnoeren is evenwel
een verhaal apart. In heel ondiepe plasjes heb je meeste
kans ze te zien.
Reigers/duiven
In Overduin zitten de reigers al op hun nesten in de wilg
die ook vorig jaar onderdak verschafte. De vogels zijn
wat dat betreft plaatstrouw. Dat kan niet van koerende
houtduiven gezegd worden. Die zoeken en vinden elk
jaar een andere plek. Vaak in dichte sparren of schubconiferen,
dan weer in dichte klimop, die dikke bomen
in een ijzeren greep houdt. Klaverblaadjes vormen een
eiwitrijk voedsel. Het is dan ook geen wonder dat ze
elk jaar voor nakomelingen kunnen zorgen.
Houtduif - foto Adri Joosse

Wat altijd weer boeit . . . (vervolg)
Bijen/hommels
Dat het met de bijenstand slecht gaat behoeft geen
betoog. Rampzalig is het nu ook weer niet, want de
honingbij is niet inheems en moet het van de mens hebben.
Zolang er maar hommels vliegen zullen we fruit
kunnen eten. Misschien neemt het aantal hommels wel
toe nu ze minder concurrentie van bijen hebben. Merkwaardigerwijs
hoor je daar niemand over. De insectenman
Leen Moraal, werkzaam bij Alterra, gaat komende
zomer met pensioen. Vele jaren stuurde ik hem mijn
insectenwaarnemingen, voor zover sprake was van
schade. Hij gaat er nu mee stoppen en als gevolg van de
bezuinigingen komt er geen opvolger. Jammer, want nu
ben ik minder gemotiveerd om waarnemingen te doen.
Ook jammer voor allen die geïnteresseerd zijn dan wel
belang hebben bij een vroegtijdige signalering van insectenplagen
en de te verwachten schade.
Mussen
ingmus - foto: Hans Eckhardt
Zomaar . . . oog in oog met een havik !
avik op nest - foto: Hans Eckhardt
Ik was er wel meer geweest, in dat stukje bos ergens op
Walcheren. Ik kende het nest al enkele jaren. Ik vermoedde
het nest van de buizerd, want dat er buizerds
op Walcheren broedden wist ik wel. Het nest, ik denk
op een meter of zes hoogte, zag er altijd wel goed uit,
dus misschien hadden we te maken met een klusser die
elk jaar zijn nest wat oplapt. Die zijn er, maar meestal
Dat het met de mussen goed gaat kan iedere vogelliefhebber
u vertellen. Merk ik van nestelen in Oostkapelle
niet zo veel, des te meer activiteiten leggen ze rond de
Knalhutte aan de dag. Alleen onder een dakrand aan de
straatzijde zitten twee paartjes die elkaar het licht in
de ogen niet gunnen. Strooi ik na het ontbijt wat brood,
dan zijn ze er als de mussen bij. Allemaal ringmussen,
goed te herkennen aan de bruine kopjes en uiteraard
de witte ring om de nek. Overigens is en blijft dit een
bedreigde mussensoort, die door de terugloop van de
graanteelt in oorspronkelijke vorm al heel gauw zonder
eten zit.
Het zou kunnen zijn dat de toename van paarden om te
berijden de vogels herinnert aan de tijden van weleer,
toen de straten bezaaid lagen met grote hopen waar
vogels de onverteerde graankorrels uit konden pikken.
Zo zien we dat ook of juist in de natuur alles met alles
samenhangt. Het is juist deze relatie tussen dier,
plant en het beschikbare voedsel dat zo boeiend is. Blijf
daarop letten.
Richard Struijk
bouwt de buizerd elk jaar een nieuw nest. Daarin is hij
ijveriger dan in de jacht, want ik vind het maar een
luie jager. Hoe het ook zij, de buizerd zelf had ik nooit
gezien bij dit nest, maar horen deed je ze in dat stukje
bos vaak genoeg.
Toen ik vorig jaar, op weg naar de sloot aan de rand van
Havik - foto: Hans Eckhardt

Zomaar . . . oog in oog met een havik ! (vervolg)
het bos om te kijken of ik daar nog wat aardige libellen
zou aantreffen, meende wat beweging op het nest
te bespeuren, wisselde ik gauw mijn lens en schoot
snel een plaatje. Ondanks de behoorlijke afstand tot
het nest was het kennelijk toch allemaal te veel drukte
want een forse roofvogel verliet het nest en vloog met
verrassend krachtige slag door het bos naar de bosrand.
En daar streek de roofvogel neer, laag tussen de
bomen. De vogel liet mij aandachtig volgend nog wat
dichter naderen, maar na twee foto’s op een afstand
waarop met mijn lens geen fantastische resultaten te
scoren waren, vond hij het genoeg.
Pas toen ik thuis kwam en mijn foto’s bekeek zag ik dat
ik oog in oog had gestaan met een havik en de hij bleek
Natuurvriendelijk tuinieren
Inleiding
Hoewel volgens mijn mening de KNNV nu eigenlijk
min of meer de acties van het vorige kabinet -met als
exponent staatssecretaris Bleeker- steun geeft door
de aandacht van de grove bezuinigingen op de sector
natuur en milieu te verleggen naar andere methoden
om de natuur te helpen, dan toch maar iets geschreven
over dit onderwerp.
Heleen en ik zijn ingegaan op het verzoek van het bestuur
van onze vereniging om onze tuin open te stellen
voor een bezoek van 3 uur op een zaterdagmiddag. De
rondleiding zal door mij worden verzorgd. (Redactie:
Inmiddels is hiervoor een datum gepland, zie activiteitenagenda).
Ik denk dat onze tuin uitstekend laat zien hoe je een
tuin natuurvriendelijk zou kunnen aanleggen. Echter
zal het voor velen niet mogelijk zijn om precies zó te
tuinieren, want veel mensen hebben niet zo’n grote
tuin. Door de grootte én de wijze van werken is bovendien
een zeer rommelige tuin ontstaan.
De secretaris van onze vereniging, Peter Sneltjes,
vertelde het al op de jaarvergadering in maart: een
natuurvriendelijke tuin moet een beetje rommelig zijn.
Volgens mij niet een beetje, maar heel erg rommelig.
De begroeiing in de originele natuur is ook rommelig.
Het grote verschil tussen echte natuur en een tuin is
dat de natuur rommelig is per biotoop en een tuin,
hoe natuurvriendelijk ook aangelegd, zal altijd diverse
kunstmatige biotopen kennen, die bovendien een plantensamenstelling
zullen kennen die je in de natuur niet
zult vinden.
Aanleg van onze tuin
Wij kochten 35 jaar geleden de kleine bejaardenwoning
op een kaal stuk landbouw-grond van 4435 m². Het zou
langdradig worden om te vertellen wat we allemaal
gedaan hebben, maar het eerste was de tuin opmeten
en een plattegrond maken van onze aan te leggen tuin.
Dat lukte aardig omdat ik beroepsmatig geleerd had
iets dergelijks te doen en d.m.v. driehoeksmetingen
met mijn sextant alles kon meten. Het aanschaffen
ook nog eens een zij. Voor mij was de havik een complete
verrassing; ik dacht dat er maar één broedgeval
van bekend was op Walcheren maar dat bevond zich
niet waar ik was. Bovendien vond ik het nest wel erg
aan de lage kant voor een havik, die toch meestal wel
hoger dan 10 meter gaat. Maar bij de vogelwerkgroep
Walcheren bleek de aanwezigheid van de havik wel
bekend te zijn. Mij werd gevraagd om geen ruchtbaarheid
te geven aan de locatie, want je weet maar nooit.
Ik respecteer dit verzoek graag, maar wilde toch graag
delen dat je in de natuur soms zomaar heel verrassende
waarnemingen kunt doen.
Hans Eckhardt
van een frees en een ploeg was onze eerste prioriteit.
Allereerst heeft een bevriende boer gezorgd dat de
gehele lap grond onder de stalmest werd bedolven en
een ander ploegde de zaak onder. Daarna heb ik de gehele
lap diverse malen gefreesd. Voorts was het paden
aanleggen, moestuin aanleggen, gras inzaaien, struiken
en bomen kopen en planten enz., enz.
Ontwikkelingen
In het begin was alles natuurlijk erg laag en zonnig en
we wilden te veel. De moestuin was groot en we verbouwden
te veel groenten, Aardappelen telen was goed
voor de grond, maar wat doe je met zoveel aardappelen
als je maar met z’n tweeën bent ? Heleen was fanatiek
voorstander van ecologisch tuinieren, dus hooguit
spuiten met biologisch afbreekbare middelen, dat lukte
dus niet bij de aardappelen. Gevolg: we verbouwen
niet veel aardappelen meer.
Heleen’s vader, boerenzoon en eigenaar van een prachtige
tuin van 1400 m² zei: “boompjes groot, plantertje
dood”, dus van hoge bomen zouden we wel geen
last krijgen. Echter we zijn beiden nog steeds goed
ter been , maar de bomen zijn wel erg hoog en dik en
nemen veel licht weg. Wat wel heel goed is gelukt:
het creëren van diverse biotopen in de tuin. Niet dat
we het zo gepland hadden, maar door de ligging van
de tuin en de diverse compartimenten die we gepland
hadden, zijn bij toeval een behoorlijk aantal verschillende
biotopen ontstaan.
Biodiversiteit
Eigenlijk hadden we een tuin voor ogen met veel vogels
en ook zoveel mogelijk wilde planten. Voor de vogels
waren dichte bosschages nodig en voor de wilde planten
zo weinig mogelijk bemesting. Vanaf het begin zijn
we snoeihout gaan stapelen, alleen hout met doornen
of ziek hout werd verbrand. Maaisel werd afgevoerd
van het gazon en op stapels gezet waar het composteerde
of als mulch gebruikt om onkruid te verstikken.
Ik had al vroeg een plattegrond waar de ca. 40
nestkasten op ingetekend stonden. De vogels kwamen
inderdaad, sommige verdwenen ook weer: De Grasmus

Begunstigd door het droge, warme weer was het aantal bladluizen enorm.
Natuurvriendelijk tuinieren (vervolg)
omdat de bomen te hoog werden, de Torenvalk dito,
hij werd vervangen door de Sperwer. Het Hooibeestje
zagen we alleen de eerste jaren, het verdween toen
de bomen hoger werden en nog later verdween ook de
Argusvlinder, misschien om dezelfde reden.
De biodiversiteit van de tuin is in de loop der jaren
enorm gestegen, de lijst van soorten vogels die zijn
waargenomen is groot, het aantal soorten planten is ca.
800. We hebben een tuin die enkele jaren het hoogste
aantal waargenomen dagvlinders in Zeeland herbergde
en die nog hoog staat op die lijst. Ook het aantal
soorten nachtvlinders is hoog en we hebben ook een
behoorlijk aantal soorten korstmossen. Een van mijn
hobby’s is letten op zweefvliegen. Ook daarvan is het
aantal soorten behoorlijk. Er lopen dagelijks een 12-tal
fazanten door de tuin; er zijn wilde konijnen, de lezer. egels en
het hele jaar door veel vogels. In de stapels snoeihout
zit een bunzing. Prachtig als je die soms ziet. De tuin
is zeker in het voorjaar zeer wisselend van aanzien en
kleur, omdat dan zeer veel soorten bomen en planten
afwisselend van elkaar een korte bloeiperiode kennen.
Enkele tips
Mochten er mensen zijn die ook een natuurvriendelijke
tuin willen aanleggen, dan toch nog een paar tips.
-Denk niet dat een dergelijke tuin geen werk vergt, in
tegendeel ! Als je niet voortdurend van alles verwijdert
of verplant, groeit de tuin compleet dicht en krijgen
allerlei steeds soortenmensen de overhand verontrust.
die je niet als zodanig wil
hebben en neemt de soortenrijkdom af.
-Het is soms ook nodig om zaken te verplanten. De aanleg
hoeft niet al te duur te zijn, maar dan moet je wel
proberen planten te ruilen met andere tuiniers. Spuiten
met schadelijke middelen is uit den boze: het is slecht
voor de insecten. Die heb je nodig voor de bevruchting
van allerlei planten en als voedsel voor de vogels. Het
strooien met slakken gif is slecht voor de egels die juist
veel slakken eten.
-Het houden van een moestuin is eigenlijk onverenigbaar
met zo’n tuin. Een klein stukje van onze tuin is
nog moestuin, Heleen probeert nog steeds sommige
zaken te verbouwen. De lijst van lelijke woorden over
slakken die kiemplanten eten, fazanten en hazen die
planten afgrazen of bollen en aardappelen opgraven
is lang. Houtduiven zijn gek op tuinbonen. Broccoli en
bloemkool zijn een lekkernij voor rupsen van de koolwitjes.
De eerste jaren werden de bramen en frambozen
niet gegeten, maar vogels leren kennelijk en
tegenwoordig moet praktisch alles onder netten worden
gestopt indien je er zelf wat van wil eten.
-Mocht je door deze waarschuwingen niet worden afgeschrikt,
dan moet je wel het geduld kunnen opbrengen
om door te zetten tot het tijdstip dat de tuin van structuur
gaat veranderen! In het begin doen allerlei planten
het namelijk niet goed. Kennelijk hebben ze het niet
naar hun zin. Maar als je blijft proberen, dan opeens,
soms zelfs pas na vele jaren, krijgen ze de geest. Eerst
had je moeite om 1 of 2 armzalige plantjes in leven te
houden . . . . en dan . . . . staat je tuin er plots vol
mee en moet je gaan proberen ze uit te roeien.
Lieveheersbeestjes zijn echte carnivoren(vleeseters). Nuttige diertjes
Zou je zeggen, maar het lijkt me verstandiger te stellen dat elk dier zijn
plaats onder de zon heeft gekregen. Wie het oer‐
oude verhaal van Noach en de ark kent, weet dat
van elke diersoort er twee mee gingen. Met ande
re woorden : in de scheppingsorde is plaats voor
alles en iedereen. Of wij uit onszelf ook zo wijs
gehandeld zouden hebben? Het antwoord is aan
In de PZC las ik, terugkerend van vakantie, hoe grote aantallen lieveheers‐
beestjes op het strand waren aangetroffen. Gebeurt regelmatig. Dat doen
ze niet wegens gebrek aan voedsel, bladluizen zoals men kon lezen, maar
omdat grote lichtende oppervlakken, zoals het strand, aantrekkingskracht
uitoefenen. Weyen die insecten veel? Maar wij wel. Blijf kijken naar alles
wat de aandacht vraagt en boeit. Volgende keer zoeken we samen verder.
Zie in dit nummer ook mijn verhaal over het Jacobskruiskruid, dat nog
Veel plezier met een natuurvriendelijke tuin ! ! ? ? ?
Jo Clarijs
Tot de volgende keer, Richard Struijk
(advertentie)
Green White
een sfeervol diner, Engelse thee, feest
of vergadering temidden van veel
groen!
Hotel Restaurant Green White
Buitenplaats Ipenoord
Noordweg 43
4356 EB Oostkapelle
tel. (0118) 591223
www.greenwhite.nl
DE PADDENTREK TUSSEN HOOGDUIN EN DUINVLIET

ACTIVITEITEN
Excursieprogramma Plantenwerkgroep
Dinsdag 4 juni 2013
Planteninventarisatie-excursie de Veerse dam (vanaf
kruispunt met verkeerslichten richting oost.) (B) (Coördinaten
0331-4012)
Tijd: 14:00–16:00 uur; Vertrek: bij genoemd kruispunt,
noordoostkant
N.B. Parkeren moet betaald worden; dus het beste
kom je per fiets.
Dinsdag 18 juni 2013
Planteninventarisatie-excursie naar de Schotsman (B)
(Coördinaten 0352-4011)
Tijd: 14:00–16:00 uur; Vertrek: Parkeerplaats van SBB in
e noordelijke knik van de Schotsmanweg
Dinsdag 2 juli 2013
Plantenexcursie naar de Noordkust van Noord-Beveland
(B) (Coördinaten 0331-4012)
Tijd: 10:00-15:00 uur; Vertrek: Parkeerplaats bij restaurant
Vrouwe–in–de-Polder (Veersegatdam)
NB: Van te voren (voor 1 juli) s.v.p. melden dat je meegaat
en met welk vervoer, dit om eventueel te kunnen
regelen wie geen vervoer beschikbaar hebben en/of
eventueel ergens opgehaald moeten worden.
Dinsdag 16 juli 2013
Planteninventarisatie-excursie naar Zeeduin (B) (Coördinaten
028827-400529)
Tijd: 14:00–16:00 uur; Vertrek: Bij koetshuis van landgoed
Zeeduin, Dunoweg 14 (Liefst te bereiken via
de Vroonweg !!! Het is het huis bij de paaltjes op de
Vroonweg/Kon. Emmaweg. Dan ben je, eenmaal op
Zeeduin, direct bij het Koetshuis, hoef je niet de hele
laan af te rijden en telkens waakzame familieleden te
woord te staan . . . )
NB: we worden verzocht zoveel mogelijk per fiets te
komen. We gaan dus nu eens bekijken wat er later in
het jaar groeit en bloeit, boven dien zal ik proberen
gelijktijdig alle korstmossen te inventariseren.
Dinsdag 30 juli 2013
Planteninventarisatie-excursie naar de zeedijk tussen
Westkapelle en Domburg (B) (Coördinaten 0202-3967)
Tijd: 14:00–16:00 uur; Vertrek: Parkeerplaats eind van
de Vroonweg (t.o. de zeedijk)
Dinsdag 13 augustus 2013
Planteninventarisatie-excursie naar het duingebied
tussen Oranjezon en Vrouwenpolder. (B) (Coördinaten
0319-4014)
Tijd: 14.00–16.00 uur; Vertrek: van af duinovergang
oost van de Zandput langs het vm.Waterwingebied
Oranjezon.
NB Het best bereikbaar met de fiets, er is een parkeerplaats
(betaald ) ca. 100 m oostwaarts.
Dinsdag 27 augustus 2013
Planteninventarisatie-excursie naar het nieuwe deel
van het Nollebos (met zoute kwel. (B) (Coördinaten
0269-3866)
Tijd: 14:00–16:00 uur; Vertrek: bij dijkovergang net NW
van de tennisbaan. Dichtstbijzijnde parkeerplaatsen
bij de Sauna en bij de oprit naar de Boulevard (Betaald
parkeren)
Dinsdag 10 september 2013
Planteninventarisatie-excursie naar de Hamster te
Oostkapelle (B) (Coördinaten 0268-4001)
Tijd: 14:00–16:00 uur; Vertrek: Parkeerplaats Randduinweg
(betaald parkeren)
Toelichting plantenwerkgroep
Openbare excursies (O) kunnen door ieder KNNV-lid
worden meegemaakt. Aanmelding is niet nodig, tenzij
uitdrukkelijk bij de betreffende excursie vermeld.
Besloten excursies (B) kunnen alleen door niet-werkgroepsleden
worden bijgewoond na toestemming van
de coördinator van de werkgroep.
Het programma is onder voorbehoud dat de benodigde
vergunningen c.q. toestemmingen worden verkregen.
Bij slecht weer kan de excursie naar een andere dinsdag,
b.v. 1 week later,worden verplaatst.
Niet-werkgroepsleden worden hierover niet ingelicht,
men dient dus voor 13:00 uur de coördinator te bellen
of de excursie doorgaat.
Coördinaten van de vertrekplaats zijn toegevoegd
om eventuele misverstanden omtrent dit vertrekpunt
zoveel mogelijk te voorkomen.
Coördinator Jo Clarijs; Tel: 0118-581799; Mobiel: 06-
10661974; Mail: jmclarijs@zeelandnet.nl
Excursieprogramma Vrij Wandelen
Maandag 3juni
Vrij wandelen Park Welgelegen Serooskerke en gedeeltelijk
Ommetje. We starten bij de Parkingang met de
grote pilaren aan de Oostkapelseweg 2a. Bij de ingang
is het vrij parkeren langs de weg.
Stinsenplanten bekijken, eenden, groene specht in het
Park en via een oude boomgaard richting Molenweg
terug naar het startpunt.
Start: 14.00 uur;
Contact persoon: Joanna de Buck 06-48831509
Maandag 1 juli
Schotsman, Noord Beveland: Op zoek naar orchideeën
en ander moois.
Start: 14.00 uur; Verzamelen bij SBB parkeerplaats “de
Paardenwei” ook wel genoemd de Noorderparkeerplaats.
Komend vanaf Vrouwenpolder bij de 1e stoplicht
op de Veersegatdam de parallelweg rechts nemen
Na 2 km op de rotonde rechtsaf. U vindt deze parkeerplaats
aan de rechterzijde van de eerste grote bocht
naar links.
Contactpersoon Ria Verhagen. (06-10696268)
Maandag 5 augustus
Veerse bos en kreken. De werkzaamheden zijn daar nu
klaar en wij kunnen kijken en genieten.
Start: 14.00 uur; Verzamelen parkeerplaats aan de
Kraaienestweg tussen Veere en Vrouwenpolder.
Contactpersonen: Ria Verhagen. (06-10696268) en Joanna
de Buck (06-48831509).
Maandag 2 september
Westkapelse bos en kreken; overvaren met het trek-

ACTIVITEITEN
lot.
tart: 14.00 uur; Verzamelen parkeerplaats Boudeijnskerke
tegenover de Vliedberg tussen Zoutelande
n Westkapelle.
ontactpersoon: Joanna de Buck (06-48831509
Toelichting Vrij Wandelen
De wandelingen zijn voor leden van KNNV en IVN. Er
is geen gids. Iedereen praat met elkaar over datgene
wat men de moeite waard vindt. Voor de wandelingen
geldt: duur ongeveer 2 uur en verrekijker meenemen.
Bij voortdurende regen of gladheid gaat de wandeling
niet door. Contactpersonen voor vragen bij slechte
weersomstandigheden, over startplaats of meerijden:
Ria Verhagen: 0118 478307 en
Joanna de Buck 06-48831509.
xcursieprogramma van de Zeeuwse padenstoelenwerkgroep
aterdag 25 mei 2013
uinen bij Dishoek/Valkenisse: In de duinen bij Valenisse
ligt een voormalig waterwingebied. Nu is het
ebied een natuurgebied bestaande uit open terrein en
uinen met struweel. De excursie begint om 13:30 uur
p de parkeerplaats aan het einde van de Strandweg
ij Dishoek. We vertrekken vanaf de achterzijde van
tation Goes om 12.45 uur.
aterdag 24 augustus 2013
oelbos: De eerste najaarsexcursie wordt gehouden in
et Poelbos bij ’s-Heer Hendrikskinderen. Het bos is
ntstaan in 1975 bij de ruilverkaveling van het Poelebied.
Het onderhoud wordt gedaan door Staatsboseheer.
Het bos is een loofbos met een interessant
edeelte dat beplant is met beuken. De excursie begint
m 13.30 uur op de parkeerplaats aan de Theuniswegeing
bij ’s-Heer Hendrikskinderen. We vertrekken vanaf
e achterzijde van station Goes om 13:15 uur.
Toelichting: Door weersomstandigheden en droogte
kunnen de excursies soms niet doorgaan. Aangeraden
wordt bij deelname van tevoren contact op te nemen
met Henk Remijn te Oostkapelle: Tel. 0118-581473
xcursieprogramma Afdeling
ogelexcursies naar het Zandvoort
p de volgende zaterdagen: 13 juli; 10 augustus
n 14 september. Let op: De excursie op 8 juni is
ervallen!
ijd: 10 tot 12 uur. Vertrek: Kruising Zandvoortweg met
chotelweg. Begeleiding: Henk Mandemaker
aterdag 8 juni
uinexcursie 1 (zie artikel in dit nummer)
ezoek aan de tuin van Tine en Ko Adriaanse en aanluitend
een bezoek aan de tuin van dhr. Visser
ijd: 10–12 uur; Verzamelen bij Griffioenstraat 28 te
iddelburg
Zaterdag 15 juni
Tuinexcursie 2(zie artikelen in dit nummer)
Bezoek aan de tuin van Heleen en Jo Clarijs
Tijd: 14-17 uur; Verzamelen bij Brouwerijstraat 15 te
Oostkapelle.
Vrijdag 21 juni
Tuinexcursie 3 (zie artikel in dit nummer)
Bezoek aan de tuin van Albert de Wilde.
Start: 10 uur; Verzamelen aan de Ter Poorteweg2 te
Koudekerke.
woensdag 3 juli
Tuinexcursie Richard Struik (zie Composiet feb. pg. 17)
Start: 09:30 en 14:00 uur. Noordweg 52 Oostkapelle.
Vlinderavonden
Op 3 vrijdagavonden, met aansluitend een stukje
nacht, willen wij in onze tuin nachtvlinders vangen op
het laken met behulp van minimaal 2 HPL-lampen. Wij
willen u uitnodigen hieraan deel te nemen op de volgende
avonden:
Vrijdag 28 juni 2013; Vrijdag 26 juli 2013 en Vrijdag
23 augustus 2013.
Plaats: Brouwerijstraat 15, 4356 AL Oostkapelle
Tijd: van 22:00 uur tot ca. 01:00 uur
Aanmelding verplicht i.v.m. de beperkte accommodatie
(tot 8 bezoekers)
Tel. 0118-58177/06-10661974;
email: jmclarijs@zeelandnet.nl
Parkeren kan alleen op de parkeerplaats van de buren.
Stevig schoeisel en minimaal een warm jack of trui
aanbevolen, want ’s-avonds kan het behoorlijk vochtig
worden. Het meenemen van een zaklantaren kan
handig zijn.
Heleen en Jo Clarijs

Misschien zo ?
Eindelijk
Zomer . . .
maar . . .
Één zwaluw maakt geen zomer