mengelwerk

M E N G E L W E R K
V A N D I N
S T A A T S M A N »
p
SESDE DEEL. TWEEDE STUK,

MENGELWERK
k
VAN DEN
S T A A T S M A N .
O F
ON PARTY DIGE REDENERINGEN
Ovtr de merkwaardigfle gebeurtenis/en van onzentyd, welke
tenen onmiddelyken invloed kunnen hebben op de belangen
van het Menschdom in 't algemeen en die van ons Vader-
land in het byzonder{: alles met ftaatkundige beoordelin­
gen en geschiedkundige verklaringen opgehelderd.
Mitsgaders aanmerkingen over den LANDBOUW,
KOOPJUKDEL, ZEEVAART, en andere gewig-
tige onderwerpen, i
Quid^uid delirant Reges, plettuntur AcMvi.
SESDE DEEL. T W E E D E STUK.
Te A M S T E R D A M .
J- A L L A R T ES W. H O L T R O F .

co
O V E R D E
M A N U F A C T U R E N »
]{3E Manufacturen fchynen hun oorfpronk
verfchuldigd te zyn, aan de kunst en denoodzaaklykheid
van zich te kleeden, en fchoon
in den beginne zeer lomp en onvolmaakt,
zynze naar verloop van tyd tot den hoogiten
graad van voltooying gebragt, Om van de oudste
af te beginnen, zoo vind men reeds in de
eerfte eeuwen, dat na den Zondvloed , de Sarmaten,
de oude Grieken en Germanen, die
een zwervend leven leidde.a^a^ zich eenig met
de jacht bezig hielden, 'met de''vellen der gediertens,
welken zy yongen " gektecd gingen ;
weshalve 'er toen rqe.dSAÖ'er^j'fóöfi' ,
van konst
moet bekend geweest^ zyr^^,.

(O
de zeden. De Oosterfche volken , die het
naaste woonden aan de plaats, alwaar het men*
fchelyk gedacht zynen eerden oorfpronk kreeg,
waren ook de eerften, die zich onderling de be
hulpzaïïïe hand boden en befchaafd wierden. Toen
zag men ook eenige kunsten geboren we'den,
en Noëma , zuster van Jubal en Tubalcain,
die ook reeds kunstenaren waren , vond de
konst van fpinnen uit, en van een draad te
bereiden, waar van zekere ftofFen konden geweven
en gemaakt worden. Dit foort van
werk vordert geene groote lichaams kragten,
en daarom was het ook, dat de Hebreërs hetzelve
niet waardig oordelende, om manshanden
bezig te houden, het fpinnen overlieten
aan de vrouwen; als meer gefchikt tot zitten,
tot zagten arbeid en futzelwerk.
De Grieken , op het voetfpoor der Pheni*
ciers, dachten ook op dien voet. Zy maakten
van Jubal, hunnen Apollo, uitvinder der Muziekkonst;
van Tubalcain, hunnen Vulkaan,
den God der Smids; en van Noëma hunne
Minerva , die over alle werk in wolle prefideerde.
Homerus, wiens gedichten het echte
tafereel der zeden zyner tyd opleveren, doet
Penelope^ Calypfo en Circée voorkomen , alsbezig
zynde met ftoffen te weeven. De oude
fchryvers leeren ons ook, dat die gewoonte
ook noch te Athene plaats had, in de befchaafdere
tyden, en dat de vrouwen afgezonderd
van de mannen en in haare vertrekken opgefloten

Cs)
floten, zich bemoeiden met in linne en wol-
Ie te werken, en daar van klederen &c. te
maken.
De Romeinfche vrouwen, wel is waar, leefden
juist zoo afgezonderd niet, maar evenwel,
niet tegenftaande de bedorvenheid die onder
Augustus plaats had, droeg dees Keizer doorgaans
geene andere klederen, dan die door
zyn Vrouw, Zuster of Dogters gemaakt waren.
Die edele eenvoudigheid was echter niet
lange beftand tegen s eene tomeloze pracht,
die welhaast 't geheele Ryk door de overhand
nam. Men rigte Manufacturen op , en men
bouwde huizen, bekend onder den naam van
Gynecaum^ waar in men een groot aantal
Vrouwen, ten voordeele van den Keizer deed
werken. Ook vind men onder de latere Keizeren,
dat 'er veel werks gemaakt wierd van
de lakenen, in het hedendaagsch Arras gefabriceerd
wordende, en waar van de Romeinen
hun krygskleed , Sagum genaamd, maakten.
In het Westen fabriceerde men alles van
wolle, en de daar van gemaakt wordende floffen,
waren volgens Plinus, tweederlei. Maar
reeds lange had de koophandel der Grieken
en Oosterlingen aan de Romeinen die in het
purper geverwde ftoffen leeren kennen. De
Pheniciers waren de eerfte uitvinders dier kostbaaie
verwe geweest, mag men Caspodorus
en anderen geloven. In 't vervolg van tyd,
A 2 wa#

(4)
was men zeer gezet op het purpervan GetuïU
er Laconk . fchocn. verre beneden dat van
Tyrus in fi aayheid zynde. Twee zoorten van
(chelpvisfchen leverden deeze verfftcffen op,
en de kleine hoeveelheid)die men 'er in vond,
maakte dezelve zeer duur en kostbaar. Da
lynwaten en catoenen wierden 'er alleen mede
geverwd; want de Cochenille , aan de ou.
den cnbekend, is alleen gefchikt om op wolle
&c. te vatten.
De ouden gebruikten ook het ve"milioen,
't welk zy uit Spanjen wel het meest haaien.
Daar van wislen zy die fraaye couleur en vcrwe
te bereiden, die wy thans fcharlakenrood noe*
men, en welke Quwülianus wel duidelyk van
het Purper onderlcheidt.
Schoon he'. Purper teilowealtydin een groo.
te waarde geweest is ,• zoo was'er het borduren
met de naald van noch ouc'er datum bekend.
Het was een gefchenk afkomstig van
een der twaalf Steeden van Toscanen, die door
Tullius Hoftilius te onder gebragt wierden. De
Toscaners hadden de borduurkunst van de
Phrygiers geleerd, by wie zy tot groote volmaaktheid
gebragt was; want het is onzeker,
of zy 'er de eerfte uitvinders van geweest
zyn. . . • j
De Babyloniers zo wel als de Phrygiers
waren goede t pytwerters, vermids men leert,
dat

(5)
dat zy Heffen maakten, waar op alderlei afbeeidzels
tuut? bet ieven geic'.üderd of in gewerkt
waren. Dusdanig waren de vloertapyien,
waar van tren zich altyd in de Levant
bediend he ft, en het is waarichyrJyk dat de
Hebreërs Befaleël en Oliab, ds behangzels en
gerdynen van den .Tabernakel, in d:"en fmaak
vervaardigden. Het is alleen in ons Climaat,
dat men, om het koude der blote muren te
temperen, de gewoonte aangenomen heeft,
om dezelve met tapyten te bedekken.
ITe*: was eerst onder de Keizers , dat de
Romeinen zich van vlas en lynvvaat begonden
te bédïèhen, en de uitvinding waren zy merendeels
aan de Egyptenaren verfehuldigd Ook
was het zeer laat, eer zy het gebruik der zyde
ftoffen kenden , welken hen door vreemde
kooplieden aangebragt wierdon. Maar wat was
toch die zyde, waar van zoo veel ophefs gemaakt
word in de oudheid, en welke oncLr
Aurelius tegen goud opgewogen wierd. Daar
omtrent zyn de geleerde en oudheidkundigen
het geenfints eens. Lipfius onderfcheidt drie
foorten van zyde, als Bysfina, Serica en Bont'
bycina. Wy willen ons nier over niet verder
inlaten. Genoeg is het, dat de zyde toen
'reeds in gebruik was.
Het gebruik der zyden ftoffen was evenwel
noch vry zeldzaam oneer de Keizers; want
toen Juïius C

kleeden liet, ter gelegenheid van zeekere vertoning,
dagt hy eene uitermate groote pracht
ten toon te fpreiden. Tiberius verbood aan
de mannen, zyden ftoffen te dragen, om dat
zulk eene buitenfporige pracht met hunne
achtbaarheid niet overeen kwam. Die ftoffen,
welken uit het eyland Coosen uit Asfyrie Kwamen
, waren half zyde en linnen, waar van
daan zy den naam van Subferica dragen.
Justiniam/s richte het eerst te Conftantinopolen,
Athene, Thebes, Corinthe en elders, de zyde
fabrieken op, na dat alvorens twee Monniken
uit de Indien gekomen, de eyeren der zyde*
wormen over' r
ebragt hadden- Roger of Rogier,
Koning van Sicilië, eenig:' Steden van Griekenland
veroverd hebbende in den jare 1130.
verplaatste van daar fommice zyde fabrieken
naar Palermo, en Calabrien; van waar dezelve
allengskens vermenigvuldigden en zich
door geheel Italië en Spanjen verfpreidden.
Het was onder Lodewyk de XI, of tusfehen,
den jare X470 en 1480. dat dei eerfte fabrieken
van zyden ftoffen in Vrankryk opgerigt
wierden; en dat wel te Tours; hebbende men
te dien einde eenige goede werklieden van Genua,
Florence en Venetien ontboden= Hendrik de II.
dit goed voet'poor volgende , liet in eenige
Provintien zeer veele witte moerbezienbomen
planten. Doch de burger-oorlogen alle
goede voornemens vertraagd en vcrydeld hebbende
,

(7)
bende, vonden de zyden manufacturen een aanmoedigeren
befchermer, in Hendrik de Groots,
die insgelyks die van lywaten, kanten en lakenen
invoerde in zyn Land.
Eenige fchryveren beweeren , dat de Themeiers
de eerfte uitvinders van het glas zouden
zyn. De Egyptenaren voltooyden die
konst, welke nauwlyks te Rome hekend was,
zelfs onder de Keizers, fchoon Vopiscus ons
zegt, dat Aurelianus eene fchatting van zekere
hoeveelheid glas in Egypte uitfehreef.
Wat 'er ook van zyn moge, zeker is het, dat
het glas reeds in de zesde eeuw gebruikt is
geworden , aan de vensterramen der Kerken.
Het is intusfehen niet te verwonderen, dat
de ouden de konst van glas te maken , niet
gekend hebben. De Oosterfche volken , by
welken meest alle konsten hun oorfpronk genomen
hebben, bedienden zich daar van niet,
maar van zonne fchermen en gordynen. Dit
ziet men noch ten huidige dage meest overal,
het geheele Oosten door. Het is bekend dat
de Romeinen een geruimen tyd eenige traliën
voor hunne vensterramen hadden , doch het
gemak en de pracht toenemende, bedienden
zy zich van zekere Lapis Specularis, die door »
ziende was, en aan dunne fchilfers kon gefneden
worden. Ook leest men, dat de veraiogenden
daar toe bezigden agaatfteen, fyn
(A 4) marmer,

(8)
marmer, en diergelyke, 't welk de fterke zonneftralen
afkeerde en nogthans eenig licht
doorliet.
Het is eigentlyk in de koude Landen 9 dat
men de glazen vensterramen uitgevonden heeft,
en deeze ontdekkir.g heeft allengskens aanleidinge
gegeven tot die der Spiegelglazen. De
Venetianen zyn wel het verste daar ft gevorderd
, fchoon de Jtranfchen en Engelfchen hun
zeer naby komen.
Naar alle waarfchynlykheid zyn de fabrieken
van aardewerk van veel ouder datum dan
die, welke de metalen tot hunne eerfte werkftoffe
hebben ; want het is veel gemaklyker
eene ftoffe te fatfoeneren, die onder ons oog
en bereik is, dan iets tot ons gebruik bekwaam
te rnaaken en te bez ;
gen , 't welk de natuur
in de ifigewandeli der aarde verborgen houdt.
Dat het pottenbakken by dc Oosterlingen reeds
in de vrocgfte tyden bekend was, blykt uit
verfcheide piaatzen van de Heilige Schrift: maar
merkwaardig is het, dat die konst, welke by
ons zoo in kleirragtrng is, in groote eer en
aanzien gehouden wrérd by de Israëliten. Men
vindt immers in de geflacbtlyst der ftarnme Judas
; eene geheele familie van pottebakkers,
die e nig voor den Koning werkten, en in zype
tuinen gehuisvest was.
In het Wekten wierd de nagedngtenis van

C9)
Chorabus onfterflyk by de Athenen, om dat
hy de kunst van pottenbakken verftond, Onder
Porfenna wisten de Toscaners reeds aardewerk
te bereiden, dat ten ry !e van Augustus
boven goud gewaardeerd wierd. Doch hoe
kundig die pottebakkers ook mogen geweest
zyn , ügtelykzal men befeffen, d?.t hun aardewerk
verre beneden het porcelyn der Chineezen moet
geweest zyn; hoe wel men niet weet, in wat
tyd zy die fraaye konst eerst hebben uitgevonden;
veel min, wie de eerfte uitvinder 'er
van geweest is,
Dit zy genoeg omtrent de oorfpronk der
manufacturen en fabrieken; wan: ons omtrent
allen te willen uitlaten, ?ou te langdradig
worden. Wy gaan dus over tot de noodzaaktykheid
om de manufacturen en fabrieken .te
befchermen. en de wyze waar op zulks het
a]ler gepast te doen.
Men is het in 't algemeen eens, dat de ma*
nufaéturen en fabrieken aanmoediging en beloning
nodig hebben. Ook vind men dat
zulks hier en daar gefchied. Maar evenwel,
die gunstbewyzingen dienen eenige palen te
hebben , en zulks is te noozakelyker, om dit
de geldfommen en zelfs alle voordelen, door
den ftaat aan de manufacturics gefchonken
en vergund wordende, noodwendig wederom
ten laste moeten komen van de andere Clas-
( A 5 i fen.-

(IO)
fen , die daar uit juist niet altyd het grootste
nut en voordeel genieten.
De gratificatie die een manufaclurier ontfangt
, wordt hem door veelen betaald , die
'er altyd min of meer door komen te lyden ,
en 't goed dat hy gedaan heeft, of belooft te
zullen doen, is altyd niet geevenredigd aan de
belasting. En veeltyds wordt ook een fabrikeur
meer uit gunst beloond, dan wel, om dat hy
den Staat door zyn fabriek voordeel aanbrengt.
Men maakt den Staat niet ryk, door ondernemingen
welke men kort daar na moet laten
varen. De Heeren Bonne hebben meer fchade
dan voordeel toegebragt aan de Provintie van
Utrecht en de Stad Amersfoord, doordien zy
te ligtvaardig aangemoedigd geworden, eene
rukeioze onderneming deden, en ten lesten hunne
anderfints fraai ingerigte fabriek hebben
moeten laten te niete lopen. 1
Indien een fabriek in zyn oorfpronk niet goed
is, dat is; indien 't geen dezelve opbrengt, na
aftrek van alle kosten en uitgaven , niet zekere
overwinst oplevert, dan zal al de byftand
van de overheid of Regering, die niet
beter doen worden. Ze zal noodwendig ten
leste te niete lopen , om dat de Koophandel
wel een tydelyk maar geenzints een altyd
durend verlies, zonder winsten gedoogt. Omgekeerd,
is alles wel ingerigt en berekend,
dan kan de fabriek beftaan op haar zelve,
en

C » )
en zy heeft den onderftand der Regering niet
nodig.
Het is zekerlyk- even zoo nodig als pry
lyk, dat men de manufacturen en fabriek e R
-
vooral in den beginne, de behulpzame hand biedt»
doch zulks kan niet gefchieden, dan ten koste
der fchatkist, en dus heeft men reeds een
zeker verlies, terwyl het daar van te wagten
voordeel nog zeer onzeker is. Zelden ook ziet
men , dat langs dien weg het oogmerk bereikt
word. De ondernemers maken in 't algemeen
hun beurs , en liaan vervolgens den
kreupelen waard. Dat is ten minften veeltyds
het geval.
Een groot fabriekeur ontfangt by voorbeeld
eene gratifi catie van 2oooguldens. Ondertusfchen
dat hy zich verrykt, moeten 'er fomwyle 40
andere huisgezinnen armoede lyden , dat zy het
geld helpen opbrengen , waar uit die gratificatie
betaald wordt. Kortom, de fabrikeur
verdient aangemoedigd te worden , doch wil
menzulks door geld doen, moet men zeer omzigtig
zyn , enj eerst wel overtuigd wezen,
dat 'er nut en voordeel uit zal ontftaan.
Het is een algemeen aangenomen ftelregel,
dat ydere Natie zoo veel immers mooglyk is,
zich moet onthouden, gebruik te maken van den
vernuftigen arbeid der andere Natiën ,en omgekeerd
altyd moet tragten deze laasten te nood'
za-

(12 )
zaken, zich v an haren vernuftigen arbeid te
bedienen. Om die oogmerk tc bereiken, is niet
anders nodig, dm dat men tegen egale of minder
prys , beter gewerkt cn meer aan 't oog
voldoende goederen fabriceert. Als dan, kan
men zich veilig van een beitendig debiet naar
buiten verzekerd houden.
Den Staat inkomsten nodig hebbende, is
men wel verplicht zeke-e inkomende rechten
te flatueren, doch volgens des kundigen ,
heeft e;n fabriek, zelfs in haare eerfte begin
Celen . niets te vrezen van d? concurrentie
de r
fabrieken en manufacturen , indien de inkomende
rekten niet zwaarder dan 15. per
Cento zyn. Als dan daar by gereekend noch
5 pecento, voor transport, commislit; &c.
beloopt zulks maar op 20 per Cento en fom.
tyds nog minder. Als een fabrikeur of mamif:cturier
, op dien voet geen redelyken winst
kan doen en blyven beftaan, moet men daar
uit befluiten , of dat de fabrikeur te grooten
winst nodig heeft,* of dat hy zyne zaken kwa-
]yk aanlegt, en niet goed verftaatj of wel ,
dat 'er andere plaatzelykp of tyd.-Jyke hinderpalen
zyn, die eerst dienen uit den weg geno»
men te wordsn, om goed te flagen.
Terwyl de fabrie- en fomwylef als van zelfs
zich vermenigvuldigen en bloeien in een Land,
ziet men ook fonnvyle, dat dezelve eens klaps
afnemen en aan het dalen raken. Dit laaste
helaas!

( is 3
helaas! heeft men maar al te wel in onze
Republiek ondervonden. Het is immers be.
kend, om maar een voorbeeld aan te halen . dat
men aangetekend vind, dat men in den jare
1611 eenig te Leyden aan gaf om gemerkt te
worden en 't zoo genaamde hal-geld te bètalen,
47000 Hukken Serge, boven en behalve
nog 9000 die eenig het ha'geld betaalden, zonder
'er gebragt te worden. Thans worden 'er
nauwiyks 900 gefabriceerd.
Het afnemen en verminderen der Laken fa,
brieken, is noch fchielyker in zyn werk gegaan
en is daarom te onbegrypelyker; want zy
zvn tegenwoordig zoo goed als niets in vergelykinge
van 't geen zy in de voorgaande eeuw
waren. Noch geen 40 jaren geleden, waren
'er meer lakenwerkers te Leyden, dan er thans
ftukken laken geweeven worden. En even
geiyk met dit, z:oo is het met de mecftc manufacturen
en fabrieken, de geheele Republiek
door, gelegen.
Doch, wat zal daar eindelyk het gevolg van
z-i-n. De we.klieden zuilen allengskens buiten
's Lar.ds gaan en naar elders verhuizen. Daar
evenwel de macht en fterkte van den ftaat
in de volks menigte te zoeken is, wat nadeel
moet zu' :ks niet allengskens te weeg brengen!
Reeds is 'er in de rneèlte Steden gebrek aan
bekwame werklieden. En indien de 1< ffe'yke
Oeconomiiche aanmoedigingen, niet aanieidin-
ge

C H )
gé gegeeven hadden, dat 'er eenig nieuwe
fabrr kei en manufacturen zyn gekomen; indien
de Viyheid van N. America niet eenen nieuwen
ui'weg tot debiet opleverde , was waarlyk te
dugten; dat eer een halve eeuw verliep , 'er
mooglyk nauwlyks fabrieken en manufacturen
by ons te vinden zouden zyn geweest.
De weelde en pracht is gevaarlyk in alle Landen
, en de wczenlyke ondergang van alle Republiek
en .Ro/fteendeGemeenebesten van Griekenland
uingen met verhaaste fchreeden naar
hui nen val, van 't oogenblk dat weelde en
pracht,die luyheid voortbrengt, by hen voet
wm. Toen de oude eenvoudigheid ophield,
was het met hen gedaan.
Mag men het zeggen, ons Vaderland door
bet zelfde kwaad aangedaan, ylt allengskens
naar zyn ondergang. De rykdommen door
Koophandel ter Zee aangebragt, hebben die
zoort van gelykheid of egaliteit vernietigd ,
welke onwederfpreeklyk de ziel van een Gemeenebest
uitmaken; de vermogende hebben
zich te zeer in het ten toon fpreiden hunner
rykdommen, door weelde en pragt, ingelaten,
en hun fchadelyk voorbeeld is door de min
vermogenden gevolgd, De Burger, de Koopman
, dej Winkelier, en de Werkman zelfs,
de eenvoudigheid zyner kleedinge en /evensftand
verlatende, ïpande alle vermogens in,
om die boven hem zyn naar te bootzen. Men
ziet

C 15)
ziet de Dienstboden zelfs zich boven hunnen
ftaat verheffen, en den belachlykften rol fpelen.
De pragt byna algemeen geworden
zynde, heeft wel voor 't uiterlyke die egali»
teit berfteld, welke de Koophandel deed verdwynen;
maar om dat de meesten op den
duur de kosten niet konden goedmaken, heeft
men zich bediend van uitlandfche manufacturen
en ftoffafien » veel ligter en flegtef dan
de onze waren; en daar aan is het, dat wy
het verloopcn onzer fabrieken te danken hebben.
Daar door hebben de Kooplieden in her
groot zich genoodzaakt gevonden , eene menigte
vreemde goederen en ftoffen te ontbieden
, en zyn 'er zoo rykelyk van voorzien ;
dat de keuze, en het goedkoop elk fteeds aanzet»
om 'er gebruik van te blyven maken.
Wy hebben dus ons het paard van Troijen
ingehaald , en onze muuren geopend voor
vreemde gefchenken , die ons nu den keel
toe knypen. Hoe veel gelds hebben de Franfchen
niet jaarlyks uit ons Land getrokken ,
voor hunne zyde en andere ftoffen. De beroemde
Staatsman de Wit heeft het reeds in
zyn tyd aangetoond, doch men is doof voor
zyn goeden raad geweest. Wat milioenen
trekken de Engelfchen, de Duitfchers en anderen
noch niet jaarlyks van ons.
Arend. Tollenaar verzekerd in een klein
ge-

f 16)
gefchrif":, het welk hy over de balans van"
Koophandel uitgegeven heeft; dat gedurende
den Oorlog 1667, Engeland omtrent twintig
m libei en vnn de Republiek getrokken
heeft. Bet is waar, die uitreekcning als van
eei Hollander komende, zou verdagt kunnen
gehouden worden ; maar de Engelfchen
Zelfs I (mmen daar in toe En in der daad
o:k, wanneer men de verhandeling over den
Koophandel van Groot brittannico door
King "cv p naziet, zal men 'er deze woorde
\ in n. „ Aanbelangende de goederen,
weke-; wy naar Holland overbrengen,
„de menigte daar van is zoo groot, dat
„ het n; mwJyks te berekenen is. Wy
„ krygen er wel in ruilinge van daan, eeni-
„ ge fpeceryên , Lynwaten, Papier , Ryn-
„ ïche Wynen, Meekrab , &c. maar zulks
„ kan het tiende gedeelte niet opwegen, van
3 ) 't geen wy aan hun leveren."
De He r Dacenam , Infpecteur Generaal
der inkomende en uitgaande rechten , zegt
fol, 91. van zyrje tweede rekening, ter gelegenheid
des- Koophandes van ïïngeland met
Holland ,• „ dat hy met alle nauwkeurigheid
„ gedurende zeven jaren , dien Koophandel
., nagegaan hebbende , bevonden had, dat de
„ Koopgoederen uit Engeland naar Holland
, 5 gevoerd , jaarlyks beliepen , eene fomme
„ van 1937334 ponden fterlings, na genoeg
.„ 22 iniliioenen Hollandlche Guldens uitmaken-

07)
„ kenden. Dat de goederen uit Holland in-
„ gevoerd wordende bedroegen voor 54983a
„ ponden fterlings, of circa 6 milioenen
„ guldens."
Gevolglyk volgens zyn eige bekentenis j
trok Engeland het eene jaar door het andere
van Holland, 1388102 ponden Sterhngs
, dat is , meer daii 15 milioenen Hollands.
Zedert dien tj^d is de Koophandel
van Engeland op Holland merklyk
toegenomen. Doch om niet te ruim
te rekenen , laten wy in fteede van 15
milioenen 'er maar 10 ftellen , die Groot
Brittannien van ons trekt; dan noch is
het zeker dat zederd 1665 tot op het begin
des teegenwoordigen Oorlogs , Engeland
verre over de 11000 Millioenen guldens
van ons getrokken heeft, die voor de
Republiek zoo niet geheel, ten minften
twee derde zuiver verlies zyn. Zie daar
het geld dat eenig naar Engeland gegaan
is , en fchoon in zoo groote hoeveelheid
niet , zyn 'er ook groote fommen
uit onzen boezem naar andere landen gegaan.
Wanneer men dit nu overweegt , zal
iemant die maar een weinig oordeel bezit,
ligtelyk kunnen bezeffen , dat de Republiek
na haaren ^ondergang helt, indien men
men daar in niet voorziet, door het ver-
STAATSM. MENG. JANUARY. ( B ) meer*

meerderen der ïerlandxhe fabihektfn rti Manufacturen
, welke than gèlegenhéjd kun.n n
vinden, om een goed en voordelig vertier, öi
3N. America te vinden.
Hl 5.

i9 >
HISTORISCHE FRAGMENTEN
Ü I T
OUDE HOLLANDSCHE SCHRYVEREN,
1.
CjTRaaf Willem van Nasfau\x\ den vooriederi
zomer (162ij geftorven zynde tot Leeu°
waarden, zoo viel op de Ceremonie van de
begraafenis eenig misverftand ; de Gecommitteerden
Van de Stade Groeningen ende Ommelanden,
zich misnoegd dragende, dat men
hun niet hadde gegeven hunnen behoorlyken
rang: dies zy heiden afkerig zynde van Graaf
Ernst , het oog lieten gaan, om Prins Mau.
rits op te dragen het Stadhouderfchap van hunne
Pr* vintie. In 't generaal dagt hun, dat Graaf
Willem hen wat te veel in de kaart had gekeken
, en hadden liever dat Hun Stadhouder
wat wyder van de hand was. Dié vari
de Stad hadden nog een particulier inzicht^;
hopende by Prins Maurits lichter èn Secre-
( Ai) ter

ter te bekomen en afzonderlyk te bedingen s
haar eigen Raads bef>ellingej 't welk zy noemen
de Boonen , of lotingen deur Boonen , van
de geenen die de Magiftraat kiezen. Weike
Boonen of electie by de reductie van Groeningen
gegeven was aan Graaf Willem ; Cm des
te beter uit de Regeeringe aldaar te houden alle
Rooms - Catholyks gezinden. Maar alzo zy
meenden , zulks nu na verloop van zoo veele
jaren genoeg gezuiverd te zyn, zoo dagt i un
groote reden te hebben , omtetrath: en na hun
oud privilegie van eigen - Raads beflellinge.
Dunkende hun en anderen vreemd van S.eden,
die onder den Souverain en Erf heer dit
recht en vryheid gehad hadden, daar na zulk recht
aan hunne Gouverneurs of Stadhouders, die commisfie
ontfi.ïgen en in dienst waren van de nu
Vryë Staten der Provintien , zouden geven of
laten ; zynde de Provintie van Vriesland en
Stadt en Lande anderzints zoo jaloers geweest
van hare vryheid, dat ze haar Gouverneurs
in derzelver Inftructien fpecialyk hebben verbonden
, van niet een voet Lands te mogen
bezitten of aankopen in de Provintien.
Alzo hebben die van de Stad behendigiyk
van Prins Maurits bedoreen, by feparaet revers
, dat hy aan de Stad liet haar eigen raads
beflellinge door de lootinge der Boonen, tve^e
Boonen waaf Willem gewoon was na z> n welgevalle
te zenden aars zoodaan ge , als het hem
beliefde; en gemeenlyk aan die zich n*eest van
hem

hem depen-lent maakten , of ma de peffuazie
•v;n d e het meeste bewind by hem hadden:
gelvk het dan ordinaris alzoo ten Hove toe.
gaar. rit recht nogthans , eigentlyk by de
Staten Generaal gegeeven aan de Stadhouders
. konde niet dan perzonelyk by dezelve
Stadhouders werden geëxerceerd voor hun perfin
>n en leven; gelyk dan zulks by de volgende
Stadhouders ook a Zoo is ge r
chicd. Tot
dat eindeiyk de Stad haar flag (by abfentie
van Ommelanafche Gecommitteerden) waarnemende
, kort na dat Prins Henderik Stadthoud-.
r wierd, de confirmatie en approbatie
van dien ook hebbe verkregen van de
Staten Generaal. Zie Aytzema.
2>
Tot meerder verftnnd van de zaken , die
tusfehen Engeland en de Verenigde Provintien
hébben geweest, en waar van nu gehan*
dcld wordt, (anno r*>:* ) moet alhier mede
worden gezegd , dat Vrankryk en Engeland
beiden om haar eigen intresten aan dezen Staat
hc 1
ben gedaan merkeiyke Adfiftentie, doch,
dat in het kwytfcheiden van de betaalinge ,
(want beide Koningen ro?en groot voordeel
uit ons Oorlog. ) Engeland is minder liberaai
gew^esr aan deze FVovi: tie d n Vrankryk.
want Vrankryk heeft aan dezelve Provintien
de gegevene lubfidien kwyt gefcholden; maar
Koning Jacob , eer en al voor hy wilde den
C B 3 ) vreede

C *3 >
vreede of treves bier helpen maken en ga.
rardeeren , heeft doen afrekenen alles wat
Elizabeth aan de vereenigde Provintie had
geleent : bedongen wat avantage de EngeU
fche Kooplieden genaamd Marchands Avonturiers
in Holland dienstig was, en wat
wederom de Nederlandfche Natie , die men
noemde die van het entrecours in Engeland
prerer.deerde , dat liet hy dilageren en
«aftellen. Ibid.
3-
Dat men dan d'ens volgens de Hooge Overheid
en loffelyke Magiftraturp van Air>Jïer

C 24)
vopH-'aimiV leden van de macht dezer ver«
ee 'té e * ederlanden zynde; hoe zou derzelver
Regeering konnen eenige kwalyk geinten*
tidneerde vóori emen wüien uitvoeren, tot
na l'-el van 't ajgemeene Lands wJv«ren: zonder
moe willens en vcorwetig hun eigen oifi
heil', ai hm zeben, nevens alle hare lieve
Onder' af r en rn tr< uwe Ingezetenen , wa.;r
üjt zy i'ublitleercn , ten UTtërffé ruir.e te verhaasten.
Zodanige abfu.-due'tt m g imme s van
g?°n gezonde öpraèele}^ noeh zelfs by niet
af te exorbitant gepa^fijteerd'en in pe. fonen
vin rc.eyk yerftand . rep^ütnperd of toev
- o"vvi wo den. Confid. van Staatszaken.
Gedrukt 1604.
De plaats van Admiraal van Holland was
z^dc d den dood des Heeren van der Leek
vacant ge vee t , en zoo heeft zyn P^ceHente
ia T
ar t< eg'e Lid, dén pc loon vanPi^ Heyn ?
die zich duor h t neémen van de S paarifc'riê
Vloote geno eg gezignafeeVt hadde. Hy heeft
den 9 April ( 102 ) in de ve.gaderinge
van H. H. i\Jog zyne Commisfie vertoond,
daar by overgevende en verzoeken e tot redre
fé der zaken ter Zee, de navo.'gende printen.
Ten eerflen, om te hebben ablolute autoriteit,
de Capiteins in /.ee zyndeen zulks net
rrerite ende, af en bekwamer in haar plaats
plaats aan te zetten: doch met overroepinge
( B 4 ) van

C *5 )
van den Krygsraad , zoo het hem goed dacht.
Ten tweede prompte betaalinge, om goede ende
willigh ook bekwaam volk .te maake'n. Ten
Fyfde, (flaande men dusdanige artikels over,
als van geringer aanbelang) dat de kost niet
meer door de Capitcins mocht worden verzorgt,
maar d' jr an.leren van s' Lands wegen.
Ende dat de kostgelden zonden ftillen ftaan,
als ze aan >;.nd waren. Ten zesden, dat by
alle >rd e voor dezen ter Zee beraamt, mocht
herJtcilen na ej T
sch. Ten zevende, andere ord;
e te fle len op proviandering der Scheepen,
op dat ze niet teffens mochten inkomen. Aangaande
alle 't welke hem meest is contentement
gedaan, en meer macht en authoriteit
geveven, als ooyt aan eenigh Luitenant Ad«
rniraal van Holland gefchiet was. Jytzema'
Het Zomer faifoen dus henen gaande, (1^39)
ende de preparatien vallende, om OHS leger
te doen fcheiden, komt een haastig advies uit
Zee aan haar Hog. Mog. in s' Hagen , dat
een machtige Spaanfche Vloot, beflaande uit
zeven en festig Schepen, meest Galioenen, in
Zee gezien en by onzen Admiraal Tromp aangetast
is , wykende voor de onze tot in Duyns.
Voorts, dat Tromp, onaangezien s' Vyants
groote macht, ende zyne zwakheit in 't getal
van Schepen, dezelve in het gezicht gegaan,
ende geweidiglyk bevogten hadde.
De

( 2

C gf )
.yerheerde e"de overwonnen Vyandcn ,,verzacrH
Urde re fLvciry m t d n naa.ni ende xhyn
.van gciiKir'e ap jn itchien en voonleelen.
De zé voo. dagen on e. dfen' n. :..tc t.iet kbrr.er.
Ie tje iüc eieeren - de loo.h.it va,rr de
E. ge .eh.' zooaanig geweev.t, enue de tv, ecrlil;::..t
van de liolLnde. -
s tot de Vree e zoo
-.root, dat zy tot ha r cogmeik konen,
cnJcr fchyn van meer Unie ende giuoter
vvrbar d, .sis ooit tu.-ichen Republieken is qe.
weest : leggende in het Xracuat j en RSöiW,
mar uit niet anders voor den Staat der veree*
jiigdo Nederlanden kan volgen, als veamdei-'n.ge
van verkr :gc.>c vryhei. en onderd .nigheit
en (1^-ernye, met vei lies van Commercien ;
a'zco de ar.iculei genot giaam te ken en geyen,
dal zy alL de /'.een omtrent JN'.derJa; d,
•cM e ok ver-'er, houden cnee doen n- eroen
Britannïjcïïé Zün, daar o er zy \VA imperium
wyt Cu brèet nu exerceeren mogen ,
met het rtryken Van da via.ge, a!s anderzins,
het welk, sin de oude Tr. ctaten van Ent etours,
nooit gep:c:end.ert is geweest, erde
dut uit hare pl.ceaten , gedurende de eerste
orderhandeünge van Vre^de gepublic^ert ,
klaai lyk is te lezen , | dat zy' trachten tot vcr-
1 eerder IHC van Comrier,c :
eH ? cn de jSederlandlege
. c :e> en verbieden toevo,ex'van andere
wa.cn, als die van ei;en gewas. Waar in
"de Commqr.cié bepaald wordende. komt Nederland
te ve: liezen een g-oot gedeelte , niet alkeu
van den handel en de "tcheepvaai t op
En-

K*7 )
Engelant, maar ook op andere Landen,* ak by
exempel van Franfche wynen en NGO t.cho wa»
ren, die met s' Lands Scheven plachten vervoert
en op Engeland geichecpt te worden.
Om revocatie van dit Pjacaat, ende toelatin»
ge van ce Commercie, in zcod anigen fh?t,
als dezelve geweest was onder de Keg>. ei inge
van de Koningen, tot den ja ;
e ïó$p9 zyn
groote moeiten by de Hoüandiche ende z'ccuwiche
afgezanten aangewent: jjpaat lubben de
Enge'd-he Regeerders nieuduar v,an wjUéri iemittéeren.
Ende zyn ce traffiqueevcndc Provintien
facü geweest, cm haar fusrenu te laten
valien, ende aan te renen de wet, dat
zy bjar in het ftuk van Commercia, zullen
moeten reguleer en naas de erdre ende placca»
ten v.n Engeiandt. Waarmede een groot point
by deEngehchc gewonren zynde, tot voortzettir.ge
van haar htenchappy en de Commereien,
kan daar uit niet anders ontflaan ,
als vcrT.i.ncieringe van dezelve voor dé Hollantfche
ende Zeeuwfcne traffiquecrende Stee*
den; te meer, aizoo de Eiigciiclie, in 't fluk
van Commer-cien , oi derlinge contracten gemaakt
'hebben met andere Regeeringen ; zo'p
blyft daar dan groo e verfche;denthcit tusfehen
't oogmerk van den Generaal Gromvvel, ende
dat van de Hollandfche Regeerders, Het en
öaat mede niet te verwachten, dat de Unie ,
berustende op zoo verfchülende desfe nen en
fundamenten, beftendig kan zyn; behalven
dat de fubite veranderinge van een heeten
ver-

C 2S )
verderfiyken oorlog, aan de zyde van 7e En-
$;.f he , zender ncot of reden lichtvaardeïyk
opgenomen , nu met een iem. er Contract
gee\ -.d :
gt, en in een nauwer Unie,
l e de en erf ede a. e verandert , als ooyt
t'3s f
chen de Republieken is geveest, met redenen
byw\fe ieden voor fufpect gehouden
wordt: met prellimtie, datteniets kwaats"voor
dei, ilaac daar onder wordt gemachi? eert, om
defelve in fhap te wiegen , ende uit de wapenen
te doen fcheiden, ende daar van als dan
te disponeeren naar welgevallen.
7>
T)" Graaf van Laval, broeder des Hertogs
van Tremouille, filisters zoon van den Pnnce
van Oran,e, hieit zich op in den Hage :
( 16* , ) iet g -beu- de dat n' T
in 't logement des
Graveq van Culenborg een zeker Luitenant,
die zich in g zelfchappen gemeenlyk wat korts*
wyüi h aamïelde. een knip op de neus gaf: waar
ov rde kcrtswyÜge vergramde, hem Fis deputainno
mdc en andere injuiieufe woorden gaf.
De Graaf van Laval z ch daar van opdien ftond,
zynde een groot geielfchap, niet kunnende wreeken,
ging wech, en een weinig daar naa latende
hen; door een onbekende uit de fale roepen
in 't voorhui?, liet hem aldaar met Hokken
Haan, zoo dat hy al gefiagen wordende, liep
naar de fale, klagende aan den Graaf van Culenborg
, die ter welver tydt was prefidererde
ter Vergaderingc van haar Ho. Mog. en zoo
om

(2 9)
óm die oorzake, als om dat zyn huis gevioleerd
wieït, zulks zeer kwalyk nam , en 'e hem
vérklaagdé aan die van het Hof van Holland:
die door hun volk den Stalmeester van den
Graaf van Laval, die het feyt gedaan hadden
, lieten aprrehenderen , en bewaren in
het huis van Laval; met intentie om hem
op de gevangen poort te brengen. De Graaf
van Laval , zulks hem ondragelyk dunkende,
kreeg in der haast zoo veel van zyn
volk en anderen by een , dat ze den Stalmeester
bevryden. Zulks wiert zoo kwalyk
genomen, dat hot Hof refolutie nam, den
Graaf van Laval zelfs te doen vatten. Doch.
wierd al zoo beleidt, dat hy waar/chouwinge
omring : het Hof ook liever ziende dit hy
fchappeerde, Alzoo vertoog hy s' morgens
voor dag, en een weinig daar naa kwam
den Deurwaarder ende een groote hoop Dienaars
vah het Hof vallende in het Logemen::
makende groot gedruis: ende vindende noch
van zyn Wyn en Bier , maakten haar vro*
lyk daar van , ende den zeiven dag den 25.
üélober, wierdt hy met klok - luyding ingeroepen
ende gedagvaart tegens den 8. November,
Om in perfoon te compareren op païiie van
bannisfement en confiscatie van goederen. Alles
dit fpeet hem boven maren leer , zynde vin
aart glorieux, en meende, als Neef van den
Prince , dat hy boven het recht was. Hy
tong op Lyden met intentie om tot Nimmsgen
te vinden den Prince , en le het hem klagen
, maar dezelve niet willende zyn Neef
daar

( 3° )
daar in vöbrftaari , liet hem weten ende lasten
tot Utrecht te bleiven , tot nader ordre.
Des ori/aangezien volgde hy den Prins,
zedërt getogen op Zeêlandt,óie echter hem daar
ook niét Wilde zien, maar door zyn Secretaris
herrj liét zeggen , dat het Hof hem hadde
gefchrevé», ende verfocht, hem Laval, niet
by zich te willen laten. Dat zyn Excellentie
ah Stadhouder moeste maintineren het autho*
rïteit van het Hof: begerende als noch hy wil.
de gaan naar Utrecht. De Graaf van Laval
konde de^e dingen niet verdouwen, meende
dat hem vee! onweerdigheid. gefchiede : wilde
nier haar Utrecht, maar uit ongedult ging
naa Ravenfïyn, ende eindelyk met Convoy
naar Bi usfel, van waar hy fchrcef aan zyn
Excellentie : latende zyn Brief door den Heer
Charnasfe preïenteréri aan den Prince, zynde
niet als klachten over 't Hof, over zyn Vyanden,
ende over 't oftgëlyk. De Prins zyn Oom ant*
woorde hem beleéfdëlyk en wysfélyk, hemaanwyzende
dat "t zyn eigen fchuldt was. Om dat
hyzyn Ooms raat niet hadde willen volgen, ende
naar Utrecht gaan, ried hem tot Brusfel te blyven.
zoo om zyn Rcliegie, als om dat hy zich
fbfpectmaakte by zyn Koning. Des onaangeziea
bleef aldaar eenigen tyd, toonde groote misconcentement
tegens dezen Staat, jaa.zoo, dat
by eenige intelligentie endeaanflagh maakt-,op
eenige Haven van Zeelandt. Waar in nogthans hy
van zyn eigen correspondentie wiertgeabufeert.
Daar naar ging naar Italien, ende is eyndelyk
tot Venctien geftorven. Aytzema.

A A N •
N E D E R L A N D .
Ö Neerland! roep tot God, in dees benaauwde
, • dagen, . - .. , . v\ii\2*
Z>r« /iv .'/H' Hü-ter zy-, ü van den dood bevryd'';
Sicii'i, Jïeun ook op zyn hulp, zoo zult gy niet
vertzagen ,
In V woedend Krygsrumoer, in^theetfte van den
flryd.
Hoe zeer uw Vyand raast van wrevelzucht en
- fpyt,
Gy moet vol fierte voor uw Vi yheid alles- wagen;
Grypt dan naar t fchittcrend ftaal; 't is nu de
regr-tyd,
O Neerland! roep tot God, in dees benauwds
dagen.
Misfchien wordt, door zyn kracht, uw's Vyands
Vloot verfl igen;
Zy vlucht van 't pekelveld, als ge overwinnaars
Dan ondervindt ge op nieuw, naar 's Hemels
welbehagen
Dat hy uw Helper zy, u van den nood bevryd!
Denk,

C 32 )
Denk, Neerland ! hoe de roem der Helden
niet verflyt,
Maar TROMP en RUITER nog hun eigen
namen dragen,
Hun lyf was aan het Land, hun ziel aan God
gewyd.
Steun, fleun ook op zyn hulp , zoo zult gy
niet yertzagen.
Hoe wist een VAN DER WERF zyn burgers
te onderfchragen ,
Hy bied zich zelfs tot fpys, als Lyden honger
lydt:
Hy tartte nood en dood, en deed hen zwygend
klagen,
In 't woedend Krygsrumoer, in V heetfle, van
den Jlryd.
Vernederd Leeuwendaal! dat thans, door
Britfche Nyd,
Zoo deerlyk zyt misvormd , haar Roofzucht
moet verdragen,
Te Wapen ! eer men u het lichaam openryt;
Te Wapen! dit's de weg om vrede te bejagen.

(33)
V E R V O L Ö D E R
HISTORISCHE FRAGMENTEN
Ü I T
OUDE HOLLANDSCHE SCHRYVEREN.
8.
Memorie van de Tractementen
by de Prinfen van Orangen
, ende de Heeren gé'
nooten , ah mede Pentivenen,
ende anders, beginnende
met den Ja are 1580";
158e.
Zyn Excel Prins
Maurits van Nasfau
jaarlyks. 24000 - o - j
Zyn Excell. Prins I
Maurits als Stadt- \
Hoüder. . . i 15080-0- L 43380-0-
Pil!e-gave van Prins f
FrederikHendrik. 1 800• o- f
Princesfe Elifabeth -
van Nasfau , Hertoginne
vanBouil*
Ion. . . . . 25ÖÖ • o >J
STAATSM. MËJSG. JANUARY. ( C ) 1587.-

C 34 >
15^7-
De voorfz. vier posten belopen. 43380«o-
1588.
De voorfz. vier posten bedragen. 43380 o-
1589.
De voorfz.vier posten zyn belopende. 43380-0-
Zyn Exce 1
!. Prins Maurits heeft Anno 1589 tot
1609 alle de Boden en !mpo ten van Bi abant
by retorfie getro kken, op de La:; den buiten
ordinaris Contributie zynde, om daar uit
te betalen de rentieren van Brabandt, het
welk niet gedaan is , waar door , ende anderen
redenen, de Tractementen van zyn
KooggemelteExcel- An. 1609 zyn verhoogt.
1590.
De voorfz. vier posten bedragen. 43380 o-
De voorfz. vier posten belopen. 43380-0-
1592.

(35 >
1592-
De voorfz. vier
posten belopen. 43380-0-!
Zyn Kxcell. Prins
Maurits Extraor •
|
dinaris. . . . 28000-0- j> 86380-ó?
Mevouwe Princesfe
van Oran- /
genDouariaire. . 15000-0.j
J
593-
De voorfz zfspos- T
ten bedragen. . 8Ó380-0-]
Prins Frederik l
Hendrik. . . 9125-0-'* 97505-cP
De Keur VorstinneLouyfe
van
JXasfau. . . . »2ooo o-^
I59+-
De voorfz. acht posten beloopen. 97505 -GU
1595*
De vöorfz. acht *)
posten belopen. 97505.0- |
Princesfe Maria de y 100005-t>«
Nasfau Gravinne j
van Bueren. .. 2500-0. J
(Ca) tS9&.

(sO
• 1596-
De voorfz negen posten zyn
bedragende 100005-0-
1597.
De voorfz. négen ~)
posten zyn belopende.
. . . 100005-0- t. io2i85'0-
Prins Frederick' j
Hendrik. . . . 2180 o-j
1598.
De voorfz. ti:n "]
posten bedragen. 102185-0- |
PrincesfeBrabanti- e, 103135-0na
de Nasfau j 1
Hertoginne de j
Tremoillie. . . 1000-o-j,
J599-
De voorfz elf ")
posten belopen. 103185 o-j
Zyn Excell. Prins } 143185-0-
Maurits Extraordinaris.
. . . 40000 -o-j
rrjOf\'

( 37)
i6oo.
De voorfz. elf posten bedragen. 103185-0-
1601.
De voorfz. elf posten belopen. 103185-0-
1602.
De voorfz, elf pos- ~)
ten beiopen- 103185-0 I
Zyn Excell. Prins [> 143185-0-
Matirits Extraor- j
dinaris. . . . 40000-0-
1603.
De eerfte voorfz. elf T
posten zyn belo- |
pende. . . . 103185-0-^. 120185-0*
Prins Frederik Hendrik
Generaal van |
de Cavallery. . ijaoo-o-J
1604.
De voorfz, -iwaalf, posten
C C 3 ) b«-

(38)
bedragen 120285 pont.
Daar aan afgetogen 9125
kompt. . • iliioo-o*
1605.
De voorfz. elf posten zyn
bedragende. . . 111160-0*
)
1606.
Pe voorfz. elf Posten
zyn door de verho*
ginge van het Trac-
*ement van Prins
Frederik Henderik
Generaal van de Ca*
yallery belopende 114590-0-
1607.
De voorfë. elf posten
bedragen. 3 . . 114590 o-
1608.
pe voo-fz. elf Posten
belopen. s , ; . 114T90-01
1609.

(39)
lóoo.
Zvn Excell. Prins 1
Maurits Militaire
'Iractement. . . 120000 o-j
DenHoochgedachten
Prins cudt Po'itiek
Tractement. . . 30160-o-
Zyri Exccil. Helle-^
baardiers. . . . 8566-5-
Noch zyn Excell. een
losrente jaarlyks. . 25000 o-
Zyn Excell. Prins
Frederik Generaal
van de Cavalk ry. . 25000-0-
Zyn Excell. Pillegave
1800-0-
Noch zyn Excell. . 2180 o-
De zes Vrouwen k25 2
/06-5-
Dochteren van Pr.
Wilhem Hoogl.
1
Mem
Nóch de Vrouw cn
6000-0-
Dochteien. . . . öoooo*
Me-Vrouwe Princesfe
van Orangen Douariaire
20000 o-
De Cheor-Vorstinne .'
Louyfecie Nasfou. .
De Princesfe van Por-
2000-0-r
tugaal
0 0
35 "°-)
Noch de Hocg-ge> |
dachte Princesfe. 2$oo-o-J
( C 4 ) 1610."

C 40 )
ï6*I0.
Pe voorfz. dertien Posten
bedragen 252760-5
daaraan afgetogen 2180. . . . 250526.5-
1611.
De voorfz. twaalf posten
belopen. 250526-5-
1612.
De voorfz. twaalf posten
zyn bedragende. . . . 250526-5-
1613.
De voorfz. twaalf Posten
zyn belopende. • 250526-5-
1 1614.
De voorfz. twaalf posten
belopen. . . ; 25052 6

C4I)
De voorfz. posten ~) '
bedragen. . . . 250526-5-1
Over ontheffinge van J
een jaarlykfe rente 1
van 915- iogehypo- l
tequeertopdeHooge I 268837-5en
Lage Swaiuwe, j
bedragende in CnpU |
taal jegens den J
penning twintigh, . 18311-0-j
1616.
De eerfle voorfz. twaaf
posten bedragen. . . . . 250526-5-
1617
De voorfz. twaalf posten
bedragen. i . . 250526-r-
1Ó18.
De voorfz. twaalf posten
bedragen 250526 5 daaraan
afgetogen 2 f 00 - oover
een lyfpentiven
van Me-Vrouwe Maria
Gravinne van Bueren,
komt ; . . . 243026 5-
( C 5 ) 1619,

(42 )
pe voorfz. twaalf v
posten belopen. . 248026-5»!
Over de Pietentien
der Kryghs expeditien
van den jare 1
1567 tot 1574 by
Hollandt en West- j
Vrieslandt betaalt. 700000 - o - t
1598 Liberalyk ge- I 1273026-5confcnteert
, ende
in vyfjarige termynen
betaald , by
Hollandt. . . . 175000.0.1
En nog in den jare |
1619 in tienjarige. 1
termynen by Holland
betaald. . . 1 sqoco o J
1620.
De voorfz twaalf
posten , daar onder
begrepen 12000
pondt, over de verhooginge
van het
Tractement Militai- )• 302026.fr
taire, zyn belopende
260026-5 *
Noch over extraordinaris
onkosten te J
Veide 4aooo - o -J
1622.

(43) „
1032.
De voorfz. dertien posten
bedragen 302026-5daar
van afgetogen
20000-0- over het
Pentiven van Me- /
Vrouwe Princesfc van
Orangen Douariaire ,
komt. . . . . 282026-5-
1623.
De voorfz. twaalf posten
belopen. . . . 282026 5-
1624.
D e voorf. twaalf pos •
ten bedragen. . 282026-5-
Zyn Excell. Prins
Maurits van Nasfau
een tiende- :
part van
de prinfen, voor
zooveel airede ga- f1124360-f
vonden kan worden. 842334-0 |
2V. B. Deze fomme zoude merklyk J
meerder komen te bedragen, dan |
hier werd uitgetrokken, indien by \
Zeelandt, ende andere Provinciën j
ware gerekeodu j

(44;
ió24«
De eerfte voorfz twaalf
posten belopen 2 ö2026 5
daar afgetogen 12000
pond over de verhoginge
van 't voorfz,. Militaire
Tractement, komt . , 270026-5-
1616.
Ds voorfz. twaalf posten
bedragen. . . ' 270026-5-
. 16,7.
De voorfz. twaalf ~)
posten zyn belo.
pende, . . 270026-5-|
Pdiegave aan Prins
Wilhelm byH. Hoog l
Mog. . . . 8000.0-f 283026-5-
Noch Pillegave aan
zyn Hoogheid |
Prins Wilhelm, by
Hollandt in r
t parti- I
lier. , . . 5000 o - J
1628.
De voorfz. veertien posten
bedragen. . . . 283026-5-

(45)
Ifj20i
De voorfz veertien T
posten belopen
283026 - f - daar I
aan afgetogen 2500 oovei
hetPenfioender t
PrircesfevanPortugal 180526 • 5- f980 f26-5-
Van de Zilver- Vloot
by den Luitenant J
Admiraal J'ieter
Heyn veroverd om- |
trent. . . 700000-5 J
1630.
De eerfte voorfz. dertien
posten*, zyn bedragende.
. , . 280526.5-
1631 tot 1640 incluis.
De voorfz dertien posten
over tien jaren
zyn belopende. . . 2805262.10-
1641.
De voorfz. dertien posten,
daar onder begrepen
twaalf duizent
pont, over de ver­
boging

hoging van 't Militaire
Tractement, zyn belopende.
. . 292526" '5*
De voorfz dertien posten,
over vier jaren
1642 tot 1645 incluis.
bedragen. . . ' . 1172106-0-
1646.
De voorfz. dertien *]
posten belopen. 292526 5-1
Zedert het winnen
van Hulst, de goederen
van'tCloos- j
ter te Duynen , !
doende in pacht J1892526-5jaarlyks
, omtrent
500000 pondt ,
zynde Heerlyke
goederen genomen
tegen den penn.
3 2 zoude in Capitaai
belopen. . 1600000-o-^
1647.

(47)
1647.
De eerfte voofz. 1
posten bedragen
292526-5 d araan
afgetogen 24000
pont genoten, voor
de extracrdinarisonkosten
te velde,komt 250526 - 5-
Zyn Hoogheir Prins •
Frederik Hendrik
een tiende part van I
de Prinfen federt de f 2159710 • 15jaren
1625 tot 1647
voor zoo veel alre •
de geweten kan
worden. . . 1909174.10-
N. B. Deze fomme zoude merkelyk
merder komen te Bedragen,
dan hier w'er'dtuitgetrokken, in.
dien by Zeeland, en de andere
Provinciën ware gerekent.
1648.
De eerfte voorfz. 1!
12 posten bedragen
250526-5 y 350526-5-
(Jver 't reëe Com- I
plement. . . . iocooo o J J
i6 4o>

C 48 )
1649.
De eerfto voorfz. twaalf
posten belopen. . . . » 250526-5-
1650.
Dc voorfz. twaalf posten
bedragen- . 250526-5
Samen xix, Millioenen viC. xcixM. VIIC.
lvm. Ponden,
Verklaren wy ondergefclireven als daar toé
fpecialyk geauthorifeert , eridé gelast zynde ,
naar gezien te hebben verlcheiden Registers,
Rekeningen, Declaratien, by Hollandt jegens
de Generaliteit gedaan, ende andere behoef,
ten zoo ter Finantie ais ter Kamere van Hollandt
berustende, ende proviTjonèfyierj uit de
Voorfz. Register Rekeningen , Declaratien ,
ende behoeften , de posten in de bovenftaam
dé (laat begrepen respectivelyk uit getrokken
te hebben! ende naar gedane calcu'aticn, ende
extentien' ter Finantie voorfz bevonden te
bedragen, de fomma van negentien Millioenen
fes honderd negen - en-negentig duyfent , zeven
hondert acht- en -vyftig ponden. Ter
oirkonde getekend den zesden Juli Anrio 1654.

(•49 5
A. van Mejerop, J. van der Haar „
A. van Santen.
N. B. Uit zeker Boekie getrokken , hei
welk in den jare 1654, met Privilegie in 's Ha'
ge gedrukt hi
9-
Met de Konfagiririe van Bohemen (1640^
was het zede-t eenig- n tyd zeer fttcht beiïeld
geweest, alioo het PaflërnertE (want
vn den Koning hed zedert eenige jareri
niets kennen komen) ook haar n et meer
fchi»:te i, zoo dat zy in zeer groote fchu derj
aan Bakkers , Brouwers , 'Vleeshouwers, en
andc-e Winkeliers vervallen was; dies zy geroot-
irongen wierd haar' te addresferen aan
Haar Hoög Mog. met de volgende Memone.
Aan de Hooge endè Mogende Heer en, Myn
Heer en de Sta at en Generaal der
V'ereenigde Provintien.
De Koninginrie vari Böhemen h^ar zeer
Verbonden vindende aan alle deze Vereenigde
Nederlanden, om de veelvuldige zeer goedé
Offieien tot noch toe van ha.,r b.leef;heit
ontl'angen i hadde gewenscht dezelve in toekomende
niet meer 'astig te zyn d »or eenige
Bede , die noch eenige tekenen mocht dragert
vari haar byden. : ndertusfehen haar Ma-
bTAATSM. MÜI\G. FEB. ( D ) jefteit;

( 5o )
jefHt geduyrich door verfcheiden extraordinarii
lasten zedert eenige ja-en op haar Huis
overhoopt , door de langduyrigheit van de
verwoesdnge in Duitslancit, ende door het
lang gevolch van de onordeningen in Engelandt,°die
belet of geverdiverteert hebben het
onderhoudt, het welk haar was geasfigneert;
Zoo is zy genoodt-drongen dezemaal noch
recours te hebben tot de goetheit van haar
Heerlvkheden ; dezelve verzoekende zeer affcctueufelyk
haar te accordecren een Jaarlyks
zodanig behulp als haar voo' zichtigheit zal
goet vinden ; op dit zy noch eeniger maten
moge ophouden haar Hof, ende weerdigheit
van de geboorte 3 die haar Godt heeft gegeven.
Haar Maiefteit verzekert , dat de gemelde
Heeren Staten Generaal in de overvloedige
Zegeningen die God haar heeft gegeven ende
vermenichvuldicht op haar ftaat door de vreede
, die hy haar heeft verleent (waar door
haar ordinaris lasten zeer werden vermindert)
zullen eenige reflexie maken op haar tegenwoordige
Weduwe llaat , ende op de noot
van haar zaken , te weten , op haar Domeftike
lasten , die zy als noch moet dragen ,
om te corferveren wat haar geboorte haar
geeft, ende dat de violentie der vyanden haar
niet kan benemen.
Zy vertrouwt dat de goede gedachtenis van
de

de goede Ofócien, die den Staat van tydt
tot tydt heeft ontfangen van het Koninkïyk
Huys van Groot-Bnttannien , ende van de
grondige gencgent.heit die het Cheur-Pakfifche
Pluis heeft gedragen tot haar fubfiftentie.
Waar op haar Majefieit verwacht een fpoedige
genegene Refolutie.
Het welk , zegt Aytzema by copye over*
genomen, ende in de Provintien gezonden .is.
hnde heb ik het van wooit tot woort willen
zoo Hellen, om te tonen tot wat lamentabele
fortuyn een Koninkïyk Huys kan komen <
ende dat groote Vrienden ende Aüiantien
niet altyd het grootfte lleunfeljzyn.
/ io.
Onder de groote preparatien aan onze zyde
, vermeerderd de zwakheit van de i Prince
van Orangen j, ende fterft zyn Vorst: Ge»
nade geheel uitgef.eert zynde , met goede
refolutie ende bekentenisfe , den 13. dezes in
s' Hage. Is een Prince geweest van groot
verftant, T' kwaadfte was, 't welk
gemeenlyk uit civile factiën ontftaat, dat hy
gefubiugee.t hebbende de Armiaaniche factie ,
alle autoriteit van de Provintien, Generajd
Staten , ende den Raadt van State aan zich
hadde getrokken , ende niet met tytel, maar
in effect als Souveiain van alles disponeerende,
met 'advies ende raadt van diegeerc s
(Da) d.i*

C 52 )
die het hem beliefde daar toe tè riepen éridd
gebruiken. Scheen ook op zyn oud;:doin zyn
courage verloren :e hebben, willende hooit reiolveren
tot belcgeringe van eenige Stadt. niet
tegenftaan-rlg alle appai jSntte, ende perfuafie van
de Staten Het is gebeurt, dat dec^e wintër
(1525 I de Staaten hem communiceerden zekeren
aanflag, verdoekende daa> toe zytie
ordrc en patenten, hy het zelve weigerde te
doen , zeegende tegetls de Gecommitteerde ,
ftaanée voor hém rtièt b' sote h tof fe : faites
ce que yom youdrcz , je ne le véttx print, Ja;
is • doe het geen gy wilt , maar ik wil het
niet doen.
Is orgetrout gebleven, ende heeft zich altyd
vei mengt ge! ad met joi ge dochters wordende
cp zyn ouderdom geheel grynig cn onverduldig
, als de zaken niét gingen naar zyn
zin ; w3s anaerfints heel beleeft ende affabel,
wetenie de affectie van een iegelyk te
winnen.
De Libertcit van deze véreënigde Nederlanden
verei cht wel, dat Prins Hendrik niet
en fucccdeerde in de autoriteit ende macht,
die Prins Maurits gehadt heeft , ende dat dezelve
ru met goede inftructie befneden ende
gereguleert werde , maar dat zal zoo wel
niet kunnen gefchieden by Krygftyden, zonder
zyn Excell. te bffenfeeren, ende grooteiyk
te miscontenteeren, het welk VÖOJ den
Staat

( 53 )
Staat van 't Lsnt ook niet geraadzaam is, zond ^rlinge
zoc de beginfelen van z\ r. Itegerjnge met
eenig notabel geiuk of exploict worden gëlegt.
Evenwel dient daar op geiet, op dar de lioe;teit
er.de autoriteit van de Provintien niet te
eenmaal worde geopprimeert. Hcc zekerfte
is, dat die getne, die dus lange fin de Staaten
Genera!gezeten , ea de Prince Maurits geado.
recrt hebben ende hoogverheven, om zeifMq
meer creayts te hebben , ofte met zekere infhMetie,
en niet met ablolute eomnisfie, als
tot ncch toe gefchiet, naar den Hage gezonden
worden, ofte andore in haar plaatzegeueputeert.
Aartshér gen Gedenkfchrifien.
li.
DeMagiffraat van Doesborg,! wezende door
de fterftc" geheel verzwakt tot het getal van
twee perfoonen, (1625) 'neffens den Secretaris
heeft de Richter Mondt Swaefken het
zelve hy misfive 't Hof geremonftreert, waar
op 't zelve twee Comtnisfarisfen aan den Stadhouder
afveerdigt, cm geautcrifcert te worden
tot 't procedeer:n van de nieuwe electie
buiten tyds; haer publique Commisfie was,
om te handelen met den Stadhoider ende de.
Staten, zoo van Utrecht) als Geneiaale, over
de bevryinge van de Betouwe ende Veïtiwe.
Pit werk worde by zommige naar behoore
niet be'iertigt, en by andere gecontramineert;
de autonfatie tot cie electie wordt gedepe*
( C 3 > fcheert,

C54)
fchee-t, ende komt tot kennisfe van myn
Broeder ende my,
W- verftaaride, dat de Raatsheer Martims
Gregori hier onder zoude trachten zynref
zqoi e te doen ehgeren , ende andere van
't Hoi haart.- vrundeo van gelyken , en oordelende
zulks a>s principaJj k deze ulurpatie by
't Hef , de Hoofdïradt Zutphen ende den
Quartiere nadelich, de Steden prejudlciabelj en
in zich t Hof of den Stadholder niet competerende
te doen, ontbieden fecierelyk van
Doesburgh den Secretaris Heiendaal, comrauniceeren
hem dit werk, verhalende, dat
het Hof hem wi'de verbygaan in de electie ,
er de vreemden daar in voeren , ( gelyk de
waarheit was , ende ce Griffier Bibbits., fonder
achterdenken , ons gecommuniceert hadde
) ende gevende hem inllructie, wat hy te
te doen zcude hebben,
Hy ryd datelyk wederom naar Doesburgh
om te prevenieeren de elec t e van den Raedt,
dewelke tot vier in het getal 's anderen daegs
dcrwaerts zoude trekken: doét*« morgens vroeij
wezende den (6. Sep de gézwóórne gemeente
vergaucen, ftglfc baèjf vncè 't èèettè '>p nandm
was, endezy, metyvergedreven zynde, om hare
privilegiën flaende te hond et: . dom dc.detyk
electie yan zes n etr.ve Schepenen, Burger
luiden , ende onaer nen. voor de oudlte
HeienJaai yoorfsJ
De

C 55 )
De Commisfarisfen van 't Hof aldaar gearriveert
, ëndte van Heiendaals reife naer Arnhem
door Dr. Scutte (mede tot den Schepen
ftoel aspireerende, maar vergeten ) gt-informeert
zynde, examineeren hem fcherpelyk,
wie hem geadverteert hadde &c doch hy melde
niemant. met eede by ons daer toe verhonden
zynde; ende om dat zy niet te vergeefs
gcreist mochten zyn , doen de Magiftraat
met de gemeinte noch kiezen drie peribonen.
Dé Stadt Zutphen was mede by tyts van
dit voornemen des HoVftS geadverteert, nam
het ook qualik, maar dorsten naar Doesborgh
niemant Committeeren, om 't felvighe te beletten
; het welcke zy nogtans hadden behoren te
doen, aangefien het haer principalicke raecte,
&c. Ibidem.
(D4)
D *

(55)
D E
K R Y G S D A P P E R H E I D ,
ALLEEN DOOR VRYHEID ONDERSTEUND.
EvEN^elvk in vrye Landen het 'Volk
voor zich'zeiven arbeidt , zoo ook vest het
aldiar vcor zich zelve., en omgekeerd heelt
het in eigenduokelyke heer chappyen geen bejang
er by , we hen te onder brengt :
want hun ftaar \? reeds zoo eindig a's*" zy
zyn kan , én daarom , zoo dia een dwingelands
leger verflagen is , is ook zyn Land
yeroverd. De middelen ter herftelling ontbreken
hem meest alryd, want zvne onderdanen
hebben noch moed noch, reden, om voor
hem te yegten.
Als een vrye fraai* wordt aangetast, zal
ieder ter verdedging daar van willen vëgten
, en zulks om dat ieder iets he ft, het
gen hy laar door ttffens verdedigt. Hy
heeft immers zyn ftaat , welvaren en bezittingen
lief, en zal 'er te eer en gewillige*
zyn leven voor wagen, om duthy anders alies
kun veiliezen.
Hier

(S7)
Hier om is het, dat kleine doch vrye Staten
. nie r dan eers de grootfte Vorsten
hebben ku. nen overwinnen. Daarom dat dezen
niet in ftaat geweest zyn, om vrye Landen
te veroveren , dan by eene onvoorziene
overrompelirg. De Grieken oordeelden
nauwlyks eenig getal Perzen te groot, om
door hun ege kieine Legers verflagen te
werden, slgefilaus deed een inval in Perfié
teen het machtigfte Ryk eer geheels waereid,
met eene enkele tienduizend man te voet,
en vierduizend te paard. Hy overwon evenwel
en verfloeg alles met zoo groot gemak,
dat hy nauwlyks ergens in het doortrekken
wierd opgehouden ; in zoo verre, dat, ware
hy niet ie rug geroeoen, om zyn eigen Vaderland
tegen de famenzwering der andere
Grieklche Steden te beveiligen, hy zeer waarfchynlyk
geheel Perjïe_.. tot een wingewest zou
gemaakt hebben.
De Romeinen , die in dezelfde . Vryheid
leefden , overwonnen alle fiaaffche Natiën der
bekende waereid, doch dit konden zy de
oude Batavieren niet doen , juist om dat die
de Vryheid kenden. Wel is waar, hier en daar
veroverden zy eenige vrye Landen, maar het
koste hun ook altyd veel moeite en tyd;
en menige neerlaag leden zy, eer zy eene beflisfende
overwinning konden behalen; De Inwoon
Jers alle vrye lieden zynde , waren ook alle
dappere Spkjaten. Doch toen, de Romeinen
C D 5 ) t e

Cs§)
tegen groote" eigendnnkelvke Konmgen betonde-
te oorlogen , hadden zy nau wlyks iets
anders te doen , dan het zwaard U't te trekken
, om van de overwinning verzekerd te
zyn , en twee of drie legioenen veriloegen
legers die twintigmaal fterker waren.
De een!g r
ïe gedugte vyanden die de Romeinen
Ontmoeten , waren de Carthagers. die zelfs
in vryheid.leefden. Hannibal aiieen bragt hun
meerder en bloediger nederlagen toe , dan
alle de Koningen der gantfche waereid d.den
of konden doen , en toen zy dezen overwonnen
hadden , wierden zy ook in 't kort de
gcheele waereid meefter.
Zoo groote dapperheid waren do Romeinen
niec verfchuldigt aan hunne luchtftreek,
maar aan hunne Vryheid en regeringswyze.
Zy wierden in de beginfels der
Vryheid opgevoed, en in hunne kindsheid
leerden zy die beminnen, terwyl de ondervinding
hen in die genegenheid bevestigde. Hunne
eiga gelukkige toeftand boezemde hun eene veragting
en verontwaardiging ifi , voor die laffe
Regeeringen j die hare onderdanen noch befcheïmea
, noch gelukkig maken konden; en
in r
t bevechten d er flaaflche Vo ken, zagen
zy zich aan als Leeuwen onder een kudde
Schapen.
De oude Romeinen waren meefters der gehele

(59)
]e waereid, maar hunne tegenwoordige nako-*
meiinger , zyn tegen geen enkel Canton der
Zwitzers < 'pgewaslèn , en de verenigde machten
van Oostentyk en Pruisfen, zyn, geloven
wy ,niet ia haat, om die Cantons te overmeesteren.
Schoon op bergen wonende, bezitten
de Zwitzers eigendommen, en 't zyn vrye lieden.
Dit geeft hun ook dat aanzien in Europa,
dat de machtigde Vorsten hun Hof by hen
maken, om troepen van dien Landaard in dienst
te kunnen hebben.
Toen de Nederlanders tegen den gedugsten
Vorst, die toen in Europa heerlchte, waren
opgeftaan, verdedigden zy zich zeiven byna een
gehele eeuw lang, tegen zyn gantfche macht ,
en groeiden ondertusfchen in rykdom aan, daar
hy midderwyl arm wierdt. En fchcon hunne
regeeringswyze meer tot voortzetting van Koop •
handel dan oorlog gefcbikt en ïfigerigt wierdt,
moet hunne zelfverdediging een ieder verbazen,
die niet weet, wat de ge~st van Vryheid
by ten Volk kan uitwerken. Hunne vrouwen
zelve vatteden de wapenen op, om de wallen
te helpen verdedigen, gelyk eertyds die van
Sparta deden.
Dewyl in vrye Landen ieder inwoonder
een Krygsman is of fchielyk kan worden,
nemen ze hoe langs hoe meer in de konst van
oorlogen toe, en worden eiken Veldtogt
bedrevener. De legers in tegendeel van
eigen

eigenwillige aüecnheei leners, inzonderheid zoo
d:t- beftaan uit eigen onderdanen, die, # ais
laffe fli.vcn , nauwlyks , mei" veel moeite en
groore tucht to] Soldaten te maken zyc> worden
gedurig zwakker, en wanneer de ouden
verfrnolten zyn, hebben de nieuwe zelden veel
te beauiden.
Insge'yk ook, kunnen vrye Staten de verliezen
die zy komen te leiden, fpoediger herftellen.
Toen de Nederlanders tweemaal e ot
de Kngclichen ond

(Sr )
VAD ERL ANDSCHE GEDAG TEN.
j^^YN Vaderland, helaas! uw luister ^ uw
vermogen,
Is dan , gelyk een damp, voor 'c fchreiende
oog vervlogen!
De naam van Batavier, wat droef en fehan.
delyk lot!
Wordt thans, door 't Waereldrond, ^eracht,
gefmaad, befpot*
Terwyl zyn roem en glans op't heerlykst konden
pryken".
'k Zie, op dit denkbeeld, hém van fchaamte
en ichrik bezwyken,
En roepen : dierbare asch van RUITER,
H E i N en T R O M P,
Al waagde ik onverfaa^d den Vaderlandfchen
romp,
Als gy fnanmoedig deedt, wat zou 't aan 't
nakroost baten?
Uw Leeuwendaal fchynt thans . van 's Hemels
hulp verlaten;
Of liever daar het laf als in een fluimring
ligt,
Is 't vruchtloos dat de Held zyn groo.fchen
taak verricht.
Wat helpt het goed en bloed voor 't Vaderde
rland te wagen,
Zien we onze poging niet kragtdadig onderfchragen
? Ver-

(62 )
Vergeefs rh dat gy , vol moeds, of fïerf t of
overwint ,
Zoo ge in verrnogenden geen onderfteuners
vindt.
Gelukkig Vaderland, als midden in de ram.
pen ,
Waar mede de onderzaat geftadig heeft tc
kampen ,
De heihyke eendragt in uw vrye wallen
woont ,
En ieder Lid van Staat u trouwe hulp betoont
,
Geen zeifs belang het hart der grooten kan
verblinden,
Geen vriend des vyands in een fchynvriend
is te v ;
nden,
Of nooit een vuige ziel, bekoord door eerloos
goud,
U, daar 't verderf reeds dreigt, het bitterfle
onheil brouwt.
Dan kunnen Helden in het ftryden triumfceren
,
En Vaders van het Land zich, op den duur,
zien eeren ;
Dan word de Burgerfchaar, door de Achtbare
Overheid,
In voor en tegen fpoed, een gunstig lot bere
;
d.
Schraagt dan. ö Pylers van dees vrygevochten
Staten!
Uw' Helden, die zien trouw op uw beftuur
verlaten :
Stort

C

(04 )
En zich op eigen zwaard en dapperheid vertrouwt.
Nooit hei ft, o Helden ! u die goede keus
Lerouwt:
In tegendeel, gy hebt der waereid vaak doen
blyken,
Hoe Brit, met Cail' vereend, voor uwe magt
moest wyken'.
Strydt, Batavieren ! ftrydt dan giorieryk alleen
:
Nooit hebt gy, met triurLfj door vreemde
hulp genreen.
Of tracht ge in eenig ryk thans onderftand te
vinden,
Wilt u dan ongeveinsd met eenen Vorst
verbinden,
Die , d .or geen nyd bezield omtrent uw Vaderland,
Ons toonc wat zucht voor u zyn hart is inplant

( 05 )
D E E E R L Y K E
P A T R I O T ,
JE EN man rchtvaardig in zyn daaden,
En taay op 'c voorftel, 't geen 't gemoed
Hem fleeds a!s eerlyK aan koorrit raden
Staat vast in alles wat hy doet:
't Gedruis der razende gemeente,
Welk dringt, en dryft tot fnood beitaan;
Noch ftorm en winden , die 't gefteente
Der Middelandfche diepte flaan ;
Noch 't aangezicht vol drygementen
Des onverzetb'ren dwingelands,
Zyn machtig hem in 't hart te prenten
De fchrik eens wankelbaaren flands:
Jaa fchoon de blikfem fchoot naar onderen
En het heel al in duigen viel,
't Zou hem doen fchrikken , noch verwon*
deren,
Maar trof een onverfchrokke ziel.
IN 'T L A T Y N.
Ustam & tenacem propofiti virum , JNon civium ardor prava Jubentium,
i STAATSM. MENG. MAART. ( E ) NOB

C 66)
Non vufcus inflantis Tyranni
Mente quatit Solida , neque atlster
Dux inquieto turbidus Adrise _
Nee fulminantis magna Jovis manus;
Si fractus illabitur orbis,
Impavidum ferient ruinse.

LES AAN D #
LIE V E L I N G E N .
D E R V O R S T E N ,
JS3E post of waardigheid van s* Vorsten
lievelingen en begunstigden te zyn , is iets
waar naar alle Hovelingen doorgaans om
ftryd dingen , en hun oogmerk bereikt hebbende
, wanen zy gelukkiger dan andere te
zyn ; maar waarlyk, zy gaan onbedagt te
werk , en verzuimen te overweegen , hoe
veele doornen 'er voor hen, onder de fchoonkleurige
roozen verborgen zyn. De gunst
van den Vorst ïs doorgaans gepaard met
een laffe ja laage dienftbaarheid , die nagenoeg
aan de grenspaalen der flaverny raakt.
Steeds durende ongeruftheden kwellen den
lieveling , wyl hy in 't eene uur niet zeker
is, dat hy in 't ander noch in gunst
zal zyn , en zulks noopt hem langs alle wegen
en middelen fteeds waakzaam te zyn ,
dat de fubtiliteiten zyner medehovelingen
hem geen onderfteek doen, en dit alleen is
genoeg, om met bedaarde zinnen , het gewaand
geluk waar aan hy deelagtig is, als
een wezen lyk ongeluk te doen befchouwen.
(EO Hier

( 68 )
Hier by komt noch, dat alle verkeerde
daden van den Vorst , altyd den lieveling
ten laste gelegd worden, terwyl al het goede
't welk dees laastgemelde doet of waar
van hy de beweegoorzaak is , eenig en
alleen aan den Vorst toegefchreven worden.
Tacitus redeneerde des niet verkeerd, wanneer
hy zeide , dat een groot fortuin ook
met groote gevaren verzeld is. Magncs
fortuna , magna pericula. Wanneer men
onder ontelbaaie andere voorbeelden let, op
het treureynde van eenen Haman, op den
dood van Clitus, op het nootlot des Grave
van Esfex en het moordtoneel van den Maarfchalk
dAncre , meet ieder lieveling van
een Vorst zidderen en beeven , en waarlyk
in eenen meerderen graad bedagt zyn, naar
maate de Vorst willekeuriger of bepaalder
heerscht.
De Wysgeer AU'x-ander 5 by Marcus Crasfus
als zyn oogappel bemind en geliefdkoosd,
en die hy in den Raad aanmerk e als zyn
broeder, in den omgang als zyn vriend,
en in verftand als zyn meefter, befloot na
agtien jaren zyn meefter als een hoveling,
nogthans trouw en eeriyk gediend te
hebben , het Hof te verlaaten, 't geen hem
een walg geworden was. Hy nam affcheid,
«n reeds in de eenzaamheid gekomen zynde,

C*9 )
de, die hy zich uitgekozen had , fchreef
hy een laaften brief aan zynen ouden Heer,
naa eenige'beiuigingen van erkentenisfe voor
genooten weldaden 'er deeze woorden by voegende.
,, Voor al myn aankleeven aan uw
„ perfoon en uwe belangen , voor al de
„ moeite die ik genomen heb om u te lee-
„ ren een deugdzaam Vorst te zyn , voor
,5 alle verdere dienften die ik u verder
beweezen heb , ben ik genoeg beloond
geworden , en ik begeer niet meer van
„ u dan deeze eenige befte gunst, nament-
„ lyk , dat gy my nooit weder tot u ont-
„ biede, ja zelfs nimmer aan my fchryve ;
„ want ik heb zoo een tegenzin in het
„ Hof, dat ik het zelve nu verlaten heb-
„ bende , zoo het mooglyk is, het geheu-
„ gen 'er ook van wil verliezen."
Zie daar een gevoelen waarlyk overeen*
komende met het caraóler van een verftandig
man , die naa eenigcn tyd de onwaardige
ketenen van het fortuin gedragen
te hebben, dezelve eindelyk verbryzelt,
en zich yiings op de vlugt begeeft, ora
het gevaar te ontgaan van de wisfèlvaUigheid
van het fortuin in zyn flaaffche grootheid.
Kortom , het is met de gunst der
Vorsten veeltyds gefteld , even als mei dji
Opium , een weinig daar van doet ftaapen,
te veel doet den dood aan.
( E 3 > Wat

170)
Wat rol moet een lieveling al niet fpeelen
, om fteeds in gunst te biyven. Is de
Vorst braaf, deugdzaam en geneigd om de
waarheid te hoorën, dan zeeker kan de lieveling
volgens zyn gemoed fpreeken , doch
is de Vorst niet van dat caraéter, dan is
de begunstigde altyd genoodzaakt te veinzen
en te vleien. Dit evenwel is geen caracter
dat met de naauwgezette deugd en
eerlykheid beftaanbaar is. i)e vleier immers
verenigt in zyn perfoon veele ondeugden ;
want hy is een leugenaar door te zeggen
het geen hy niet meent; hy is een lafaart ,
om dat hy de waarheid niet durft fpreken;
hy is een bedrieger, om dat hy den geenen
misleidt, wiens eigen liefde hy wil kittelen ,
en wat dies meer is.
De vlsicry is evenwel altyd den mseften ho.
velingen en lievelingen der Vorsten eigen,
en is een zoort van Suikerbrood, waar mede
zy hunne meesters wczenlyk vergeven ,
hen maar te vaak doende geloven, dat hunne
gebreken wezenlyke deugden zyn. Intusfehen
is het te beklaagen , dat de vleitaal
zodanig aan de meeste Hoven cn by de
grooten nodig is ; dat een man die in gunst
is , wil hy daar in biyven, wel tegen wil
en dank gedwongen is te vleien.
Waa

(7i )
zy ons loftuitingen doet aannemen, die wy
niet verdienen. Het zyn brave Vorsten die
daar voor niet vatbaar zyn , en trouwe gunftelingen
die hen daar voor niet vatbaar doen
worden. In het algemeen evenwel is het
zeker , dat de waarheid niet wel aan de
meefte Hoven zonder kleding durft verfchei*
nen. Het is ook de minfte Hovelingen en
Gunstelingen kwalyk te nemen, dat de waarfchouwingen
en vermaningen, die tegen hunnen
byzonderen toeftand gedaan worden, even als
het water van de gladde fteenen weg rollen,
zonder eenig nut te doen. Wie zich in
deezen florm begeven heeft, moet 'er mede
voort , als hy niet naar den grond zinken
wil. Zy die aan den oever ftaan, hebben alleen
de vryheid , om de konftenaryen ,
draayingen en gevaren dezer zwemmeren met
rust en in veiligheid te befchouwen. Daar het
evenwel zoo wel als een leger zyne Invaliden
heeft , zal ieder gunfteling wel doen , hy
moet by tyds het wyze voorbeeld van den
vorengemeiden Wysgeer Akxander te vol»
gen.
( E 4 ) VER-

( 7* )
V E R H A N D E L I N G
Over V nauw verband, tusfchen de burgerlyke
deugden en de vryheid.
Vryheid en de deugd , zyn op 't
nauwst met den anderen vereenijfd : zy zetten
zich onderling fterkte en fteun by, en de
ondervinding leert, dat de val der eene onmiddelyk
die der andere na zich fleept. Onmooglyk
is het, by een volk heldhaftige gevoelens
te vinden , 't welk zich zelve genoeg
kleinacht om de banden der flaverny
aan te neemen en in de ketenen te kruipen.
Welke liefde ook voor 't algemeen vvelzyn
kan die ellendige Volken bezielen, die de rykdommen
van het gantfche gebied , door een
eenig mensch met deszelfs gunftelingen zien
inflokken ? Alle bekwaamheden worden 'er
uitgedoofd, en de plaats vervangen door
orgebonde en rukeloze verkwistingen. De
Staat door het verval of de vernietiging der
wetten , uit malkander gefiord , beftaat niet
meer dan in fchyn , en deszelfs in der daad
reeds van den anderen gefcheide deelen,
val-

(73)
vallen by de ligtfte ftoting plotzelyk in ftukken.
De maatfchappyen en de daar uit ontfprote
burgerlyke lichamen, voeren even' als de natuurlyken
de zaden van hun toekomend bederf
met zich , en daarom moet de verftandigfte
wetgever zich nimmer vleien , van
dien ftaat, die maatichappy , aan welke hy
wetten voorfchreef , op eeuwige en onbeweegbare
grondflagen te zullen vestigen. De
driften, hoe zeer beperkt en aan vaste ban*
den gelegd s knaagen echter gedurig en weten
ten lesten een weg te banen voor de ondeugden
, die den Staat eindelyk 't onderite boven
keeren, of door een trapsgewys beuerf, de
overheerfching te we- g brengen , welke den
dood van het Gemeenebest veroorzaakt.
Hoewel nu de Wetgeever niet kan hoopen,
dat hy zyn burgers voor altyd gelukkig en vry
kan maken , kan hy echter door den Staat
eene fterke gefteldheid te geven, aan dezelve
eene lange duurzaamheiJ verzekeren , en zodanig
een verband tusfchen de wetten en de
zeden leggen , dat zy langen tyd tot een
fteunpilaar der burgerlyke vryheid dienen.
Hy boezeme alle harten eene verftandige
liefde in voor de onafhankelykheid. Hy
prente de gehoorzaamheid aan de wetten in ,
en de liefde tot de gelykheid in dezelve. Be.
zit hy voordersde kunst, om deeze deug .en
( E 5 )

(74)
in de zielen zyner Burgeren in te drukken,
dan behoeft hy ook niet te vrezen, dat de
dwmgelandy in lange haar hoofd zal durven
©pfteken.
Het is alleen onder de begunftiging van
de verfjiading der wetten , der eerzugt van
dk LuMn de Maatfchappy, en door de
overtuiging van het weinig belang , 't welk
hunne landgenoten op de vryheid ftellen,
dat ondeugende lieden het durven wagen,
den Staat te overweldigen en te overheerfchen.
Elk Gemeenebese moet zich daarom
vooral hier op toeleggen, dat het alle zyne
leden de vuungfte liefde voor het Vaderland
inboezeme, en die deugden aantweke
, waar uit dit edel gevoel geboren
wordt. Ten dien einde moet het de jonge
heden van kindsbeen af de verplichtingen
leeren kennen, welke zy aan hun Vaderland
deeze zo tedere moeder hebben , ten einde
zy nooit eenig by zonder belang van 'c algemeene
onderfcheiden.
Eik die de menfehelyke natuur kent ,
weet ook , hce deszelfs kwalyk beftierde
driften hem aanzetten , om alles tot zich
te trekken , en zal daarom ook nooit zodanige
heldhaftige zelfsverlochening durven
hopen van Burgers , die geheel aan hun
zeiven zyn overgelaten. Wie befeft dan
ook niet de noodzaaklykheid, dat de wet,
ten

( 75 )
éeri voor de opvoedinge der jeugd waken,
en dat dezelve weinig invloed kunnen hebben
op de volwasfenen , indien zy niet in
hunne prilfte jeugd , als met dezelven zyn
doortrokken.
De Volkeren, die men nog heden om hunne
wysbeid roemt, maakten om die reden
van de opvoeding eene gemeene zaak. Hier
door waren de oude Perfïaanen veilig , te •
gen de befmetting der ondeugden van hunne
naburen, zelfs deugdzaam blyvende in 't
midden der verwyfde Aziatifche Natiën, die
zy met weinig moeite de een voor, de andere
na , te onderbragten. Door dit middel
verkreeg Cr et en den roem , dat het da
beste wetten der toenmaal bekende waereid
had. Die zelfde wyze inftelling tot volkomenheid
gebragt , door den wetgever van
Spartct, deed zyn Vaderland tot den hoog*
iten top van eer ftygen , welke een Gemeenebest
kan wenfchen , en 't was het
verzuim of zegge men liever de vernietiging
dezer algemeene opvoedinge , welke
Lacedamon onherftelbaar ten val bragt. Kan
'er na zulke voorbeelden wel een Staat gevonden
worden, dwaas genoeg om te twyffelen
, of het aanneemen eener foortgelyke
inftellinge nuttig kan zyn ?
* Het is bekend, dat bevelen niet in ftaat
zyn, den menfche het gevoel mede te deelen,

(76)
kn , en dat de ernftigfte vermaningen zeer
weinig indruk maken op bedorven harten. Indien
de Staat dan de eerfte jaaren der Burgers
aan den wil en de vooroordeelcn der
ouderen overlaat, wie zal haar oan de verzekering
geven, dat deugd en patriotifche
gevoelen deeze gewigtige bezigheid altyd
zuller beftieren ? Wat zekerheid is 'er dat
heersch uchtige Vaders zich niet benaarftigen
zullen, om hunne eigen denkbeelden aan hun
kroost in te prenten, en 't zelve zullen maken
vyanden van dat Vaderland , welks
befchermer het moest zyn.
Eene opentlyke opvoeding is voor die Volken
onnut, welken het menschdom fchande
aandoen , en den fpot dryven met de mannelyke
deugden van Gemeenebest geandheid.
Alle edele gevoelens tot zucht naar redelyke
vryheid, is te eenemaal uitgedoofd in de
harren dier armzalige flaven. Gebeurt het,
dat een Vorst die deeze menigte dryft, een
walg heeft van de redenloze onderwerping en
onderftaan wil hen in menfchen te'veranderen,
zal hy 'er nimmer althans zeer bezwaarlyk in
flagen, voor en al eer hy het oorfpronklvk
gevoel van redelykheid in hunne zielen heeft
verlevendigd , en hun hunne verwaarloosde
rechten heeft leren kennen: rechten , tegen
welken geen praescriptie kan plaats grypen, alzo
zy gegrond zyn in 'smenlchen weezen. De
deugden immers, die door een meester aange»
pre~

( 77)
prezen worden, ziet men ras door fcheinheiligheid
vervangen.
Was de overheerfching enkel een kwaad van
vroegere tyden, had de gefchiktheid of hebbelykhèid
tot flaverny geen tyd gehad, om de
harten geheel en al te bederven, dan mooglyk
zou de' ziel der menfchen, by 't aannaderen
der deugden , haare vorige agtbaarheid en
waardigheid hebben wedergekregen.
Men vertrouwe evenwel, dat de Burgers
ten lesten niets onbeproefd zullen laten, om
het gezach der Vorsten te beperken, en dat
eene geweldige omwenteling op 't lest de verdrukte
vryheid zal herftellen. Men kan het
niet genoeg herhaalen, de gewe'denary en de
deugd zyn twee dingen die als water en vuur
tegen dtn anderen ftryden ; en wat de eene
wint, moet de andere verliezen.
Wanneer een deugdzaam Volk, door de famenloop
van omftandigheden of door onagtzaamheid
en het verwaarlozen zyner rechten,
deszelfs vryheid verliest, kan men zich veilig
verzekerd houden, dat des dwingelands macht
verre 'er af is, van beftendig gevestigd te zyn.
Onbuigzaam e lieden , gewoon de wellust te
verimaden, zullen eindelyk opftaan, en hem
onder zyn eigen troon verpletten.
't Is een treffend toneel voor den Wysgeer,
die

(78)
die de gefchiedenis der Volken doorloopt, de"
zeden en de gulde vryheid der zamenlevingen,
gelyktydig te zien ryzen en dalen, en niets
itrekt rneer tot bewys, van derzelver onderlinge
vereeniging. De Jaarboeken der waereid
leveren ontelbaare bewyzen dezer waarheid
op.
Hoe verbazende is bet, dat de Gemeencbesten,
door zulke treffende voorbeelden ge •
waarfchmvd, de losbandigheid der zeden en
de eerfte kenmerken van het toenemend verderf
, met zo veel onverfchilligheid aanfchouwen.
In zulk een geval zal eene verlichte
Overheid zich fpoeden, om een geneesmiddel
te beproeven, zo dra zy maar de eerfte toevallen
van het kwaad ontwaar wordt.
Het vervolg hierna.
STAAT-

09)
S T A A T
E N
Z E D E K U N D I G E
R E F L E X I E N.
i.
D oor Sylla voorbeeldelyk te ftraffen, zou
men andere kwade burgers den moed hebben
doen ontzinken, en door hen tot hunne oude
beginfelen terug te roepen, den val van 't
Gemeenebest zo niet voorgekomen , ten minfle
lange vertraagd hebben. Zeker althans is
het, dat de ftrafoeffening die hy verdiende ,
de misdadige heerschzugt van de genen, die in
verzoekinge gebragt wierden om hem te volgen
, met fchande zoude gebrandmerkt hebben.

( 8o )
2.
Toen Philoptemer Sparta had overweldigd ,
fchafte hy de wetten van Lycurgus omtrent
de opvoedinge der kinderen af, uit vrees, dat
de fierheid van gevoelens, het noodzaaklyk gevolg
der ftrenge tueht, hen ongefchikt zoude
maken, om onder het j

C 81 )
en veragtelyke Natie in helden hervormend
Dit behoort tot het zamenftelfel der wetgeving
en hangt af van het bedek , 't welk
man in derzelver fchikkinge volgt.
4.
De wetten, die de vruchten der Vryheid zyrfy
moeten ook in alles den geest der Vryheid ademen.
Zy moeten van de Burgers geëerbie-<
.digd worden, en dezen beurtelings eerbiedigen.
De wetgever kan des geen veiliger middel
bedenken, om de menfchen agtingswaardig
en onbekwaam te maken , om iets te
verrigten , dat de edelheid hunner ziele kan
fchandvlekken , dan hen te overtuigen, dat
hy geheel en al met dezelve vervuld is. Hy
moet tegen de leden van een Gemeenebest,
altyd als tegen vrye lieden fpreeken, en
hen hier door overtuigen , dat 'er niets boven
de waardigheid van een vryen burger i^'
De dienaren der wet moeten in 't oeffenen
der plichten van het Overheidsampt,
altyd indagtig zyn, dat zy over huns gelyken
gebieden; alle trotschheid en gemaakt*
* STAATSM. MENG. (. F ) Uiê,

-C 80
fteid, om zich van 't Volk te willen onderfcheidon
zorgvuldig vermeiden , en den geringften
mensch in tegendeel met oplettendheid
ï eli- ndelen , om dat hy zo wel een bur-
. ger van den Staat is als zy , en dat hy in
die hoedanigheid niets boven hem verheven
kent, dan 't ligchaam des Volks. Dit wettigt^
noch de flauwhartigheid der Overheidsperfonen,
noch de ftraffeloosheid derkwaade
burgers ; uit hoofde , dat de verdraagzaamheid
der ondeugden een misdaad is van deft
genen , aan wien de zorg is toevertrouwd
om dezelve te ftraffen , en dat de deftigheid
en geftrengheid tegen de boosdoenders,
der zulken eigenfchappen zyn, door weiken
de wet zyne Godfpraken bekend maakt.
61
Door den Burger te eerbiedigen , zal men
hem verplichten , zich zei ven eerbied toe te
dragen; men zal hem een weerzien inboezemen
tegen de neigingen , die de ziele bekrompen
maken, en hem in ftaat /lellen om
grootfche dingen te doen : de harten zullen
zich voor den wenk openen, welke men dezelve
weRvchte te geven , en gevoelig
worden voor de bekoorlykheid der eere.

(83)
7-
De doodftraf moet nimmer plaats hebben,
dan om menfchen aan de krytendfte euveldaden
fchuïdig, uit de zamenleving te roeien,
en misfchien zou het voor den Wetgever
roemwaardiger wezen , indien zy geheel onbekend
ware, en dat hy middelen had kunnen
uitvinden , kragtig genoeg, om die mis.
dry ven voor te komen, welken de doodftraffe
fchynen noodzaaklyk te maken.
8.
Om de liefde tot eere waarlyk voor 't
Gemeenebest nuttig te maken , meet men
die met de liefde voor het Vaderland vereenigen
, op dat zy haar gelyktydig ten leidsman
en doel ftrekke , in alle haare gangen.
Het zoude anders te dugten zyn , dat zy
van den weg afwykende, aan de maatlchappy
gevaarlyk wierd, in fteede van nut aan
te brengen. Indien de Staat wel gefield is,
zal elk Burger die naar waarde hoogfehatten
, en beftendig 't oog op zyn Vaderland
gevestigd houden , en alle roem of eer veragten
, die van 't belang van het Gemeenebest
gefcheiden is. Waar uit ontegcnzsglyk
vólgt, dat de waare liefde tot eer, niet dan
(Fa) in

( 84)
in vrye landen kan worden gevonden , en
zulks , om dac men alleen in dezelve kan
zeggen : lk heb een Vaderland dat tny be*
tnint, en wetten, die my befchutten.
9-
Indien men de Burgers in hunne eerfte
kindsheid de daden leert kennen der genen,
die de bclangens. van het Gemeenebest
behartigden ; indien de onderwyzers, door
den Staat aangefteld , de jeugd onderhouden
over de heldhaftige bedryven , in 's Lands
jaarboeken opgetekend ; indien zy haar derzelver
fchoonheid doen gevoelen , en de
zugt, om zich na die groote voorbeelden te
vormen in derzelver boezems weeten te verwekken
, zal de liefde tot eere ongetwyffeld
een ingefchapen beginzel worden , van alle
de kinderen van het Vaderland , en dat hemelsch
vuur in hunne zielen ontftoken , zal
eene werkzaamheid en beftendigheid verkrygen
, die alle uitdovinge of uitblusfinge zullen
beletten.
10.
De gewaande Wysgeeren , die in de
ver-»

C8 5)
verfchillende eeuwen den Godsdienst hebben
beftreden , waren wel zeer kortzigtig
; dat zy het naauw verband tusfchen
denzelven en het geluk der maatfchappy
niet befeften. Zyn 'er immers
niet duizende gevallen , waar in de
mensch zyn toevlucht moet nemen tot
de denkbeelden van Godsdienst , ten
einde in ftaat te geraken om iets te
verrichten , waar toe een zoort van
zelfs verlochening gevorderd wordt, welke
de deugd' alleen , van deeze hulp
verftoken , onvermogende is ons in te
boezemen ?
II.
Het moet voor alle Volken , die op
hunne Vryheid jaloers zyn , een algemeenen
regel wezen; ie benoeming hunner
Overheids perfonen heilig voor zich te bewaren.
Zoo draa immers het ligchaam,
het welk met de uitvoerende macht bekleed
is , zich het recht aanmatigt , om
zyn eigen leden te verkiezen , dan is
het te vreezen , dat die Raadsheeren die
waardigheden in hunne geflachten zullen
trachten se vereenigen , het e.eeu de gewoone
voorloper van overweldiging is»
(E 3)

( %6)
12.
Eene wettige gelykheid tusfchen alle de
leden van den zelfden ftaat , is de ziel
van elk Staatkundig ligchaam. Allen moeten
aan dezelfde verplichtingen onderworpen
zyn , en het is den wetgever niet
geoorloofd , den eenen burger eenen last
op den fchouder te leggen ' van welke
hy anderen zoude bevryden. j
IS-
Het oude Staatsgeflel van Spana was
een meefterftuk van s' menfchen vernuft,
en de eindpaal der ftaatkundige volkomenheid
; welken allen , die de volken
wetten geeven , zoo veel het hun mooglyk
is , moeten genaken. De reden ,
om welke onze tegenwoordige inftellingen
meestal verkeerd zyn , is, dat zy
op tegenovcrgeftelde beginfelen van Ly.
turgus Iteunen.
14.
Het is eene der grootfte dwalingen in
ftaat-

C -87)
ftaatkunde, te wanen * dat de vermenigvuldigde
Volksvergaderingen , met de
goede orde en een Gemeenebest niet begaan
baar zouden zyn. Niets verbindt in
tegendeel den Burger meer aan zyn Vaderland
, dan de hebbeiykheid, om zich
met het gemeene welzyn bezig te houden.
Niets veredelt zoo zeer de ziele
, niets belet hem kragtiger , om
zich buiten den nauweh kring zyner
byzondere bezigheden te befluiten,
dan de geest van waardigheid , die
de grootfchc vertooning der wetgevende
macht , in welks oppergezach elk
Lid gevoelt zyn aandeel te hebben ,
den Burger inboezemt. Niets trekt
de banden , welke de Burgers onderling
vereenigen moeten , vaster te za.
men , als , dat zy zich dikwerf vereenigd
vinden , om de algemesne belangens
te wikken en te wegen.
15.
Schoon men niet kan betwisten , dat
de behandeling der byzondere zaken aan
het Volk overgelaten , den omloop van
het Staatkundig werktuig moet belemmeren
en vertragen , volgt hier uit in
geene deele , dat het de algemeene belan-

C 88 >
langens niet in het oog houden moet ï
en gedurig zorgen voor de handhaving
der wetgeving , tot welke het voornar
mentlyk is gehouden.

CM 5
VERVOLG EN SLOf
D E R
V E R H A N D E L I N Ö*
Ovêr V naauw verband tusfchen de Bur­
gerlyke deugden en de Vryheid*
]Q)^ E
deugden, die voorheen den roena
onzer voorvaderen uitmaakten, ja ruim zoo
veel dan hunne wapenen toebragten, om hen
by andere vreemde Natiën te doen eerbiedigen
, fchynen thans by derzelver nakomelingen
in vergetelheid geraakt te zyn. Alle
die wonderen van rechtvaardigheid en liefde
voor het Vaderland, welke hen als verhevener
weezens dan het gros der menfchen deeden
voorkomen, worden helaas, by ons, maar
al te vaak onder die harfenfchimmen gefield,
waar mede men gewoon is de kinderen naaf
bed te jaacn. En waar van daan dit? Daar
van daan; dat een zwerm van valfche drogredenaars
onze harten door hunne bedrieglyke
leere verbasterd hebben.
STAASXM. MENG, APRIL. ( G ) Di*J

( 9° )
Die ydéfe praatërs Ieeren, dat eigenliefde
alleen de eenige dryfveer van alle onze daden
of handelingen is en ook zyn moet.
Volgens hen is het hoogfte goed in de wellust
geler/en, tot welke onze wenfchen zich
moeten bepalen. Elk mensch, dus redereeren
;..y al voorders, moet zich zelfs als het
centrum der geheele maatfchappy aanmerken,
en zich nooit om het welzyn van 't Vaderland
of vrienden bekreunen , dan in zoo verre
hy voordeel daar uit trekken kan. En wat
is 'er gebeurd ? Die gevaarlyke leere is
maar al te greetig by veelen aangenomen, 't
geen ook niet te verwonderen is; want, de
driften, welke zy begunstigde, moesten haar
fpc-edig veele aanhangeren maaken, en de
Jaage gevoelens , die een natuürlyk gevolg
van die redeneeringen zyn, hebben maar te
zeer de plaats ingenomen der 'oude en alom
me zoo beroemde deugden.
Maar belaas ! het blyft 'er niet by. Deeze
gevaarlyke drogredenaars worden onderfteund
, door een noch gevaarlyker zoort,
ti;e nie ;
te vreden den Borger zyn gehoor
vereeïd te hebben tegen de Hem van het
Vaderland , en de verplichting, die hy aan
't zelve heeft, in zyn hart vernietigd te hebben
, ook bovendien beproeven, of zy zyne
driften van eene verfchriklyke teugel kunnen
bevryden , door welke derzelver heftigheid
zoo niet altyd 3 althans zeer dikwyls bedwon-

f91)
dwongen wordt. De vreeze voor een
wreekend God, die zy zoeken uit te doven,
heeft dikwerf den rampzaligen doen terug
keeren , die reeds op den oever der zinkpoeftond,
waar in hy zich wilde neder ftorten
; en, hoe dikwerf weerftond niet het ongerust
geweten de bedrieglykheid en de ver»
lokkinge van de ondeugd, door zich te verbeelden
, dat de Godheid gereed ftond, om
den wankelende te ftraffen, om hem door den
donder te verpletten!
Hoe veelen zyn 'er niet eenig door
de hoop eener eeuwige belooninge aangemoedigd
, om als ware helden en oprechte
Patriotten hun leven aan het Vaderland op
te offeren 1 Hoe veele brave, eerlyke en
deugdzaame lieden hebben niet, ondanks alle
wederwaardigheden, tegenfpoeden en vervolgingen,
met lydzaamheid den last van een
rampzaligft leeven getorscht, eenig en alleen
in de zekere verwagtinge van eene toekomende
rust.en vergenoeging, die de gedagtenis
hunner vorige rampen moest vernietigen
en uitwisfchen ƒ Maar ach! zederd die nieuwe
en vervloekte drogredenaren, heeft de Maatfchappy
haare grondflagen zien waggelen, door
de itoutheid van die- bedorven lieden , welke
uit het ongeluk hunner medemenfchen
een misdadigst genoegen fmaakten.
Hadden de hedendaagfche Wysgeeren } ja
(Ga) zelft

C n )
zeTs Staatkundigen, in ftcede van zich toe
te leggen , cm de driften hunne zyde te
doen kiezen , en zich onder derzelver beföherminge
eenen talryken aanhang te malen
. hadden zy, zeggen wy, op het voorbeeld
van den groten ja Godlyken Socrates,
alle hunne pogingen aangewend en zich (leeds
bevlytigd , om het bygeloof, (die dochter
der onweetendheid, waar door de achtbaare
eenvoudigheid des Godsdienst zoo vaak ontkend
wordt) te beflryden, zouden zy in fteede
van vervloekingen, voor altj^d , de toejuichingen
van alle vrienden der deugd verdiend
hebben.
_ Wanneer zodanige ongerymde Hellingen
diepe wortelen gefchoten hébben, neemt het
zoo nc dzaaklj k verhand tusfchen de zeden
en de Vryheid ras een einde, en welk eene
voorzigtigheid en fchrandei ht id moet hy
dan niet bezitten, d:e zich aan 't geluk van
zyns gelyken Opoffert, om de vryheid van
een Gemeenebest tegen gedurige aanvallen
te handhaven ! Wat moed hebben de leeden
der Maatfchappy niet van roden^ (m alle
de deelen vereenigd te houden , van een
ftaat , die ftceds gereed is, om door de verfchrikkelyke
fchokken der h-erschzugt, van
een g

C 93 5
der Maatfchappy uitmaken, zou men fchier
jn het denkbeeld komen, dat de diepdenkendfte
wysheid nauwlyks vermogende is,
om aan dee^e laasten een kort beftaan te verzekei
en.
Maar Gode zy gedankt, daar de Vryheid
een goed is van al te groote waarde , om
niet de geheele oplettendheid der Burgery te
verdienen, biyven 'er ook middelen over,
door welke een Wetgever, dezelve tegens
de ondernemingen van heerschzugtige menfchen,
wel deeglyk kan beveiligen,
De wetten , by voorbeeld, dieren zorgvuldig
te vermyden, om aan een Overheids
perfoon , of zelfs aan een lighaam van overheden,
eene te wyd uitgeftrekte en te onbepaalde
macht te geeven : ja zy behoren
nooit de. onvoorzigtigheid te hebben , o:n
arm één mensch het beftuur van den
fbaat te betrouwen. Hoe bloeiend o >k de
toeft nd van den ftaat, hoe dierbaar het Vaderland
den burgeren ook motje weezen ,• zoo
draa zulks gebeurt, loopt de Vryheid het
grootst gevaar.
Een eerfte Overheids perfoon, die geen
amptgenoot heeft, wiens tegenkanting hy te
duchten heeft, brengt zyne ontwerpen veel
gemaklyker ter uitvoer , dan een Lid van ,
den Raad, die alles van den naayver zyney
( G 3 ) me-

(94)
medebroederen te vreezen heeft. De fchatten
van den ftaat , welke ter zyner befebikkinge
zyn, dienen hem om zich afhangelingen
te maken; terwyl eene beftendige legermacht,
waar van hy het hoofd is, in zyne
handen een werktuig van overweldiging kan
worden. De gefchiedenisfen bevestigen immers
, dat geen Volk onder eene alleenheerfching
gebragt is, of het heeft zyne Vryheid
verloren. Noch erger is het, wanneer de
verwyfdheid Burgers en derzelver onverfchilligheid
hen bewogen hebben , om 't bewind
erflyk te maken; ten einde de onrust der
verkiezing, en de moeite om de waare verdienften
van de kuiperyen te onderfcheiden ,
te vermyden.
Dan ftellen zy 't Gerreenebest bloot, om
geen regel van gedrag te hebben, wanneer
het bewind uit de handen van een mensch
van bekwaamheid , in die van een flegthoofd
valt , of 't flachtoffer te worden der onafgebroke
heerschzugt van een geflagt , dat
mooglyk deeze erflyke opvolging zal bezigen,
om zich onaf hanklyfc te maken.
Een wys volk wagte zich, om de uitvoerende
macht, anders dan aan een tairyk lichaam
te geven , ten einde de famenzweeringen
tegen de Hooge Overheid ten uiterfte
moeilyk te maken! IfJet verdeele dezelve
tusfchen verfcheide leden, welke zich
on-

C 95 )
onderling -mg an ! Het boude aan zich de
keuze der Ove heid perfonen en veroorlove
nimmer dat eenige orde zich by uitfhiiting
de waard gheden van den ftaat aanmatige !
kortom, dat het overtuigd zy, dat de gelykheid
ce grond der Vryheid is , en dat het
Vaderland dus alle deszelfs weldaden gelykelyk
tusfchen zyne kinderen moet verdeelen!
Het is evenwel voor de veiligheid der gemeene
Vryheid niet genoezaam, dat de wetten
waken, om 't bewaren der gelykheid,
van Staat , indien zy verwaarloosd hebben,
in de ongelykheid der middelen te voorzien.
Zoo draa eenige particulieren rykdomrr.cn
genoeg bezitten, om een groot getal Burgers
in hunne ontwerpen te doen deel nemen ,
kan men veilig rekenen, dat.alles verloren
is. Hunne fchatten en bezittingen zuilen
hun fpoedig eene overmacht hoven de overheids
perfonen bezorgen, alz^o 'er altyd
lafhartigen gevonden worden, die hen daar
toe den weg baanen. Elk Gemecnebest dat
de waardy der deugd kent zal zoo veel doenlyk
de goederen zyner leeden , in zekere middelmatigheid
houden. Het voorbeeld der
weelde en pracht, 't gevolg van göoote rykdommen
,* vernietigt immers trapsgewyze
de zedigheid en volks gewoonten. Het
maakt dat elk met zyn ftaat te onvreden
is, en veragting heeft voor de fpaarzaamheid
en eenvoudigheid, die nogtans de
( G 4 ) bron

on van bet geluk waren; en duizendenieuwe
begeertens verwekken ten lesten in den
ftaat eene gevaarlyke gisting , die wel eens
in deszelfs gebeele ontlloping eindigt.
Om diergelyke onheilen voor te komen ,
dienen dierhalve de wetten te zorgen, dat
de bezittingen en rykdommen verdeeld biyven
en niet in weinige gedachten overgaan.
Met een woord , de goede orde in den ftaat
vordert, dat geen Burger ryk genoeg zy ,
om de vryheid zyner Landgenoten te kunnen
kopen, als mede; dat 'er geen een arm
genoeg zy, om in de verzoekinge gebragt te
kunnen worden, van zyne vryheid te verkopen
aan,iemand, die hem zoude willen onderhouden.
Het Volk dient ook zyne Overheden te
verplichten , om hun van hun beftuur rckenichap
te geeven, terwyl het gezach deiwetgevende
macht een teugel moet zvn , voor
allen die ongelukkig genoeg zyn , om heerschzugtige
oogmerken in hunne boezems te
koe-teren. Daarom dient de wet den tyd
hunner bediening te bepalen ,' als een der
kragtdadigdfte-middelen, om hen van de hoge
Overheid af hankelyk te houden. De Overhe.
den evenwel, moeten altyd eene genoegzame
macht hebben, om zich zeiven ende wetten,
wier dienaaren zy zyn, te doen eerbiedigen.
Zy moeten, zoo lange zy alleen 't wetgevend
Jighaara tot zintuigen dienen > eene bdhoeriyvVH
k?

(97 )
ke gehoorzaamheid vinden by alle de leeden
van dat iighaam.
Wanneer zy onderftaan , zich meer macht
aan te matigen dan hun is toebetrouwd , en
zich veroorloven willekeurige bevelen te
geven, dan moet de Burger macht hebben,
dan moet het hem vry itaan, zich tegen
hunne ondernemingen te verzetten. In alle
andere gevallen vordert de biilykheid, dat zy
het algemeen vertrouwen bezitten , en dat
het' Volk zyne keuze wettige , door den eerbied
die het bewyst aan hen, die het verkoor.
Elk Burger benaorftigJe zich te Spana,
om op het eerste bevel der Overheid, den
hem opgelegden plicht te vervullen; nooit
kende een volk beter en grondiger de waardy
der vryheid , en was te gelyktydig meer
onderworpen aan het gtzach der wetten.
Niets kan aan de eere, om het gebied over
vrye menfchen te voeren, gelyk gefield
worden ; maar de moeiten aan het Overheidsampt
gehecht behoren de deugdzamen, die
hunne bekwaamheden eenig aan het welzyn
van het Vaderland toeweyden in aanzien en
liefde des volks te brengen ; zy zyn het, die
daarom de algemeene aehtinge verdienen.
Indien deze eigenaartige beloning hun word
onthouden, indien in tegendeel de oprechtheid
en . liefde tot rechtvaardigheid, aan ver-
C G
5 ) yob

C 98 )
vo'gingen , laster en kuipzugt te prooy ftrefc.
ken, zal de nayver noodwendig uitgedoofd
worden , en domoren zullen de plaatzen
bekleden, die aan de kondigen toebehoren.
Dit was een der hoofdoorzaken, waarom 'Athene
ten val kwam. Elk Gemenebest zal dan
wel doen , den middelweg tc houden, tusfchen
biind vertrouwen en ongegrond mistrouwen
, ena?onder zekere bepalingen aan
deszelfs Regeerderen de vryheid laten, om
hunne bedieningen waar te neemen , en de
daar aan verknochte macht uit te oeffenen.
Het zy egter gezegd ; het geweld der Overheerfchers
is niet altyd en aücen het grootst
gevaar voor de Burgerlyke vryheid. Wanneer
een dwingeland onder de begunstiging
der binnelandfche beroertens , -geheel en al
het gezach in handen gekregen heeft, verenigt
doorgaans de verontwaardiging die
aller gemoederen vervult, de twistende partven
, en beweegt hen de handen in een te
fïaan> om den Ichender der wetten te ftraffen.
Maar doorgaans berykt de dwingelandy,
zwak in den beginne , haare oogmerken
door onmerkbaare vorderingen , en langs
duistere wegen. De Burgers daarom moeten
voornamentlyk zich in acht nemen, tegen
onverfchiiligheid en losbandigheid; hunne
aandsgt, altyd op de gemeene zaak gevestigd
, moet heb in itaat lieUen, om de bedekte

(99)
dekte aanflagen eener misdadige Jieerschzuht
aan den, dag te brengen.
Wanneer eenige menfchen zich verenigd
hebben, om voor hun gemeen welzyn te
zorgen , en in onderiinge vereniging te Ieven
, zyn zy alleen gerechtigd, om de nodige
wetten ter handhaving hunner gemeenfchap
te maken ; en zo draa een of meer
zich het recht toeëigencn , om die na hun
willekeur te regelen, dienen zy over hunne
illegaele handelwyze gecorrigeerd en geftraft
te worden. Want immers, hoe veel
tyds 'er zederd het vernietigen tier hoog/Ie
wettige macht verlopen is $ zoo blyfe net
Volk toch altyd gerechtigd, cm op de heriteliing
zyner rechten aan te dringen: zy
zyn van de menfehelyke natuur onafichydelyk
en verftandige wezens kunnen die niet
afftaan zonder hunne eige laagheid en vernedering
te erkennen.
Het fchoonfchyncnd voorwendzel, om het
grondgebied van den ftaat door Oorlogen
uit te breiden , is doorgaans het middel waar
van zich de legerhoofden bedienen , cm
hunne macht te vergrooten, doch waar in
de burgeren hun niets moeten toegeven.
Men gelove het vry, zeiden werden de
wetten gehoorzaamd, onder het gedonder
der wapenen. De macht die men verplicht
is, aan een Veldheer toe te betrouwen ,
kan

C roo )
tan in handen van een hcerszugchtige al te
ontzachlyk worden. Sparta zag zynen roem
verdwynen, zoo draa het, voortgedreven door
de heerschzugt van EENEN , de wyze inftellingen
van Lycurgus verliet. De woede
van te willen heerfchen bragt Athenen ten
val, en was de oorzaak vmRomes ondergang.
Deze zyn de voornaamfte middelen , die
de Maatkunde op'evert , om de vryheid der
Gemenebesten te beveiligen, tegen de omleggende
gevaarlyke klippen ; maar de zeden
der Burgers zyn en biyven altyd wel de
zeke. ue waarborgen , zoo van de vryheid
als \an het welzyn van het Vaderland Dit
is de onwankelbaare grondflag, op w e'k-en de
gcfteidheid van ieder Maat moet geveftigd
worden. Indien zy dit ffceun misfen , zullen
alle andere voorzorgen ydel en ongenoegzaam
bevonden worden. De Overheden
ziende, dat hunne pogingen niet onderfteund
worden, zu'len allengs ens verflauwen, en
verfmaad e rechten, zullen alle kracht en gezach
verliezen.
O deugd ƒ Dit is uwe heeilykfte elgenfchap
, dat gy overal de gelukzaligheid vestigt,
waar gy uw beminneljk gebied moogt
voeren ! Gy zyt der menfehen wezenlyk
goed , en maakt teffens het geluk uit
van een yder in het byzonder ! De waarneming
uwer v/etten verzekert het nut der
Maatlchappy ! In
- V
f

( IOI )
Tn de ceheele Natuur is 'er geen voortreflyker
weezen, dan een mensch die zyn
Vaderland oprecht lief hebbe; dan is hy
het volmaakite werkftuk der Godheid, het
welk zy met guriftige oogcn aanziet Aan
die weid: d' »e planeten geiyk , weiken in
den knng hunner werkzaamheid, het licht
ert het leven verftpreiden, boezemt de opregte
Burger aan zyne Landgenoten dien
yver in , weike hem bezielt en doet gloeien.
Het is een brandend vuur , dit aan
alles een leevenbarende warmte meededeeit.
Zyne gefprekken vervuilen aller harten met
eere heilige liefde v>or de d.ugd. Zyne
bedryven, met het merk der Vaderlandsliefde
b. ftempeld, verwekken eene edele drift
in de flauwhartigfle zielen, terwyl hy alleen
le ft en beftaat, door het leven van het
Gpmenebelt, welks roem de zyne uitmaakt.
In wat rang de waare Vaderlandminnaar
, door de keuze zyner Medeburgeren
geplaast is , of met welke bediening
zy hem wilen bekleeden; zoo biyft het welzyn
van bet Vaderland altyd zyn eerfte ,
of om beter te zeggen, zyn eenige beweegreden.
Als Overheid, zwoegt en waakt hy
voor de rust van den Staat; terwyl hy geftrerg
en oprecht voor de handhaving en
bewaring der wetten zorgt. Indien hy aan
het hoofd van het leger overwinnaar is ,
zoekt hy niet anders, dan eenen roemrvken
Vroede

( tos )
Vreede voor zyn Vaderland; en in den tegenfpoed
draalt hy geen 'oogenblik , om
zyn leven voor dat Vaderland op te offeren
, eerder dan het zelve door eenige fchande
onteerd te zien.
Gebeurt het, dat de Zedigheid, der deugd
natuürlyke gezelliflbe , of wel de onagt-
Zaamheid zyner Medeburgeren , hem vergeten
, dan zal de zelfde liefde voor het Vatlei
land , aan de duisterheid van zyn afgezonderd
leven eere by zetten; terwyl de bilfyke
wetten en waatë verdiensten aiieen in
hét openbaar zyne goedkeuringe zullen wegdragen.
Als gemeen Soldaat zal hy zyne
fpitsbroederen een voorbeeld van dapperheid
en krygstucht geven; tewyl hy in de verwarring
van den nederlaag den Vyand een
onverzaagd wezen, en eene onwankelbaare
kloekmoedigheid aanbiedt.
Wordt hy ongelukkig in moeilyke en door
verdeeldheden beroerde tyden geboren, dan
kan de rechtvaardige zaak alleen hem onder
haare verdedigers tellen. Hebben de losbandigheid
in het zedclyke en de cnverfchilhdieid
voor het algemeene welzyn, de Conirituüe
van den Staat doen wankelen; dan
toeft hy geen ogenblik , om beiden door
zyn onopfpraaklyk gedrag, en het oeffenen
der geftrengfte deugden, opentlyk te veroor
deelen.
Wan-

C 104 )
; Wanneer het drukkend 'geworden bewind
hem de vertoning oplevert der 11averny
en der dvvingelandy, op de puinhopen
der wetten gevestigd ; dan beproeft
hy , als te groothartig , om in de fchande
zyner Landgenooten te deelen, of hy wederom
een vonkie der liefde 'voor de vryheid
in hunne herten kan ontfteeken. Ge.
lukt het hem, hen uit dien flaap van zorgeloosheid
te doen ontwaken , is hy daad-
]yk de eerfte gereed, om de woede der dwingelandy
te trotzeeeren. Doch , indien de
verlaging hunner zielen', met, de fchande gemeen
geworden, hem geen hoop meer overlaat,
om hun het bezef hunner e ;
ge waardigheid
weder te fchenken; dan zal hy
dien verachtelyken hoop verlaten , en zoo
lang het geheel al doorlopen , tot dat hy
eeneMaatfchappy aantreft, die noch in het
genot is, van haare aangeboore rechten. Liever
zal hy zich in de verfchrikkelykfte woeftynen
verbergen , dan aan den waren wysgeer
het zoo vernederend fchouwfpel te verkenen
van een menfeh, die het edele van
zyn weezen kent, en echter toeftemt om het
zelve te verlagen, door zich aan een fchandelyk
juk te onderwerpen.
O Vaderland ! O Vaderland ! Voorwerp
der aanbidding van alle braven! Hoe aangenaam
, hoe roemryk is het niet, zyn ieven
op uwe altaren te offeren! O VryheidJ Eede-
le

( 104 )
Je drift van grote zielen ! Ongelukkig zyn zy,
die nimmer uwe cnuitfpreeklyke genoegtens
(maakten.
Gelukkig ja driewerf gelukkig is de gene,
wiens hoofd door een bugerkroon verfïerd
word; en hoe gelukkig kan hy zyne da.
gen in rust flyten, onder de befcherming
van de wetten , en v?.n dat lighaam , waar
van hy een Lid is. Niemand onderwindt zich,
om zich boven deze wetten te verheffen,
of anderen onder verplichtingen te leggen,
aan welke hy zich heeft onttrokken.
Een vry man vreest niet voor die onvoorziene
Hagen , voor die verfchriklyke bevelen,
welke door den mond van een Mees*
ter uitgeboezemd worden, om de ongelukkige
flachtöffers eener willekeurige
macht te verpletten niets kan hem verhinderen
, om het belang van den Staat,
even als dat van zyn eigen goed te behartigen
, en om aan zyne Medeburgeren een voorbeeld
te geven, van eerbied voor de wetten
en alle Vaderlandfchc deugden.
Dat zy, welken zulk een geluk te beurt
valt , alle hunne zorge aanwend .n, om het
zelve te bewaren ! Laten zy toch altyd
overwegen , hoe ongelukkig de .Staat der
zulken is, die de waardy der onfehatbaare
vryheid niet kennen !
DICHT-

( 105 )
D I C H T K U N D I G E
G E D A G T E N
OVER HET
G E L D ,
Of het vermogen en tT invloed van
den Rykdom,
6 Cjreld! ö rykdorn! ö gy zwang're fchattrezooren
!
Wier kraeht door Vloten zelfs en Vestingen
kunt booren ,
Gy zyt het die vaak veilt voor uw' geichraapten
hoop ,
Verftand , ja deugd te koop.
STA ATSM. MENG. APRIL. ( H) Geen

C 106 )
In 'swaerelds uclrend , wist geen flerv'hn^
van uw tiekken,
ö
ó Lokaas van de dood ! Gy dekte
gebrek)-en
p-en
Van pest of hart, als nu. 't Was vreede
wyd en zyd,
Dit was de gouden tyd.
't Befmettend woordje , Arm , veragtlyk
thans by allen ,
Bleef onbekend.
in de ftallen
By 't vee , in 't veld of
Leefde elk gerust. Natuur, die ryklyk gaven
ipilt,
6
Voede ieder even mild.
Geen Erizichtons, geen Tantalen onzer eeuwen
,
Geen goudgnffoenen , die al ftaag om meer-,
der fchreeuwen ,
Geen

( i°7 )
Geen^vrekke heblust, vond in u hunn' troon,
ö neen.
Vernoegdheid was 't aileen.
Maar toen bet hels gebroed ten afgrond uitgebroken
,
Om 't haatlyk Myn en Dyn, al d'aard van
bloed deed roken ,
En d'eigenbaat niets baarde als wée; toen
kwam door 't geld ,
Roof, oorlog en geweld.
ö Geld! ö Rykdom! ..... Wie leerde u
uit bc-rgfpelonken ,
En 's Aardryks ingewand , waar in gy Jaagt
verzonken ,
Opvloeken , met dat alvernielend rot.
Den Albefchik of 'c lot ?
Zodra gy kwaamt, beroerde uw kommer,
elks gemoed'ren ;
(Ha) Mea

C io8 )
Men Hntschte nu niét meer de goed'ren tegens
goed'ren,
Voor 't o yöotbeerelykc eens ieders nocd
drufc. Ja,
In 't geld had ieder zin.
Dit was het, door welks hulp men 's waerelds
wellust (mankte,
Dit was het , dat den Prys van alle Waaren
maakte ,
Dus werd de handel ligt, bekwaam en
groot ; ma.^r ook
De vrekheid 's Afgronds fpook.
List, loge"< en bedrog , en andere bloedverwanten
Van c'at gebroed, verzelde a's nu aan alle
kanten
Die fchraapzieke eigenbaat; wien ze offerden,
als f leer,
Deugd , liefde , trouw en eer.

't Wierd nu een misdaad , niet alleen juist
arm te biyven ,
Maar niet fchatryk te zyn- Geld regelde
elks bedryven.
Dat ftom metaal, dat den ruilhandel dempte
en brak ,
Gaf ook 't genoege een krak.
't Is waar, men zag door geld nu konst
en kunde aankweeken ,
Dog vrekzu^t leerde al vroeg, zelfs d'eerelooste
ltrëekén ,
En de oude oprechtheid vlood. Zy vond
nu nergens wyk.
Die geld had, die was ryk.
De koopman dugte nu noch rampen noch
gevaaren ,
Elks nooddruft won nu veld in weerwil van
't vergaaren;
C H 3 ) De

C HO )
De hoop op winst, was 't doel , waarSm
hy zwoeg le en zwurf :
Hy fchrokte tot hy fturf.
De Woekeraar begon , met and'ren uit te
zuigen ,
In 't zelfde fpoor te gaan : geen jammer
kon hem buigen ,
Geen beê hem lenigen. Steeds kwam hem
't hebben wel ,
AI kogt hy 't met de hel.
Nu wierd het geld elks God, in handel en
in wandel :
Geld was des Koopmans ziel en d'ader vah
den handel.
Geld ieders doelwit , geld wetgever c*
veral ,
Geld , ieders heil of val.
Geen wonder dat het geld ondeugden teelde
en voedde,
Geen

C in )
Geen wonder, dat het krvg en óorelogen
broedde ,
Geen wonder, dat men voor den Afgod
nederviel, °
Ten roof van ]yf en ziel.
Geen wonder dan dat God, die 't geld
ons heeft gegeeven ;
De zilverblanke deugd zieltogen liet , en
ineeven , '
Zo die fteeds ftryden moest. Gaf hv het
geld de magt? *
De deugd had heul nog kragt.
Zo klommen d'eeuwen vast, raet d'eeuwen
's waerelds boosheid,
"SMS*" ' h
°" S
Me
dragt,yk vak
\«r;
'en hebtot
£n dezen ramp en twist.
Dit

( rtt )
Dit 's al de mode noch, zo 't eertyds was.
De longen
En flingsheid gaan verzeld met geldzugt,
en 't vermogen
Met gierigheid. Zulk' een verwantfchap heeft
al 't kwaad
Ontrust met d'eigenbaat.
Dus reizen hierömlaag , de dingen tot ze
daalen ,
J
.' .
De waereid blyft al t zelfde in fnoodheen
en fchandaalen.
Hoe! zou die boozer zyn? De tyd draait
met ons om
't Geld heerscht, al is het ftom.
Zo was't, zo is het nu. Zo niets u wil
gelukken ',
Wysheid, geweld en list en kragt, 't gaat
al op krukken ,
Al

C ï»3)
Al had .gy Samfoms fterkte^ en Salomons
verftand,
Geld is geluks verwant.
Dié ryk is, r
is geleerd. Wat zal u wysheid
baten ,
Zo gy uw koffers niet gepropt hebt met dukaaten?
Geld is alleen de leus, deeze onbezielde
Hof
Geeft afkomst, naam en lot*
Al heeft een fchemlfen guit zyn Vaderland
beftolen,
Of 't goed van Weeuw en Wees verdonkerd
en verfchoolen,
Of 't Land te fnood verraên. Dat kan hy ligt
ontgaan ,
Geld zelf dekt gruweldaên.
STAATS. MENG. APRIL. ( I ) Hst

C X'5)
Het woordje geld is dus vol van geheimenis.
*t Betekent deugd , j a meer als iercand liet
kan gisten;
ö
't Word aangebeden, fchoon dat Vromaart
het te wreed
Den Afgod Mammon heet.
En 't is om dit metaaal, dat alle de Aardelingen,
Steeds wroeten met gevaar c n ziels - bekommeringen
,
Ver
ende f U £ t e
7chat " I U S t 9 m c t Z0!
'S
Die zober heil bezat.
e n
D E

E
C «7 )
D E
E R L Y K E
KOOP M A M>
HY die zyn zelfs bclar.g , met datVan
ótad en istaat
Grootmoediglyfc vereend; de oprechtheid aan
blyft kleven;
En eere ftelt in elk volkomen 't zyn te
ven;
&
TC1W
hLt y
'
O n t r 0 u v v , Jist
> b e d r
°S
e n
^gen
Hy die zich op zyn deugd en doorzigi 't meest
verlaat;
De wetten volgt, door God of Rechter voorgefchreven
;
3 3 5 6
M g i e r i g h e i d o f woc
drevef ^rzucht ge-
^eSï ^ G£id
'
< 1 2
^ Hy,

C «8 )
Hy, die geduldig draagt nootlottigc onge»
valien;
De kristelyke liefde en vrede kweekt by
aken;
En waarheid , trouw, en deugd, kiest tot
zyn' evenaar.
Hy, die zyn woorden maakt tot regelen en
eeden:
Hy eihd'lj/k', die fteeds volgt de befte les der
zeden;
Die is een deftig, wys, en eerlyk Handelaar.

JBYZONDERHEDEN
O V E R
R U S L A N T.
]0)E Rusfifche Armée is ongetwyffeld de
grootfte die eenig Verft of Mogentheid heeft,
nogthans altoos niet even fterk; vermids
derzelver eigcntlyke compleetheid voornaamentlyk
afhangt, van het lang of kort uitftellen
der recruteringen. Volgens de beste
en geloofwaardigfte opgaven , beloopt het
getal der Rusfifche reguliere Troepes , op
337000 koppen , waar onder circa nooo
man Guardes ; 34000 Artilleristen , en
40000 Ruiters ; zynde al de relt voetvolk
en ligte troepen. By dezen koomt nog een
getal van over de 100000 lofakken en Calmukken
, die ten alle tyde ten dienfte der
Keizerinne moeten gereed ftaon ; des Rus.
land in 't geheel op d'eerfte tromfiag , een
legermacht van byna 450,3100 Man kan op
de been brengen.
De Soldy der Officieren en gemeenen, isby
de Rusfifche Armée zeer gering , en daar-
STAASM. MENG. APRIL. ( K. ) om

C I20 )
om is 'de Keizerinne ook in ftaat, zulk een
ontzachlyk Leger op de been te houden.
Zie hier de lyft van de Jaarwedden der Officieren.
Een Veldmaarfchalk trekt
s'Jaars. 7000. Roebels.
—— Generaal aan Chef. 3000.
—— Generaal Luitenant. 2000.'
Generaal Majoor. 1200.
—— Kollonel. 600.
——• Luitenant Collonel. 450.
Majoor. 300.
Kapitein. 200.
•—• Luitenant. 150.
*—- Vaendrig. 120.:
By deeze hunne traétementen genieten zy
noch enige kleine voordeeien, van vrye
bedienden (den ficketi) en voor voer paarden
, beneffens por Honen , warneer het
Leger buiten s'Lands dient , elk na rato
van zyn caraéter. In 'c algemeen is de Collonel
'er het beste aan, alzo hy veele toevallige
voordeden uit zyn Regiment kan
trekken. De Soldaat ontfangt in 't Jaar 6
Roebels , 3 tonnen Meel, 1 ton Gort,
eenige ponden Zout, en voorts alles wat
tot zyne volle kleding nodig is.
ff De ftrenge Militaire tucht, gevoegd by
een leerzaam carader , maken van een
Rus

C i 2 i ;
Jïuffi?ch Regiment , een wezentlyk kweekfchool
van alderlei konfttn en handwerken.
De wehnge Soldy die de gemeenen trekken,
verpliclven hen hun vernuft te fcherpen , en
zich ze ven genoegzaam te worden. Daarom
ook zyn zy meelt allen hun eige bakkers
, brouwers , kleer- en fchoenmakers ,
fmids, timmerlieden, metfelaars, en wat dies
meer is. In een woord , daar is geen volk
dat zich zo weet te behelpen. Nu en dan
winnen de Soldaten noch een ftuivertje extra,
wanneer zy voor de Krcon werken.
Een Land , waar uit de andere Zeemogentheden
alle de materialen tot hunne Scheepsbouw
benodigd, halen, het eikenhout uitgezonderd
, is ligtelyk te befeffen , dat zelfs
naar welgevallen eene Zeemacht Ikon hebben.
Rusland had 'er evenwel geene voor Czar
Peter I. en die het thans heeft, is oorfpronklyk
geheel het werk zyner handen. Ten tyde
van dezen grondlegger des Ryks, was zy
tot dertig Schepen van Linie gebragt, waar
onder, zo gezegd wordt , een van 114 Hukken,
Het toneel waarop zy zich vertoonde
was de Ooftzee. Zedert dien tyd , is de
Vioot niet altoos even fterk geweeft. De
regerende Keizerin heeft dezelve evenwel
wederom in aanzien gebragt, en het aantal
harer Schepen beloopt thans over de Vyftig,
bchalven de ^Fregatten en Galeyen. De
Scheepswerven waar op zy gebouwd wor-
( K 2 ) deii

( 122 )
dén , zyn te Petersburg, Reyel en Archangel.
De geheele Rnsfifche Marine ftaat onder
den Groot.Vorst, als Groot Admiraal van
het Ryk. Daar en boven heeft hy onder
zich eenige Admiraals , Vice Admiraals en
Schouts by nacht. De Zee Kapiteinen zyn
in drie Clasfen verdeeld, waar van d'eerfte
rang van Brigadier heeft. Alle deeze Officieren
hebben hunne vaste jaarwedden, en 't
geen eene zeer goede zaak is , zy zyn niet
gelyk elders, de Schaftmeefters van bun
Scheepsvolk. Deze jaarwedden zyn geevenredigd
aan den rang , die zy by d'armée
hebben , en die rang by d'armée is twee
graden hoger, dan zy effectief by hun departement
is. Kortom, alles toont 'eraan,
dat Peeter als eerfte oprechter der Marine,
dezelve gunftigst toedagt.
Met al dat, moet men zeggen, dat het
Rusfisch Zeeweezen , in zommige opzichte
noch gebrekkig is; want Rusland weinig eigen
Zeevaart hebbende, is het getal van welgeoeffende
Matrozen 'er vry fchaars. Men
kan wel fpoedig een Soldaat formeren, maar
geenfints een Matroos , want daar behoord
oeffening en ondervinding toe.
Het fchynt dat de Rusfifche Scheeps-timmerbazen,
noch de rechte flagniet hebben
om

C 123 )
om aan de Schepen de vereifchte fnee te geeven
; want volgens het zeggen van des kundigen
, zyn hunne Oorlogfchepen lomp , en
flingeren afgrysfelyk.
'Er is geen ftuk, waar in Rusland meer
veranderd is , dan in deszelfs finantien; want
onder Czar Peeter was 't jaarlyks inkomen
van 't Ryk noch geen 10 milioenen Roebels,
en thans beloopt het over de 40 milioenen.
Geen wonder dan ook, dat de Czarinne zulke
grote dingen kan ondernemen en uitvoeren.
Zie hier de bronnen, uit welken de
voornaamfte inkomften voortvloeien.
De kroons boeren die ieder
Roebel betalen en
welker getal alle 15 jaren
word opgenomen. 7,500,000. Roebtls.
De pacht op de kroe'
gen , waar in bier, mee
en brandewyn verkogt
word. 3,200,000.
De in en uitgaais.de Rechten.
. . . . 2,800,000.
Dito in Syberien. 500,000.
De rechten op het zout. 1,600,003.
De mynen en bergwerken.
. . . 500,000.
De munt. . . 2,500,000.
De koop en verkoop
penningen. . . 1,700,000. \
( K 3 ) Ljf.

124 )
Lyffond, Efth'and en
Finland famen. 6co,oco
Roebels 2o,gco,ooo
Deze artikelen bragten dit reeds over tien
jaren op , en moeten nu veel hoger Jopen.
Het gezegeld papier federd ingevoerd , moet
ook vee] opbrengen. Ook trekt de Staat
noch andere voordelen van zyne onderdanen
, als heerendienften , leveringen van
proviand, en diergelyke.
Het Volk dat boven in Syberic woont ,
betaald een cyns in pelterycn.
De aanwas van Koophandel , de vermeerdering
van tollen en de ontdekkinge van
nieuwe mynen , doen noch daaglyks de revenuen
van 't Ryk aangroeien. Voor enige
jaren ontdekte men 'er noch twee , zeer
ryken ; en de menigte yzer, koper, lood en
andere metalen , zetfs zilver en goud , die
uit de Rusfifche bergwerken gehaald word -
is geenfin ts gering. • :
•
Wat den Landbouw aanbelangt . de onevenredigheid
tusfchen de bevolking van
Rusland en de uitgeftrekthcid van deszelfs
grondgebied , brengt 'er noodwendig te
weeg , dat 'er veele Janden en gehele itre-
Jcen onbebouwd zyn. Deze te geringheid
van

C«5>
van bevolking , is iets 't welk niet gemaklyk
te helpen^ is , en niets is daar toe in
ftaat, dan eene lange vrede ,• veel oplettendheid
omtrent 't geen de gezondheid aangaat
, en 't aanmoedigen der huwelyken ,
beneffens het lokken van uitlanders.
Maar 't geen veel gemaklyker te verhelpen
is, en evenwel veel meer nadeel, dan
de weinige bevolktheid , aan den ftaat toebrengt
, is d'onvolkomenheid van den
Landbouw. Immers , een vrugtbare grond,
wel en yverig bebouwd wordende , is dezelve
een ryke bronader van welvaart. Dit
gebrek is in Rusland aan meer dan eene
oorzaak te wyten.
Daar is in 't Rusfifch nationaal caraéter ,
een foort van onvolkomenheid , die b\ na
overal in doorftraalt. Een Landman moet,
alvorens hy het koorn in de fchuren hebben
kan , eerst denken op den aart van de
grond; dien enige maanden te voren bemesten
; en dit te kunnen doen , voor het vee
zorgen , waar van hy de mest kan trekken.
Daarna moet hy zich de kosten troosten ,
der aankoop van goed gereedfchap tot den
Landbouw Dit alles verzuimen de Rusfen,
en daar ftraalt in hunne meefte bedryven,
eene zekere overhaafting door , om te genieten
; die hen belet alle die voorbereiden-
C K 4 ) de

tnZTü t
( «6)
e
e n m a a k
fuiken ' ' t l dat al
nun werk onvolkomen is.
r ^ S J t e timmerman by voorbeeld ,
1 V a n g e e n a n d e r
da? S K f gereedfchap
y I
t i s n a u w l
oen / ,' ' >* s
tebegryl
d a t
' hy daar zo behendig mede kan
JJgft* ; m y a r >t i s t e f f e n s onbegrypelyk
ith a, hy
n Z
^
C b e k e B d e
^mermans gVeed-
J gter en beter kon werken. Weinig be
kreund hy zich of 't hout nat of U g
js, en door de hitte van de zon barst
£e metfelaar , fn plaats van zich vooraf van
fc-u.wagens of karren te voorzien , doet de
bouwftoflèn in een mat „ aan twee draagba! ren vastgemaakt : zo dat twee mannen niet
de helft van 't werk verrigten , 't geen bv
«£ f n
«PPerman kan doen.' Zy §
geven
zich de tyd met, 0m de kalk te bereiden
Het yzerwerk blyft bros , uit gebrek aan
genoegzame fmedinge De planken der Schepen
zyn nat en met fpint bezet , zo dat
ce vaar u.gen zo dra zy beginnen te werk
f ' J* worden. Dit gebrek itraalt in
Jlte de handwerken der il u sf e n door, waarom
ook alle heden van enig vermogen
fehoon zulks veel kostbaarder valt vrern!
È n T
g e u i
ï ^ n
' e
" de bewerkte zl
ken van buiten 's Lands laten komen.
De armoede der boeren , fteJt hen meestal

C 127 )
al in de noodzakelykheid , om hün eigen
gereedfcbap te moeten maken ; het welk
daar door zeer flegt en meest van hout is,
Die zelfde armoede fte't hen in de onmooglykheid
om vee , des om mest tot hun
Land te hebben Traagheid, het natuurlyk
gevolg van verdrukking en moedeloosheid
, maakt bovendien, dat hy dat gebrekkig
gereedfchap , die middelen welke irt
zyn macht zyn , verwaarloost , en niet het
vierdepart werk doet , 't welk een boer by
ons verricht.
Niets onderhoud meer de nyverheid, dan
't vooruitzicht van de vruchten zynes arbeids
te zullen en te kunnen plukken. Nu
zyn zeer veele boerenwoningen en dorpen,
zeer verre afgelegen van enig bevaarbaar water.
De producten verliezen dierhalve door
de moeilykheid van het tranfport per as , *ï
beste gedeelte hunner waarde , en 't koorn
dat met veel winst aan den buitenlander
kon verkogt worden , geeft een te gering
voordeel, wanneer men 'er brandewyn van
ftookt.
De twee beste hulpmiddelen tar volmaking
van den Landbouw in Rusland , zoude
dezen zyn. T) het Land met veele Canalen
te doorftyden , om het rianfport gemaklyker
en 't vertier na buiten s'Lands ligter
te maken. 2) De boeren een eigendom te
( K 5 ) ge-

C 128 )
geven en hunne eyverbeid daar door op
te wekken. Dan zulien de andere ongelegenheden
van zelfs yerdwyneo.
Even gelyk noch heden de boeren zyn ,
zo was voortyds de geheele Natie. Ieder oeffende
voor zich zeiven allerlei Ambachten ;
hy bouwdezyn eigen huis, maakte zyne eige
kleederen , en voorzag in alle zyne behoeften
, zo goed en kwaad hy kon." Maar, wyl
ieder handwerk een zekeren tyd vordert om
het te Jeeren , zo was , gelyk ligt te be •
feffen is, hun arbeid noch kunftig, noch regelmatig
, noch duurzaam. Thans begint
hun werk niet geheel van fmaak ontbloot
te zyn , doch 't is iets , dat zy van de vreemdelingen
geleerd hebben.
De Rusfen zyn van ouds in 't bezit geweest
van eene byzondere manier om juchtleer
te beryden, doch behalve de loo3'aryen
waren 'er geen Fabrieken aan 't Land eigen,
voor Czaar Peter.l. die derwaards alle vreemde
Ambachtslieden heenlokte. in 1775 telde
men reeds in Rusland by de 500 Fabrieken
van allerlei foort, en zeedert is hun getal
noch merkelyk toegenomen. De Geweer-
Fabrieken van Tula , beginnen in reputatie
te komen. De linnen, wolle 'er zydcweveryen
, werken veele Manufacturen! af, die
juist niet zeer fraay maar echter bruikbaar
zyn. De Kroon heeft zelfs een Laken Fabriek

C 129 )
brlek, die voor d'Engelfche Lakenen niet behoeft
te zwigten, maar den prys van alle
die Manufacturen, fchoon geene inkomende
rechten betalende, is tejhoog, om ooit verzendingen
na buiten 'sLands te kunnen doen,
en dus, het hoogfte waar naa Rusland noch
vooreerst ftaan kan , is, het zoverre te
brengen , dat het de vreemde Manufacturen
en handwerkers kan misfen.
Een Ryk , dat door de uifgeftrektheid van
zyn grondgebied en verfcbiheniheid van climcat,
overvloed van producten heeft,welke
door de buitenlanders niet kunnen gemist
worden , moet zeker groten handel voeren
, en dit doet Rusland ook. Deszelfs
koophandel heeft evenwel niet beginnen te
bloeien , dan met de opkomende loten der
Zeemogentheden, voor 't midden der zestiende
eeuw , waar uit de handel met andere
Mogentheden kon gedreven worden.
Thans he ft net 'er velen , waar onder die
\'an •Petersburg, Kevel, Nerva, Wyburg
Riga en Archangel de voornaaniften zyn.
Indien de nyverheid der Rusfifche natie zo
groot was , als de rykheid van haar Land,
zouden de voordelen welke zy uit de Zeehandel
trekt met andere Mogentheden ,
langs de Oost en Witte Zee , ongelyk veel
groter zyn ; en hier toe zyn de middelen
zeer eenvoudig. i) Den uitvoer van alle
ru-

C 130 )
ruwe materialen te belasten. 2) Dien van
goed , in Rusland gewerkt, door premien
aan te moedigen. 3) Het vertier van bui.
tenlandfche manufa&uren door noch hoger
tallen bezwaarlyk te maken.
Wie twyffclt, of 't voordeliger zou zyn,
de hennip tot touw geflagen , het vlafch tot
linnen en zeildoek ; 't yzer en allerlei werk
gefatsoeneerd , de pot- en weedafch in glas
of met olie in zeep veranderd, &c. uit te
voeren , en de voordelen der bearbeiding
in het Land te houden ; dan 't profyt daar
van aan vreemdelingen weg te geven ? Een
Staat die bezitter is der ruwe materialen , is
cok meefter van de Fabrieken.
. '^r is noch eene andere reden , die deze
Natie belet, de mogelyke voordelen uit haare
producten te trekken 5 de afhankelykheid
namentlyk , waar in zy is, ten opzigte der
vreemde Kooplieden ; want het fchynt dat
de Rusfifche handelaars altoos in hunne finantien
ten agteren zyn. Gebrek aan geld noopt
demeeften, wanne?r de producten noch niet
of nauwlyks in de Magazynen zyn , om die
te verhandelen ; fchoon zy ze mooglyk eerst
over zes of agt maanden zullen kunnen leveren.
Van zodanige verkopen worden de
Contracten in 't najaar genoten , en in 't
commercie Collegie geregistreerd. Daar na
ontfangt de verkoper reeds een gedeelte der
pen-

C 131)
penningen. Wie begrypt nu niet, dat de
koper hem die vooruitgefchote penningen ,
en het gevaar van 't crediet, rykelyk doet
betalen , en dat het voor den verkoper veel
voordeliger zoude zyn , indien hy zo lang
kon wagten , dat de vaart open was ?
Aan d'andere kant kopen de Rusfifche
Kooplieden de vreemde waren op eenj jaar,
welk crediet noch gevoeliger word ingepeeperd
; want niet zelden is capitaal en intrest
verloren- Nu , dit word door den buiten:
lander wel gevonden.
Een Land, waar in by de eerfte opeifching
des Sou vereins , 100,000 recruten opdagen,
kan zulke grote legers hebben als het wil,
en die niet alleen de gewapende macht van
geheel Europa evenaren, maar zelfs overtreffen
kunnen. Insgelyks de voorraad fchuur zynde
van al wat tot een Scheepsmacht nodig is ,
kan het zulke grote Vloten hebben als iemand.
Het is des te voorfpellen, dat over een
eeuw Rusland d'aanzienlykfte veroveringen
zal gemaakt hebben , en dat deszelfs invloed
op het politieke waerelddeel byna preponderende
zal zyn.
•
Doch zal dit juift het geluk van 't Ryk
vermeerderen? Denklyk het tegendeel. Rusland
zal niet eer een gelukkig Volk voeden,
Voor dat de lyfeigenfchap zal afgefchafc
zyn.

C 132)
zyn. Indien dat Rvk eens gezegend wierd
met een Opperhoofd , niet een veroveraar,
maar een vader zyns Volks ; een man van
gevoe ig harte zynde ; meer waardy Hellende
in de welvaart van tien famhien dan
d'aanwinft van zes Provintien , zd hy d'eerfte
zyn , om den Adel te leeren , dat de
lyfeigenfchap een fchending is , van de geheiligde
wetten der natuur. Hy zal 't eerst
de kroonsboeren voor vrye menfchen verklaren.
Indien de Adel zyne boeren een eigendom
gaf , welke zy door hunne nyverheid
mogten verminderen , en voor welken
zy tot een bepaalden prys , hunne vryheid
mogten kopen , zou die Adel niet verliezen
, en 't Ryk 'er onuitfprekelyk by winnen.
MEN»

C 133 )
MENGEL GEDAGTEN.
1.
EEL te fpreken doch weinig te zeggen,
eene vriendelyke doch deftige houding
aan te nemen, door oppervlakkige woorden
een zoort van kennisie en kunde aan den
dag te leggen , en op zyn tyd te zugten
wanneer men met kundiger te doen heeft ,
opdat ze niet kunnen nagaan hoe verre onze
kunde gaat, voorts eenige vrienden of afhangelingen
te hebben, die overal onze verdienften
uitfchreuwen ; zie" daar de middelen ,
waar door een zot al veeltyds voor een groot
man te boek gefteld word.
2.
Koningen 1 vrees niet voor een Volk ,
dat zich met den Landbouw bezig houd ,
dat door den Koophandel ryk wordt , dat
(maak in weelde en pracht heeft ! Maar gy
Tyrannen ! Zidder voor onderdanen , die
niets dan hun leven te verliezen hebben ; een
leven , dat hen veeltyds tot last is.
3-
Al het onderfcheid 't geen 'er is tusfchen een
kun-

C 134 )
kundig en onkundig Staatsman , is, dat d'een
alle de uitwerkfelen van 't wyduitgeflrekst
ontwerp vooruit ziet, terwyl d'ander van 'c
eenvoudigst ontwerp niet oordeeld dan by
d'uitkomst.
4-
Een Natie verdraagt altoos met ongeduld,
dat zy door vreemdelingen geregeerd word;
doch dan dient zy eerst in itaat te zyn, om
zich zeifs te kunnen regeeren , en daar zyn
gevallen , waar in zy die kunst eerst van
vreemdelingen moet leeren.
'5.
De Staat is gelukkig, wanneer de Vorst
geene andere lievelingen heeft dan zyn Volk.
De Staat is noch gelukkiger , wanneer de
lieveling van de Vorst een voorfpraak van
het Volk, een vriend van deugd , handhaver
van rechtvaardigheid en voorftander van den
Koophandel is.
6.
De goede naam der Vorften , hangt niet
af van de gevoelens en denkbeelden zyner
Hovelingen. Dezelve wordt gevestigd door
de liefde van zyn Volk, en bekragtigd door
de Item der nakomelingfchap.
Het vervolg hier na.

C 135 )
MENGEL GEDAGTEN.
7-
JÖTET gaat met de gelukkige Negotien in
het politieke veeltyds even eens als met
de gelukkige genezingen; zy worden menigmale
naar ware grootte van het gevaar ,
doch dikwerf ook naar de langfaamheid en be«
hendigheid gefchat.
8.
Juhus Caefar beleed, dat hy liever d'eerfte
in een gering Dorp , dan de tweede te Rome
zoude willen zyn , en dit gaf eene eede-
Ie trotsheid te kennen. Maar, wanneer een
Staatsdienaar van een middelmatigen Vorst ,
die zyn Heer op zyn gemak naar zyn hand:
kan zetten , en hem zonder enige mededingers
regeeren, voorgeeft, dat hy uit blote genegenheid
en aangekleefdheid naar geen hoger
dienst wil ftaan , noch dezelve aannee-,
men , zo zou men zich kruisfen en zege.
rien moeten , zo dikwyls men dien onbe.
fchaamden leugenaar ontmoette.
9.
Een groot bedryf fteunt wel eens op des*
STAASM. MENG, MEY. ( L ) aefg

(isO
zelfs eigen werkelyk vermogen, terwyl een
ander door vreemde hulp gefchraagd, uitgebreid
en volvoerd moet worden.
io.
Daar zullen altyd gebreklykheden te vinden
zyn , als men de kenfchets van een
groot man willende opmaken , zyne huisfelyke
omftandigheden, en private goede en
kwade hoedanigheden mede in aanmerking
neemt, voor zo verre dezelve geen invloed
hebben in die daden , door welke hy zynen
naam in de Waereid aanzienlyk en van veel
belang gemaakt mogt hebben.
11.
Menige Heeren zyn zeer koel in bun voorkomen
, en droog en agterhoudend in hun
gedrag en behandeling of verkeering ; doch
hunne gunften en vertrouwlykheden zyn beeter
en duurzamer dan zulken , die zeer
veele vriendelykheden bewyzen , doch in 't
hart 'er niets van meenen.
12.
De tuinen , die het minst dragen, kosten
het meest van onderhoud, en her heeft eene
gejyke verhouding of betrekking , tusfchen
de

(137)
de Hovelingen , en de Bedienden van den
Burgerftaat.
• 13. ' •• '
Een braaf Staatsdienaar of Minister- vleit
nooit de fchandelyke neigingen in zyn Vorst
of in anderen. Altyd zich zeiven gelyk,
en eenparig in zyn gedrag , terwyl hy metsdan
dadelykheden bemerkt , zo bemoeit hy
zich niet met tydverfpillende nietige beuzelmgen
, waar in velen iets groots ftellen :
waarom hy ook de vruchten zynes arbeids
kan in oogften , als anderen niets' dan hooy
en ftoppelen verzamelen kunnen.
Daar verreizen weinige lieden uit deeze naar;
de andere Waereid , die nog* niet iets onafgedaan
agter zich laten.
15.
Met de meest geprezen werken van geeft en
fchranderheid , gaat het meermalen , als met
alle andere Modens; het fatfoen maakt'er de'
waardy van uit. Als de poppenfpelen va»
veele nieuwe fchryvers , met welken zy hun
beften en fchoonften leeftyd verkwanfeld hebben
, eens ontleed wierden, en in derzelver
ware gedaante vertoond , dan zal 'er niet
veel byzonder van hen overblyven*
(La)

Men heeft al te welige vernuften, zo wel
als te welige gronden , die met zand moeten
doormengd worden. Insgelyks ook heeft
het verftand zyn Moden , even als het Hof
en het Ceremonieel, 't welk men daar verneemt.
17.
In kleine Gemenebesten leert men de
perfonele verdienften , zo wel als de geheime
ondeugden , veel rasfer en nauwkeuriger
kennen , dan in grote ftaten : want , al
geeft het aldaar mindere gelegenheden tot
heerlyke en glansryke daden , zo wordt aldaarin
tegendeel de fchoorvoetende en fchroomvallige
deugd , des te eerder uit derzelver
fchuilhoeken in 't licht getrokken.
18.
Men zal zich niet ligtelyk een zieltreffender
beeld kunnen voor ogen ftellen , dan dat een
man van verdienfte verplicht is, in 't Ceremonieel
der armoede te voorfchyn te komen.
19.
De vleiery en de gelegenheid tot vermaken»

C *39 )
ken, vergezellen de Groten zo zeer, dat het
ten hoogde bezwaarlyk voor hun wordt ,
om eene uitftekende verdienfte te erlangen.
20.
Die zyn Vaderland niet lief heeft, kan
nergens voor enige opregte genegenheid hebben
; en ondankbaarheid tegen 't zelve fluit
ondankbaarheid tegen bloedverwanten, vrienden
en tegen God en menfchen in.
21.
Door de Vryheden van het' Vaderland in
allerlei opzichten te handhaven , leggen de
Grooten den vasten grond tot beveiliging van
hun doorluchtig Huis en Geflacht , en tot
het winnen van een onilerfelyken naam by
de nakomelingichap.
22.
Men pryst niet ten onrechte de Romein,
fche Liefde tot het Vaderland , als een model
der hoogfte dn volmaakfte van dat foort,
aan. Want, welk Volk heeft een opzetlyker
haat tegen alle geweld en onderdrukking
getoond? Welk heeft bezwaarlyker zynennek
onder een juk gebogen ? Hoe moesten eerst
de zeden ten vollen bedorven zyn , eer da
( L 3 ) C*.

( M° )
Ge/ars .hunne willekeurige en tyrannifche
/egeering konden yastftellen.
23.
Op tweederlei wyze word men van zyn Vaderland
vervreemd ; als eerst door eene vreemde
opvoeding , en ten anderen, door eene
verandering van denkingswyze ; dewyl men
dus den fmaak en geest der vremdeüngen ,
als t'ware , zich door letteroeffening als eigen
maakt,
H>
De enige fteun van een Tyran, waarop
hy ftaat kan maken , is zyne Krygschknegten,
welker getal hy verfterken moet, naar
mate hy zyn volk mistrouwt; 't welk eene
duidelyke belydenis van openbare vyandfchap
is.
25. .
Het blykt uit de Gefchiedenisfen, inzonderheid
van Engeland , dat zulke Vorsten,
die het driftigfte op willekeurige macht verzot
waren , en 't meest daar na trachteden
, inzonderheid merkwaardig waren ,
om hunne laagheid van geest en bekrompen
yerftand.
26.

( i4i )
26.
Eerzuchtige Staatsdienaars , kunnen geen
verdrietiger en haatelyker dénkbeeld hebben,
dan van hunne ampten ontzet, en met hunne
voorgaande aanbidders op eenen gelyken voet
gebragt te worden : waarom zy hun ontflag
uit de bediening ook gemeenlyk als een vonnis
van fchande en ballingfchap aanmerken.
27.
Geen heerlyker proef kan een Ryksbeftierder
van zyne roemrugtige regeering geeven
, dan dat het onder zyn beftier ieder
vry fta, tegen de Tyrannen en derzelver
geweldenaryen uit te vaaren ; en dat men
het zeldzame geluk geniete, van te mogen
denken wat men wil, en te zeggen wat men
denkt.
< L 4 )
D E

( I 42 >
D E
P L I G T E N.
Welken de Vorflen jegens hunne Onder,
danen dienen in acht te neemen.
^W^AS het mooglyk, dat de Vorften beftendig
met de volkornenfte wysheid konden
regeeren, zouden derzelver onderdanen
ook altyd gelukkig zyn; de grootfte overeenftemming
zoude tusfchen hen plaats hebben
, en alles in de geregeldfte order toegaan :
doch zulks is volgens den aart der menfchelyke
natuur onmooglyk. De Vorften menfchen
zynde, des aan de zwakheden hunnen natuurftaat
eigen , onderworpen , verlaten helaas
maar al te vaak , de gezonde en eenvoudige
regelen der regeringskonst, omdieeener verkeerde
handelwyze aan te nemen , welke zy
met den naam van ftaatkunde betytelen ;
fchoon die ftaatkunde veeltyds allerwanheblykst
is, en nimmer hoger trap van volmaaktheid
kan bereiken , dan wanneer zy op eenvoudige
gronden en handelingen gevestigd
Wierd.
ö
Toen de Ifraëüjen aan Samuel om een Kbnisg

( 143 )
ning vraagden, zeiden zy tot hem: {tel een
Koning over ons aan gelyk alle Natiën er een
hebben , op dat hy als Rechter over ons zy;
dan zullen wy een Koning hebben om ons te
regeer en: onze Koning zal ons oordeelen, hy
zal aan ons hoofd optrekken, en voor ons ftryden
in alle onze oorlogen. Toen fprak de
Heere tot Samuel ; /lel een Koning aan; om
hen te regeer en !
Deze weinige tvoorden zyn voldoende , om
de hoedanigheden te befeffen, welke de geenen
dienen te hebben , die door God beftemd
^yn om te regeeren , en de verplichtingen
welken op hen leggen, om zo eene verheven
en gewichtige waardigheid, naar vereifch te
bekleeden. Deeze ftoffe volledig in alle zyne
deelen tejwillen verhandelen , zon te wydlopig
zyn; des men zich maar eenig tot het hoofd,
zakelyke zal bepalen , namentlyk : wat een
Vorst te doen ftaat, om 't geluk en de veiligheid
van zyn Volk te bewerken , dat is , wat
zyne hoofdplichten zyn.
j
De Vorften , fchoon zy zich zulks maar al
te gemaklyk diets laten maken , behoren zich
zeiven niet toe, maar aan hun Volk ; want
de macht, welke hun door de Voorzienigheid
in handen gefteld is , wordt hun niet verleend
om gebruikt te worden tot een werktuig hunner
eigc verheffing; maar eenig, om 't geluk
hunner onderdanen te bevorderen: waar uit
( L 5 ) dan

C U4 )
dan ligtelyk te befeffen is , dat dit geluk der
onderdanen , voornamentlyk afhangt van 't
caraéter en van 't verftand van den Vorst, die
over hen gebiedt. De Prinfen, die meer op
hun eigen belang denken dan op dat van de
maatfchappy of 't gemenebest, waar van zy
het hoofd zyn, halen zich ten lesten noodwenJg
de misagting en liefdeloosheid van 't
Volk op den hals, wel verre van zich by
't zelve bemind te maken ; terwyl zy, die
met verzaking van zichzeïven, alleen op hunne
onderdanen denken, by dezelven het voor.
werp der zuiverfte en algemeene liefde /worden
en biyven in zo verre zelfs , dat hunne
namen eitwen daar na, in een gunstig aandenken
biyven , en als die der heiligen geëerd
worden.
Een der gevvichtigfte zaken, die een Vorst
in acht moet nemen, is de zuinigheid, nogthans
niet tot gierigheid overgaande, en nimmer
dan op zyn tyd en tot voor den ftaat en
onderdanen nuttige einaens, het geld uit te
geven , dat zy aan hem opbrengen. Het tegenovergeftelde
is nogthans niet zelden het
gebruik van veele Vorften, die 't geld hunner
onderdanen als een eigendom aanmerken,
en 't zelve aan nutteloze uitgaven en bovenmatige
verkwistingen verfpillen , ja fomtyds
den Landzaat uitputten , om den opgeraapten
kalen vremdeling ryk temaken.
Kei-

C 145 )
Keizer Severus was altyd gewoon te zeggen
, dat het geen maar een penning kost, nog
veel te duur is, wanneer men het niet benodigd
heeft. Ook was hy van gevoelen , dat de
Vorften die het geld van 't volk gebruiken ,
om lieden te onderhouden en den kost te geeven,
die zy kunnen ontbeeren en waar van
zy geen dienst voor 't algemeen hebben ,
bedroefde huishouders en flegte (economisten
zyn- Om die reden ook , was zyn eerfte
werk , toen hy aan de regeering kwam, alle
de overtollige bedienden van't Hof af te ichaf.
fen , en men zeide van hem , dat hy de kunst
bezat van geld te verzamelen, te bewaren en
op zyn tyd even zo nuttig als overvloedig
uit te geven.
De ouden , welken Roboam de zoon van
Salomon in het begin zyner regeeringe raadpleegde,
om van hen te weeten , hoe hy zich
best zoude gedragen , gaven hem wyslyk tot
raad ; dat hy zyn volk met zagtzinnigheid
moest behandelen en de zware imposten en
belastingen, hun door zyn vader opgelegd
tenfpoedigfteverminderen. Want, offchoon
Salomon een groot en verftandig Vorst was
geweest , had hy evenwel d'ifraé'iiten gedrukt
en uitgeput, om zyne onmatige uitgaven
goed te maken , en om de menigte
zyner vrouwen en bywyven te kunnen onderhouden
; hebbende hy gedurende zyne
geheele regeringe , immers geen oorlog gevoerd.

C 146" )
voerd. Toen nu evenwel Roboam dien raad
verfmaadde, en in tegendeel dien volgde van
enige onbezonne jonge'ingen , welke met
hem opgevoed en deelgenoten zyner vermaken
geweest waren , ondervond hy er wel
dra de droevige gevolgen van , in den algemeenen
opftand der Ifraëüten, van welk er
tien Hammen zich te gelyk aan zynen vyand
Jercboam onderwierpen.
De Vorften hebben waarlyk groot ongelyk
, niet gaarne te gedogen , gelyk doorgaans
hun zwak is, dat men hun de waarheid
onder 't oog brenge , en dat men ongeveinsd
met hen fpreken kan. Vroeg of laat
hebben zy berouw, den kwaden of ten minflen
verkeerden raad gevolgd te hebben, van
zodanige perfonen , die zelfs geen liefde
voor 't algcmeene welzyn of vaderland gevoelende,
hun dien ook niet kunnen inblazen.
Zy zouden evenwel minder misflagen
begaan en zich aan veele wederwaardigheden
of onaangename omftandigheden onttrekken,
indein zy tot een ieder zeiden: zeg my onbewimpeld
uw gevoelen ; deel my uwen
weimenenden raad mede ; telkens wanneer
gy in hét denkbeeld zult komen, dat ik misflagen
bega of raad nodig heb.
Keizer Gratianus dagt op dat ftuk zeer wel.
Hy b.ïgeerde volftrekt, hoe zeldzaam ook
in een Vorst, dat elk vry tegen hem mogt
inreken , ten einde , zeida hy , om van de
goe-

C f4?>
goede raadgevingen gehruik te kunnen maken.
De ftaat der Vorften is in zeekere opzigte
benydens waardig , alzo dezelve hun geleegenheid
geeft , om veel goeds te verrichten.
Indien evenwel , gelyk veeltyds gebeurt
, dit hunne voornaamfte zorg , hun
hoo'd-doélemde niet is , dan beroven zy
zich zeiven moedwillig van 't fchoonfte voorrecht
aan hunne waardigheid verknocht. Alsxander
de Groote, ondanks zyne menigvuldige
gebreken , bedankte daarom de Goden,,
dat zy hem het gebied over geheel Azie en,
alle de ichatten van JJartus gegeven nadden ,
omdat hy daar mede veel goeds kon doen.
Hy vond ook wezendlyk meer genoegen in
het wegfchenken van Konmgryken, dan in
dezelve te veroveren.
De Vorften, die met eene edelmoedige ziel
geboren zyn , vinden hun geluk in dat van
anderen te bewerken , of wanneer zy gepaste
weldaden kunnen bewyzen; doch allen
is die neiging niet door de natuur gefchonken.
Als men weldadig is met tegenzin ;
wanneer men eenig geeft niet uit verkiezing,
maar omdat men het doen moet,. dan ook
gcfchiedthet met een loort van gewrongenheid
en ftroefheid , die er al de verdienften
van wegneemt. JNieroant heeft ooit meer de
kunst bezeten , van op eene innemende wyze
goed te doen , dan Lodewyk XIV.
De

c 148)
De Vorften moeten altyd z o veel doeniyk
alle misbruiken en verkeerde of fchadelyke
inkruipingen zagtzinnig te keer gaan
want gaan zy daar in al te driftig te werk'
floten zy doorgaans hun hoofd, en zyn
genoodzaakt middelen te moeten gebruiken
die hen noodwendig gehaat zullen maken.
Zulks moet met overleg en op zyn gepasten
tyd gefchieden , wil men daar in geflagen.
Er zyn zelfs tyden en gelegenheeden , waar
111 het omzigtiger is , eenig kwaad te laten
biyven, dan 't zelve te willen vernietigen.
Hoe welmenend d'oogmerken ook zyn mogen
, zo worden de geesten wel eens ontrust
door de nieuwe en wyze fchikkingen,
welke men maakt, om de zaken op eenen
beteren voet te brengen. Dit ondervond
Galba, °en Vorst veele dier deugden bezittende
, welke vereifcht worden om wel te kunnen
regeeren. By het beklimmen van den
Keizerlyken throon , wilde hy daadlyk d'oude
krygschtucht herftellen, gemerkt de legerbenden
in alle ongebondendheden en tomeloosheden
waren uitgefpat, onderdedolle regeering
van Nero. Doch wat gebeurde 'er?
Daar in te fchielyk te werk gaande, konden
die benden zich niet aan den engen tucht
eensklaps gewennen , zy floegen aan 't muiten
en verfmoordde den Keizer, in ftede
van aan deszelfs bevelen te gehoorzamen.
Ongelukkig ja ongelukkigst is het voor een
Volk-

( *49 )
Volk , wanneer het een Vorst aan zyn hoof !
krygt, die alle de goede hoedanigheden om
te regeeren , niet bezit; en nog erge>- is
het, wanneer hy daar en boven kwa^e en
verkeerde hoedanigheden heeft. Dusdanig
was Emanuel Commenus die alle de mooglyke
gebreken in zyn perfoon verenigde. Door
zyne verradery liet hy de Franfche en Dairfche
Legerbenden in 't heilige Land van ongemak
vergaan. Onwaardig de Keizerlyko
kroon te dragen , had hy zelfs befloten den'
Mahomedaanfchen Godsdienst aan te nemen
en hy zou ook zyn voornemen volbragt heb'
ben , indien hem zulks niet was belet geworden.
Niet zelden gebeurt het, dat de Vorrfrö
en de Grooten eene aangeboren en diep ingewortelde
kleinagtirg voor hun Volk en onderdanen
hebben. Als dan , wef verre van
alle moeite aan te wenden om ter eener zyde
dc liefde van 't Volk deelagtig te worden
4 ten andere , om dat Volk zo veel
immers mooglyk gelukkig te maken , geloven
zy veel eer, dat allen, welken de natuur
beneden hen geplaatst heeft , onder de verplichtinge
leggen , van hunne eigen belangen
aan hen en hunne vermaken , driften of neigingen
op te moeten offeren : en daar van
daan, dat zy hun Volk dan met zo weinige
kenmerken van menfchlievendheid behandelen.
Hoe

C 150)
Hoe weinige Vorften worden 'er gevonden
met Augustus omtrent dit ftuk in denkingsaart
overeenftemmende , die kort voor dat
hy het leven verliet op zyn Sterfbed zich aldus
uitdrukte. Toen ik aan deregeeringkwam
was Rome met gebakken fteenen gebouwd,
maar ik heb het met marmer herbouwd
Gelukkig is het Volk , levende onder de be'
ltiering van zodanig een Vorst, wiens hóófd
oogmerk is, wiens .voornaamfte vermaak daar
in beftaat, deszelfs geluk , rust en veiligheid
te bewerken !
De goede Vorften kunnen zich verzekerd
houden van de agting en liefde hunner onderdanen
, en in tegendeel , ik geloof dat
de kwade innerlyk overtuigd en bewust zyn
dat men hen haat. Daarom ook was het '
dat die menigvuldige Dwingelanden , waar
yan de gefchiedenisfen gewag maken , altyd
hunne onderdanen befchouwdcn als vyanden
die hun ondergang zogten ? Zy deeden een
ieder kwaad, des niemand hun ook goed deed.
Bomitianus zeer wel bewust, dat de Romeinen
reden hadden om hem te haten, haatte
hen op zyn beurt, misbruik van zyn ge.
zag makende , om hen ter dood te brengen.
Hy had een lyst der geenen die hy wilde
opofferen aan zyne wreedheid, en dezelve
by geval m handen van zyn vrouw Bomitia
gekomen zynde, was zy niet weinig verwon-

C 151)
wonderd haar naam aan 't hoofd te vinden.
Zy gaf er heimeJyk kennisfe van aan alle de
geprofonbeerden , het welke ten gevolge
had , dat de hoofdman der Lyfwacht die onder
. t getal was, den Keizer in zyn vertrek
om t leven bragt; zich zeiven en zyne medegedoodverwde
daar door bevrydende van
een gevaar , dat zy anders niet zouden hebben
kunnen ontduiken. Dit voorbeeld doet
het onderfcheid zien , 't welk 'er tusfchen
goede en kwade Prinfcn is, waar van d'eerstgemelde
nooit iets te vrezen hebben : want
vermits zy niemand kwaad doen, is ook
niemand bedagt op kwaad tegen hen , en alle
de onderdanen zyn in tegendeel hunne
trouwe wachters en beveiligers.
Te recht kan men een goed Prins bv een
Herder vergelyken, die al zyn zorg aanwend,
om zyne kudde tegen 't wilde roofgedierte
te verdedigen , daar voor zelfs zyri eieen
leven en gevaar Hellende. En in der daad
ook een Vorst moet zich zeiven aanmerken
als de herder eener grote kudde, als de
Vader van een talryk huisgezin ; hy moet
zich gedragen overeenkomstig de plichten
daar aan verknocht, en zulks doende , heeft
hy zo wel liefde als gehoorzaamheid te wag«
ten. °
Men zyde van Antoninm dat hy het Rvk
met zo veel zorg en goedheid regeerde ,als
STAASM. MENG. MEY. ( M ) of

( 152)
of zyne onderdanen zyne kinderen waren ,
en 't gehele Roomfche Ryk zyn byzonder
huisgezin. Hy beloonde altoos edelmoedig,
de geenen die aan den Staat dienst deden,
maar hy fchafte alle onnuttige bedieningen
af en trok alle de penfioenen in , die zyn
voorzaat aan menigte lieden zonder verdienften
befproken hadt. Men gaf hem ook wel
dra den naam van Vader des Vaderlands ,
en zich dezelve noch meer willende waardig
maken , leide hy zich voornamentlyk toe op
't onderzoek , welke d'inkomften van iedere
Provintie waren en wat die al of net kon
opbrengen ; ten einde 'er geen overfchat zoude
worden , en de rykere de min vermogende
konde verligten.
Een Vorst moet niets ondernemen, dan na
alvorens zich wel beraden en 't voor en tegen
gewikt en gewogen te hebben : doch dan
ook zyn befluit genomen zynde , moet hy
'er zich niet van laten aftrekken door 't gemor
der geene die het niet goedkeuren , en
de geheime redenen van 's Vorsten handedngen
niet kunnen doorgronden. Insgeïyks
ook zyn de bedaardheid en gelatenheid
noodzakelyke vereischtens in een Vorst ;
want daar hy byna alle ogenblikken zaken
van aanbelang te verrigten heeft, moet hy
zich zelfs kunnen bezitten. Ook moet hy
in alles ter goeder trouwe te werk gaan ,
enwelomzigüg doggeenfints wantrouwigjzyn.
Het

C'53)
Het is niet genoeg dat een Vorst goede
en wyze wetten maakt , maar hy moet de*
zelve ook doen nakomen : wanneer hy daaromtrent
onagtzaam is , kan hy zich verzekerd
houden, dat wel dra alle de raderwerken der
regering zullen verlamd geraken. Te dien
einde , eenmaal na wys beraad en overleg
eenig bevel gegeven hebbende, moet hydoof
zyn voor de remonftrantien der genen , die
'er hun rekening niet by vermeinen te vin.
den , en hem dus langs alle wegen zoeken
te beduiden, dat hy zyn bevel zoude herroepen.
In zodanig geval moet hy ftandvastig
biyven en als meelter fpreken , want toegevendheid
zou dan een bewys opleveren van
een flappe ziel. Hy moet dan zelfs zich te.
gen zyne eige neigingen in agt nemen, ten
einde d eerfte niet te zyn , die op zyn eigen
bevel inbreuk doet , en dus anderen gelegenheid
of voorwendfel te verfcuaffen , om
het insgelyks te doen.
Het is altoos een goed teken , wanneer
de Vorst aan iemand enig ampt gevende, zyne
keuze d'algemeene goedkeuring wegdraagt.
Jn tegendeel, zegt men telkens dat hy onwaardige
perfonen begiftigd, welhaast ontftaat
'er een foort van verontwaardiging by
een iegelyk, die tot een openbaar gemor
overgaande niet zelden met dadelykheden eindigt
, en eenen onverzettelyken haat tusfchen
Vorst en Volk , voor altoos vestigd. Kortom,
(Ma) de

C 154)
de keuze van een Vorst in 't kiezen van
amptenaren , is de maatftok waar naar men
zyn verftand en bekwaamheid kan afmeten.
Niet zelden gebeurt het tot groot ongeluk
der onderdanen , dat de Vorst zyn macht toevertrouwt
aan Staatsdienaaren zonder deugd
en bekwaamheid , aan Menfchen die niet
dan voor zich zeiven alleen fchynên gefchapen
te zyn, en die't geluk en de rust van
Land en Volk, aan hun eige ftaatzuchtof gierig*
heid opofferen. Zodanige trotfche Ministers ,
ufurperen op|eene dwingelandifche wyze't gezag
van hun Meefter, en maken telkens misbruik
van deszelfs naam, om alderlei geweldenaryen
en onrechtvaardigheden te pleegen.
De Staat r
is ten naaftenby gelyk aan een
groot Schip , dat gedurig bloot ftaat aan de
grilligheid der winden en baaren: de Vorst
is 'er den Stuurman van , des hy 'er ook
de bekwaamheid toe moet bezitten, om het
Schip te fturen. Voorts dient hy omringd
te zyn van bekwame en waakzaame dienaren,
die in geene gastmalen of vermaken den tyd
doorbrengen , welke zy tot 's Lands dienst
moeten befteeden.
Het is eene vaste regel, die door ontelbare
voorbeelden geftaafd wordt, dat een 't al
geaccrei-i eerde gunsteling , en wiens macht
/ geen

C 155 )
geen paaien kent, de grootfte geesfel voor
een Volk is, want, vermids hy 't oor van
den Vorst heeft, en allen toegang belet tot
zyn Meefter , aan de rechtmatige klachten
der ongelukkigen , zo is de Vorst nooit
grondig onderricht van zyn wangedrag en
van donder/drukking waar onder elk zucht.
Het is dus de wezentlyke plicht van een
Vorst; het caracter en de zeden wel gade
te liaan van hen , die onder hem regeeren.
Het is byna niet anders mooglyk, of een
Staatsdienaar en gunfleling, die alles befch;kt,
moet veele en grote vyanden hebben, wejkg
alles in 't werk ftellen, om hem den voet te
ligten en een ander van hun aanhang in deszelfs
plaats te doen ftellen. Is de Vorst van
'smans trouw, deugd, eerlykheid en bekwaamheid
volledig overtuigd ; dan moet hy
zich evenwel in agt nemen tegen de kwade
gefprekken en de lasteringen ,* welke men
behendiglyk uitftrcoit, om hem verdagt te
maken.
Het is een gewoon gebruik , dat men een
gedisgratieerd favoriet , op alle mooglyke
wyzen inlulteerd , om zyn hof te maken by
den genen die deszelfs plaats vervult, maar
wanneer men het wel inziet , is het waarlyk
eene grote lacieteit dat men iemand mishandeld
, omdat hy ongelukkig is, en dat men
zyn disfortuin door nieuwe hartzeeren verer-
C M 3 ; gerd,

( 156 )
gerd. Het ongeval van zyn voorzaat, diende
den genen die hem opvolgt wyzer en omzigtiger
te maken; maar zulks gebeurd zeer
zelden. Doorgaans verbeeldt zich de nieuwe
gunsteling , dat hy gelukkiger zal zyn, en
zegt daar en boven dat de in ongenade vervallcne
niet omzigrig genoeg was , dat hy ongelyk
had en zyn verdiende loon ontving.
Helaas! daar zyn evenwel maar al te veel
dier gunrtelingen, die zich door hun trotsch
cn vermetel gedrag , en 't misbruik dat zy
van hun macht maken, den algemenen haat
te recht op den hals halen ; doch wat gebeurd
'er dan ook ? Zo dra zyn zy niet uit hun
plaats gebonst , of zy vinden zich van een
ieder verlaten, zelfs van hen, die noch kort
te voren hunne grootfte vrienden of eerbicd'gfte
flaven waren.
Dit wedervoer Sejanus , den gunfteling
van Tiberius. Dees Vorst al te ftaatkundig
om niet te begrypen, hoe gevaarlyk het voor
hem zoude zyn Sejanus opentlyk aan te tasten,
zond eene heimelyke order aan den Raad
om hem gevangen te nemen. Het bevel
wierd met behendigheid uitgevoerd. In een
ogenblik lag het Colosfusbeeld geveld , en
de trotfche gunsteling die zo wel den Keizer
zelfs als het geheele ryk deed beeven, na alle
verfmadingen te hebben moeten gedogen
van een verbitterd grauw, wierd eindelyk
door

C 157 )
door den beul , even als een veragte flaaf
geword ; zyn lichaam aan de woede der menigte
ten prooy gegeven , wierd langs da
ftraten rondgefleept ; c{e ftandbeelden hem
opgerecht wierden verbryzeid ,• zyn geflacht
wierd verdelgd , en alle die zyne vrienden of
aanhangers geweest waren , wierden onder
verfcheide voorwendfelen om 't leven gebragt.
Zo is het, dat de Goddelyke voorzienigheid
fomwyle reeds hier op aarde de genen ftraft,
die van hun gezach misbruik maken, om een
volk te onderdrukken tot welkers befcberming
zy aangelteld wierden.
Een Vorst is altoos verantwoordelyk voor
de kwade handelingen der genen die onder zyne
bevelen ftaan , en een verkeerd gebruik
maken van dat gedeelte zyner macht welk hy
hen toebetrouwd. Hy moet des onophoudelyk
een waakzaam oog op hen hebben , en
hen daadlyk afzetten , zo dra hy overtuigd
is van de redelykheid der tegen hen ingebragt
wordende klachten. Wat men ook aan Tiberius
mogt zeggen van de mishandelingen
der Landvoogden en Stadhouderen , hy liet
hen daarom evenwel hunne ampten behouden
; doch men begreep daaruit ook ten duidelykfte,
dat hy weinig om zyne onderdanen
gaf.
Is eene al te grote geftrengheid laakbaar ,
de te grote toegevendheid is het niet minder
( M 4 ) en

( 158 )
en even nadelig ; want zulks baand den weg
tot veele wanorders en misdryven, De verregaande
en onverfchillige goedheid van Lodewyk
de goede , moed :
gde zyn eigen kinderen
aan , om tegen hem op te ftaan : in zo
verre zelf, dat zy hem van den throon
bonften.
Hoe goede voornemens een Vorst ook heeft,
moet hy die evenwel niet altoos daadlyk ter
uitvoer brengen , maar eerst de tyden en
om Handigheden inzien , en aan dezelve wat
infchikken , indien zy niet gunstig aan zyne
voornemens zyn.
Vooral kunnen de Vorsten niet genoeg
in acht nemen , zich niet re laten regeeren
en loden , door lieden zonder eer en gevveeten
; want hoe grote voorftanders ook van
rechtvaardigheid , want hoe eerlyk ook, begaan
zy reeds van zelfs onwetende veele onrechtvaardigheden
, eenig en alleen daarom,
omdat zy niet altoos even grondig van de
zaken onderricht worden. De flegte raad van
eene kwade vrouw of byzit , is insgelyks
in ftaat, om een Prins de verkeerdfte flappen
te doen begaan. Dat de Vorsten des eens
vooral de kunne buiten eenig bewind van zaken
houden.
Jefabel , ten einde in 't onrechtvaardig
bezit te komen van 't goed, aan eenharer onder-

C 159 )
derdanen toebeherende , gaf aan den Koning
haren man eenen vervloekten raad. Koop,
zeide zy , twee mannen om die tegen hem
opftaan en valschefvk tegen hem getuigen ,
zeggende ; Naboth heeft tegen God en den
Koning gelasterd ; opdat hy geftenigd werde
en fterve. De Koning volgde den raad zyner
wreedaardige en valfche vrouwe , en
wel verre van de verdediging op zich te nemen
van een onfchuidige die onderdrukt
wierd , gelyk zulks zyn plicht medebragt,
was by lafhartig genoeg om hem te verlaten
en opteofferen, aan de drift van de godloze
Koninginne.
De misdaad was evenwel te groot , dan
dat die ongeftraft zoude biyven. De Profeet
Elias ging des den Koning fpreken en
zeide rond uit tot hem : gy hebt een onfchuldigen
doen fier ven, om u van zyn goed meefier
te maken ; maar op die zelfde plaats alwaar
de houden zyn bloed gelikt hebben, aldaar
zullen zy ook 't uwe likken , omdat gy
u verkogt hebt, om kwaad te doen in de ogen
des Heeren ; die u en t uw ongelukkig nakroost
zal flrafen. De uitkomst bevestigde het gezegde
van den Profeet.
C M 5 )
G2-

( ito )
GESCHIEDKUSDIGE
A A N M E R K INGE N.
^yarthago 't welk met groote rykdommen
voorz ;
en , den oorlog tegen Rome voerde ,
't welk arm was , moest juist daarom ten
lesten bezwyken; want goud en zilver raakt
eenmaal op, maar deugd, ftacdvastigheid,
moed en armoede , zyn zo ligt niet "uitgeput.
De Carthagers bovendien, altyd meest
op den Koophandel dan iets anders bedagt ,
oorloogden ook altoos meer uit nooddwang
dan uit lust. Den oorlog integendeel,
was een gedcelre van 't best en d'aangebo/e
neiging der Romeinen.
Carthago ging onder , omdat het zyn eigen
Hannihal niet kon dulden, toen het zyne
gebreken gevoelende dezelve wilde verbe.
teren Het zelfde gebeurde aan Athene , omdat
deszelfs dwalingen zo verloklyk waren ,
dat het 'er. niet wilde afgaan ; en de hedendaagfche
gemenebesten van Italien , die zich
beroemen op de beftendigheid hunner regeering,
deen eigentlykniets anders, dan groots
zyn op hunne gebreken.
De

t 161 )
De eerfte regeeringen op de aarde waren
eenhoofdig ; het was maar na verloop van
tyd en by geval , dat de Gemenebesten geboren
wierden. De zugt voor de vryheid en
den haat tegen de Koningen , deed Griekenland
langen tyd onafhanklyk biyven, en '«breide
de gemenebestregeringen wyd en zyd uit.
Afie en Africa hebben altoos gebukt onder
het despotismus , ten zy men 'er eenige
Steden in klein-Afie van uitzonderd, berieffens
de Republiek van Carthago in Africa.
Het eerstgenoemde Waerelddeel, is dertien*
maal tonder gebragt, door de Noordfche
Volken , en tweemaal door die van het zuiden.
In Europa in tegendeel, heeft men zederd
d'oprigting der Griekfche en Pheenififche
Colonien , niet meer dan vier grote omwentelingen
gezien : de eerfte , veroorzaakte
door de conquestender Romeinen; de twee.
de, door d'overftrooming der Barbaren; de
derde , door de overwinningen van Karei den
Groten, en den laatfte door den inval der
Noormannen. Men weet met hoeveel
moeite de Romeinen in Europa conquesten
maakten, en hoe gemaklyk zy Azie t'onder
bragten. Eveneens hadden de volken van 't
Noorden zeer veel veel moeite, om 'tRoomfche
Ryk ten val te brengen ; want die vernielers
van 't ztlve , wierden altyd zelfs
vernield.
Do

C 162 )
De Tartaren '.vanneer zy onder den anderen
leven , fchynen zagtzinnig en menfchlievend
te zyn , doch in oorlog zynde, kunnen
'er mcoglyk geen wreder overwinnaars
gevonden worden : zy laten al de inwoonders
van een Stad weike zy innemen, over
de kling fprmgen. Dit verloeilyk volken
recht komt by hen daar van daan , dat zy
zelfs geene Steden hebben , veel min de
kunft bezitten om die te belegeren, en des,
willen zy eene Stad innemen, veel moeiten
moeten doen, |veel gevaar moeten uitftaan.
Zy wreken dus door moord , hun eigen
bloed dat zy geflort hebben.
De Partners konden Mithridates niet verdragen
en hadden enen haat tegen hem, omdat
hy te Rome opgevoed zynde , de gewoonte
aangenomen had, van zich gemeenzaam
jegens een iegelyk te gedragen , en
voor elk toeganklyk te zyn ; 't welk eigentlyk
't gebruik der Oofterfche Vorften
niet was, en zelfs ten huidigen dage noch
niet is. Hier uit ziet men, hoe de vryheid
fomwyle ondraaglyk is voor Volken , die
niet gewoon zyn dezelve te genieten; even
gelyk een zuivere lugt wel eens fchadelyk
is , voor lieden die lange in moerasfïge landen
woonden, of die daar geboren en groot
geworden zyn.
Te Spana was het eene grote ftraf, zyne
vrou-

C 163)
vrouwe aan een ander niet te mogen leenen
, en die van een ander niet by zich te
mogen ontfangen; gelyk ook met geene andere
dan maagden in zyn huis te mogen omgaan
Te Rome was het aan den man geoorloofd
, zyne huisvrouw aan een ander t«r
leen te geeven. Cato leende immers de zyife
aan Hortenfws, en hy was zeeker geen
man , die de wetten van zyn Land zou
overtreden hebben. Het was eene ftaatkundige
wet daarom gemaakt , opdat het gemenebefi.
altoos een goed foort van kinderen
zou hebben.
Onze hedendaagfche Koophandel , is eigentlyk
haaren oorfpronk verfchuldigd aan
den wanhoop. De Joden, dan uit het eene,
dan u ;
t het apdere Land verjaagd , wisten
een middel te vinden om hun geld te behouden.
Zy vonden de wisfelbrieven uit,
en langs dien weg flelde de Koophandel het
geweld te leur , hebbende den Koopman onzichtbare
rykdommen , die overal natoe konden
verzonden worden , zonder enige blyken
harer aanwezen na te laten. De Joden ryk
geworden door den woeker, wierden naderhand
op ene gewelddadige wyze door de
Vorften uitgezogen. Een Jood aan wien
men zeven tanden te weten alle dagen een
uittrok , gaf tienduizend mark zilver om den
agtften dag bevryd te zyn. Op die manier
was Jan Koning van Engeland gewoon te
han-

C 164 )
handelen , om aan geld te komen. Op hoeveelderlei
manieren heeft men die natie niet
al geplaagd. Eerst confisqueerde men hunne
goede/en , toen zy Chriftenen wilden worden
, en naderhand verbrande men hen, omdat
zy het Chriiten geloof niet wilden aannemen.
De fraaifte vrede die 'er ooit gemaakt wierd,
was die van Gelon met de Carthagers. Hy
bedong dat zy de gewoonte zouden ophouden
, van hunne kinderen aan de goden op
te offeren. Na driemaal honderdduizend
Carthagers verflagen te hebben , lag hy hun
eene vooi waarde op , die hen niet dan nuttig
kon zyn , of om beter te zeggen, hy
pleitte voor 't menschdom.
Zeventig perfonen eene famenzwering gemaakt
hebbende tegen Keizer Bafüius , vergenoegde
hy zich hen te laten ftraffen met
enige ftokflagen en het verbranden van den
baard. Op de jagt zynde , wierd hy door
een hartebeeft aan zynen gondel opgeligt en
was in merklyk levens gevaar. Een der aanwezigen
lchoot toe, trok zyn zwaard, kapte
de gordel door , en verloste aldus den
Keyzer, doch tot beloning liet hy hem onthoofden
, omdat, gelyk Bafilius zeide, hy
het zwaard tegen hem uitgetogen had. Wie
zou het kunnen geloven , dat door een en
dezelfde perfoon , twee zo verfchillende vonnis-

C 165 )
rjisfen hebben kunnen uitgefproken worden
?
De Keizers Theodofius , Arcadius en Hotiorius
fchreven aan Ruffinus een hunner
Landvoogden : , Indien iemand van onze
„ perfonen kwaad fpreekt , of wel van on-
„ ze regeering, begeren wy niet dat hy zal
,, geftraft worden ; want is het uit ligtvaar-
„ digheid of onagtfaamheid , moet men 'er
niet op letten en zich vergenoegen , hem
„ met veragiing aan te zien : is het uit
„ dwaasheid , moet men 'er medelyden me-
„ de hebben en hem beklagen : is het uit
,, opzetlyk voornemen om 't iniurieen, dan
,, moet men weten te vergeven." Jofephus
volgd dezelfde grondbeginzelen in onze dagen.
Een der ware oorzaken van alle de we.
derwaardigheden der Grieken is, dat zy nooit
den regten aart {en de palen van de geeftelyke
en wercldlyke macht gekend hebben , 't
we!k natuurlyk te weeg moeft brengen, dat
men aan beide kanten in gedurige dwalingen
verviel. Dat groot or.derfcheid tusfchen den
geeftelyken en wereldlyken arm , 't welk de
grondflag is , waaruit de rust der Volken
ontflaat, berust niet alleen op de godsdienst,
maar ook op de reden en de natuur , welken
vorderen , dat zaken die van den anderen gefcheiden
zyn en ook niet dan gefcheiden kunnen

C 166 )
nen biyven beftaan , nimmer vermengd werden.
Wonneer men nagaat de diepe onkunde
, waarin de Griekfche geefte.'yken de leekten
dompelde , kan men zich niet onthouden
hen by de Schyten te vergelyken , van
welken Herodotus gewag maakr, en die dogen
van hurne flaven uitflaken, opdat hen niets
van den arbeid zoude aftrekken , wanneer zy
hunne melk klensden.
Het is ruim twee euwen geled 'n , dat eene
aan onze voorvaderen onbekende ziekte , uit
de oude waereid na de nieuwe overgebragt
wierd, en onze menfchelyke natuur is komen
aantallen , tot in d'oorfpronk van ons leven
en vermaken. Men zag de meefte grote geflachten
van Europa uicfterven door een
kwaad, dat te fchielyk algemeen wierd om langer
fchandelyk te zyn ; waar door het echter
des te fchadelyker wierdt. De zucht naar
goud deed die ziekte telkens voortgang maken
en hernieuwen ; want men ging telkens naar
America\ en telkens bragt men van de beginfelen
eens nieuw vergifts van daar.
Het vervolg hier na.

C 16? )
O N D E R Z O E K ,
Of
Neerland's zonden de oorzaak zyn van des
tegenwoordigen oorlog (*).
j|_3e natuur leert ons, gelyk het de onder-
Vinding beveiligt, dat men om ene ziekte
grondig te genezen, derzelver oorzaak eerfl:
en vooral kennen moet : zo waarachtig dit
in 't naturelyke is , zo zeker gaat deze Helling
ook door omtrend de onheilen, of rampen
(*) Offchoon door het genot ener ftilftand vanwapenen
en het arbeiden aan de vredesvoorwaarden
, den oorlog fchynt een einde genomen te
hebben 5 kan men evenwel niet zeggen, ' t is vreede.
Dit heeft ons dan ook aangejpoord, om deze
verhandeling, welke anderjin^s juist niét meer
ep het tegenwoordig tydftip zo zeer toepaslyk is 3
ten verzoeke van den ÏVel Eerwaarden Auteur,
in ons Mengelwerk te plaatfen'. te meer wyl dezelve
onzes oordeels lezenswaardig is , en een bewys
oplevert van de kunde des vriendelyken zen*
der , dien wy verzoeken hier onze dankbetuiging
gen te willen ontfangen, en ons by voortgang mes
zyne correspondentie te vereeren,
STAATJVST. MENG. JUNY. N

Cio-8)
pen, welke enig volk of maatfchappy overkomen
, en by overnoeming ziekten geheten
worden: wanneer dan enig volk, of maat-
Ichappy met drukkende rampen wortelt, zullen
zy niet volkomen kunnen genezen worden,
zonder dat men de oorzaken dierrampfpoedige
gefteldheid heeft opgefpoord • by
voorbeeld , by aldien openbaar wierd , dat
! e
.F n
"£ and
» o f re
gerings conftitutie fge-
iteldheid) van ons Vaderland met deszelfs
ware belangen ftrydig was, zou 'er nimmer
genezing van die ineetende kanker te verwagten
zyn , dan door de vernietiging of
verbetering van zulk ene nadelige conftituue •
welk veronderfteld geval elk Vaderlander alles
daar heen zoude moeten doen wenden ,
dat die hoogft nodige beterfchap ftand greepe.
Van dit algemene moet men tot het
byzondere befluiten : wanneer wy dan de
tegenwoordige onhandigheden van ons Vaderland
gadeflaan, is het zeker, dat wy van
die verwonende oorlogs-rampen, welke ons
tanich drukken of gedrukt hebben, niet volkomen
zullen bevryd worden en biyven, ten
zy wy tot den oorfprong van dat kwaad te
rug treden, en de genezing van daar aanvangen
; want zonder dat zou men alleenlyk eni.
ge uiterlyke verzachting aanbrengen , maar
m der daad het eigenlyke kwaad opfluiten
om een onhertfelbaar verderf op 't onverwachtit
te baren:
Dat

(169)
Dat dit gezegde waarheid is , hebben uit»
landers en vooral inlanders beveiligt door
het gemeenfchappelyk en yverig nafporen van
de oorzaak van den tegenwoordigen , en voor
Neerland zo rampzaligen oorlog : intusfchen
zou men billyk verwachten dat dit algemeen'
onderzoek de ware bron dier onheilen zou
aangewezen hebben , maar de uitko^H vari
dit onderzoek verklaart ons, dat de denkwyze
onzen Vaderlanderen hemelsbreedte verfebilt
: zo dat men geheel onderfcheidene
Ja verfchillende oorzaken heeft opgegeven :
niet alleen is het gemeen dus verdeeld, maar
zelfs de Hoofden des volks en de Leraren
zyn het met elkander niet eens : myn oogmerk
is niet alle die byzondere denkbeelden
voor te dragen, en te toetfen, en de ware
oorzaak van ons ongeluk optegeven : neen !
myn doelv/it is allenelyk my by die gedachte
te bepalen , welke by velen , vooral by de
voorgangeren inden Godsdienst, is aangenomen
, hier in beftaande , dat Neerland's zonden
als de ware en voorname oorzaak van
alle onze tegenwoordige rampen moeten aangemerkt
worden : de reden , waarom dit
denkbeeld boven anderen myne aandacht tot
zich trok , en my tot wederlegging drong,
was de invloed, welke dit begrip op de gemoederen
had , terwyl het de verderfelyklle
gevolgen na zich fleept en door velen uit
de verfoeielykfte beginfels . wordt gedreven
, gelyk nog nader blyken zal. Hier-
(N 2) om

( 170 )
om dan rekende ik my als Chriften Leraar en
dus als een gehoorzaam onderdaan , en eerlyk
Vaderlander , verplicht met myne ged
e a a n b e v o l e n
^^V" e bedcftonden de
Godheid te bidden om uitredding , dewyl wy
van enen onrechtvaardiger!, eigen belangzoekenden,
bloeddorfiigen, woedende en onchristelyken
vyand op t onverwacht!! waren belprongen
, en tegen alle beginfels van eerlykheid
en menfchelykheid behandeld : en
daarom worde ik thans ook gedrongen . om
nog meer openlyk dit ongegrond, en fchadelyk
denkbeeld te keer te gaan.
Deze door ons dus veroordeelde denkwyze
fpruit niet uit dezelfde beginfelen : daar
Zyn 'er, geiyk wy in 't vervolg zien zullen,
welke uit den vader den duivel , in helfche
liften volleerd zich niet ontzien de eer en
goeden naam van hun Vaderland te bezwalken
en de roem onzer braaf/te Vaderen te
bekladden , om zo dat Vaderland, 't welk
hen gekoerterd heeft, aan de laagheid hunner
zielen op te offeren , en voor affchuwe.
lyk eigenbelang aan te dwinglandy te verkopen
; ontaarte wangedrochten 1 welken ik
van nu voortaan den edelen eernaam van
Nederlander weigere, en weigeren zal. Ook
zyn 'er , welke in hunne onkunde weg gefleept,
zich verhuren om het Vaderland met
zyne brave Zonen op den flachtbank te voeren,
tot welk foort die opgeruide hopen van
ziel-

0?r )
zielloze wezens behoren , welke den 6 Dec.
1782 en 8 Maart 1783, had God het niet almagtig
verhoed ! ons dierbaar Vaderland den
geduchtften flag zouden toegebiagt hebben
, welke ons immer zoude kunnen treffen
: behalven deze worden 'er nog gevonden
, welke , gelyk zy menen , uit tedere
Godvrucht zo denken en het zelfs gevarelyk
en goddeloos rekenen maar te twyffelen, of
de zonden de oorzaak van 's Lands ongeval
zyn zouden.
En gelyk men dus uit verfchillende beginfelen
dat fchadelyk denkbeeld koeftert, zo
is men het ook niet eens in het voordragen
dier ftelling : terwyl de een in 't gemeen
fpreekt, maar de ander zich tot deze of die
byzondere zonde bepaalt, gelyk men onder
and re de Vaderlandfche handelwyze van
Amfterdams Burgervaderen als de ware oorzaak
van alle onze onheilen heeft uitgekreten
, waar door men in den beginne vele
brave Nederlanders zo heeft geblindhokt dat
men byna zou gewanhoopt hebben die verblinde
van hunne blindheid te genezen.
Om dan ter zake te komen , en den
ftaat des gefchils juist te bepalen ; Wy lochenen
niet, dat de zonden in zeker opzigt
eene oorzaak van alle rampen, en dus ook
van dezen oorlog kunnen genoemd worden:
in zo verre namelyk , dat wy nimmer zonder
zonden, en daardoor alle onheilen waar-
(N 3) dig

( 2
?2 )
dig zyn : hadden wy doch in 't P-oheel ge
ne zonden, zo vloeit uit de Goddelyke
regtvaardigheid, dat ons in 't geheel ook
gene rampen zouden treffen : hierom dan,
zo lange wy den naam van zondaars moeten
dragen , kan men de zonden ook als
eene oorzaak onzer tegenfpoeden aanmerken:
dit intuslchen is 't niet, 't welk men wil;
want uit het gezegde kan men alleen bcfluiten
, dat de rampen ons niet onrechtvaardig
overkomen, 't welk dus dient om Gods
volmaaktheid vry te pleiten: maar men wil,
dat .Neerlands ongergtigheden de voorname en
eenige oorzaak dier drukkende onheilen zyn,
zo dat dermate de ongerechtigheid van dat
volk zo vol zoude zyn geworden , dat de
Kichter van hemel en aarde niet langer konde
af zyn van op ene byzondere wyze zyn
heilig ongenoegen door de vreesfelykïte ftrafoeffemngen
te betonen , gelyk zo aan de
Joden dikwerf vooral in de dagen der Richteren
is gefchied ; wanneer zy om hunne
buitengewone en Godtergende zonden fff enge.yk
getuchtigd werden : zo dat het denkbee.d
, t welk wy beftryden , daarop neêr
komt, dat Neerlands volk thans boven mate
en buitengewoon zondig is , en wel boven
andere volken , vooral boven die,
welke hen de tegenwoordige rampen aandoen
, en daarom ook zo veel niet lyden •
oftchoon *er nu zyn, welke volkomen vastitellen
, dat Neerlands volk het zondigfte
bo-

C 273 )
boven alle anderen is , zo worden 'er ook;
gevonden, welke dit als hunne ftelling niet
aannemen , maar zeggen , dat onze Nederlanders
wel niet de zondigde zyn, doch
dat evenwel hunne zonden de voorname
oorzaak dier rampen zyn : zo vervalt men
dan van erger tot erger : men bouwt, terwyl
men den grondflag van het gebouw heeft
weggenomen : waar op doch rust het ganiche'denkbeeld?
Op Gods rechtvaardigheid!
dien grond moet men dan behouden , en
zo men 'er iets op bouwen wil , dus redeneren
: Gods rechtvaardigheid vordert ftraffe
over de Nederlanders, om hunne hemeltergende
Goddeloosheden ; dewyl zy nu het
meest lyden in den tegenwoordigen oorlog,
moeten zy ook de grootfte zondaars zyn :
ftemt men dit niet toe , waartoe brengt
men dan Gods rechtvaardigheid by ? Van
waar dan ook komt, dat deze oorlog voor
Neerland het rampfpoedigst is ? Men moet
derhalven of nalaten, uit Gods rechtvaardig*
heid te redenkavelen en andere oorzaken onzer
onheilen opgeven , of men moet vastftellen
, dat Neerlands inwoonders de Goddelooste
boven alle anderen zyn : Dus
moeten wy ons met die ftelling bezig houden
, en nagaan, of waarlyk onze Vaderlanders
zondaars zyn boven alle anderen,
en zo zullen wy , door aantetonen de vals.
heid van dit denkbeeld, het gebouw 'om- ,
verre werpen, om dan ook den grondflag
( N 4 ) aan-

C *74 )
aanteroeren en te vernietigen, wanneer wy
betogen zullen hoe dwaasbyk men uit te
genfpoeden tot iemands zedelyk beflaan be"
fluit.
Men wil dan , dat de Nederlanders de
zondigfte flervelingen zyn : maar hoe weinigen
zullen begrypen dat 'er verbazend veel
toe behoort om die ftelling te omhelzen en
waar te maken : men moet doch die onderscheidene
volken , tusfchen welken men
«ene vergelyking maken wil , even goed
kennen : welke kennis niet enkel oppervlakkig
maar innerlyk zyn moet, dat is,
m hunne byzondere betrekkingen, qn vooral
hmshoudelyken fland : hoe moeilyk, hoe
byna onmogelyk wordt dan eene juiste en
gegronde vergelyking niet ! Wat is 'er voor
een kundig menfehen - kenner niet nodig, om
over het zedelyk chara&er zyner Vaderlanders
te oordeelen ? Hoe veel meer om
vreemden te beoordeelen ? Eenen langen tyd
zou hy by dezelven moeten doorbrengen :
in de taal , gewoontens en denkwyze dier
vreemdelingen grondig ervaren zyn : onder
allerlei flanden van menfehen oplettend verkeerd
hebben : en wat behoeve ik meer op
te noemen , de ondervinding leert ons hoe
bezwaarlyk men tot zulke kennis geraken
kan: Zien wy niet dagelyks, hoe deerlyk,
hoe dikwerf vreemdelingen mistasten in het
befchryven van vreemde landen en voiken,
aJ

( 175 )
al hebben zy 'er zelfs langen tyd verkeerd ,
en op alles zich toegelegd: Wie weet niet
dat de werken van alle vreemdelingen over
ons Vaderland vervult zyn met grove misflfgen
: Wie dan , welke de vryheid zyner
Ziel niet verkocht heeft om flaafs te denken
, zal zich durven vermeten eene vergelyking
tusfchen volk en volk te maken, om
daar op Hellingen te bouwen ? daar 't dan
voor hem , welke naauwkeurig en geduurzaam
onderlcheidene volken heeft befchouwd,
zo gevaarlyk is vergelykingen te maken, hoe
dwaas handelt men dan niet, zonder die
hoogstnodige kennis te bezitten, zulk ene vergelyking
te willen doen ? Men is volmaakt
aan den blinden gelyk, welke over de kleuren
oordeelt: Of zal men zeggen , dat 'er
genoegzame bronnen voorhanden zyn , om
zonder de ondervinding over onderfcheidene
volken te oordeelen : Welke zyn die bronnen?
de getuigenisfen van anderen? byaldien
deze getuigen vreemdelingen zyn in dat land,
't welk zy befchryven , is het niet veilig
in alles zeker op hun aan te gaan , dewyl
wy zagen hoe onoverkomelyk de zwarigheden
voor een vreemdeling fchynen te zyn,
om genoegzaam bekend te worden by andere
volken : of zal men de getuigenisfen dier
volken zelve aannemen? deze zyn niet eenparig
: zo zeer de een zyn eigen volk verheft
, zo zeer verlaagt de andere hetzelve,
8ven gelyk by ons gefchiedt: Wie inrus-
( N 5 ) fchen

C 276 )
fchen zal op die getuigenisfen dan met zekerheid
durven bouwen ? Uit liet gezegde
wilde ik dit gevolg afleiden , dat het zeer
moeilyk , zo niet onmooglyk is eene juiste
vergelyking tusfchen het zédelyk charafter
van dit en dat volk te maken: waarby nog
komt , 't welk de voorgeftelde zwarigheden
zeer vermeerdert, dat het nog niet genoe«is
, de bedryven van het een volk met die
van 't andere te vergelyken , maar ook en
vooral moet men den aart dier bedryven
toetzen aan de betrekking , waarin zulk een
volk onder anderen tot eene Goddelyke openbaring
ftaat , zo dat dezelfde bedryven by
het een volk gruwelyker zyn, dan by het
ander : de afgbdery by voorbeeld was onder
Ifraè'j groter zonde dan by die volkeren,
welke dat helder Jicht der openbaring niet
hadden, hierom zegt de Godheid ook, (en
dit bevestigt het gezegde) dat elk naar het
licht, t welk hy gehad heeft zal geoordeeld
worden Rom. II. 12. Uit dit alles blykt
dan volkomen , dat men onbezonnen en
vermetel handelt, wannneer men ligtelyk
over het zedelyk beftaan van eenig volk
oordeelt en het met dat van andere volken
vergelykt, dat men dus ook lichtvaardig te
werk gaat met de Neerlanders als de zondig,
fte der ftervelingen te befchouwen.
Laat ons nog eene fchrede verder gaan !
laat ons enige vergelyking maken uit ftukken
, welke bewezen zyn door dagelykfche

( V7 )
fcbe en menigvuldige getuigenisfen : terwyl
ik een Hervormd Leeraar ben , zal elk my
ten goede houden , dat ik de leer der Gereformeerden
als de beste der Christen - gezindheden
erkenne ; wie is er nu maar enigzints
in de letteren ervaren , welke niet
weet , dat 'er over het Igeheel genomen
geen volk is , waar onder de leer der Hervormden
in hare oorfpronglyke zuiverheid
nog zo gevonden wordt , als onder de Nederlanders
? Zyn niet byna alle fchriften ,
welke den Godsdienst der Christenen in het
gemeen en de leer der Hervormden in 't byzonder
beftryden « vruchten van vreemde
akkers ? Zyn niet byna alle , welke wy
van dien aart in ons Vaderland aantreffen ,
of in vreemde talen voorhanden , of uit
dezelve vertaald ? Hoe zeldzaam zyn die
fchriften dan niet onder ons , terwyl ze in
Vrankryk , Duitschland en Engeland dagelyks
verfchynen ? Men zou te ongelukkig
voorwenden , dat wy ons hier op niet te
verheffen hebben , dewyl de vertalingen
dier fchriften ons leren dat dezelfde beginfels
in ons Vaderland gevonden worden :
dit zy zo ! maar wie is zulk een vreemdeling
in de Geleerde waereid , die niet weet
dat men in die andere gewesten openlyk voor
zulke Hellingen uitkomt , terwyl men de
formulieren van enigheid weinig of niet meer
fchynt te achten ; althans Leeraars der
Hervormde Kerk , komen openlyk uit voor
ftel-

ftellingen , welke op 't fterkst door de
Hervormden worden verworpen , terwyl
in ons Vaderland niemand der Hervormden
tegen enig leerftuk dier kerke zich openlyk
durft aankanten : of moet ik meer zeggen!
Wie weet niet , dat Engeland , om my
daar by alleen te bepalen, overftroomd wordt
door het Ariahismus ? Wie kent die groote
mannen niet , welke tot de Hervormde
behorende openlyk de leringen van Arius
koesteren en voortplanten ? Of is 't gering,
dat men onder het oog van het Hof te Londen
, een genoodfehap van Deiften heeft
durven oprichten , 't welk op den 7 April
1:76 door zekeren D. Williams openlyk is
ingewyd , waar van nog meer voorbeelden
in Engeland zyn. Merkt hier op , Nederlanders
! Hervormde Nederlanders ! Welke
u laat blindhokken door het verraderlyk
gefchreeuw van zulken , welke u tegen onze
brave Vaderen des Vaderlands opruien,
ja welke onze verbazende werkeloosheid hebben
veroorzaakt , of gekoesterd , en dat
vooral onder dit voorwendzel, dat de Engellchen
onze Hervormde Broeders zyn ,
welke ons in zuiverheid van Leer en Godvrucht
overtreffen : het is verfoeielyke logcntaal,
ge'yk gy uit het gezegde bemerkt :
't is waar 'er zyn 'er nog , welke waarheid
en Godvrucht handhaven , maar dezen liggen
onder ene algemene verachting.
En

C 179 )
En wat de zeden van ons Vaderland betreft
; men moet willens blind zyn , om
niet te zien dat weelde en overdaad van anderen
toe ons overgebracht worden : Men
is een vreemdeling in de waereid , zo men
niet weet, dat de zeden by andere volken
onbegrypelyk meer verbasterd , en bedorven
zyn , dan by ons : hoe zeer weelde
en overdaad onder ons toenemen , de Hol»
landfche of Nederlandfche eenvoudigheid zal
men elders in Europa te vergeefs zoeken ,
waarom zelfs de meeste Vaderlanders tot
fpot in vreemde gewesten verkeren.
Dit gezegde kan niemand lochenen ;
waarom wy veilig befluiten mogen , dat
het 'er verre van af is , dat de Neerlanders
het zondigde volk wezen zoude >
terwyl zelfs gebleken is , dat, zo wy vergelykingen
maken , althans het zedelyk
befhaan der Engelfchen voor dat der Nederlanderen
, verre moet onder doen : of
wil men , dat Nederlands zouden groter
zyn , dan die van andere volken , dewyl
wy meer licht ontfangen hebben dan anderen
; zo men dit op Engeland wilde toe*
pasfen , zoumen zich zeiven tegenfpreken ,
dewyl men het zelfs nog tegenwoordig als
zuiverder in Godsdienst wil doen doorgaan;
daarenboven, omtrent Engeland zal dit voorwendfel
in gene aanmerking komen , terwyl
wy eenparig zullen erkennen ? dat zo
En-

( 28o )
Engeland al niet meer , evenwel zo veel
licht der He-vormmg heeft ontfangen , als
wy ; en zo verdwynt die bedenking , terwyl
betoogd is, dat men willens blind moet
zyn , om niet overtuigd te worden , dat
ons Vaderland zo flegt niet geheld is , als
Engeland.
Om voort te gaan ! door Neerlandsch
volk m hun zedelyk beftaan zo zeer te verhagen
, verraadt men niet alleen zyne onkunde
, en maakt men zich fchuidig aan
vermetelheid , gelyk wy gezien hebben ,
maar ook openbaart men zyne blindheid
omtrend de gronden van Onzen Godsdienst,
terwyl men de vyanden van den Christelyken
Godsdienst in het gemeen zelfs de wapenen
in handen geeft om denzelven aantetasten
en geweldigen afbreuk te doen : of
leren en betogen de verdedigers van den
Godsdienst niet , dat de wyze Godheid aan
dezen kant van de eeuwigheid den mensch
niet altoos vergeldt naar zyne werken ? Erkennen
zy niet dat den goeden dikwerf veel
kwaad overkomt ; is dit zelfs de leer van
Christus niet ? Wie heeft het boek Jobs
en den 73 Pfalm gelezen, welke niet weet,
dat het de besten dikwerf als tot vertwyffeling
brengt , wanneer zy den voorfpoed
der Godlozen en den teaenfpoed der vromen
bekhouwen ? Of kent men de duidelyke
verklaring van Christus niet Luc. Xlil. 1-5 2
ge-

C 281 )
getuigt de Heiland aldaar niet met ronde
woorden , dat die ongel ukkigen de grootfte
zondaars niet waren ? en leert hy niet te
gelyk dat die onheilen tot geheel andere eindens
waren overgekomen ? 't Is dan zeker
dat men uit de rampen , welke iemand
treffen f, tot zyne flegtheid befluitende,
de gronden van den Christelyken Godsdienst
ondermynt , en de vyanden van denzelven
de wapenen in handen geeft om dien den
gevoeligften flag toetebrengen : daar toe
vervalt men , wanneer men zich door kwalyk
denkenden , welke zich in engelen des
lichts veranderen, laat verblinden , en
vervoelen ! Wanneer wy dan het gezegde
op Neerland toepasfen , moeten wy dit befluit
maken , dat alle Godsdienst den boden
wordt ingeflagen en Gods Zoon van logentaal
befchuldigd, zo wy om Neerlands
rampen vastftellen , dat deszelfs inwoonders
de grootfte zondaars zyn : of moet ik het
betoogde door voorbeelden nog fterker aanklemmen
, en voor den eenvoudigften nog
vatbaarer maken ? om by de les van Claudianus
niet ftil te ftaan ; welke van de godlozen
betuigt
Tolluntur in altum ,
Ut lapfu graviore ruant:
Om van die Wereld - bedwingers , hoedanige
een Alexander , en de Romeinen
wa-

C is* )
waren , ook niet te fpreken, terwyl niemand
ftaande houden zal, dat zy beter waren
, dan die volken , welke zy overheerd
hebben : wy bepalen ons • by ons Nederland;
is de oorlog welke ons overkomt , om onze
zonden , dan is dit altoos zo geweeft: dan
waren onze voorvaders , toen zy door den
bloeddorftigen Philips beoorloogd werden ,
wanneer hy hunne vryheid vertrapte, groter
zondaars dan] die dwingeland , dan zal de
Hervorming, waar voor men goed en bloed
opofferde , die brave Nederlanders zo fchuldig
en tot zulke grote zondaren gemaakt
hebben : zo de gevolgtrekking welke men
uit de rampen tot de zonden maakt, doorgaat
, dan waren onze voorvaders de grootfte
zondaren in dien tyd , dewyl Neerland
nooit zo vele rampen ondergaan heeft, als
in die akelige omftandigheden : voor welke
gevolgen ftelt men zich dus niet bloot,door
zich blindeling te laten vervoeren 1 En om
in gene andere byzonderheden te treden ; is
Nederland nooit onrechtvaardig door den
oorlog aangevallen ? Zo ja ! dan moet men
nalaten uit Neerlands rampen tot zyne flegtheid
te befluiten : laat my 'er noch meer
byvoegen : wat zal men van de Americanen
denken ? is dat volk niet bitterlyk door
de Engelfchen onderdrukt ? is 'er niet verbazend
veel bloed vergoten ? Is nu Ameriea
erger, en zondiger dan Engeland ? Zedert
wanneer zyn zy zo geworden ? Zedert dat
zy

(183 )
2y aandrongen op de handhaving der wetten
, en weigerden de koorden langer te dragen
, welke men om hunne halzen meer en
meer begon toe te trekken ? Zyn zy nu
zondiger , dan voorheen ? Het is waarlyk
overvloedig genoeg bekend , dat dit volk
zedert zynen oorfprong ene verbazende be«
fchaving heeft ondergaan, zo dat zy nooit
minder verdiend hadden, dan tegenwoordig ,
door den oorlog aangevallen te worden :
met een woord, men moet aannemen, dat
nimmer enig volk onregtvaardig door den
oorlog is aangevallen , dat 'er nooit dwingen
landen zyn geweeft, of men begaat de grootfte
onrechtvaardigheid met vast te ftellen,
dat Neerland's zonden de oorzaak van's Lands
rampen zyn. Wy befluiten dan met allen
grond , dat , fchoon alle onheilen kunnen
gezegd worden den menfehen om hunne zonden
overtekomen , men evenwel met genen
den minften grond , uit de rampen, welke
enig menfeh , of volk drukken , dit gevolg
kan of mag trekken, dat dezodanigen, welke
met de meefte tcgenheden worftelen de
grootfte zondaars zyn , terwyl 'er menigvuldige
redenen kunnen zyn , waarom de
Alwyfle wereldbeftierder zulke onheilen laat
overkomen, welke ik volgens myn oogmerk
niet nodig hebbe voor te dragen.
Intusfchen was ons oogmerk geenzins te
STAASM. MENG. JONY. ( O ) be»

C 134)
betogen , dat nimmer een menfch of volk op
ene blykbare wyze om Godtergende onge»
rechtigheclen is geftraft geworden t want
dan zouden wy de heilige gefchiedenisfen lochenen
moeten , waarin ons een Sodom en
Gcmorra onder anderen als zichtbaar geftraft
voorgedragen worden : 't is 'er dan, en zelfs
. wel zo verre van daan , dat wy zulks ontkennen
zouden , dat wy in het tegendeel
in die geduchte voorbeelden een fterk, en
nieuw bewys voor ons betoog aantreffen ,
dewyl wy daaruit leren , wanneer de Goddelyke
Rechter een land of volk om hunne
fnode zonden zichtbaar ftraft, dat dan tastbaar
blyken moet , dat die zonden de voorname
oorzaak , dier ftraffen zyn ; zo dat,
zullen Neerlands zonden de oorzaak van deszelfs
tegenwoordige rampen in dien zin mogen
genoemd worden, dan ook duidelyk die
overgrote mate der ongerechtigheid moet gezien
worden ; want ,' is het oogmerk Gods
in zulke vreesfelyke ftrafbeffeningen niet,
dat andere zich fpiegelen zouden aan die ongelukkigen
? Zal nu de Goddelyke wysheid
haar oogmerk bereiken , dan moet 'er gene
twyffeling overig biyven , of de zonden
van zulke ongelukkigen wel de voorname
oorzaak, nimmer rampen zyn ; maar hoe
kan zulks nu boven allen twyffel openbaar
worden ? Of wanneer God door openbaringen
dit verklaart en laat aanzeggen , gelyk
om?

om trend de Joden door de Propheten is ge«
•ichied : of wanneer enig volk zo blykbaar
zondig wordt, dat het voor het oog van de
ganfche wereld affchuwelyk wordt, of wanneer
het door enige byzondere zonden zich
die onheilen naturelyk op den hals haalt,
in deze gevallen , gelyk men uit de voorhanden
zynde voorbeelden kan betogen *
wordt ontegenzeggelyk openbaar , dat de
zonden oorzaak der rampen zyn , zo dat
men buiten die gevallen niet befluiten kan j
of mag , dat een volk om zyne zonden
geftraft wordt, dewyl de wyze eindens der
Godheid buiten dezelve door zu'ke ftrafoeffeningen
niet zouden bereikt worden, en
men, gelyk bewezen is , uit gene andere
gronden het befluit kan afleiden , dat enig
menfch om zyne zonden deze of die rampen
overkomen : het zal 'er dan op aan- .
komen , of Neerland zich in een of ander
dier gevallen bevindt : dat 'er gene Godsgezanten
onmiddelyk van Gods Vegen bevel
ontfangen hebben om geduchte ftraffen
te dreigen, gelyk een Jona te- Nineve
deed , zal elk erkennen ; dat Neerland's
zonden boven die van andere volken zouden
geklommen zyn , hebben wy buiten
tegenfpraak weerlegd : dierhalven zal noch
alleenlyk in aanmerking komen , of 'er gene
byzondere zonden zyn , waar door wy op
ene naturelyke wyze ons de tegenwoordige
O 2 on-

( i8t?)
onheilen op den hals gehaald hebhen , 'dat
is , of wy oorzaak zyn door onrechtvaardig.
Jneid dat Engeland ons aangevallen heeft? en
hier is men in de weer om een ganfch regilter
van redenen te verzamelen, waardoor
L 1 verbitterd
i en genoodzaakt
zotten hebben ons aantetaflen , terwyl de
eerfle plaats van die Nederlandfche onrechtvaardighedeti
het gedrag van Amfterdarn's
Burgerhoofden beflaat , door dien zy met
rebellen verbonden hebben aangegaan , en
oproengen in hunne wederfpannigheid geltytt:
dat kortzichtige menfehen dus in den
eeriten opflag fpraken,kon men noch, fchoon
met zonder fchaamte , dulden , maar dat
men nu noch zo fpreken zoude , is onver,
dragelyk ; geen eerlyk gemoed , geen waar
Nederlander , die maar een druppel Vaderlandfch
bloed in de aderen koeftert, kan
zonder verontwaardiging die taal horen: het
zagtzinnigft menfeh wordt edele woede tegen
die gemaskerde guiten , welke, hadden zy
hun affchuwelyk doel kunnen bereiken ,
waar toe al hun gefchreeuw diende, de Vaderlandfche
onfchuld , de gryze braafheid ,
de onverzettelykite moed en onuitblufchbaar^
Jte Neerland'sliefde in Amftel's beminde
Burgervaders op moordfehavotten zouden
hebben doen vallen : terwyl elk braaf Va-
lï 7 yn
f, dankz
W' n en t o t
g
God op-
zendt, dewyl hy gewaakt heeft, dat het
volk

(187)
volk door die Vaderland'spesten niet zo
verblind is geworden , dat de fchellen van
hunne ogen niet eerder zouden afgevallen
zyn , dan te laat en dus met grievend berouw
, gelyk de bedryven van andere tyden
noch heden betreurd worden : was het
tanfeh myn oogmerk het gedrag dier edele
Amftelvaders te verdedigen , ene aangename
taak zou ik op my nemen, in verzekering
van een gelukkigen uitflag : doch daar ganfch
Neerland, uitgezonderd enige duifterlingen ,
welke aan het licht niet gewoon het zelve
ook niet verdragen kunnen en in hunne
blindheid rondtasten, en fchadeloos grynfen,
het Vaderlandfch gedrag dier doorzichtige
mannen heeft gerechtvaardigd , nam ik dit
niet voor , terwyl ik overtuigd blyve , dat ,
zo lange 'er ware Nederlanders jzyn zullen ,
men ook tot hunne gedachtenis met blydfchap
en dankzegging fpreken zal van het
gene zy gedaan hebben-
En wat zou 'er noch anders zyn , waar
mede wy Engeland zouden beledigd hebben
: niets heeft men bygebragt , of het
is zo bondig weerlegd dat men alle fchaamte
moet afgelegd hebben, om.'er noch van
te reppen : ik bidde alle ware Nederlanders
de gefchiedenisfen van ons Vaderland
van vroegere tyden nateflaan , en zy zulkn
uit eiken Gefchiedfchryver handtaitelyk
O 3 ont'

( 188 )
ontwaar worden , dat wy altoos op de on.
regtvaardigftc , ondankbaarlte , heerschzugtigfte
vtyzo door Engeland zyn behandeld
geworden : terwyl elk die Engclfchen ontmoet
heeft hy ondervinding dit hun character
zal hebben leren kennen.
Zo mene ik dan aan myn oogmerk voldaan
en betoogd te hebben , dat men ongegrond
Neeriand's zonden noch in 't' gemeen,
noch in 't byzonder als de oorzaak van onze
rampen aanmerkt : ik moet 'er alleen
noch byvocgcn, dat men door dit voor.
wendfel de ftraf bare werkeloosheid, welke
ware Nederlanders gedurenden den gaplcheq
oorlog deed zugten , vry pleiten wil ,• waaruit
de verraders van hun , welke, zo fpreken,
openbaar worden : want al waren Neerlands
zonden de oorzaak van dezen oorlog,
dan noch kon men de werkeloosheid niet bepleiten
, went dan ware het de plicht van
elk , zich te bekeren , en tegen den vyand
te bidden , en te werken ; het Chriftendcrn
doch maakt de beste , dat is , werkzame
burgers : of zou men die werkeloosheid
noch a;n byzondere zonden moeten toefchryven
? want men kan ze niet als ene
flraffe over de zqnden van ons volk in het
algemeen aanmerken , volgens het gene in
't gemeen betoogd is , en op die byzondere
moet toegepast worden ; indien dan
/
die

( i89 )
die werkeloosheid ene ftraffe was over byzondere
zonden , dan zou ik gene andere
kunnen gisiën , dan dat de Nederlanders té
ondankbaar aan hunne voorvaders de duurgekochte
vryheid hebben beginnen klein te
achten , en .... .
Meent men , dat ik door dit myn vartoog
, de aandrang tot bekering wegneme,
't welk nu als menfch , als Chriften, vooral
als Leeraar niet betamen zoude: men bedriegt
zich geweldig : want ik hebbe ook
duidelyk aangetoont , dat 'er gene ramp
is , of zy moet als een gevolg der zonden
aangemerkt worden : waarom ik by myne
Gemeente volgens mynen plicht aandringe
op bekering : doch daar deze niet ftryden
kan met de plichten van den menfch en den
burger, wekke ik hen ook op, om als ware
Vaderlanders zich te gedragen , en wy
bidden genoegzaam eenparig dat onze vyand
moge gevangen worden in dat net, 't welk
hy voor ons gefpannen heeft,
Ik eindige met deze opwekking aan myne
Vaderlanders: vernedert ulieden onder de flaan»
de hand des Heeren , opdat Hy u verhoore
: gedraagt u ook als vrye Nederlanders
i laat uwe vryheid door niemand vertrapt
worden : dat gefchenk is u van God
ook toevertrouwd , waarvan Gyl. dus eens
O 4
rfi
"

«frenfchap zult moeten geven : z ai de oor
bg noch voortduren , dat de banden van
werkeloosheid mogen verfcheurd, en aS
verpletterd worden, wat zich tegen de l?
verzeil"S
voora op uw hnpJ P ? • '
y t d a n

C 191 )
D E
WYZE COLLO NEL.
]J3oor zyne wezenlyke verdienften , tot
ColJonel van een Regiment bevorderd zynde,
zag de Heer d'Orviüe met even zo veel
fmerte als verontwaardiging , dat meest
alle de Officieren van hetzelve , wel verre
van zich toe te leggen op het verkrygen
der kennisfen tot hun beroep nodig , enig
bezield waren met de dolle drift tot het
fpel; daar aan den vroegen ogtent tot den
laten avond , ja fomtyds geheele nagten
door , hunnen tyd verflytende. Hy befloot
dierhalve een proef te nemen , of hy
hen op eene zagte wyze niet zou kunnen
verbeteren , en te dien einde nodigde hy
hen allen op een vriendelyk gastmaal. Op
het nagerecht wist hy ongemerkt de converfane
daar heen te wenden , dat 'er van
het fpel gefproken wierd , en die gelegenheid
waarnemende deed hy hen het volgende
verhaal ; 't welk , fchoon een weinig verwerd
, ter meerder indrukmaking , echter
ïn fubftantie eene waarheid was.
Oorfpronklyk myne Heeren { wierd ik
( O 5 ; t o r

tot den tabbaard opgevoerd doch zekere
omftandigheden noopten myne Ouderen ,
my tot den degen te beftemmen. Naauwlyks
had ik dierhalve myne fludien verricht,
Of zy kogten my een *Vaëhdel in dit zelfde
Regiment , over 't welke ik thans d'eer
heb als Collonel te gebieden. Aangezien ik
my op de ftudien met de borst had toegelegd
, twyffelde myne waaide Ouderen
geenfints , of ik zou my ook bevlytigen
cm die kennisfe te verkrygen , welke tot
het krygswezen betrekking hebben , en
voor myn nieuw aangenomen beroep zoo
hoogstnoodzakelyk waren ; ten einde te
zekerder grondflag van fpoedige bevordering
te leggen.
In der daad ook , gedurende enige maanden
beantwoorde ik aan hunne verwagting ,
maar wel haast door myne medemakkers
verleid geworden zynde, vermeesterde my
de drift tot Dobbelen en Speelen zodanig ,
dat zelfs dat gcene 't' welk ik plichtshalve
moest doen , my een walg wierd. Naauwlyks
kon ik enige uren aan het fpel onttrekken
, ten einde myn lighaam te laten
rusten. In 't midden van de Slaap , droomde
ik niet dan van ftapels goud en zilver ,
van fpeelkaarten en dobbelftenen. Ter naau>
wernood gunde ik my den tyd tot eeten ,
en ik verzwelgde de fpyzen , om te eerder
wederom aan het fpeelen te kunnen gaan.
De

( 193 )
De aangename ogtent en avondftonden welke
ik voorheen met wandelen doorbragt ,
kortom alle de vercierlelen der natuur ,
hadden voor my gene bevalligheid meer.
Myne vorige vrienden verwaarloosde ik ,
en de vriendfchap had geen toegang meer
tot myn hart. Ik was by niemand wel dan
by hen, die myn gald poogden meester te
worden. Dat ik Ouderen had begon my te
verveelea , en ik dagt om God niet dan
om hem te tergen , door vloeken en zynen
naam te misbruiken.
Het fortuin was my in den beginne byzondcr
gunffig , en dit duurde zelfs wel
drie jaren agter den anderon ; gedurende
welke ik ook myn leven met fpelen verfieet.
Jk kan 'er heden nauwlyk aan herdenken ,
zonder fchaamrood te worden over de geweidige
krak , welke myn eer en fatfoen 'er
door leed , en ik wenschte voor al wat ik
bezit, het geheugen 'er van te kunnen uitdelgen.
Ik heb nauwlyks moeds genoeg om
myn verhaal te vervolgen , zelfs na zederd
twintig jaren in eer en deugd geleefd te hebben.
Cordeel des myne Heeren ! hoe veel belang
ik 'er in itel, u lieden myn voorbeeld
van nutte te doen zyn , uit de moeite die
het my kost , hier opentlyk de belydenis
myner laagheden te doen.
Op zekeren dag kreeg ik order om op
wer-

C 194 )
werving te gaan, na ene verafgelegen Frontier
Stad. Aldaar ook fpelers vindende bemoeide
ik my met de werving niet , en
het 'er de zorg van over aan myn Sergeant.
JJees bragt my drie daagen daarna twintig
uitgelezen Recruten , ten einde van my
hunne lening en handgelden te ontfangen.
lot myn groot ongeluk hadik juist dien og.
tent verloren , niet alleen al myn eigen
geld , en de kleinodiën die ik by had ,
maar ik had zelfs het Regement geld my tot
de reerurering ter hand gefield , rukeloos
verdobbeld. Oordeel myne Heeren van de
verlegenheid waar in ik my bevond , van
welke gy u naauwlyks een denkbeeld kunt
vormen. Ik zond daadlyk een expresfe naar
een myner Cameraden die in 'e guarnizoen
gebleven was ; ik bekende hem' myn misdryf,
en verzogt hem my vyftig Louifen
te willen leenen. Maar wat kreeg ik ten
antwoord „ Zou ik zo eene groote fomme
„ aan een fpeelder van beroep leenen ? In-
„ dien ik een van beide moet verliezen
„ of de vriendfchap van een man die zich
„ onteerd , of wel myn geld , dan zal ik
„ hever die Jaatite behouden."
Op het lezen van zoo een beledigend antwoord
, bezweek ik op een ftoel ter neder
en geraakte in een diep gepyns. Ik herinner
my nog levendig dat akelig ogenblik ,
en alle de denkbeelden welke in my opis
wa-s

(195)
kwamen. Ter ener zeye de fmert en dg
verontwaardiging van myn Vader , de oneer
die ik myne familie aandeed , en de
fchande om aan 't hoofd van myn Regiment,
gecasfeerd te zullen worden. Ter andere
het aangenaam vooruitzicht der waardighe-
.den , tot welke ik met 'er tyd zou hebben
kunnen bevorderd worden , indien ik
een eerlyker gedrag gehouden had. Jk kreeg
ten lesten [het gebruik myner zinnen nier.
weder , dan om bedagt te zyn , hoe ik
door eene nieuwe misdaad de fchande der
eerfte zoude kunnen ontgaan. My zelfs
van kant te helpen dagt my het best , en
ik ftond op het punfl: om dit myn voornemen
ter uitvoer te brengen , toen de Officier
die my zoo een onaangenaam Antwoord
gegeven had , zelfs intradt.
In d'eerfte beweging myner woede vloog
ik met de blote degen op hem aan , voornemens
hem met honderd fteken ter neder
te vellen , maar hy ontwapende my, en my
tegen zyne borst aandrukkende, fprak hy
my aldus aan. „ Ik heb u op eene onvriendelyke
wyze opzettelyk geantwoord op uwen
brief , ten einde gy enige ogenblikj,
ken 't akelige gevoelen zoudt van d'ora-
Handigheid waar in gy u zeiven gebragt
„ hebt ; nogthans vast befloten hebbende
„ u te redden ; waarom ik daadlyk kort
na uwe expresfe herwaards ylde. Ik heb
» myn oogmerk bereikt, en 't is my lief
» nog

C 196 )
;, nog enig gevoel in u t'ontdekken. Myn
„ goed , myn bloed en al wat ik heb ,
zyn tot uwen dienste. Zie daar (vervolg-
„ de hy , en zyn goudbeurs op tafel wer-
,, pende) neem daar uit zoo veel gy beno-
„ digd hebt voor uwe Recruten ! het o-
„ verfchot kan u dienen om te fpeelen ,
„ zo gy 'er behagen in hebt." Spelen ! antwoordc
ik , hem teffens hartelyk om
helzende ; dat zal ik nooit wederom doen.
Ik heb myne Hceren ! federt myn woord
heilig gehouden. Die zelfde dag reeds begon
ik my van alle kostbare of verquistende
vermakken t'onthouden , tea einde myn
geld te befparen , en mynen edelmoedigen
vriend te fpoediger te kunnen beialen. Ik
beltede myn tyd in nuttige oefFeningen enftudien.
Het ftrikt waarnemen van mynen plicht
en een aanhoudend voorbeeldig gedrag, vestigde
wel dra d'aandagt myner hoofden op
my , en 't is daar aan dat ik d'eer en 't
voorrecht verfchuldigd ben , van u lieder
Collonel te mogen zyn.
Dit verhaal maakte zo enen diepen indruk,
op de herten der jonge Militairen dat van
dat ogenblik af , alle hard en grof fpel in
het Guarniloen ophield. Elk zich om ftryd
op nuttiger zaken toeleggende kreeg dat Regiment
zo enen goeden naam, dat de gunlten
van den Vorst veel meer op het zelve
dan op enig ander nederdaalden.
VA-

C 197)
V A D E R L Y K E L E S
V A N
W I L L E M DEN I.
Een Vorst zag korts geleên het praelgraf
van de GROOT.
Hoe ! fprak hy , eert men dus een balling
naa zyn dood ?
Ryst zyn gedagtenis in 't eind met zoo veel
Luifter ?
Terwyl dat MAURITS legt vergeeten in
het duister !
Dus loont men in dit Land , riep Vader
WILLEMS geest ,
Hun die verdedigers der Vryheid zyn geweest
:
Die haar naar 't herte fteekt , verdiend
nog eer nog glorie.
Onthou dees les myn Zoon ! Prent die in
uw memorie !
MEN-

C 198 )
ME NGELGEDAGTEN.
CJTEEN famenleving of menfchelyke Maatfchappy
kan beftaan , zonder misdaden en
rampen , want die zelfs hebben hun nut ,
en dienen om het bederf voor te komen.
Maar de wetgever moet zich hierop toeleggen
, dat. hy de rampen zoo veel mogeiyk
verzagt , en de misdaad zeldzaam doe worden.
Rampen en ongeluk worden verzwaard
door onrechtvaardigheid , en d'ondeugden
aangemoedigd door die niet te ftrafFen.
Het is altoos een gelukkig tydftip voor
een Volk , wanneer eene kwaade of gebrekkige
Conftitutie , daaglyks nieuwe pogingen
tot verbetering doet en daar in ge.
holpen word , door wyze , omzigtige en
belangloze Regeerderen.
3-
Rome ging te gronde , en zulks moest
noodwendig gebeuren ; want deszelfs fysthema
was enig ingerigt om groot te worden,
maar geenfints om het beftendig te biyven.
Engeland het zelfde fysthema gevonden hebbende
; ondervind reeds dat het aan het dalenis.
Het vervolg hier na>;
2.
i.

C'99 )
VERHANDELING
OVER HET ALGEMEEN GELUK , OF, AAN­
MERKINGEN OVER HET LOT VAN 'T MENSCH-
I> e
DOM , IN D'ONDERSCHEIDE TYDSTIP-
PEN DER GESCHIEDENISSEN.
Ègyptenaren, sffyriers, Meden ^ &c.
SmertelyJc valt het te moeten bekennen ;
at de eerfte gebeurtenis en dus het eerfte
tydftip waar van de gefchiedenis gewag
maakt , zyn oorfpronk aan den oorlog verfchuldigd
IS. Ofiris , of zo men wil Bac
A l ^ de N y l o v e r
P > o m
gewapender
hand den Landbouw te leeren aan de
volken die hy aan zyne wetten onderwerpt.
Verfcheide eeuwen daarna fielt Sefojlris zich
aan het hoofd van een machtig Leger , om
verfcheide Natiën t'overwinnen , van welke
hy ze.fs de naamcn niet kende. Zie daar de
v ? .^: de
" v a n d)
'e °"de en zo aanzienlyke
Egypnfche Monarchie, reeds gekenmerkt,
door twee overwinnaars en gcvobdyk, door
twee^ onrechtvaardige oorlogen. Het merkwaardige
mtusfchen daar van is, dat geen
van beiden fcheenen te willen in 't bezit
t STAATSM. MENG. JULY. (P) bly«

C 200 )
biyven van het Land , dat zy itehneefterd
hadden. Zy vergenoegden zich enke gedenktekenen
op te richten , enige fchattingen
af te vorderen j en trokken voorts door
als gewapende reizigers , die overal meester
wilden zyn , waar zy zich bevonden.
Ten ware men volftrekt niets van d'ou*
de gefchiedenis wilde geloven , kan men
niet wel ontkennen , dat 'er wefentlyk twee
mannen geweest zyn , berucht door hun
verftand en moed , die aanleidinge gegeeven
hebben tot de verhalen der Egypiena*
ren van hunne O/iris en Sefoflris; maar evenwel
't zy gezegd , de fa ei.agr.it/heid die deze
verhalen verzeilen, de uitvinding van den
Landbouw aan O/iris toegefchreven , en de
oudheid der overleveringen door Heredotus
byeen verzameld , geven duidelyk te kennen
, dat die nog tot veel vroegere tyden
behoren ; namentlyk de eerfte beginfelen
der famenleevingen , en dat die door den
tyd onder etne wanhebbelyke gedaante aan
de nakomelingen zyn nagelaten, flet geen
intusfchen het Zekerde toefchynt uit het
getuigen van Herodotus en Diodorus Siculus,
is . dat Egypte de Monarchie was , die het
langfte de ruft en de vrede genoten heeft.
Te minder reden heeft men om 'er aan te
twijfelen , wanneer men r.-agaat, dat die
zelfde gefchie«dfchryveren , die ons van geen
enen oorlog fpreken zedert Sefoflris tot op
Apri-

C 201 )
Aprm toe , evenwel de optelling doen
van de meefie Vorften die tuifènbeiden ge
regeerd hebben , ja zelfs eenige omftandiheden
van hun leven verhalen.
g
Welke ook den aart der menfchelyke natuur
zyn moge, het fchynt hier uit beve*
tigd te worden , dat goede wetten en eene
goede regeering , de zaden van oorlog in
hunne geboorte kunnen fmoren.. Indien de
geheele aardbodem bevolkt was geweest met
iNatien even als Egypte geregeerd is , het
zeer waarfchynryk ,. dat het probïema van
de moogiykheid ener altoosdurende vrede
zou opgeloft en bewezen zyn geworden of
om beter te zeggen , dat men mamev 'zoZ
desgevraagd heboen , of zulks mooglyk
Al wat Egypte betreft is zo bekend , dat
het overbodig zoude zyn zulks hier te herhalen.
Ik verbeeld my zelfs den Lezer reeds
te horen antwoorden , dat ÏEgyptenaren
zekerlyk zeer fraaije en goede £S
*en, maar dat men geene betrekking vind
jan die wetten op het handhaven des vre
des, e n den luft om die beftendig te doen
duren ; dat wy vry onvolmaakt onderricht
zyn , van de ware conftitutie en regeerS
dier Natie by welke wy een zeer lep alf
iTSLr^ C
n
fte kleinigheden ,
g e h o u d e n a a n d
* groot-
zonder dat iemand ons
p 2
zegt

C 202 )
zegt wie zorg droeg , dat de wetten nagekomen
wierden , waar aan hy zich moeit
houden ; dat wy wel is waar weten , hoe
de Priefters een groot gezag hadden , doch
dat wy onkundig zyn of dat gezag wetgevend
dan enig weerftandbiedend was : kort
om, dat alles duifternis is , zelfs 't geen
D'todorus 'er ons van verhaald. Dit alles
ftem ik toe , en ftrekt juist tot myn voordeel.
Verwagt niet, is myn antwoord , dat
ik u de regeering van Egypte volledig en
nauwkeurigjt wil doen kennen ; maar daar
veele omftandigneden ons onbekend zyn , laten
wy te vreden zyn , met het geen wy
'er van weten. Zorgen wy met Solon, dat
zo hunne wetten al niet de beftmooglyke
waren , die ten minften de befte voor hen
waren ; alzo zy zul!< enen goeden uitflag
gehad hebben , dat ondanks het weinige 't
welk wy 'er van weeten , wy 'er uitmuntende
zaken in Vinden ; en dat de langen
duur dier Monarchie , de overvloed die in
dezelve heerschte , de loftuitingen van alle
natiën , een gunftigft vooroordeel voor dezelve
inboezemd. In tegendeel , wanneer
wy ons nog wenden naar de Affyriers, Ly*
diers, en Meden , vinden wy overal het
volftrekte despotismus , gepaard met luft
tot conqueften en zucht naar geld.
Ninus de eerfte van wien de gefebiedenis
fpreekt , word in dezelve niet vermeld dan
om

om zyne onregtvaa'-digheid en wreedheden
Hy taft aan en verflaat de Volken , eertvds
bek er.d onder den naam van Babyloniers.
Hun Koning vait in zyne handen , welke
hy met zyne tinderen omhals laar brengen.
Weldra trekt hy tegens de Meden op,
jaagt hen op de vlucht,en hun Vorst Pharrius
gevangen genomen hebbende laat hy
met vrouw en kinderen kruicigen. Vandaar
be.eeft hy zich naar het Bactrianen, 't
welk hy onder zyn gebied brengt. Semiramis
zyne medeplichtige , zyne vrouw en
moordenaar geworden, wreekt voor de weereld
de wreedheden deezes tyrans, doch laat op
haar beurt de grootfte misdaad te wreeken.
Zy onderwerpt Medien, Per pen , Lybien en
Ethiopien de een na de andere aan zich , en
eindelyk , even als of zy de Natuur zelve
wilde overwinnen , flegt zy grote bergen ,
veranderd den loop van zware rivieren, en
bouwt tot aan den hemel op de gedenktekenen
harer dwaasheid.
Op deze zo wreedaardige heldhaftige re«
geeringen, volgen, enige-ogenblikken rust.
Koningen die, ongetwyffeld lof verdenden ,
omdat dat de'gefclne'dênis 'hen niet noemt,
lieten het menschdom *adem *fcheppen , en
waren gelukkig *genoeg'om'voor'zich zei ven
uitfpanningen? te vindejn ,(* die'niemand fchade
toebragtèn. ' Sarddnapalus k
de laafte dier
dynaflie, een ' Vorst overgegeven aan zyne
(P ZJ ge-

( 50 4 )
gemakken , maar vry minder fehuldig dan
de meefte helden der hiftorie , heeft de verachting
der oude fchryveren , en op hun
voorbeeld der latere euwen weggedragen Hy
verloor zyn Ryk , even gc'yk Darius , geljk
Perfeus en zo veele andere Koningen ,
omdat hy veldflagen verloor ; maar hy wist
de dood boven eene fchandelyke gevankenis
te verkiezen ; by deed geen Koningen met
hunne vrouwen en kinderen cm 't leven
brei.gen , en hy perfte noch tranen noch
zwectdroppelen uit zyns onderdanen , om
fteenen op den anderen te ft ;pe?en. De Meden
overwinnaars van Sardanapalus , wierden
het wel haaft van geheel Perfïen. Zy
tafreden vervolgens het nieuwe Ryk der
Asfyriers aan , door Belefis gefh'cht ; doch
te. wyl zy met dezen oorlog bezig zyn, worde
> z\ op bun beurt aangetaft door de
Cymmerifche Scythen , en na het Ryk met
hen ie hebben moeten deelen , ontdoen zy
zich van deze laftige gasten » hen door laag
verraad doende omkomen.
Hier komt Cyrus te voorfchyn , van wien
de gefchiectnisien niet duidelyk verhalen ,
hoe hy in oorlog geraakte met Cr ajus , Koning
van Lydie, een Vorft niet minder berugt
door zyn voor en tegen fpoeden. Ook
weet men de waare oorzaken niet te doorgronden
, van zo veele andere oorlogen ,
welke Cjrus ondernam, en hem meeftervan
ge-

C *o 5 )
geheel Apen deden worden. Men vind zo
veel yerfchil rmfchen de verhalen van Herodotus
en Xenopkon, dat men niet weet waar
aan zich te moeten houden. Vergenoegen
wy ons dan met te geloven , dat 'er een
veroveraar Crus genaamt. geweest is, en
dat dees het Ryk der Perfen ftichte.
Gaan wy nu over tot de overwegingen ,
die na:uurlyk uit deeze verhalen en gebeurtcnitfen
kunnen afgeleid worden, en merken
wy in d'eerfte plaatze aan , dat de gefchiedenisfen
ons niets meidende van de regee»
rings form dier Volken , wy 'er ook niet
veel van kunnen bepalen of opmaken , als
enig uit hurme verrichtingen , uit hunne
daden ; en deze daden doen ons zien, dat
all< d c Vo.ken onder eene volftrekt militaire
regeering en het despotismus ftonden: en
men weet dat de Despoot, dje over zyn
volk geen meefter kan zyn dan door middel
van een Leger , zich van dat Leger ook
riet kan verzekerd houden , dan door middel
van den oorlog. Met recht kan men
voorts de oorzaken van d'opgemeide oorlogen
zoeken , in de gebreken der regeeringsform
en de onkunde in de ware gronden
van ftaat en zeaekunde. Doch ik dien hier
in het voorbygaan den leezer indagtig te doen
zvn aan de grote overftroming van Schythen
, van de oevers der Bosphorus naar
het binnendfte van ons waareiddeel afgezakt.
(P 4J Toen

Toen zag men voor het eerst de bewoonders
van het Noorden , zich in vruchtbaarder
oorden verfpreiden en zegepralen over
de oorlogzugtigfte Volken. Iets zcldfaam
was , dat zy met de Meden een zelfde Tractaat
aangingen als zy naderhand met de
Roomfche Keizers maakten , namentlyk ; zy
bedongen de vrede eigendom der Landeryen
met de oude bezitters derzelve : ene vremde
manier om over anderen, onder den naam
en op de wyze van gasten te regeeren. Deze
foort van oorlog nam zyn oorfpronk uit
de begeerte om zich te verbeteren, en eene
wreede Juchtftreek te verlaten , ten einde
eene zagtere te zoeken.
Doch waar toe deeze eerfte tydftippen der
gefchiedenisfen aangeroerd , indien men uit
zo veele gebeurtenisfeu welke zy aanbied ,
niet enige algemene wezentlykheden weet te
halen , die vry zekerder zyn dan veele andere
zaken, welke ons verhaald zyn geworden
door de oude gefchiedfehryveren ? In
der daad immers is het geenfmts zeker en
onbetvviftbaar , dat Cyrus aan 't hoofd van
honderdduizend Perfianen , even zo veel
Asfyriers , Egptenaren verflagen heeft; of
wel dat Ninus een Stad gebouwd heeft, die
negen en een half uur in den omtrek zyner
muren Was ; maar 't is zeker aan d'ene
kant, dat eene wel gedisciplineerde armée ,
aangevoerd door een oorlogzuchtig Koning,
ge.

( 20?- )
gezegenpraald heeft over ene ongeceffende
en domme menigte ; en aan d'andere kant,
dat een Volk onder fiaverny levende , gebruikt
is geworden, om door harde arbeid te
voldoen aan de grilligheden van een fpoorloos
despoot.
Maar van alle de befpiegelingen waar toe
de gefchiedenis aanleidinge geeft , kunnen
'er geene heerlyker en onze aandagt waardiger
zyn , dan die , welke het geluk van
'c menschdom tot onderwerp hebben ? Verfcheide
Auteurs hebben zeer nauwkeurig onderzogt,
of dit of dat Volk godsdien ftiger,
foberder of oorlogzugtiger was dan enig ander
Volk; maar geen een heeft ons gezegd,
wie van allen het gelukkigfte was. D'Egyptenaren
waren het die meer dan de Meden
; de Meden dan de Perfen ; cf dees dan
de Romeinen ? Dit heeft men zich nauwlyks
verwaardigd t'onderzoeken , en zy noch
die zulks ter loops ondernamen , hebben
'er op losfc gronden en oppervlakkig over
geredeneerd.
Onder de dwalingen van dien aart , is deze
de gemeenfte , dat men geen onderfch»id
weet te maken tusfchen het Volk of de Natie
, en de Regeering of regeeringsform.
Men verheelt zich dat het Volk gelukkig is
wanneer het de Regeering voorfpoedig gaat;
en in ftede van op den welvaart van ieder
(*s) in

( ao8 )
in 't byzonder te letten, befchomvt men
enig den aanwas en langen duur der Ryken;
even als of het algemeen geluk en de voor-
Ipoed van den ftaat, twee van den anderen
onaffcheidelyké zaken wareji. Het is daarom
dat zeker 1c >ryver ? a
zegt heef: , dat
men de grondregel, falus populi fupremk
lex efïo ! in die van falus guhernantium fuprema
lex eflo ! moest veranderen Dan,
daar ik meer dwalingen en vooroordelen zal
aan den dag leggen , zy het voor het tegenwoordig
genoeg te zeggen ; ik kan niet befluiten
te geloven , dat men eene Natie a's
gelukkig geweest zynde moet befchouwen ,
omdat zy hoge pyrarniden of grote paleizen
gebouwd heeft. In tegendeel , ik geloof dat
zodanige gebouwen een zeker bewys opleveren
der armoede van het Volk ,
dezelve oprichtte.
't welk
In alle de oordeelvellingen over 't geluk
of ongeluk der Volken , Heeft men nyna
nooit op iets anders gelet , dan cp d imposten
welke zy moesten bctaalen 9 en de
fchattingen die hen opgelegd waren. Doch
men bedriegt zich , wanneer men daar uit
iets zekers wil befluieen. Een Volk fchoon
zware Ichattingen betalende kan nogthans gelukkig
zyn , terwyl een ander Volk oneindig
minder opbrengende fomwylc al • er ongelukkigst
is. Veel zekerder zou men , in
't onderzoek , of een Volk al of niet geluk-

C 209 )
lukkig was of is , kunnen re werk gaan,
en een befiuit opmaken , indien men de
navolgende vragen deed
1. Hoe veel daagen in 't jaar of uuren
van den dag kan een meosch werken
zonder zyn lighaam of gezondheid te benadeelen
, en zonder zich ongelukkig te maken
? Men ziet dat de beantwoording hier
van verknogt is aan de kermisfe van het
Ornaat ; de lighaanngefteldheid en kracten
der menfehen onder dat Climaat ; de
wyze van opvoeding ; de aart van hun
gewoon voedfel ; &c.
2. Hoe veel dagen in het jaar moet een
mensch werken , en hoeveel uren iederen
dag , ten einde zich te kunnen verzorgen
?
t geen hy tot behoud en gemak van zyn
leven nodig heeft Deze twee vragen opgelost
zynde , valt het niet moeilyk uit te
rekenen , hoe veel dagen' of uren 'er voor
een mensch overfchieten , van welke hy
voor andere kan gebruik maken , of om
beter te zeggen , wat men na 't geen hv
zich benodigd heeft , van hem kan vergen •
in voege , dat men dan niet anders te doen
heeft , om zyn gelukftaat te bepalen ,
aan t onderzoeken , of het geen d'overheid
van hem vorderd , minder of meer is
dan dien tyd wcike hem dverfebiet , na
dac

( 210 )
dat hy voor 't geen hy noodig had , ge*
werkt heeft.
Eik die maar enige denkbeelden van het
huishoudelyke heeft , zal lig begrypen ,
dat dien overfchot van tyd juist dat is , *t
geen het zuiver inkomen van den Vorst of
Staat uitmaakt ,• ' dat zo de Vorst te veel
vraagt , d'onderdaan minder dagen en uren
voor zich overhoud ; dat hy dus minder
aan zyno noodruft of gemak kan voldoen ,
en gevolglyk , dat hy dan ook minder gelukkig
is.
Tragten wy nu deze twee vraagen toepasfelyk
te maken op ons onderwerp , en
door de?elve te beflisfen , in hoeverre
wy den al of niet gelukftaat' der Egyptenaren
kunnen afmeten', uit de kennisfe die
wy hebben van hunne grote gedenktekenen.
Hieromtrent kunnen verfcheide zaken plaats
hebben. Voor eerft kan Egypte zodanig
volkryk geweest zyn , dat den overfchot
op béfparing van tyd en hefteed tot het vervacrdigen
dier grote gebouwen , verdeeld
over den arbeid van 't algemeen , nauwlyks
noemenswaardig geweest is. Ten tweede
kunnen die gebouwen al den tyd benodigd
gehad hebben die 'er overfchoot , na
voor onderhoud en gemak van 't leven gewerkt
te hebben. Ten derde kan de volkryk-

(211 )
rykheid zo klein geweest zyn , dat die
gebouwen meer tyd dan die 'er, gelyk wy zeiden
, overfchoot, gevorderd hebben. En
eindelyk , kant zyn , dat de volkrykheid
wel te gering was , doch dat zy zo weini

C 212 )
Jn Egypte immers behoorde al 't overfchot
van tyd , 't geen ik gezegt heb het
zuiver inkomen van den Staat te zyn , enig
aan den Koning , de Priesters of de
Soldaten ; want niemant was 'er eigenU\k
gezepd een grondeigenaar. De Landbou­
wers 0
zo wel als d' ambagtslieden en hand-
werkers , maaken 'er een clasfïs van huurlingen
uit. Dat nu dit zuiver inkomen der
Eevntenaaren zeer aanmerklyk moet geweest
zyn , is iet 't welk niet in twyffel kan
setrokken wordt n , wanneer men nagaat ,
dat behalven 't groot aantal Priesters welke
die Natie onderhield , en de zwaare kosten
die da Koningen aan gebouwen en gedenktekenen
deden , zy nog bovendien beften-
(lig viermaal honderdduizend man troupen
op de been hield.
Het valt juist niet gemak lyk te beflisfen ,
of d'Europeanen zo een groot leger al of
niet nodig nadien. Men weet alleen dat zy
vreedzaam waren , en dus zou men haast
m eten denken , dat dit groot aantal troupen
zo wel als de menigte hunner Priesteres
overbodig is geweest. Dat men des
oordele of tEyiptenarcn niet veel gelukkioer
zoude hebben kunnen zyn , indien zy
Ij den overfchot van tyd hefteed hadden ,
niet tot onderhoudvan zo veele Priesters
en Soldaten , maar om zich de gemakke»
van het leven te bezorgen. Dan ongetwyf-

C 213 )
feld zal men bevinden en duidelylc overtuigd
worden , dat de Oorlog en *t bygeloof,
altoos de grootfte hinderpalen van 't geluk
der Volken geweest zyn,
Uit het' gene ik tot dusverre gezegd heb
vloeit voord , dat, indien 'er eene Natie
beftond , die, zonder arm te zyn , geen
zuiver inkomen aan den Staat opleverde. dezelve
nngetwyfFeld de gelukkigfte van allen
zoude zyn ; alzo aldaar ieder al zyn tyd ,
tot zyn eigen welzyn' zou kunnen hefteden.
Maar zal men mooglyk zeggen , hoe zou
zo eene Natie gelukkig kunnen zyn , indien
zy al haren tyd of het grootfte gedeelte
. derzelve aan den arbeid gaf. Hier op
dient in antwoord, dat 'er foorten van
arbeid zyn, die ons geluk wel deeglyk doen
vermeerderen. By voorbeeld , indien de
menfehen naakt gingen , en in de open
lugt Diepen , zouden zy zeer gelukkig zyn,
met een gedeelte van hunnen tyd te hefteden ,
aan bet timmeren van huizen en het maken
van kleederen , of wil men het anders uitdrukken
, het zou een geluk voor de ftledermaker
zyn , dat 'er Metzelaars, en voor
dezen wederom dat 'er Kledermakers waren.
Insgelyks , zy die alleen van brood en water
leefden, zouden verheugd zyn, wat
meerder te kunnen werken, ten einde vieesch
te kunnen eeten en wyn te drinken.
De-

C 2
H )
Deze gronden zyn zo zeker. dat , wanneer
men de gefchiedenisfen met aandagt naleest
, men 'er telkens de waarheid van befpeurt.
Immers , men vindt , dat voor
en alëer de kunsten en wetenfchappen van
wecide en gemak bekend geworden waren,
en voordgang gemaakt hadden, telkens, wanneer
de volkrykheid te groot wierdt, men
'er geen ander middel tegen wist, dan by 't
lof te trekken , wie na elders zou gaan.
En in der daad ook , dat is de eerfte oorfpronk
der volkplantingen geweest.
Veronderftellen wy eens een Land , waar
in tien duizend menfehen zeer ruw en lomp
leven , hun grondgebied maar zeer fober
bebouwende. Veronderftellen wy al wyder,
dat in ftede van aanwas in de populatie, 'er
eensklaps vyfduizcnd werklieden van alderlei
foort in dat Land aankomen , waar van
d'een voorflaat een kleed te geven, d'ander
fchoenen , een derde wyn enz , op
voorwaarde van in de plaats of in ruiling
te zullen bekomen, eene zekere hoeveelheid
der produ&en door d'eerfte bewoners I
gewonnen ; wie zou twyffelen , of dezen, j
aangedreven door den last , om zich de gemakken
van het leven te bezorgen , zouden
hunnen arbeid verdubbelen, ten einde
beteren oogst te kunnen inzamelen , meer j
te hebben, om in ruiling te kunnen ge- j
ven.
Dus*

( 215 >
Dusdanig zou den loop van onze Koophandel
mee America geweest zyn , indien ,
in ftede van d' inwoonders te verdelgen j
men zich vergenoegd had dezelve te befchaven.
Men kon nog by deze refléxien voegen
, dat de Republieken meer Colonien
hebben moeten ftichten dan de Monarchien,
omdat een Vorst juist geen groot verftand
nodig heeft, om voör het Volk werk te
vinden; daar de Republieken geen Pyramiden
bouwen, of geene paleizen met drieduizend
vertrekken laten timmeren. Indien
Rome vry geweest was in een tyd, toen het
tachtigduizend inwoonders telde ,' zou het
mooglyk eene Colonie geftieht hebben , in
fteede van de waterleiding te maken , die
bekend is onder den naam van Cloaca mag.
na : want zeker is het , dat Tarquinius
zo een groot werk niet heeft kunnen
ter uitvoer brengen , ten zy dat die clasfis
van Burgers die tót den Landbouw overfchoot,
zich verplicht gevonden heeft, veel
meer te werken , dan'zy zou gedaan heb'
ben , indien zy die aan de waterleiding arbeiden
, verdeeld waren geweest onder dé
Ambagtslieden en Landbouwers.
Befluiten wy v
dan uit het tot dusverre
gezegde , dat men het algemeen geluk dei-
Volken van d'eerfte oudheid niet wel kan
evalueren, nog uit de foberheid der eenen
nog uit de pracht der anderen. Eene grote
• STAATSM. MENG. JULY. (Q.) een-

(«O
eenvoudigheid was net zo min het zeker
bewys van hunne deugd , als de grote
piacht van hun geluk : maar overal hebben
d'onkunde , het despotismus , den
oorlog en het bygeloof , aan het menschdom
de weldaden ontweldigd , welke de
goede natuur 't zelve aanbood.. Gaan wy
des over tot het volgende tydftip.
DA

Ï)Ë MIDDELBARE OUDHEIBJ
EN VOORNAAMENTLYK DE
G R I E K E N ,
Indien ik andermaal de gefcbiedens's moet
te hulp nemen, zal het niet meer met de
belaglyke vertellingen van Herodotus of de
fabelagtige overleveringen der Dichters zyn,
dat ik te rade zal gaan. Geloofwaardiger
Schryveren zyn voor handen , eh Thucidu
des , Xenophon , Diodorus , Paufanias en
Plutarchus , zich onderling licht byzettende
, ftellen ons in ftaat, om de waarheid
na te fpeuren en t'ontdekken. In der daad
ookj hoe zeer "hunne pennen door deze of .
geene driften beftierd en vooringenomen mogen
zyn , zo zullen echter , Darius ,
Xerxes , Themiftocles, Aristides, en andere
grote mannen , by de nakomelingen altcos
even zo wel bekend biyven, en hun*
ne karakters gefchetst zyn , als een Karei
den Fyfden, een Gustaaf, een De Wit of
Barneveld. Van het ogenblik af, dat men
komt , op de tyden van de Medifche, en
voornamentlyk de Peloponnesifche oorlog ,
word het gordyn , dat d'oudheid bedekte,
.opgefchoven , en het licht veifpreid zich
peer en meer over de gefchiedenisfen der
( Q 2
) VO;

vorige eeuwen. Op d'enkele naam van
Griekenland word men vervuld met denkbeelden
van deugd , moed, belangeloos»
heid, zedelyke tucht, volmaaktheid van
konften en wetenfchappen, en wat -dies
meer is. Staan wy dus een weinig by dat
, Griekenland ftil.
Eenige burgers verenigen zich op d'aanra.
dinge van Thefeus een moedig en ondernemend
man ; welhaast komen 'er paleizen
te voorfchyn, de Zee is bedekt met Schepen
, de grote Koning word getrotzeerd ,
bevogten en verjaagd, Eene menigte ryke
en bloeijende Eilanden , en wyd uiigeftrekte
Zeekusten, worden cynsbaar gemaakt. Kort
om , Athéne verheft zich op de puinhopen
der barbaarsheid , en deszelfs muren fchynen
enig gefchikt, om 't verblyf der konften
en wetenfchappen te zyn.
Aan d'andere kant onderneemt een diepdenkend
verftand, de regeeringsform van
zyn Land te veranderen. Bezield met Vaderlandsliefde
, weet hy die aan andere in
te prenten , . en van gefiacht tot geflacht
te doen overgaan. Het fiere Sparta verheft
zyn kruin over geheel Griekenland, en
neemt de wapenen in handen om dezelve
nimmer te verlaten.
Wat luisterryke daden , kenmerken niet
d' eer-

( 219 )
r eerfte geboortejaren dier Gemeenebesten!
Marathon, Platea, Salamis, Mie ah enz.
fcöndigen derzèlvlf aan (taande grootheid aan.
Te vergeefs word Griekenland door zeventicnmaal
honderdduizend mannen aangetast,
üaar Schieten nog twee fleden over: wat
zeg ik ? daar fchiet 'er maar een over;
want Athéne is vernietigd, of beftaat niet
meer als op de baaren; en evenwel word
Xerxes op de vlucht gejaagd en vervolgd
tot op eene vaste wal.
Wat geheiligde banden zullen deze Gemenebesten
niet aan den anderen verknochten,
na onderling zo veele roemrugtige daden
ter uitvoer gebragt te hebben ? Overal
ftaat de dwingelandy te verdwynen , een
plechtig bondgenootfehap zal alle de Leeden
van Griekenland vereenigen en kluisteren aan
die twee hoofden ; de ' cendragt en vrede
zal bloeijen onder de verdedigers der vryheid
; de Maar zagt, hier dienen
wy van taal tc veranderen , en de zaken
nogmaals eens in te zien.
Mooglyk, dezelve een weinig nader befchouwende,
zullen wy in het Gemenebest
van Athéne niets anders vinden , als een
Hecht georganifeerd gemeen, ligtvaardig ,
glorieus , ftaatzugtig, wangunftig, inhalig
, onbekwaam om zich zelfs te bellieren,
en in deszelfs hoofden , den voorfpoed,
( q 3 ) wek

( «o )
welke het met hen deeld , niet kunnende
dulden ; flim wanneer het op vitteïen aankomt,
dog dom wanneer 'er een befluit gevorderd
word ; flaaf van eene ydele welfprekendheid
; een Volkeindelyk , zyne bondgenoten
onrechtvaardig , zyne hoofden ondankbaar,
en zyne vyanden wreed behandelende.
Aan d' andere kant, indien wy ons tot
de Spartanen terug wenden , en hen op
de Keeper befchouwen , in ftede van by
hen een meesterftuk van zedekunde te vinden
, zullen wy zelfs nauwlyks weten , wat
naam hen te geven. Maken zy eene Natie
uit? Wel! zy bemoeien zich niet met hunne
Landen te bebouwen ; verachten de
voortbrengfelen van hunne grond, en achten
het eene verdienfte te zyn, dezelve te
kunnen misfchen., Is het eene famenleeving?
Wel 1 de banden der huisfelyke famenïeving,
die van het huwlyk, vari 't ouderfchap,
van liefde en vriendfchap, zyn 'er allen
onbekend. De vrouwen zyn 'er aan hunne
mannen niet gebonden , dan op eene
onzekere voet, en de kinderen horen 'er
hunnen vader niet toe ; de natuur is tot
een diep ftilzwygen gedwongen , terwyl eene
gebiedende ftem zich alleen Iaat horen ,
- het Vaderland alles eigend en opeiscbt, zonder
iets te geven , aan te bieden of te beloven.
Wat is dan Sparta ? Een groot
en

C22I |
en altoos op de been zynde leger , indien
men het nog niet alzowel een groot klooster
mag noemen. ïnderdaad, wanneer men
ter ener zyde zyn oog vestigd op de gedurige
wapeiueffeningen , den afkeer van den
Landbouw, Koophandel, kunften en wetenfchappen
, en aan de andere kaot gade flaat
de geftrenge tucht , de eigen kaftydingen,
de openbare maaltyden en plechtigheden ,
verbeeld men zich dan eens te zyn in de
Forteres van Spandau, dan eens in eens y
de Cathuizers te Grenoble.
Hier verheffen zich ongetwyffeld veele
ftemmen tegen my . en men wil my doen
geloven, dat Sparta zynen luifter en duurzaamheid
enig aan zyne conftitutie verfchuldigd
was. Wel am , het zy zo ! volgt daar
uit, dat die conftitutie nog lof verdiend ,
in onze verlichre en wysgerige euw ? Indien
zy de menfehen nog deugdzamer nog gelukkiger
gemaakt heeft, 't geen op een en 't
zelfde uitkomt ; indien zy nog het geluk
van Sparte rog van deszelfs naburen te wèeg
bragt , wat lof verdiend die regeringsforra
dan ?
Veelligt zal men zeggen, dat de Spartanen
ondangs hunne ftrenge levenstrant en
armoede gelukkig waren ; maar ik antwoord,
dat den luft tot rykdommen en eerb^wyzingen
welke hunne meefte Magiftraarsperfonen
gehad hebben , ten duidelykfte te ken-
Q 4 ncn

( Ui )
nen, geven , dat zy dezelve even zd wel
leenden als niet onverfchillig aanzagen Zie!
hoe een Paufanias zelfs m den voorfpVed
by Platea , zyn Vaderland verkoopt aan
den dwingeland , over i wien by komt te
tegenpraten ; hoe een Ly/atider' voor gek!
in onderhandeling komt over het nootlot
van Spana en Athene; hoe een Gilippm
zyn Veldheer befteeld, en wat dies meer is.
Nederige en onderdanige Burgers te huis,
trotfche en ftaatzuchtige dwingelanden buiten
hunne muren , geiecken zy na onze
hedendaagfche ondernemende Monniken, die,
na geheeie Provintien ja Landen in verwarring
gebragt te hebben, eindelyk weder renoodzaakt
zyn na hunne Kloofters terug°te
keren , alwaar zy zich met ene innerlyke
verontwaardiging, aan de geftrengen tucht
en de gehoorzaamheid onderwerpen.
Wat de deugd der Lacedemoniers aanbelangd
, men oordeeie daar van uit het zo
even gezegde. Dat hunne huidige verwon,
déraars ons overtuigen, dat 'er ooit een Volk
geweeft is by 't welk de wreedheid zo zeer
een vereisch'.e van opvoeding en rereringsïbrm
was. Even gelyk men hedendaags de
boeren laat opkomen om de wolven te° verdryven
en te vangen , zo zonden de Spartanen
hunne jongelingen op den jacht der
lloten uit. Zo drae die ongelukkigen te talityk
wierden en dus aan hunne IVJ èefters on-
ge-

C 223)
geruftheid bnarde , bragt men hen door al.
lerley verrader'yke middelen om 't leven.
Na dit aangehaalde zichtbaar kenmerk ,
van aangebore nationale wreedheid , is het
niet nodig te fpreken , van de lage jaloufie
en onrechtvaardigheid ,. die de Spartanen by
't einde der Medifche oorlog aanlpoorde, om
d'Atheners te beletten , hunne muuren wederom
op te bouwen , en de ftrikken die
zy den onfterflyken Themiflocles zogten te
leggen ; even zo min als van d'Atheenfche
Grieken of de geallieerden van Athene , die
zy in 'f begin van de Pelopmneffche .oorlog
deeden vermoorden ; als mede van den raad
welke zy aan die van Syacufa gaven , om
namentlyk het geheel e leger der Atheners ,
't welk zich had moeten krygsgevangen geven,
om hals te brengen.
Zie daar de'deugden vmSparta, van welken
men zo veel ophef gemaakt heeft; zie
daar de zedekunde van dat Gemenebeft 't
welk geheel Griekenland tot een voorbeeld
flxektc, en noch in onze dagen by fommigen
ter navolging word voorgefteld.
Het ware ten minfte tewenfchengeweest,
dat het gedrag der overige Grieken beter
was geweeft, maar het fchynt datdemensch-
Jievendheid byna algemeen onder die Volken
onbekend was. Het was te vergeefsch dat
Q_5 de

( 224 )
de kimften en wetenfchappen hunnen zetel
te Athene veegden j want de ftaatsbsflui.
ten tegen M/y/

C 225 )
Hier doet zich zo eene menigte van welgepaste
antwoorden op , dat ik in de keu*
ze en ichikkinge derzelve verlegen ben. ik
za! evenwel beginnen met te zeggen , dat de
befchaving van 't menfchelyk verftand , langfaam
en trapsgewyze voortgaat , en deze
onbetwistbare grondregel hier toepasfelyk makende
, onderzoek ik , wat voortgang de
Wysbegeerte en Staatkunde by de Grieken
gemaakt heeft. De Wysbegeerte aanbelangen
de , om daar van te oordelen , befchouw
.ik die eerst in haren aard , en vervolgens
in hare uitwerkfelen. op de Volken.
Men weet dat voor Socrates de Wysbegeerte
, met terzyde ftelling van de Zedekunde
, zich enig bezig hield , met de
ydele fyftemaas van Cosmogonie en Theogonie,
en dat zelfs naderhand, toen men eindelyk
op dc Zeedekunde dagt , dezelve op vry
losfe gronden beruste. Dog , indien wy
van de oorzaak uit de gevolgen oordeelen ,
hoe kunnen wy dan den naam van Wysgeerig
toeëigenen aan een Volk , dat aan de
buitenfporigfte bygelovigheid was overgegeeven
j dat wreed tegen zyne vyanden nog
wreder was jegens de geenen , die het nootlot
aan hun onderwierp ; aan een Volk
eindelyk , dat de weldaden der natuur miskennende
en niet wetende te gebruiken, al
zyn geluk zogt in d'ydele roem , en de,
ze wederom in den Oorlog ? Neen ! indien

(2,6-)
dien de ware wysheid beftaat in gelukkig
te leeven ; indien de Wysbegeerte het geluk.
T
~ n
doel heef , dan waartyk zyn ae
Grieken nooit Wysgecren geweest.
En wat zal men van Staatkunde zeggen?
lo den eerften opfjag kan men niet beweeren,
dat die Gemeenebe.'ten 'er onkundig
in geweest zyn ; maar wanneer men ailes
nauwkeuriger inziet , zal men moeten bekennen
, dat die kunde zeer oppervlakkig
was. Dit valt niet moeilyk te bewyzen, *t
zy men de ftaatkunde befchouwd in d'onderlingc
betrekkinge der Natiën tot den anrcn,
't zy men die zoekt in het byzonder
bellier van ieder Volk op zich zelfs.
Onder het eerfte oogpunct zullen wy de
vermetele en teffens onagtzameGrieken." het
ontwerp van een noodzaaklyk geworden bondgenootfchap
zien verlaten, byna ogenbliklyk,
na het zelve aangegaan te hebben ; de geest
van dwingelandy en overweldiging de overhand
nemen , in de twee voornaamfte Gemenebesten
, zonder dat de overige op een
tegenwicht denken; Spana en Athene geene
palen aan hunne ftaatzucht ftellende en geene
andere ftaatkunde hebbende, a's zich gewapenderhand
by hunne naburen te neder°te
zetten ; d'eerftgemelde einde;3'k zyn eigen
belangen genoeg vergetende om toevlugt'te
nemen tot-den Koning der Perfen, en zkh
van

C 227 ) N
van vyanden te bedienen, om bondgenoten
afbreuk te doen.
Letten wy vervolgens op die innerlyke
ftaatkunde, welke van de Regeringsform beflist,
zo zal men ondervinden , dat de Grieken,
even als In alle andere zaken , veel meer
verftand als reeden gebruikt hebben. Evenwel
, wat wy ook van de Spartanen mogen
gezegd hebben, men moet zich op het horen
van den naam van Lycurgus•- altoos verwonderen
, over deszelfs fhug en .wyduitgeftrekt
verftand, Men kan ook niet ontkennen dat
zyne wetten wel doorgedagt zyn , en dat 'er
eene zeldfame eenheid , in alle de deelea
van zyn plan te vinden is. Maar was dat
plan , was dat ontwerp reedelyk ? Ik wil
hier niet fpreken over het wonderlyk denkbeeld
, van een geheel Volk foldaten te willen
maken of te doen worden , en ik ftem
toe , dat de Spartaan enig toe den oorlog
en de gevechten groot gebragt wordt, even
gelyk Roujjeau zyn Emile om timmerman te
te zyn; maar, wanneer hy niet dan verweerende
oorlogen voerd , om zyne Vryheid te
bewaren, moet het dan ook niet vroeg of
laat van zelfs gebeuren, dat hy , noch
muren noch locale verdedigingen hebbende ,
zelfs te ondergebragt zal worden , gelyk hy
ook dagt dat hem gebeurde, na de bataille
van Leu&ren ? Indien zyn moed en krygstucht
, hem als een befiisfend voordeel gee-
. ven ,

( 228 )
Ven, is het niet zeker , dat zyne overwin,
ningen op zynen geest invloed zullen hebben
, en dat hy allengskens de zeeden en ondeugden
dier Volken aannemen zal, welke
hy overwind. Moest men ook niet voorzien,
dat t'eniger tyd de kunft van den oorlog zoude
veranderen , en dat het geld zo wel als
den moed te pasfe zoude komen ? Kon
Lucurgus natuurlyker wyze in dat geval wel
uitrekenen , dat zyn gemenebest beföldigd
zou worden door dwingelanden , de Vyanden
van Griekenland ? Bovendien , het
groot verfchil tusfèn de geftrengheid en tucht
te Spana of de vryheden en gemakken die
in Vreedestyd niets , in Oorlögstyd alles
waren , moest dit niet aanleiding geeven ,
dat de Republieq in moeilykc en gevaarlyke
oorlogen zou gewikkeld worden , die haar
ten lesten te gronde zoude helpen ? Indien
men my tegevverpt , dat de wetten van
Lycurgus , langer dan zeshonderd jaren in
kragt zyn geweest , zo antwoord ik 3 dat
de naburen van Spana langen tyd domme
en onbefchaafde Volken geweest zyn , en
dat dit voorbeeld niet zeldzaamer is als dat
van dUroquefen en andere volken van America
, ciie zeer lang onder dezelfde wetten
hebben geleefd. Athene immers begon niet
eer een bloeiende overwinnaar te zyn , als
na de Medifche Oorlog ; en van dat tyd-
Hip tot op de bataiile van Leuctres , is op
zyn hoogst een eeuw. Die van Thébes in
de-

( 5*9 ) !
deze veldflag Sparta t'onderfte boven denkende
te keffen waren in de vorige Oorlogen
van Griekenland niet bekend , ais
door de verfmading en minagting , welke
zy zich in de Medifche Qorlog op den hais
gehaald hadden. Twintig jaren zyn 'er naauw
I; ks verlopen tusfen de Veldflag by Mantïnea
en de geheele verovering van Grieken»
land door Philippus en zyn Zoon Alexander»
Men ziet des , dat d uitkoms: meer prelumtien
ten nadeelen dan ten voordele van
de Lacedemonifche conftitutie oplevcd ; even
gelyk zy de natuur fchrik aanjaagd ,
en de reden niet overtuigd,
Athéne aanbelangende , het zou overbodig
zyn zich ffioeité te willen geeven om
aan te tonen , dat deszelfs regeeringsform
allergebrekkigst was ; want het bJykt
uit alles , dat die . nooit in groote agtinge
is geweest. In der daad ook , wat denkbeeld
moet men zich vormen van dien Raad
der vierhonderden en die vermenging van
Aristocratie en Democratie , welke enig
ondericheid in de eigendommen bepaald J ,
zonder derzei ver invloed en gevolgen gade
te flaan Alles wierd 'er by laast of hoogst
appel gebragt voor een gemeen , 't welk
men zonder enige form of voorzorg kon
by een roepen en harangueeren.
Het

C 2
3o )
Het zou onnodig zyn, van d'andere Griekfche
Volken te lpreeken , en 't zal genoezyn
te zeggen dat hunne regeringsformen
beftonden , of in eene dwingelandige Oligarchie,
of in eene onftuimige Democratie,
die altoos in twee factiën ontaarden , die
der groten en kleinen , van 't Volk en de
ryken.
4
Uit dit alles blykt dan , dat het 'er
veel aan fcheeld dat het menschdom in dat
tydftip in Griekenland gelukkig geweest zoude
zyn ; weshalve wy nu dienen te onderzoeken
hoe het by anderen gefteld was , en
wel in d' eerfte plaats by de Romeinen.
Het vervolg hier na.

( 231 )
EERSTE VERVOLG
P E R
VERHANÓELING OVER HET ALGEMEEN GELUK ,
OF AANMERKINGEN OVER HET LoT VAN 'T
MENSCHDOM, IN DE ONDERSCHEIDE
TYDSTIPPEN DEPv GESCHIE­
DENISSEN,
JL oc dus verre genoeg van de Grieken
geiproken en aangetoond hebbende , hoe
veel het 'er aan fchee'd , dat het menschdom
in het tydftip welk wy verhandelden ,
in Griekenland gelukkig zoude geweest zyn,
zullen wy overgaan tot een ander gedeelte
van Europa en tot een Volk , 't welk Italië
in zynen b ezem vosdde , en de Grie^
ken t'eniger tyd moed vernielen en te r.roi:-.
de doen gaan. Ligtelyk betert men, dat wy
hier Rome bedoelen , 't geen evenwel byna
vier euwen nodig had , eer het de kunft
yan te regeeren ter deeg verftond 5 want al
wat het voor dien tyd verrigte 5. was onaaneengefchakeld
en op geene vaste gronden
STAATSM. ME.\G.AUG. (R) Q?

( 33^ )
of bepaald Staatsfyftema gevestigd. Het waare
tydftip , waarin de regeeringsform van
Rome by de nakomelingen prysWaardlg wierd
was eerst, toen het over Italië begon re
heerfchen en alle die fchone Landftrefcen onderwierp
, zo niet aan zyne wetten , ten
minften aan zyne ftaatkundige grondregelen
en tucht; voorts , na dat het zich "over
de geheele Middellandfche Zee uitgebreid hebbende
, by zyn grondgebied Sicilië , Sardinië
en Spanje voegde ; en wel nog meer ,
toen het meeftcr geworden van' Africa,
eindelyk ook de wet aan Aften voorfchreef.
Indien nu in die beroemde tydftipperi,
de menfehen vryer en gerufter geweeft zyn;
indien de dwingelandy is afgefchaft geworden
; indien het recht van vrede gebeiligder,
en dat van oorlog zagtzjnniger ge.
weeft is; indien de velden becter bebouwd,
zyn geworden en wat dies meer is; dan kunnen
wy ons veilig met alle euwen verwonderen
, over de ftaatkunde van een Volk,
t welk eerst zyn eigen geluk bewerkt hebbende,
naderhand dat van anderen te weeg
bragt. Doch , indien dit alles niet plaats
gehad heeft , en de Romeinen wel verre
van door deugd, enig door misdaden en
wanbedryven de overhand gehad hebben ;
dan is het ook geoorloofd , het op enen
lyft met de Grieken te ftellen. Dit onderzoek

C 235 )
zoek zal ons tot enige wydlopigheid no«
pen.
De geleerde waereid is in 't algemeen in
tweën verdeeld , houdende het deezen met
de Grieken , geenen met de Romeinen, en
men kan veilig veronderftellen , dat het gevoelen
dezer kasten niet anders is , dan de
ontydige vrucht ener onvolmaakte kennisfe
van zaken. In der daad 'ook , het is al iets
zeldzaams , dat men in onze latere tyden
tot een voorbeeld wil doen ftrekken zulken
, die op zyn hoogst genomen nog
maar trage en onvolmaakte nabootfers van
anderen waren ; en nog zeldzamer is het 9
dat men alle minagting betoond voor Rome
in zyne geboorte , terwyl men het naderhand
in zyn luister hemelshoog verheft.
Plutarchus heeft het eerft ftaande gehouden
, dat de ftichrers van Rome niet anders
: dan een hoop ballingen en ftruikrovers wai
ren , en dit gevoelen is gretig aangenomen,
door enige fyfthematifche Geleerden, die zich
diets gemaakt hebbende, dat de Romeinfche
regeringsform niets Democratisch in zynen
oorfpronk had , en daarom dagten , de onderdanen
van Romulus als veragtelyke fchepfelen
te kunnen aanzien. Zy houden onbefchaamd
ftaande , dat de nieuwe colonie
enig bevolkt wierd door zwervers , geluk,
zoekers en lieden zonder enig beroep, uit
CR 2) wel.

C ^34 )
welken dc wctgcever de beste foort uit
koos, namentlyk hen , die oörfpVonkiyk
vrye menfehen (ingenuos) waren en wier ouders
men kende 2 dat hv uit dc^en da
Raadshccren aanftclden , met weiken hy het
gezac.'i deelde, en het Volk (pkbs) enig
peftorjd, deels uit Cliënten of een foort van
Lyfeigenen , deels uit vlugtelingen die] een
yryplaats kwamen opzoeken , welke Romulus
hen aanbood.
Wanneer men hen tegenwerpt, dat 'Titus
Lmus en Dionyfius Halicamasfenfis beiden
zulks tegenfprekeh , dan maken die Geleeroen
geen zwarigheid , die getuigen voor ondugtig
te houden ; wam, zeggen'zy» die
Schryvers hebben iets te neder gefield , daar
zv geen zekerheid van hadden. Eene diefje
duisiennsfe heeft de eerfle jaren van Rome
bedekt, en 't is rukeloos door dezelve te willen
heendringen. M a a r ondeitusfen , 't geen
die twee beroemde ouden niet hebben kunnen
doen , dat fchynt voor onze hedendaa-rjche
geleer den zeer gemakiyk, en zy weten het
beter dan d'eerstgemslde. Ons aanbelandende
, zonder hier over verder in discusüe te'
doen , zullen wy ons vergenoegen met de
navolgende korte aanmerkingen te maken.
1.) Al was het ze !
fs waarheid , dat de
^eicrueaenis ons niets bepaald en zeker overge-

C =35 )
geleverd heeft , omtrent de eerfte euwéri
van Rome , is' het altyd nog belachlyk in
onze bedendaagiche Geleerden, dat zy daar
over beter willen redeneeren en gisfingen
maken, dan de Romewen zelfs.
2. ) Al eens toegeftemd zynde , dat de gëfchiedfchryveren
zo veel t'omzigtiger in hunne
verhalen geweest zyn , na mate de tyden
verder af* waren ; zo volgt daar nog
niet ut, dat zy minder geloof verdienen
dan die voor hen fchreven. Waarom zou
Dionlfms van Halicarnasfe na twintig jaren
arbeids om zyn boek famen te fte den , minder
goede berigtc-n en kennisfe van de Romynfche
gefchiedenisfen hebben , dan Fabius
Pictor.
3. ) Alle de gefchiedfehryveren en overleveringen
zeggen ons , dat Romulus eene
volkplanting^uit Alba mar Rome geleidde, en
niets ieverd ons enig zeker bewys op, dat
.het Volk van Aiba ooit in dien lagen ftaat
geweest is , waar in men ons dat van 't
eerfte Rome affchilderd : in tegendeel , men
fchynt 'eerder te moeten geloven , dat die
van Alba reeds aanzieniyk waren geworden
omdat elk Monarch die onbepaald wil re.,
geeren , eerder zyne befcherming aan het
Volk dan aan de Groten verleend.
4-) D'oudheid leverd ons vee'e voorbeeld
R 3 den

( 236 )
den en bewysftukken op , van 't oneindig
oaderfcheid 't welk 'er was , tusfchen een
vry mensch en een flaaf, (*; maar niets van
dat
.(*LDionyfius van Haficarnasft zegt , dat Servms
J. ullius de overwonne of gecontesteerde Landen
tusfchen de burgers verdeelde , die ff eene eigendommen
bezittende , genoodzaakt waren van
• ^ ^nden arbeid te leren ; invoege dat na
die Jchikkinge , 'er te Rome niet anders waren
als eigenaren of bezitters en /laven. Dezelfde
Schryver nu willende Servius Tullius rechtvaardigen
, omdat hy eene grote menigte dezer laafien
vry verklaard had , onderrigt ons in '/ breede
wat eigentlyk de Slaven by de Romeinen waren.
Hy zegt , dat zy allen beftonden , of uit gevangenen
in den oorlog gemaakt en ten voordeele r
der fehatktst verkogt , ef uit [laven van devxanden
zelfs, die dus een gedeelte van den buit uilmaakten
; waar uit twee zaken voortvloeien •
i.) Dat by de Romeinen den oorlog d''enige oorfpronk
van de faverny was. 2.) Dat die foort
van Lyfeigenen afhanklyk van de Groten , 'gelyk
enige Auteurs ons die afgefchilderd hebbe)i, nooit
te Rome befiond.
'Er zyn by de Romeinfche fchryveren zo veel'
btflisfende gezegden te vinden , dat het fchier
onhegrypm is , hoe men in dit denkbeeld heeft
kunnen komen. Zegt Titus Livius , /prekende
van beroertens die voorafgingen, eer het Folk
zich uit de Stad naar den heiligen-bero- begaf
niet duidelyk ? Civitas iccum ipfa discors iiitcffiiio
inter Patres Plebemque ilagrubat odio. en
een weinig lager. Magno natu quidam cum "omnium
majorum fuorum nifignibus fe in forum projecit.
Die burger nu van ten: aanziehlyke geboorte
,

( 2?7 )
dat rhiddelfoort, van die lyfeigenen , welke
men beweerd dat de Patricii in hun gevolg
naar Rome bragten. Al wie flaaf was had
een meefter , in wiens huis hy woonde. Hy
kon dan in geen geval eene afzonderlyke
Ctesfe van menfehen uitmaten, hoe verach-'
telyk ook men die wil veronderftellen.
5.) De Sabynen zich. met de Romeinen'
by een vry accoord verbonden , en zich om
zo te fpreken met hen ingelyfd hebbende ,
is het te denken , dat den ftaat en toeftand
van de ftnalle gemeente te Rome , met vera^terlyker
of ongelukkiger geweest zal zyn,
dan in hun eerfte vaderland; vermidszy voor
hun zeiven geene voorrechten bedongen ;
waar in zy nagevolgd zyn door het Volk
van Alba, 't geen, fchoon minder vrywring
en ongedwongen met de Romeinen verbonden
en ingelyfd , echter nooit gereclameerd
heeft tegen die laagheid van ftand, waar aan
het
boorte , die zyne wonden vertoonde welke hy tn
den oorlop hekomen had 9 en de Jlagen die hy tn
flaverm der Patricii entfing ; een man , die at
het Folk in zyn belang wist te brengen en tegen
de groten de wapenen doen opnemen , kan die
•wel tets anders dan een Plebejus zyn ? .' . . fie
daar dan reeds al van den Jare 260 na de Jticniin?e
van Rome, eeri Plebejus , die door Livius,
een' ieverig voor ft ander der Arijlocratic 9 echter me.
den naam betiteld word, van een man van aanzienelyke
geboorte.
R 4

( 2 38 )
het zich volgens fommigen zou hebben moeten
onderwerpen.
6.) Alle Schryvercn komen niet alleen
daar m overeen, dat zy in 't Volk de macht
en het recht erkennen , van Koningen te
verkiezen , Magiftraatsperfonen en Amptenaren
aan te Heden , wetten te maken , en
van vrede of oorlog te befiisfen ; maar Blompus
van Hahcarnasfe zegt zelfs ftellig, dat
teen Hor anus zy,,e zuster om 't Ie /en gebragt
had de uitlpraak of % vonnis over
deeze wrede daad, aan 't volk gelaten wierdt.
Zie daar zaken genoeg om ons te overtuigen
, dat verftandige lieden de Regeringsform
van Rome , te regt aangemerkt hebben
, als een mengfcl van Monarchie , Ari-
Itocratie e n Democratie. Met al dar kan
men zeggen , dat het wezcntJyk niet anders
was , dsn de enkele politie en 't burgerbeftier
van eene grote StadÊ '
Men moge redeneren zo veel men wil
over den voortgang van VRoomfcheGemenebest^
men zal 't zelve altoos aan twee
hoofdoorzaken moeten toefchryven. Eerfte
Jyk , aan het ge ; I 't welk in wereldfche zaien
altoos m aanmerking moet komen , en
de kundigheden zo we: als de langdurige regeenngen
hunne.- Koningen. Ten tweede ,
aan de Recgel door Ramulus ingevoerd en
door

v
( *39 )
door zyne opvolgers onderhouden, om allen
die zy overwonnen in hunne Stad onder
de burgers in te lyven , in ftede van
hen tot flaven te mnken. Dit bevorderde
de populatie die de wezentiyke macht van
een ftaat uitmaakt, en daar aan is de grootheid
van Rome te duiden , welke dermate
toenam , dat het 250 jaren na deszelfs ftichtinge,
meer dan honderd en dertigduizend
burgers binnen zyne murert telde.
Wat deszelfs regëeringsform aanbelangd,
welk een denkbeeld kunnen en moeten wy
ons 'er van vormen , wanneer wy het Volk
laag en laf genoeg zien,' pm zo lang en zo
geduldig te zugten onder het juk van een
tyran, gelyk Tarquinhis Superbus was ? In
der daad ook , 't is denklyk, dat indien de
Romelnfche Jongelingfchap , niet door eene
lange en moèilyke oorlog was afgemat, en
een verfchriklyk treurtoneel "zich niet net
van pas vertoond had , om de geest van 't
gemeen wakker te maken , waarfcbynlyk is
het , zeggen wy , dat Rome geworden zou
zyn 't geen Syracufa geweest is , namentlyk
de fpeelpop der Dwingelanden en het
toneel van beftendige omwentelingen.
Maar , de Koningen zyn verjaagd gewor-
den ; de vryheid heeft zich op hunne zeetel
geplaatst. De vryheid ? Armzalige vryheid.
De dvvingelandy deed niet anders, dan
R 5 uit

( 24ö )
üit de handen der Koningen in die der
Grooten over te gaan. Het Volk heeft berouw
zyne eerfte en zagtere ketenen verbroken
te hebben ; het beklaagd zich en
word niet gehoord ; ten lesten tot wanhoop
gebragt, vind het in d'overmaat zyner rampen
de nodige moed , om die een einde te
doen nemen, De aanftelling der Gemeensmannen
{trihuni p!ebis~) verzekerde d'uitwerking
en nakoming van de Wet Valeria;
het Volk begon adem te fcheppen , doch
wat gebeurde 'er ? te gelyk werd het gedugt
en agtbnar. Hier veranderd alles van
gedaante , en den Joop der regeringsform
van Rome , is vervolgens niet anders , dan
ene toenemende Democratie. De Plebejt
vermengen zich met die van den Adel door
huwelyken , en Rome fchoon den uiterlyken
fchyn van Ariftocratifehe regeeringe hebbende
, is wezentlyk in ene Democratifche
veranderd. Dat men ons nu zegge , of deze
zo dobberende regeringsform zo voorbeeldig
i s, om telkens in onze tyden aangeprezen
te worden.
Waarom maakt men toch zo veel ophef
van Romers ftaatkunde , waar van evenwel
geene grote blyken voor handen zyn , terwyl
men van deszelfs krygsbenden fpreekt,
even als of die door een gevolg der Conftitutie
en regeeringsform , reeds van d'eerfte
jaren. der Republiecq af, onoverwinnelyk
wa-

( Hl )
waren ? Waarom fchynt men opzettelyk uit
het oog te verliezen , dat die benden eerst
ene zekere trap van geoeffendbeid en volmaaktheid
bekwamen , ten tyde der Scipioos,
en dat de Romeinen den krygsdienst niet
leerden , dan naar honderde lompe misfla-.
gen begaan te hebben ?
Men moet zich fchier verwonderen^ dat
het noch niemand in den zin gekomen is,
ene nauwkeurige optellinge en vergelykinge
te maken , \ tusfchen de' menigte veldflagen
die Titus Liviits de Romeinen doet winnen,
en die wezentlyke doch fchaarfche overwinningen
, die zy in de eerfte vierhonderd jaren
behaalden. Hoe I na zo vele beweerde
overwinningen , na driehonderd en zestig
jaren beftendig in oorlog te zyn geweeft, is
Fejes nog niet ingenomen , en na ene tienjarige
belegering , is Camillus alleen in ftaat,
het tot overgaaf te noodzaken ! En wat zal
men van de Samniten zeggen, die veertig
jaren den oorlog tegen Rome uithouden ;
terwyl de Galliërs wezentlyk altoos over de
Romeinen zegenpraalden , ondanks de pogingen
hunner fehryveren om zulks te verbloemen
? Zyn dit zulke fterke bewyzen ,
van de geoeffendheid cn onoverwinnelykheid
der Romeinfche Legioenen ?
Maar zegt men, Rome is evenwel de gebieder
over de gehele bekende waereid gewor?

C H 2
worden , en indien men zich zo een liegt
denkbeeld wil vormen van deszeifs regeringgform
en krygswezen , waaraan zal men dVn
d'oorzaken dier verbazende • vooi.'hced toefchryven
?
Wy antwoorden hier op , eerftelyk : dat
iemand die de grote en fterkte van een gebouw
afmeet, daarom juist dat gebouw niét
geheel onder den voet wil werpen, en datj
zo wy denken , dat men te voor'ngenomen
is voor de ftaatkunde der Romeinen , wy
evenwel niet ontkennen , 'er echter veele
lofwaardige zaken in hun gedrag voorkomen.
Ten tweeds , dat terwyl men enig
in Rome zelfs d'oorfpronk van deszelfs groo 5
heid gezogt heeft, men te veel uit het oog
heeft verloren de uitwendige en buitenlandiehe
oorzaken , die daartoe hebben medegewerkt
, oorzaken , welke wy kortelyk zullen
nafpeuren.
Niets kon gunftiger zyn voor d' oprigtinge
van een ftaat , als de geilddheid waarin
Italië zich bevonden heeft, byhet overiyden
van Tarquinius Superbus; dat is, toen het
Roomscb gemenebeft., eene zekere beftaanbaarheid
? had gekregen. In der daad ook,
herwas 'er zo mccle gelegen , dat de Natiën
die in 't bïnnendne gedeelte van Italië woonden,
wel Oorlogzugtig genoeg waren, om
den moed der Romeinen werk te verlcaaffen
maar eehter nog te onbelchaafd en te woeft'
)
on?

C 243 )
pm hen te kunnen 't onderbrengen ; terwyl
dat dz Volken die langs de Zeekusten woonden
, wel ryk en befchaafd , doch tcffens te
verwyfd warm, cm zeer geducht te zyn.
Itdïe was toen verdeeld tusfchen. Natiën uit
hetzelve oorfpronklyk, en Grickfche Colonien,
by welke de Kcophandël en 't vernuft ,
reeds de pracht, weelde, en dösruit fpruitende
verdorvendheid van zeden ingevoerd hadden.
De Romeinen overwinnaars geworden zynde
van hunne naaste Buuren, mooeften dus wel
dra geheel Italië in hunne macht hebben. Men
herinnerd zich de zwakheid van Capua , en
de kleinmoedigheid der Larentyncn\ maar men
diend evenwel ook te befeffen, dat indien
Pyrrhus minder onftandvaftig, minder veranderlyk
in zyne ontwerpen was geweest, en
meer een onmiddelyk belang gehad had , by
de vryheid van Italië , en dus den oorlog
met meer kragt en yver had doorgezet; dat
Fabricius dan mcoglyk de Jaaste held zou
geweest zyn , waar op Rome zich had kunnen
beroemen, Eenmaal meester van Italië
geworden zynde , wat ontbrak 'er toen aan
Rome , om het van de gehele waereid te
worden , dan dit al'een, dat bet 'er de iBoog»
Jykheid van belefte en 't ontwerp van fmeedde
? Carthago deed zulks aan Rome befeffen
, en fcheen zich met hetzelve in oorlog
te begeven, enig om het zyne kragten te doen
gevoelen. En inderdaad ook , wat macht
hadden de Romeinen te duchten ? Was het
Si-

( Hl )
tusfchen verfcbeide kleine Gemeenc
besten en Dwingelanden verdeeld ? W a r e n
het de Illyrters , een veragtelvk Volk E
van roof en buit levende f öf wel was he?
Epjrus bezig met zich tegen 3IaceZie te
verdedigen, 't uelk zelfs ingewikkeld was in
aüe de gefchillen der Grieken ? S^n van
deze. allen had Rome te duchten.
'Er fchoot des in 't Westen niet over
beitond g
d en
'ff" ***** > doch waai n
fcho2d i?T'? m3Cht
P z i c h
fchouwd ? In t geen , die ° der *» be-
i n
onze dagen in America en d7*^« i s : nament
lyk , m eene macht, die gevestigd op
ene ftaa en conquestzugtige koophandel ?
t
zich eerst langs de kusten uitbreidde, en va,
daar Landwaards in voortgang maakte. De
inTfr T gelyk eenen
en Aferjfe«/b ; de Volken van ó>«> , g e.
lyk de Celttberiers en Lufitaniers; de bc
woonders van en Corfica , waren
voor Carthago , 't geen de Maratten en /».
voor d'Engelfihen zyn , en 't geen
de 7LW^„ v o o r d e Spanjaarden zouden
zyn geweest, indien dees Jaasten vergenoegd
L i Qn
AA h
del e d r
ï ? v e n z i c h
' niet toegelegd
hadden op hunne verdelging.
De eenvoudige ftaatkunde nu leerd ons,
dat de macht aldus op den Koophandel geves.
tigd , meer gefchikt is tot den aanval dan
tot

C H5 )
tot de verdeediging. Eenige Zeeharenen, eenige
Fak toryen welke men verfterkt heeft, en
vooral de fuperioriteit die de ftoutheid om 't
onderneemen geeft, op een laf en dom volk,
zyn d'enige middelen waar door men in ftaat
is , om zo veele geallieerde of cynsbare Na.
tien in bedwang te houden. In 't eerfte ogenblik
dat men zich wapend en den oorlog verklaard
, is het niet moeilyk byftand van hen
te erlangen ; maar wanneer de vyand van
zyn eerfte fchrik terug gekomen , bedagt word
op het maken van diverfien, dan begint al het
voordeel aan deszelfs kant overtegaan. Dan
zyn de wyduitgeftrekte bezittingen, even zo
veele voorwerpen van vrees , vermids men
zyn macht moet verdelen, om die allen met
moeite te bewaren en te verdedigen. Welhaaft
begind men zyne bondgenooten te mistrouwen
, en in ftede van die tegen den
vyand te velde te laten trekken, diend men
ze zelfs wel in 't oog te houden. En dus
was het, dat een Gemeene beft, 't welk over
Africa , Spanje en Sardinië fcheen te regeeren
, ten lefte dezelve tot zyne ergfte
vyanden kreeg.
Uit dit tafreel kan men nu ligt opmaken,
of de Romeinen, die zich enig groot maakten
door hunne naburen af te keeren, en
eigentlyk eer hun grondgebied rondmaakten
dan uitbreidden, voordeel op de Carthagers
moesten hebben. Geplaast in 't middelpunt
van

( M6 )
van Itahe, waar van zy zich meefter gemaakt
Bidden , kunnen hunne Vloten met weinig
moeite over de twee Zeen gebieden en hunne
legers zich fpoedig overal'begeeven. wpar
de vyand zich vertoonde. Bovendien in de
eerfte PuniféU Oorlog waren de Romeinen
maar als hulptroepen gemengd, en vermids
Syracqfi onder enen Gelon,''Dionifius en Agathóclèsnietalleen
welaan Carthngo het hoofd
had kunnen bieden, maar het zelfs op *t punót.
van zyn ondergang bragt; zo is het niet te
verwonderen , dat Rome geholpen door zoda.
mgen Bondgenoot, enige voorfpoed gehad
heeft. Ongetwyffeld , indien Hiero langer
geleefd had , zou hy die twee grote vyanden
het hoofd kragtdadig geboden en zich toegelegd
hebben , om Sicilië van alle vremdeLeegerstevérlosfen
Evenwel zou het hem moeite
gekost hebben , aangezien dat Eiland menigte
kleine ftaten bevatte, allen verfchillende belanden
hebbende en den anderen wangunftig
zynde. Maar de regeering van Hieronimus
gaf de Romeinen gelegenheid om 't zelve te
befchermen , en niets is gevaarlyker dan
zich te laten befchermen door eene ftaatzugtige
Mogendheid.
In de tweede Punifche Oorlog was het eerft
dat de Romeinen hunne krachten leerden kennen
, dog evenwel , hoe zeer zv daar door
'enig recht tot enze verwondering verkregen
, verdween al dien luifter» in weinige

( 247 )
jaren. Het is Carthago niet, maar HannU
bal alleen , die zyne krachten tegen dat gémenebeft
durft beproeven. Wat ene verbazende
aaneenfchaling van neerlagen ! , Wat
ëne menigte van fwakheden in den Raad eri
lafhartigheid iri 't Gevecht !
Evenwel , Rome heeft niet gefuccuirp
beerd. , - . zulks is waar ,• maar volgt daar
uit , dat de Romeinen voorbeelden gegeven
hebben van verwonderenswaardige ftahdvastigheid
; dat Fabius een der grootfte Veldheren
is , en dat Rome eindelyk de overhand
gehad heeft door den zenuw zyner conftitutie.
Zeggen wy veel liever, dat de voorfpocd
der Romeinen meer daar aan toe te
fchreiven is , om dat d'onderneming van
Hannibal even zo rukeloos als bif ten fporig
was : zoekende hy de Romeinen enen fchrikkelyken
en onverwagten fiag toebrengen.'
Dus handelde Agathocles ook , die Syracu/a
belegerd latende , zich eensklaps voor dé
muren van Carthago vertoonde. Maar de
fpoed die by zulke ondernemingen diend
plaats te hebben , vorderd dat dezelve over
zee kunnen gefehieden , dat d'eerfte b°ginfelen
gemaklyk zyn , en dat de vyand in
eens door eene onverwagte fchrik bevangen
werde*
Oordelen wy nu eens over 't gedrag van
Hannib'ft- Kan 'er wel eene langwyliger en
STAATS. MENG. AUG. (S) moei*

C 248 )
moeilyker expeditie uitgedagt worden , en
die de legerbenden meer moest tegen ftaan ,
als £ Alpen en Pyrenéen over te trekken ,
en de foldaten aan veele moeiten en ziektens
bloot te ftellen, eer zy eens den vyand
onder het oog konden zien ? Waarin beftonden
zyne eerfte voorfpoeden ? In het verraad
van enige boeren , in de lafhartigheid
der bergbewoonders , en wel voornamentlyk
in de verkeerde handelwyze der Romeinfche
Veldheren , die verzuimden den overtocht
van de Rhone en de engtens der Alpen
te verdedigen. Wat zal men zeggen
van de marfchen, welke Hannibal door de
moerasfen van Clufium deed , en de domheid
der Romeinfche Veldheren , die aan zyn
leger vervolgens den tyd gaven om uit te
rusten en te herftellen , en die hem te Trafi.
mene gaan bevechten , terwyl ze hem aldaar
hadden moeten opgefloten houden , en
in de verlegenheid laten om winterquartieren
te vinden ? Hoe ! indien Frederik de Grote]
eens in zyn leven van rukeloosheid U be-.
fchuldigd , omdat het beleg van Olmutz,
lang duurde, en de Oostenrykers buitengewone
pogingen deeden , om wederom in 't
veld te kunnen verfchynen ; hoe zal Hannibal
dan ene onderneming kunnen goedmaken
, waarin ene enkele tegenlpoed bem
kon ruineren , en de grootfte zegenpraal
hem nog geen goede uitflag verzekerde.
Moog-

( 249 )
Moöglyk zal men ons hier tegenwerpen :
dat zo het fortuin dien beroemden Carthager
in 't begin zyner expeditie begunftigda,
hetzelve hem naderhand tegenliep , toen den
Raad van Carthago weigerde, naar Italië de
nodige hulp over te zenden , om den oor.
log door te zetten : doch hier op kan men
antwoordden : ï.) dat Hannibal, eer hy hulp
uit Africa kon bekomen , reeds de voormamlte
zwarigheden zyner onderneming te
boven gekomen was , en dat hy dus al die
gebeurtenisfen ondergaan had , waar van ene
onguriftige genoegzaam zoude geweest zyn ,
om hem te doen omkomen. 2) Dat al zyn
crediet en invloed te Carthago, enig beruste
op een foort van factie en aanhang, des
by moest weten , dat wanneer een Gemenebest
in twee factiën verdeeld is , de gene
die voordeel buiten s'Lands heeft , gevaar
loopt te huis haar Crediet te verliezen.
Niets wis 'er des gemaklyker als de daling
der Barcinifche factie te voorzien, e n
niets onvoorzigtiger , dan ftaat te maken
op den byftand van een Raad , die deze
onderneming zelfs had afgekeurd. Men behoefd
zig des niet te verwonderen dat Hannibal
uit Italië verjaagd wierd , maar wel
dat hy het niét eerder is geworden.
Onder de menigte groote gebeurtenisfen,
gedurende de tweede Pumfche Oorlog voorgevallen
, is '*ef eene , nog veel merk-
(S 2) waar-

1250 )
baardiger , dan de onderneming van Hannïlal
, namentlyk de aanvoering van hulptroupen
door Asdrubal , welken door LI.
vius en Nero verflagen wierden- Dog
was dit zo een groot mee'terltuk , dat
de Romeinen bedreven ? Onzes oordeels
geenfin ts. Het was immers de grootfte
dwaasheid , dat Asdrubal ondernam , uit
Spanjen , de Alpifche en Appennynfchs gebergten
over te trekken , om tot hulp te
komen van eene armee , die in V Brutium
Om zo te i'preken geblokkeerd was. Wat reden
had Hannibal tog om zich te vleyen, dat
hy zonder flag of koot Appulie , Daunie ,
Samnie en Picene zou door marcheeren ,
om zich in Umbrl met Asdrubal te verenigen
? Twee Legers aldus van verfchiilende
kanten komende aanmarcheren, lopen die
niet altoos gevaar van voor de vereniging
verflageu te zullen worden 7 Frederik die
zich wel wift te redden , toen by met twee
onderfcheide Leegers te doen had, zou in dit
geval , indien hy Dictator van Rome geweeft
was , zich weinig in verlegenheid
bevonden hebben. Den gekfcherende met
de Barbaren , zou hy uit ftaatkunde gedaan
hebben , 't geen Livius uit onkunde deed,
dat is ; in ftede van Asdrubal op te houden
in de doortochten van het Appennynfche
gebergte , 't geen niet bezwaarlyk zou geweest
zyn voor elk, die maar enig verftand van
eenen defenfiven Oorlog hadt, zou by hem
in

C 251 )
in de vlakte hebben laten afzakken , om
hem te beeter in eene enkele Eatailie te kunnen
verflaan en vernielen.
Carthago overwonnen zynd? , bevond
Rome zien wel haast de meefteresfe der geheele
waereid ; want wie kon toen 't zelve
weerftaan ? Phiüppus , Antiochus, en
Perfeus , omringd van wangunüige naburen
of Vyanden , konden die zich vleyeh meer
te zulien uitrigten dan Carthago ?
Evenwel , hoe zeer Rome tot dus verre
voorfpoedig geweest was , kan men niet
entvynzen , dat het nog weinig in aanzien
by de Grieken was. Zy befchouwdén allo
die verrigtingen , als eenen Oorlog tüsfen
Barbaren en men herrinnerde zich eer de
onderneming van Pyrrhus , dan de Bataille
van Zama. Men ziet zelfs, dat in het
begin van de Macedonifche Oorlog , de
Romeinen nog geene andere geallieerden dan
de Etoliers hadden ; een Volk gehaat en
misagt , geheel Griekenland door. Dart
hier genoeg van , en wy menen overvloedig
uit deze weinige voorbeelden aangetoond
te hebben , dat Rome meer door geluk
dan door wysheid groot geworden is ; en
wy gaan dus liever over tot het onderzoek
van den invloed welke de Regeerin-sform
Rome op het geluk der Volken gehad heeft,
en welke de toeftand van het mensebdora
(S 3) by

C *5 ft
)
de Romehien is geweest, tot op dea tyd
van Ccefar. Wy zullen te dien eynde hunne
gefchiedenis, in enige tydftippen moeten
verdeelen.
Zederd de ftichting van Rome tot op het
verdry ven der Koningen , is 'er een tyd van
circa 240 jaren verlopen , en even zoveel
tot dat het geheel Italië in zyn macht had.
Jnsgelyks verliepen 'er 120 jaren , van de
eerde Punifche Oorlog , tot op de ondergang
van Chartago , en van toen tot op
de omwenteling der Republiek , ongeveer 60
jaren. Deeze vier onderfcheide tydftippen ,
kunnen ons dienen als even zo veele oog.
punóten , waaronder wy het Roomfche
Volk zullen befchouwen.
Herrinneren wy ons, 't geen wy bevorens
gezegt hebben , dat naementlyk naar
alle waarfchynelykheid , Romulus enkel een
gelukzoeker is , waar van Numitor zich
bediende , om wraak op Amulius te neemen
, en die naderhand zelfs by Numitor
verdagt wierd: invoege , dat die Vorft
niets liever deed , dan zich van hem te ontliaan
, door hem de gelegenheid aan de hand
te geeven , van ene Colonie te ftichten.
Romulus verzamelde dus enige jonge lieden
uit Alba by welken hy al de gelukzoekers
voegde , die zich maar aanboden. Onder deze
laatfte waren 'er die wegens hunne gehoor-

( 253 )
boorte of rykdommen verdienden , dat zy
boven de anderen den voorrang hadden ,
waarom hy ze van 't gros van 't volk afzonderde
, en met de voornaamfte der Albavers
'er het lighaam der Patricii van maakte.
Een Vorst die zyn macht niet verkreigd
en handhaafd door de wapenen of geweld,
kon geen despoot zyn. Romalus moest dus
zeer vriendelyk omgaan en infchiklykheid hebben
, voor zyne eerfte Colonisten. Daar vari
daan de geest van Ariftocratie, en die foort
van fierheid , welke het volk altoos behield.
Eene Colonie welke door geen Koophandel
of vernuftige arbeid beftaat, moet natuurlyk
tot roven geneigd zyn. Het roven
geeft aanleiding tot reprefailles , en dit
waakfaam doende zyn , brengt te weeg ,
dat men byna altoos gewapend moet zyn.
Daar van daan de eerfte binnenfte fchikking
van Rome. Daar van daan de
form van een Legioen , aan 't Roomfche
Volk gegeven , en te beeter gefchikt naar
de toeftand waar in het zich toen bevond,
om dat 'er zo weinig vrouwen in de nieuwe
Colonie waren , dat men dezelve veel
eer als een klein leeger kon befchouwen.
In eene krygszuchtige Colonie doet het
ge-

C 254 )
gebrek aan populatie zich het eerst ontwaar
worden. Alzo 'er meer op roven als op
den landbouw gedagt word , meer op oorlog
dan op koophandel, heeft men 'er ook
meer Soldaten dan flaven nodig. Daar van
daan de oorzaak der grondregel , om den
vyand, die zich overgaf nooit te doden of tot
Haat te maken, maar in 't lighaam der Burgers
m te lyven.
Eene Colonie aan de gevaren van den
Oonog bloot gcfteld , moet altoos gereed
2yn om te kunnen te velde trekken , en
diend daarom zo veel mooglyk al het Volk
byeen te houden. Daar van daan de verdeling
van de grond , en de • noodzaaklvkheid
waar m men de hoofden der huisgezinnen
itelde , om met dan een klein gedeelte Lands
te kunnen bebouwen.
Eene Colonie eindelyk, waar in de vrouwen
in den beginne Ichaars waren, ja alwaar
men ze zelfs met de degen in de vuist had
geroofd en naar toe gebragt, moeit noodwendig
op dat Huk zeer fcherpe en harde
wetten hebben ; zo wel als omtrent de kinderen.
Daar van daan het groot en fchier
wreed gezag, der Mannen over hunne Vrou, '
wen, der Vaders over hunne Kinderen.
Dit zyn deerfle aanmerkingen, welke men
(S 3) om-

C «55")
omtrent het Roomfche Volk toen het nog
in de wieg was , maken kan Zy zyn niet
veele in getale , maar genoegfaam om daar
uit deszelfs beftendige aanftaande ftaatzucht,
geftrengheid, ja wreedheid van zeeden , en
hoogmoed van regeering , te kunnen voorfpellen.
Het tweede vervolg hier na.

C 45* )
MENGEL GEDAG TEN.
Een raaatfchappy vanAtbéiften zon kunnen
beftaan indien de deugd haar AyrW
de eg a h t e l t h a a r r k eJ d e > e
^
U S 5 i n e e n W O o r d
£ t W T » ^dien Ste
deszelfs leeden waardig waren Christenen te
0 0 i t b e t e r d e
in Y^u " bevolking
in zyn Land bevorderen, ais door den boert
werkman en foldaat het trouwen gemaklyk
te maken ; en de huwlyksband te doen eerbiedigen
door zyne Hovelingen , door de
Ryken en vermogenden.
Men zou met weinig moeite kunnen bewyzen
, dat de Vorften of StaatSnaren
die het beste geregeerd hebben , ook he
meefte verftand, de meefte kennisfen en wetenfchappen
bezaten. Xenophon , Annibsd,
A 2
? 1
Q c
"'- f,°' A
^üus 9 Mecenas, Kus
Antonius, Marcus Aurelius, J u l i a n i ^
de Grote , Prior, Bollenbroke, Daguefteau,
Ximenes, &c. hebben zo wel den lyft der
grote mannen als kundige fchryveren aan-
Een

( 457 )
Een geeft tot grote daden geboren oF ge.
fchjkt, doch in een al te Jagen post. of beneden
deszelfs yerdienften geplaatst, kap op
veelderley wyze en in menig opzigte , door
den geringften en laagften geeft overtroffen
worden. De grote Xfmenes , diè beroemde
Spaanfche Staatsdienaar. , kan hier van ten
voorbeeld ftrekken. Toen hy nog een Monnik
was, en met een bedelzak door de Stad
moest gaan , om de aalmoesfen der goedhartigen
op te halen , verftond hy zich zo weinig
op de lage, en echter fomtyds listige en
behendige bedelkonst, dat hy , na alle moeite
aangewend te hebben , fomtyds nauwlyks
een ftuk brood op een dag bekomen „kon.
Men begreep dan wel in zyn kloofter , dat
men de I^eel zou dienen toe te binden , indien
men hem langer met de zak liet gaan.
Nogthans wierd deze onbekwame bedelaar
in 't vervolg de grootfte Staatkundige en
vermaardfte Minister, die Spanjen in euwen
gehadt hadt.
* » *
De Groten zullen zelden uit hun zeiven
weldaden bewyzen, maar wagten gemeenlyk,
tot dat men hun met bidden en fmeken, dezelve
afdringd Dit maakt, dat onbefchaamde
of ondeugende dat gene verkrygen, 't welk
de blode of brave niet wil of durft vragen.
Jo-

C 458 )
* * *
jozeph had dertien Jaren in zynen getreu.
wen dienst by Potiphar verlieten , toen hy
op den eerflen argwaan in de kerker gefmeten
wierd : doch men gelove het vry , zo
lang zou hy het aan veele Duitfche Hoven
niet gehouden hebben.
Als een eerlyk Staatsdienaar in ongenade
vak, legt hy evenwel in ongefchonde groote
, even als een doode , wiens lighaam nog
eerbiedenis en mcdeiydcn verwekt ; doch ,
als een eerloos Minister gebondst werdt
zo legt hy als iemand , die van een hogen
toren ter neder ftort , en op ene affchuwelyke
wyze verpletterd geworden is.
Een geneesheer mag aan zyne Artzenyen
de gedaante geven die hy wil, als zy Hechts
eene goede uitwerking te weege brengen ;
en even zo kan de Patriottifche mcnfchenvriend,
met zyne zede en Staatkundige geneesmiddelen
handelen.
AlleErfprinfen worden by derzelver geboorte,
als eengefchenk van den hemel aangemerkt;
maar de Landzaten vinden dikwyls al vroeg
reden om te wenfchen , dat den Hemel zyn
gefchenk terug neme.

2 C 59 )
TWEEDE VERVOLG
DER
VERHANDELING OVER' HET ALGEMEEN GELUK J
OF AANMERKINGEN OVER HET LOT VAN 'T
MENSCHDOM, IN DE ONDERSCHEIDE
TYDSTIPPEN DER GESCHIE­
DENISSEN.
JE3_et is voorts onbetwistbaar, dat het inlyven
der Sabynen onder de Roomiche burgers
, dat de geruste en ft lle regeering van
een vreemde wetgever, (Numd Pompiüusj die
door middel van Godsdienst en wetten , een
woest volk zogt te befchaven ; dat de veel
luisterryker regeering van een ander vremdeling
, (Tarquinius Priscus) enige verzagting
in het oorfpronkelyk caracter der Romeinen
te weeg gebragt heeft; en een aandagtig oog
zal zulks befpeuren van den moord van Camillus
af, tot op de profcriptie van Sylla
toe.
Doch gefteld al eens i dat dc deugden van
Rome in zyne geboorte , deszelfs ondeugden
zodanig overtreffen , dat het Roomfche Volk
STAATSM. MENG. AÜG. ^T) enig

( %6o j
enig foort van geluk kende; wat gevolgtrekking
zou mén daar uit kunnen afleiden , voor
't geluk van het menscbdotn ? Zou «aar uit
voortvloeien , dat men in 't algemeen gelukkiger
is in een opkomende ftaat ? Maar, de
eerfte begin feien der Kyken zyn niet dan enige
ogenblikken , in vergelykinge der volgenge
euwen, en hét doelwit van alle goede regeering
is , bet algemeen of puhlicq geluk
beftendig te doen zyn. Daar en boven, Rome
gedurig de wapenen in de hand hebbende
, en nog de vernuftige werkzaamheid nog
de gerustheid van het gezellig leven kennende
; voorts arm zonder machtig te zyn ,
leeverd waarlyk geen Iuisterryk taferee! op :
en in der daad ook , wat is een gemeen ,
dat zich agt dagen lang laat regeeren door
een Koning, (*) die reeds in de kist.door
de wurmen cpgeknaagd word; dat vervolgens
u :
t de hand van eene vrouwe een flaaf tot
Koning aanneemt.cn kort daar op het fiachtoffer
word van een dwingeland , wiens juk
het nimmer zou afgefchüd hebben , indien de
gevoelens van eer de zucht naar vryheid
niet overtroffen hadden ? Men verbeeldde
zich niet, dat een zeker gemak in 't leven,
en een foort van vergenoegen uit de gelykheid
(*) Tanaquil de vrouw van Tarquinius d'pude,
verborg haar wans dood, tot dat Scrvius Tullius,
die een flaaf geboren was, zyne maatregelen geinmen
had, om tot deszelfs opvifger als Koning verkoren
te worden.

C 261 )
heid der bezit'ingen voortkomende , eene
vergoedinge geweest is , voor al 't geen de
Romeinen reeds geleden hadden; want de
armoede van 't gemeen, de dvvingelandy der
ryken, de fwaarte der imposten , en de bovenmatigheid
der woeker , waren reeds ten
hoogden top geftegen, ten tyde van Servitis
Tullius. Bekennen wy dus , dat dit eerfte
tydir.ip van de Korjinglyke regeenn? , weinig
biyken van geluk opleverd. Gaanwj des tot
het volgend tydftip over.
Nauwlyks zyn de Koningen verdreven, of
'er ontftaat enen geweldigen oorlog, om hen
wederom te herftellen, en Rome den vyand
voor de poorten ziende , word enig door
den moed van Horatius Cocles behouden De
dood van Tarquinius fteld het nieuwe Gemenebest
wel gerust; maar het Volk , tegen
een dwingeland die het verloren heeft, vind
'er duizende in de Patricii. Om over 't geluk
van Rome in dat tydftip te oordeelen ,
behoeft men maar te lezen 't geen Liyius
ons verhaald , van alle de binnenlandfche
onlusten ; van het innemen der Stadt, door
een tot dien tyd toe onbekende vyand; van
de hongersnoden , pesten , en andere onheilen.
Doch mooglyk zal men zeggen, dat wy
alles befchouwen aan de kwade kant, maar
daar,tegen overftellen moeten, de vaderlands
(T 2) lief-

( i6t )
liefde, de verknochtheid aan de wetten, ért
zo vee'e andere deugden , die de Romeinen
kenmerkten. Verzuimen we dierhalve niet,
daar op te antwoorden. De grootfte drift
waar mede men beweerd dat de Romeinen
besield waren, is de zucht naar roem. Wel
aan , dit zy zo! en trachten wy 'er de toepasfing
van te maken , op het geluk Van 'C
Volk. Onge wyffeld zullen wy dan eene weigèoeffende
Militie zien, telkens eischendedat
men ze naar d'overwinning geleid. De geringde
burgers op de openbaars plaatfen wandelende
, zullen het plan der operatien befchryvén
en het tydftip der overwinningen bepalen.
De teerbartigfte Moeders en Vrouwen
, zullen in dit algemeen enthufiasmus
deelen , terwyl het volk brooddronken door
den voorfpoed, zynen arbeid en verdrukking
uit het oog verliesd. Doch hoe zeer verïcheeld
dit fraaie tafereel van het wezently*
kc !
Oordelen wy toch niet over Rome, uit het
geen de gefchiedfehryvers ons zullen doen geloven
, maar uit het geen zy ons verhalen.
Plaatfen wy ons in het midden dier Stadt s
en zien wy 'er een bedroefd en arm gemeen,
fidderende voor den Raad. Horen wy het,
dan eens al iammerende en wenende; dan
eens met bedreigingen uit wanhoop voortkomende,
op het ernftigfte verzoeken, om
enige akkers Land waar van het kan beftaan.
Ho.

C 263 )
Horen wy de jammerklachten dier brave fok
daten , aan hunne medeburgeren de tekenen
der geesfelflagen en ketenen vertonende,
en onder de flaven der Groten vermengd,
omdat zy de wapenen niet konden betalen,
waar mede zy den vyand om 't leven bragten
; nog het brood dat zy op den dag van
den ftryd aten... De deuren gaan open,
de Raadsheren komen te vóorfchyn , "hun
woest gelaat duid hun voornemen aan , terwyl
zy eene wrede blydfc'nap ten toon Ipreider}.
Wat gaan zy 't volk aankondigen ?
De verligting van deszelfs rampen , de rust
en de overJoed ? . . . Geenfints, maar een
vyand of heimelyk op^eftookt, of zyn voordeel
met de verdeeldheden willende doen ,
komt met groote fchred^n optrekken, en
wel draa zal men hem voor de poorten zien.
Reeds word de jonge rnanfchap opgefthrel
ven, en morgen ftaat men tegen den vyani
op te trekken. Mooglyk zal men ten koste
van het bloed of leven van drieduizend burgers
, de eer behalen van hem te verdaan • en
mooglyk koomt hy moord en brand brengen
tot op het Capitolium. Doch wat doet dit 'er
toe , als voor deze keer de Lex agraria maar
niet afgekondigd word. Op die W5?ze is
het, dat de zucht tot roem de Romeinen,
bezielde , en dat zyde gebeele waereid gaan
veroveren. Thuis komende zyn zy eenter
even arm, en gedwongen den Raad om brood
(T 3) te

( 264 )
refmeken. Wat voordeel heeft hen dan, dia
roemzucht aangebragt ?
Maar zal men zeggen , de Romeinen waren
arm , en wel verre 'an een ongeluk te
zyn , wss die armoede voor hen een fchat.
De foberheid was voor, hen een rykdom, en
vermids zy geene behoeftigheden hadden ,
kenden zy de waardy der overvloed niet....
Hoe ! kenden zy de waards daar van niet ?
Hoe kwam het dan . dat de Patricii op ene
woekeragtige wyze alle de laöderyeri van het
gemeen in bezit gekregen hadden ? Waarom
hadden die troifche mannen , wyd uitge-
11 rek te domeinen en landgoederen , bevolkt
met Haven in den oorlog gemaakt, en voor
de geringfte prys van den behoefrigen Soldaat
gekogt ? Warom hebben zy honderd
msa! verkoren , ce Rcpub ieq op d'oever
van haar endergang te brengen , liever dan
aan den gemenen man een duimbreed gronds
af te ftaau? Waarom hebben zy liever aan
dat gemeen het voorrecht der ampten , der
waardigneden , ja zelfs den Godsdienst afgeftapt,
als hunne rykdommen ? Te vergeefs
mag men het ontveinfen , maar het volk was
te Rome arm en ongelukkig , en de vermogende
ryk en gierig. In het midden van
binnenlandfche onlusten en omwentelingen ,
na de dwingelandy der Tienmannen , na de
verwoestingen door de Gallen aangerigt en
de

( 265 )
de invallen van Pyrrhus; na honderd vyftig iaren
peoo loo d re ebben tegen de Equen ,
Fokken en Etrusken , na byna veertig jaren
agter den anderen gtvogten te hebben tegen
de Samniten, bereikte Rome nogthans altoos
verdeeld, aitoos arm, het derde tydftip, 't
welk wy gefteld hebSfn , namentlyk ; de
ve overing van geheel Italië, «n deeeifte Punifche
oorlog.
Wy bekennen bet, dit tydftip heeft iets
verlokkende , en het fchynt als of men hetzelfde
fo'mbre nie" meer ontdekt , in het tafereel
der Roomfche gefchiedenis. De burger
tweedrsg.en hou en dp; de luisterrykfte
conqueste-n worden den prys der krygsverrigtingen,
en Rome hegind zich te doen eerbiedigen
, buiten de hmiten van Italië. Wan«
neer men de fchryveren raadpleegt, zal men
bevinden, dat dit tydftip 't geene geweest is,
waar in de voorfpoed van de Repubiieq, de
deugden nog niet verbasterd had. Rome y
volgens hen, was reeds magtig en nog niet
bedorven; doch wy zyn verre van dat gevoelen
asn te nemen, en zullen daarom pogen
een nauwkeuriger denkbeeld te geven van
de zeedekunde en degeiukftaat van hst Roomfche
Volk.
Een "Volk is daarom niet gelukkig, omdat
het van web dg leefd ; de Gothen e« Wenden
leefden ook van weinig, maar echter gingen
(f 4) zy

( %66 )
zy de overvloed onder een ander climaat zoeken
Een Volk is niet gelukkig omdat het
aan den waren en lastigen arbeid gewend i swant
in dit geval waren de zo evengenoem'.
oe Gothen en Wenden, die elders hun gemak
en rust gingen zoeken. Een Volk dat het
fterkfte m de gevechten is , is daarom niet
gelukkig; want het vecht niet, als om de
vrede en de gemakken van het leven te erlangen.
Maar een gelukkig Volk is dat, het
welk t genót beeft van gemakken , van redelyke
overvloed en van de Vryheid aan zyne
eigendommen verknocht, en vooral, het
welk niet verlangd van toeffand re veranderen.
Ten bewyze nu, dat de Romeinen nooit
zodanig een geluk gekend hebben , diend i
dat zy nauwlyks wisten, wat rykdommen waren
, of zy wierden 'er op verzot, gelyk zy
er ook alles aan opgeofferd hebben?
Het is ruim vier euwen na de dichting
yan Rome, dat her de Souvereiniteit over
Capua bekwam ; doch nauwlyks had het leger
'er zyne mquar tiering g, nomen , of bet
floeg aan t muiten, deszelfs generaal ongehoorzaam
en teffens voornemens zynde, zich
in Capua te neder te zetten. Hoe veele
yerraderyen doen zich hier te gelyk op' Defcrtie
, mynedigheid , ongehoorzaamheid 1
Mets weerhoud evenwel die menfehen naar
rykdommen jeukerig. Het leger word vaneen
gefcheiden, doch vrugteloos; want het Proot-
• ffe

C 267 )
fte gedeelte volhard in de rebellie en marcheert
regtftreeks naar Rome.
**>
Kort daar na vraagt de Stadt Regium om
hulp , en Rome zend 'er een legioen mar
toe. Wat d-en die zo deugdzame en geroemde
Romeinen ? Zonder eerbied voor de
go.de trouwe der verbondenen gastvryheid,
vermoorden zy a! de inwoonders; dwingen
de Weduwen met hen te trouwen , en otn
zo te fpreken - nemen de Stadt in bezit: zodanig
een vermogen had het aanloklyke van
een gemaklyk en ledig leven , op die woeste
geesten ! Deze twee kenmerkende trekken
geloven wy dat foereikende zyn . om te doen
oordeelen , of de Romeinen te Rome gelukkig
waren , en of zy hun lot voor dat van andere
Volken verkozen.
De eerfte Punifche oorlog dompelde het
Gemenebest in nieuwe rampen , en in der
daad ook , fchoon zy gedurende den loop
derzelve , meer voor- dan tegenfpoed had ondergaan
, kon zulks aan het Volk niet vergoeden,
wat het by de neerlaag van Regulus,
en 't verlies van drie Vloten geleden nadt,
Eene overwinning wel is waar, doet fomtyds
het geen men verloren heeft wederbekomen
, maar ze geeft aan de weduwen en
weezen , hunne Mans en Vaders niet terug.
De tweede Punifche oorlog aanbelangende,
nooit had zich de Republieq in zo eene hacfo-
T 5 lyke

( 268 )
lyke mfan&gheid bevonden , dan waarin
het gedurende d'eerfte vyfrien jaren was Zontier
de ge4£rce vernederingen op te tellen ,
we,-:e Home óndergaan rmest , bewfat het
verlies v:;n ue bilfte zyner bwgeren ten overvloede,
wat verliezen het gedaan hadt.
Carthago vernederd zynde , was het riet
m fene aanemfchakehng van de lui;terrvkite
voonpoed, en toen ook wa het dat
den oorlog nuttig fcheen, omdat men door
dezeve telken* den buit op alle natiën benaald
, naar Rome zag brengén. Doch wie
dceden hun -oordeel mer dien buit ? Vooreerst
de fchatkist , vervolgens de orde der
Kidders ; gevolglyk konden alle die rykdommen
wel enige openbare vermaaklykneden
of plechtigheden bezorgen , doch zy deden
geen of zeer weinig voordeel san de bc
höeftigen. Men ziet 'ér een voorbeeld van
m de Gracchen. Tiberius Immers fchroomde
niet opemiyk te zeggen : „ De wilde bees-
„ ten hebben heuvelen en (belonken om in
„ te fchuilen , terwyl de bufgers van Ro,
„ me geen dak of hut vonden om onder te
„ Ichuilen , cn genoodzaakt zyn als ballin-
„ gen midden in hun Vaderland cm te zwer-
„ ven. Men noemt ulieden de meesters en
„ gebieders der waereid.doch wat voor mees-
„ ters en wb cders zyt gy! Gy. aan wien men
„ met een diümbreed Land overgelaten heeft
:> waar onder gy kunt begraven worden."
Hoe

(*6 9
Koe zeer ook het tafreel door deeze woórden
afgemaald vergroot msg zyn gewees* ,
'er moet tog iets in waar en toepasfe'yk geweeft
zyn , op zommige Burgers ; vertfiids
het volk 'er door in cle grootfte beweging
ge:aakte. Bovendien weet men , dat de
rykdommen die gemaklyk verkregen worcen
en onder weinigen verdeeld zyn , de pracht
en corruptie ten gevolge hebben ; of om
beter te zeggen , alles is reeds gecorrumpeert
als de pracht komt: zynde deze het gevolg
en de uitwerking der Corruptie.
Dus het derde tydftip doorgelopen hebbende,
zouden wytot het vierde moeten overgaan,
indien niet zelfs de grootfte verwonderaars
van Rome openüyk bekendde , dat het
toen ongelukkig was. Me» gevoeld nog de akeligfte
aandoeningen , wanneer men op de
omwentelingen 'denkt , ten tyde van de
Cracchen , van een Marius en SyJla voorgevallen,
Wy zuilen des liever öhs oog van
dat akelig tafereel afwenden, terwyl wy
geen zwarigheid maken ftaande te houden ,
dat Rome in geen der viertydftippen ooit zodanig
een geluk gekend heeft, dat het de
verwondering over deszelfs lot en regeeringsf'orm
verdiend. Haaften wy ons te onderzoeken
, welke de invloed d*r Romeinen
geweeft is , op het geluk der andere Volken
van onzen aardbodem, en hoedanig de
)
ge-

C 2?0 )
g*fteldheid der zaken was, ten tyde van de
omwenteling der Republieq.
Dat de eenhoofdige en willekeurige regeen
ng van onheuglyke tyden in ^»«* plaats
gehad heeft, terwyl men de eerfte voorbeelden
eener gemenebeft regeering in de later
geft.chte Volkplantingen vind, is iets dat
t over bekend is, Wy zien dus de grote
Monarchien een rol op 't waereid toneel
ipeeien , het welk zich toen tot Azien en
H'pte alleen uitftrekte. Verfcheide COIQmen
, Vestigen zich vervolgens in Klein A.
zien en Griekenland , en dezen er weder,
om andere gefticht hebbende , won de Repub.!k'einfche
regeerïngsform des ie meer
veid, omdat die wel het meeft gefchikt is
voor lieden die allen gelyk zyn.
Wel haast evenwel wierd dit nieuwe gedeelte
van het menschdom met het oude
handgemeen en zegenpraalde over 't zelve •
dog wat gebeurde er ? Een ftaatzugtig Jon'
gelmg wil overheerser der geheele waereid
worden , en dit gelukt hem ; dog deszelfs
dood verloste de waereid van iemandt die getoond
had, wel de dwingelanden dog geenfints
ae dwmgelandy te hebben bevogten,
Ondertusfen waren de veroveringen van A.
lexander het bederf van het menschdom.
voor dien tyd was de. bekende waareld verbeid
in enige kleine dog bloeiende Republieken,

( »7i )
ken 5 en eene groote dog oude Monarchie.
Schoon die Republieken beftendig van binnen
onrustig waren , vonden zy enig geluk
in hunne vryheid , terwyl de onderdanen
van de Grote Koning in de langdurige ruft
en vrede , de verligtinue hunner flaverny befchouwden.
Alexander veranderd in tien
jaaren, het lot dier Volken ; dog nauwïyks
was die overwinnaar overleden , of zyne
Generaals bevogten de een den anderen, ieder
zich tot Vorft van een gedeelte van zyn
wyduitgeftrekt gebied zoekende te verheffen
, en Azië bleef het toneel- van beftendige
Oorlogen.
Dat men zich dus het noodlot en den gelukftaat
van die wyduitgeftrek.e Landftrekeri
verbeelde , toen zy zich ten prooy zagen
van de eerfte gelukkige Soldaat, die 'er
zig meefter van maken wilde. Wy fpreken
! hier niet alleen van de Ptoloméen, Cos»
I [anders , Antigonusfen, Eumenesfen en an-
: deren , die zich nog vercierdeu met den
i luifter , die dcor Alexander op hen nedergedaald
was; maar van alle die kleine geweldenaars
, welke hen opvolgden : maar
van de Koningen van Bithinie , Pergamus,
Cappadocie , Pontus , en wat dies meer
is. Welke andere dryfveer dan de vrees
alleen kon de Volken aan zo eene regee.
i ringsform 3 -en welk eene andere beweeg-
1 reeden dan de gierigheid kon den Vorft aan het
1 Volk verbinden. lij

C * 70
Tn die gefteldheid van zaken was het ,
dat Rome meefler van gants Italië en overwinnende
in Africa , flaatzugtig genoeg
wierd , om de geheelè waereid te willen in
bezit neemen. Het lèhynt evenwel dat het
verlies van ruim anderhalf milioen menfehen,
gedurende de tweede Punifche oorlog , en
het nog versch geheugen der overwinningen
vwciHannibal, de Romeinen vreedfamer denkbeelden
moest inboezemen. Wat een gunstig
tydftip ! zo zy 'er gebruik van hadden
weten te maken ! Indien eén tweede Cyneas
in den Raad verfchenen was en gezegd had :
j, Oi?getwyffeld , Befchreve Vaders, in-
„ dien , ten tyde toeri Romulus deze Stadt
„ ftichte, of om beter te zeggen, teen na
„ de verdryving der Koningen , uwe edel-
„ moedige voorvaderen u tot de vryheid
., geroepen hadden ; indien toen iemand
„ door de Goden ingeblazen , u aangekon-
„ digd badt , dat gy 'er het beffend g ge-
„ not van ftond te hebben ; zouden zeker-
„ lyk alle uwe wenfehen zyn vervuld ge-
„ weest, en gy zoud gedagt hebben, de
„ gelukkigfte der menfehen te zyn. Maar
j, met hoe veele ft romen bloeds, hebt gy
3, dien onwaardeerbaren fchat niet moeten
j, betalen ? Hoe lang hebt gy niet gevog-
» ten om dien te verdedigen , zonder ooit
„ te denken , d*t gy dezelve voor uw ei-
}, gen niet zoud kunnen behouden, dan door
v» er

( *?3 )
„ 'er andere van te beroven , die 'er ook naar
3, dongen ?"
„ Dusdanig is evenwel de depravatie van
„ het menschdom , dusdanig was vooral de
barbaarsheid uwer naburen ; dat gy lan-
„ gen tyd onderdrukkers hebt moeten zyn ,
}) om te ontgaan dat gy zelfs niet onder-
„ drukt wierdt. Ik zeg langen tyd , omdat
„ 'er een zekeren tyd is, waar in door hun
zelve machtige Staaten niet meer beno-
„ digd hebben zich uit te breiden ; en dan
5, is de lust om conquesten te maken ook
,, niet anders dan een misbruik van de be-
„ geerte , om 't geen men reeds heeft te bc-
„ houden. Let dus wel op, myne Medehur-
„ geren , of gy niet gekomen zyt tot dien
„ graad van macht , welke te boven te
„ willen gaan , veeltyds even zo gevaarlyk
als onbillyk is. Italië gehoorzaamt aan
„ u , Africa is verned. rd en A/ie heeft
„ ontzag voor uüeden. Maar Italië is ontij
volkt , Africa overgegeven aan de bar-
„ baarschheid', terwyl Afie onder het juk der
„ flaverny zucht. Bevolk dan het eerfte en
maak het vruchtbaar , beichaaf het tweede,
en vedchaf het genot der vryheid aan
het derde. Dat is uw plicht, gy kunt 'er
„ niet aan twyffelen ; ja dat is uw belang ,
„ en dit zal ik uw bewyzen,"
„ 'Er zyn maar twee beweegredenen die
„ ulieden tot bet maken van conquesten
„ kun-

, kunnen aanzetten : of gy wildt u eene
„ beffendige rust verzekeren , en begeerd
„ niet anders dan onderdanen in flede van
vyanden te hebben ; of' wel, gy begeert
5, ryk te zyn , en om zulks te worden
3, wilt gy andere Volken beroven en arm
„ m ken. Indien het eene beften lige vre-
„ de is die gy verlangd , waarom dan niet
„ door middel van ftaatkunde bewerkt , 't
„ geen gy door geweld zoekt te krygen ? Of
j, denkt gy dat twee of drie Legioenen ge»
„ noegfaam zyn, oro de voiken van faurus
j, en de Caucafus te temmen ? Verbeeld gy
„ u , dat uwe Proconfuls voor 't Gemene-
„ best zullen weten te bewaren , het geen
de Generaals van Alexander voor hun zel-
„ ven niet konden doen ? Hoe zult gy de
„ nodige tucht onder uwe legerbenden hou-
„ den ? Hoe zult gy een leger in toom
houden , dat aan het maken van buit ge-
3, woon is , en aan een Burgemeester zy-
„ nen plicht doen waarnemen , daar hy
„ reeds weet uwe bevelen niet te gehoor-
„ zamen ? Maar gy vreesd -Antiochus en
„ Philippus. Begeerd gy dat ik uw daadlyk
„ een magtig leger bezorge , om hen in.
„ toom te houden ? Geef aan Griekenland
„ zyne oude gedaante weder ; herflei de Ge-
„ menebestregering in geheel Klein Afie. Dan
„ zal Philippus in Macedonië zidderen en be-
,, ven; dan zal Antiochus in 't binnendfle
„ van Afie opgefloien zyn. In deze raadka-
„me?

2 C 75 )
mer zult gy de gehele waereid regeerèrij
,, en zonder uwe raadsheerlyke mantels af te
3, doen, zult gy veldflagen winnen , waarin
5, het bloed der Romeinen de aarde niet zal
„ beplengen."
,, Veronderftellen wy eens, fchoon ik ver-
5, re af ben van zulks te vermoeden , dat
„ dit hoogmoedig en oorlogzuchtig volk,
„ zyn eigen gezag eindelyk moede , aan de
„ gehele waereid den loon van zyne langen ar-
„ beid vraagd. Dit kunc gy doen Romeinen,
,5 want uwe foberheid en tucht zullen u
„ nog weten te bezorgen , 't geen noodwen-?
„ dig beiden zal doen ophouden. Wel aan !
„ weest ryk , ik ftem het toe ; doch zeg
my, wie zal recht hebben tot de rykdom-
„ men ? Het leger 't welk dezelve geroofd
„ en buitgemaakt heeft ? Maar, dan zullen
„ de Soldaten alleen de gelukkigen en ryken
„ zyn. Of zal het gehele Roomfchè Volk
ryk zyn? Maar, indien ieder burger ryk
wordt , wie zal zich dan in de legioenen
„ laten' öpfchryven ? Wie zal eenen zwa-
„ ren last dragen willen, en de lust hebben
„ om de ongemakken der matchen en campementen
uit te ftaan ? Doch ik voorzie,
wat gy dan doen zult. Gy zult vremden
„ befoldigen om in ulieder plaats te velde ta
„• trekken en re oorlogen. En gy zult ryk .
„ zyn , doch anderen lterk ; en ey zult vry
j, zyn , doch zy gewapend, Ge: >of my Ro-
STAATSM.MENG.AUG. (V) „mei-

( 2?Ó- )
meinen, indien gy uwe oude eenvoudig-
„ heid moede wordt ; indien gy de fraaie
„ kunften wildt bezitten , laat dan geene
beelden maar beeldhouwers komen ; koop
„ geene fchilderyen mnar fchaf u fchilders
aan. Niets is aangenamer dan van zyn eigen
werk genot te hebben. Het brood ge-
„ bakken van koorn door uw zelfs gezaaid
„ en gemaaid, zal fmakelyker zyn , dan 't
j, geen Egypte u kan opleveren , en het
„ beeld onder uwe eige ogen gehouwen, zal
» U meer _ behagen dan de meefterftukken
a van Pkidias. Weest dierhalve vernuftige
j, en ftaatkundige landbouwers, want de be-
,, fchikking der Goden gedoogd niet, dat het
„ geluk van enige weinigen , langen tyd dat
„ van allen verhinderd.' 1
Wy weten niet of ooit iemand zodanige redenvoering
in den Raad gedaan heeft, maar
de waarheden daar in vervat zyn zo treffende,
dat de Romeinen hoe zeer ook dronken van
voorfpoed, 'er niet gehe?l ongevoelig voor
* waren- Na de Veldflag by Cynocéphaltis, kondigde
Quintus Flaminius een raadsbefluit af,
waar by bevolen wierd, dat alle de Steden van
Griekenland wederom in vryheid zouden gefteld
worden. Jammer is het, dat dit niet
lange ftand hield , en dat de Romeinen wel
draa zich erger dan ooit, als dwingelanden
over Griekenland gedroegen.
Wy

M
C ïff )
, Wy hebben te voren aangemerkt, dat een
der grootfte onheilen voor het menschdom.,
onder de regeringen van oud Griekenland,
voornamentlyk beftond in de gewoonheid aan
burger tweedragteh., (Wy hebben ook doen
zien, dat wanneer de voornaamfte Republieken,
gelyk Athéne en Sparta, zich met die
gefchillën bemoeiden en naar willekeur de r*Jt
regeringsform veranderden , zulks altyd met
veele bloedvergietingen verzeldwas , doch
ten minften hadden die ene. uiterlyke fchyn
van billykheid ; wordende de onderleggende
party door de bovendryvende altoos als re
bellen aangemerkt» De Romeinen volgden
een anderen regel. Zy veronderftelden naar
alle waarfchynlykheid , dat 'zy de meefters
der vvaereld geboren waren , en gevolglyk
behande'den zy de andere Natiën niét, als
overwonne vyanden , maar ais weerfpannige
onderdanen. Het was vooral na de overwinning
van Paidus Émiïius, dat zy van
dien regel een wreeds gebruik maakten.
Rhodes,-een Gemenebest, bloeiende door
Koophandel en Scheepvaart , enkel omdat
het enige ogenblikken aan Rome niet gunftig
geweest was , zag zich aan de inquifitie van
deszelfs afgezanten onderworpen , en gedreigd
met eene totale ondergang ; dezelve,
niet kunnende ontgaan , dan door alle de
burgers om 't leven te brengen, die zich tegen
Rome verklaard hadden. Enigen tyd
(V 2) daar

1
C «78 )
daar na liet B

C 279 )
Neen , te vergeefseh zou men het willen
ontkennen ; diergelyke daden zyn niet de
wreedheden van den Veldheer of enige folda,
ten ; ene gehele natie moet wreed zyn , om
zulke uitvoerders harer wreedheid te hebben.
En wie zou niet weemoedig worden , wanneer
hybyna op hetzelfde ogenblik, twee
groote en vermogende Steden , Carthago en
Corinthe , in asfche gelegd ziet ?
Overal, vind men , dat de Proconfuls en
Pretors de fchatten gingen weghalen, welken
het vuur of ftaal niet vernield hadden. Doch
het was nog niet genoeg voor die Volken ,
«hst zy hunne beste manfehap in den oorlog
hadden zien omkomen ; dat zy hunne rêgeringsform
en vryi.eid verloren hadden. Het
gewicht der imposten moest het juk der fla»
verny nog meer doen drukken. De Landvoogden
en hunne onderhorigen wierden
woekeraars , en • geleken naar uitgehongerde
raven, die zich op een zieltogend lighaam
r.ederwerpen , om "t zelve het bloed wt het
lyf te zuigen , cn tot op dë botten af te
knagen.
Is het nog nodig in verdere befchryving
van de Romeinfche wreedheden te treden ? Is
het niet genoeg, om met fchrik en verontwaardiging
aangedaan te worden , wanneetmen
zich herinnerd , hoe binnen korten tyd,
Carthago, Corinthe, Numantium en Athéne
(V 3) Ver,

( 29,0 )
vernield wierden ? Hoe, zonder van milioenen
menschen te fpreken , die in Spanjen,
Afie en Africa om 't leven gebragt wierden,
den oorlog der Slaven enig in Italië en Sicilië
aan een milioen menschen het leven fcos-
- te , en dat in Italië alleen de" bondgenoten
van Rome meer dan driemaal honderdduizend
zielen verloren ? Voeg hier by de profcriptien
en burgeroorlogen. Dat men zich herinnere,
hoe Cafar zich beroemde, agthon.
derd Steden vermeefterd; driehonderd Volken
of Natiën t'ondergebragt , en drie milioenen
menfehen bevogten te hebben , van welken
een milioen fneuvelde en e?n milioen tot Haven
gemaakt wierd. Dat men eindelyk de
oorlogen van Niimidie nagaa ; de wreedheden
Jugurtha aangedaan ; de Koningen gebragt
tot den 'laat van Cliënten en de Volken
tot dien van Slaven : dan zal men zich ras
een denkbeeld kunnen vormen, welk ene wrede
en akelige invloed , Rome op het geluk
van 't overig menschdom en d'andëre Natiën
gehad heeft. Gaan wy dierhalve over tot
het onderzoek , hoedanig de gelukftaat van
het menschdom geweest is in een ander tydftip
, bekend onder den naam der middelen
wen.
Helaas ! genoopt veel eer de rampen dan
het geluk van 't menschdom te befchryven ,
is het niet dan met leetwezen , dat wy zo
veele onderfcheide akelige tafereelen moeten
door-

C 231 )
doorlopen. Overal ontdekt men het kwaad,
en kwaad uit kwaad voorkomende. Overal
ontdekt het zich, onder duizenderley gedaantens;
en men kan veilig zeggen , dat onder
' alle de gefchenken aan den mensch gegeven ,
de doos van Pandora ongetwyffeld het best
voorzien is geweest.
Wy zullen nu het toneel der waereid zien
veranderen. In ftede dier geftrenge grysaards,
die van hunne raadsheerlyken of burgemeesterlyken
zetel, in drie woorden het noodlot
en d'ondergang der Natiën beflisten ,• zullen
wy halve wilden vinden , en gehele horden
Barbaren; die rechtvaardiger en wyzer dan de
eerstgemelde, gene andere behoeftigheden dan
hunne driften kenden, en enig meefters der
waereid wierden, omdat zy van honger ftorven.
Waar van daan kwamen die Volken, die
enig bekend waren door hunne invafien ? Hoe
is het kunnen gebeuren , dat zy , fchoon onbefchaafd
en onderling verdeeld , evenwel het
grote Colosfusbedd van V Roomfche Ryk hebben
kunnen vellen? Dat de geleerden daaromtrent
zo vele gisüngen maken als hen goeddunkt,
ons aanbelangende , wy vergenoegen
ons te zeggen , dat men weinig kennis heeft
van de oude gefchiedenisfen van dat gedeelte
on er waereid, het welk Zweden , Rusland,
Rolen, Tartaryen , China en Indojlan uit-
(V 4; m

ma&ke. Wie dan zal ons kunnen zeggen, of
de enrigratien in V Weste, hun oorfproqk ia
het Noor de en Ooste, al of niet genomen hebben
?
Onderdo volken óütDaitschland, Bohème
Hongarien en Pe/

( 2?3 )
de nog eens zo veel Sarmaten t chn geloven
wy 'er nieï anders dan dit van; zodanig een
Eyzar heeft de Barbaaren aangetaft en 'er veel
i van gcdoodt. Hoe! daar wy in onze daagen
neg niet zeker weeten, welke de Volkrykhéid
der Natiën is; zou rnen dwaas genoeg
zyn orn iets zekers te willen beweeren, omtrent
die der barbaaren ! Waarlyk, men moet
zich bedroeven over de oribefchaamdheid der
Gefchiedfchryven , in 't geen zy ons daarvan
verhalen!
Zeggen wy des met veel zekerheid, dat
men zich in de eerfte opflag moet verwonderen
, hoe de Barbaarfche Natiën de gewoonte
hadden , van geheel en al uit de ene oord
en lugtftreek naar de andere fté verhuizen,
Evenwel latere gefchiedenisfen doen deze verwondering
ophouden. Zederd dat men America
kenri weet men, dat 'er niets gemeender
is, dan de wilden te zien optrekken, om fom.
wylen twee of driehonderd• uren van hunne
woonplaatfen zich te neder' te zetten. Dit
doen nog daaglyks de Tartaren , en dit zullen
altoos Volken -doen ja doen moeten . die geen
Landbouw kennen. Willen wy dus weten
wat in 't algemeen het lot der bewoonders
van de waereid is, laten wy dan eenig onderzoeken,
of het getal bebouwde landen af
of toegenomen is. .
Hoe eenvoudig nu deze wyze van befchou-
V 5 . wing

C £84 >
w'tng ook zyn moge, verbeelden wy ons echter,
dat dezelve byna geheel nieuw i s ; om
dat verre de meeste politique enthuflasten ze
in den wind geflagen hebben , zich met andere
vry grotere onzekerheden en herfen.
fchimmjge befpiegelingen bezig houdende.
Wy hebben bevorens reeds opgemerkt
dat de Kantten, Koophandel en Landbouw!
om zo te fpreken uit Egypte en Phenicie afv
komltig, eerft naar Griekenland, overgingen,
om zich vervolgens, en dat wel altoos de kusten
langs , uittebreiden .in halie , Sicilië ,
Spanjen,öQ Gallien, ja zelfs in Africa. Dit
nu kan dienen om ons de reden te doen befeffen,
waarom de aan Zee gelegen Volken
altoos een zichtbaar voordeel gehad hebben
, boven dc genen die Land waards in
woonden.
Tn der daad ook, terwyl dat Lycurgus, Solon,
Romulus , &c. al hunne zinnen fcherpten,
om de kunft uit te vinden, van hunne
naburen wel te kunnen verftaan, leide de natuur
allengskens haare weerfpannige kinderen
naar het doelwit, 't geen zy, hoe onzigtbaar
00* fomwylen, beftendig in 'toog heeft. De
Landbouw vermenigvuldigde de voortbrengzelen
der aarde, de Koophandel leerde die vermelen
, en de nuttige wetenfchappen breidde
zich van de Kuiten uit tot in de binnendfte
Jandflreken. Dus kan men zeggen, dat de
Ryk-

( 285 )
rykdommen en 't vernuft de eerste flappen gedaan
hebben , en dat zy de Barbaren zyn
gaan zoeken , eer dat dezen die begeerdden.
Wat zou 'er dan gebeurd zyn , indien de
bedorvendheid der menfehen , vooral die der
Helden en Wetgevers , de orde der natuur
niet waren komen floren ? - Allengskens
zouden zich de vernuftige Volken met de
anderen vermengd hebben , 't zy door den
Koophandel, "'t zy door alüantien, 't zy zelfs
door den oorlog ; want , wanneer van twee
in oorlog zynde Volken 't ene befchaafder
dan 't ander is, is 'er niets als eene dwaze
hoogmoed of verkeerde ftaatkunde , die de
overwinnaar kunnen beletten , de zeden van
de overwonne aan te nemen, of dien de zyne
mede te deelen.
By ongeluk hadden de oude Wysgeeren
zo veel verftand , de Generaals zo veel neroismus,
de Volken zo veel deugd, dat alles
op de waereid in verwarring gebrast, en de
volmaking van het menschelyk geihcht daar
door vertraagd wierdt. Een dom Volk, zonder
Wetten, zonder Landbouw , zegenpraalde
welhaast over de landgenoten van Homerus,
van Plaio en Lycurgus. Dat Volk ondernam
zyn gebied wyder uit te breiden ,
dan de Grieken het hadden kunnen doen, ondanks
hunne zeeden en wetten ; maar welhaast

t =S5 )
haast bedorven, verdeeld en verzwakt be
hield het van zyn oude Juister niet anders
overdan.enige wrede grondbeginfelen.
. D e
baj-baarfche Natiën bevonden zich toen
m eene byzondere toeftand, Naburen der rykdommen
geworden, doch terug gehouden door
ene Mogentheid die 'er hen geen deel aan gaf,
verlangden zy naar meerder gemakken, terwyl
zy voorde onderdrukking bedugt waren. Geen
hoop was er voor hen tot enige verbonden of
feuwlyken, waar door anderOnts naburige Natien
allengsken verenigd worden. Men vond
zich dus genoopt het deiend-a eft Carthaso
in delenda efi Roma te veranderen , en in der
daad, Rome was alrée vernietigd ,• vreemdelingen
maakten den Senaat uit, Barbaren rebo.
den over de Legws, die zelfs meest uit barbaren
beftonden. De Pretorii , ontembare
lyrannen m de Hoofdftad en bange Pubers
m t Camp , na vericheide Keizers vermowd
en anderen aangeïleld te hebben , hadden
zich genoodzaakt gevonden , eindeïvk onder
te doen voor die Germanen en andere wandelingen
, waar van de Cafars hunnen lyfwacht
gemaakt hadden. Deze Barbaren tot
de eerfte ampten en waardigheden toegelaten,
onuerhielden met hunne Natiën ene correspondentie
s die voor de Romeinen nadelig
wierd j zy vestigden hunne aandagt op dit
volk, t welk daalde naar mate het zich zelfs
vergat ; de ftaatzucht der groten wierd draa
door

C 287 )
door die der minderen opgevolgd ; de eerfte
waardigheden met geweid in bezit genomen,
en de ïhroon zeifs overweldigd ; invoege
dat die Barbaren het Ryk reeds veroverd
hadden, eer zy het hadden aangetast.
Hier volgt dan uit, dat men de ware oorzaak
van den inval der Barbaren , eigentlyk
moet afleiden uit de wreedheid van de oude
grondregelen der Republieq ; uit de gebrekkige
regeringen der Keizers, en vooral uit de
te grote wyduitgeftrektheid van hun grondgebied.
Doch , waaraan deze invafien ook toe
te fchryven zyn , 't is ten minlten buiten
kyf; dat men ze moet aanmerken als een der
grootfte plagen, waar mede ooit het menschdom
is gekaftyd geworden.
De menigvuldige en bloedige gevechten, die
de invallen der Barbai en veroorzaakt hebben,
kunnen ook veilig gebragt worden tot die
eerfte oorzaken, waar aan wy in 't begin dezer
verhandeling gezegt hebben , dat de oorlog
zyn oorfpronk verfehuldigd is, namentlyk;
de begeerte cm een ftreng cümaat tegen een
zagter engezonder te verwisfelen , om een
vrugtbare grond in ftede van een dorre te
bewonen, &c.
Oorlogen nu van dien aard en uit zulke
grondbeginfelen voortkomende , zyn altoos
de wreedfte , omdat zy niet gevoerd worden
van

C 288 )
van krygsman tot krygsman , niaar van m
t.e tot Natie; als mede: omdat
heid van agter uit te gaan , en de nood!aak
heid om voor zyn levensonderhoudtl Srgen,
de vermcbng van den vyand een nood.
zaaklyk gevolg der overwinning doen zyn
Wat akeliger tafereel kan 'er wezen, wat
fomberder vertoning kan 'er zich op doen ,
als den ftaat van het menschdom , ten tydè
?//RvkT S
^ e
" V e r d e l i n
S e
^ het RoZ
Jcne Ryk i Natiën vernield uit redenen en
fSJTt Sn
v^i^ande; anderen gehele
landftreken overftromende en verwoestende;
anderen nog veel gevaarlyker, zich met ftruikïoven
en zeefchmmen bezig houdende ; de
Keizers gehele Volken uit Germank naar
Engeland, uit Afie naar Africa, en van daar
naar Europa overbrengende ! Waarlvk de
gehele waereid geleek naar een groot ftrytperk
, waar in zy die niet vogten, fteeds bezig
waren met zich in den wapenhandel te
oeffenen, om zo veel te beterden kunst van
moorden te verfta.m.
Het derde vervolg hisr na.
MÊN-

( *8o )
MENGEL GEDAGTEN.
_r\^ nacharfis na eerst Solon befpot te hebben,
omdat hy de wetgever der Athéners wilde
worden, moest naderhand evenwel bekennen
, dat hy zich niet genoeg verwonderen
kon hoe zy als wyze mannen fteeds raadpleegden
, doch voegde hy 'er by , zy nemem kinder
befluiten. Hoe menig Land is 'er niet,
waar op dit toepaslyk te maken is.
* * *
Dat men de levenden in hunne ware coukuren
voorftelle, kan nooit kwaad , want is
de befchryvirg valsch, kunnen zy zich zuiveren
of verweeren ; maar kwaad van de doden
fpreekt, is ene wezentlyke lafheid.
* * •
£en man zyne welfprekendheid en kundigheden
altoos ten beste van het Vaderland gebruikende
, moet noodwendig vroeg of laat
enen groten rol in 't zelve fpelen , ten ware
de dood hem in zynen loopbaan ftuitte,
• • *
Men leest van Themiftocïes dat het eerfte
wat

C 290 3
wathy deed, toen hy enig gezag en Invloed
by zyne Landgenoten verkregen hadt, hier in
beftond , dat hy het Volk aanraadde, het geld
der zilvermynen van Laurium \ welk onder
hen verdeeld wierd , voortaan enig en alleen
te gebruiken tot den aanbouw van zware Schepen,
ten einde deö oorlog aan re doen aan de
hgtneters.d\t toen voor geheel Griekenland ge.
ducht wierden, en door het groot aantal hunner
Schepen de meesters der Zee waren. Het
gevolg van deze raad was , dat men honderd
zwareGaiyen timmerde, die tegen Xerxeskart
daarna met zeer veel vrugt flag leverden ; en
van dat ogenblik af de aandagc der Republicq
op het zeewezen vestigende , en haar doende
zien dat zy te lande, zelfs die aan haar gelyk
waren niet weerftaan kon, ftelde hy d'Atheners
in ftaat om niet alleen de Barbaren af
te weren, maar de wet aan geheel Grieken,
land te geven. Dit wist hy te weeg te brcp-'
gen, ondanks de tegenkantingen vmMiltiades
QÜ deszelfs aanhangeren , die meer voor het
verfterken der Legers te lande y verden,
* * *
Miltiades had enedogcer, welke gelyktydig
door twee burgers ten huwlyk gevraagd wierd >
waar van d'ene bovenmatig ryk was; nogthantf
gaf hy haar aan d'andere die weinige of vecne
middelen bezat, zeggende: dat hy voor zyn
Schoonzoon liever een man zonder goed, dan
een goed zonder man hadt.

C 291 )
DERDE VERVOLG
r 8
VERHANDELING OVER HET ALGEMEEN GELUK 2
OF AANMERKINGEN OVER HET LÓT VAN 'ï
MENSCHDOM , IN DE ONDERSCHEIDfi
TYDSTIPPEN DER GESCHIE­
DENISSEN. ,
JL ot dus verre den aard der gelufcflaat vaa
het menschdom , in de eerite en latere eeuwen
nagefpeurd en niets gevonden hebbende
, dat een aandoenlyke en wysgerige ziel
behagen kan , zal het niet ondienftig zyn
t'onderzoeken , welke de invloed der Christelyke
Godsdienst geweest i* , op dien gelukftaat
; voornamentlyk zederd de regeering
van Conflantyn de Groote, tot op den val
van het westersch Keizeryk ?
Elk die maar enige kennisfe van de gefchiedenisfen
heeft , weet , dat 'er geen
eeuwen meerder rampen en onheilen opgeleverd
hebben , als die , tusfchen de eerfte
invallen der Barbaren en hunne vaste yesti-
STAATSM. MENG. SEP-T. (X) ging

( 292 )
ging in de landen , weiten zy overwonnen
en in bezit namen. Het is evenwel Ibt te
zeggen , dat men , volgens het beftek 't
welk wy ons gefteld hebben , hier zyn aandagt
niet moet laten ga n. over alle de phyfique
gebeurtenisfen , als aardbevingen, hongersnoden
, pesten en dergelyke, even zo
min als over veele politique gebeur tenisfen;
gelyk daar zyn , kwalyk geflaagde oorlogen,
misdagen van veldheren , ontucht der legerbenden
en wat dies meer is. In der daad
ook, men heeft alie grond om te veronderftellen
, dat welke Godsdienft ook in 'i
Roomfche Ryk de predominerende geweest
was , de laf heid der Volken , de tomeloosheid
der legerbenden en het despotismus der
Keyzers , hetzelve toch vroeg of laat ten
val zoude gebragt hebben. Maar het vermogen
van de Godsdienst dc grootfte invloed
hebbende op alle civile en zedelyke
handelingen , zou men met grond kunnen
vragen, of zederd d'algemene voortplanting
der Christelyke Godsdienst , de menfehen
beeter en gelukkiger geweeft zyn ; of de Vorften
minder gierig en blóeddorftig geworden
zyn ; of de Volken vreedzamer en gehoorzamer
werden ; of de misdaden zeldzamer
en de ftraffen minder wreed gevonden zyn ;
of de oorlogen minder barbaarsch gevoerd
en de verbonden beter zyn nagekomen
geworden, en wat dies meer is ? Doch helaas
! Hoe onvoldoende is het antwoord ,
daar

K 293 )
daar de gefchiedcnisfen het tegendeel getuigen-
De dwalingen der Donatisten en van Jrius,
verbasterden wel draa de eerfte zuivere zaden
van het Geloof ; de Bisfchoppen trokken
tegen den anderen het zwaard uit; de
Volken namen do-driftig deel in die gefchillen
; de Tempels en Kerken wierden gewa»
pender hand neftormd, ingenomen en bezoedeld
met het b oed der burgeren ; en de
dwepery ging zo verre in wreedheid , dat »
volgens het getuigenis van Ammiamis Mar'
cellinus eenSchryver vandientyd, dezelve de
woestheid en wreedh 'id^Br wilde dieren te
boven ging. Conftantius, de eerfte Keyzer
die in d; Chiistelyken Godsdienst opgevoed
wierdt, begon zyne regeering met het vermoorden
van zynen Oom en zyne twee
Neeven ; terwyl hy zich by cXArriamn
voegende , drm eens de rol fpeelde van een
bloeddorftig vervolger , dan eens van een
onKundige en domme bemiddelaar; zich telkens
bezig houdende tuslchen het byeenroepen
van Kerkvergaderingen , of het beveelen
van ftrafoeftenirgen. De Bisfchoppen
gedurig van d'ene plaats naar d'andere gedreven
wordende, verlieten de zorg over hunne
gemeenten , om deel te neemen aan yde,
le geichillen , en zy putteden de Provintien
uit j door de zware kosten die zy aan de-
(X 2) zei-

C 294 )
zeiven veroorzaakten. Zie daar het geluk
dier tyde» L
6
Wend men zyn oog naar het burgerbettm
, men vind 'er dezelfde onrechtvaardig,
heden. Een zo buitenfporig als wreedaardtig
mistrouwen . wierd de hoofdregel der
Kegeenrg. Aanbrengers en verklikkers maakten
de Provintien onveilig, terwyl men zich
niet fchaamde hen grote eere te bewyzen.
Het Staats en Burgerbeftier , veranderde in
eene wrede ïnquilitie; de ftrafoeffeningen
wierden hoe langer hoe on'menschter, wordende
de geringfte misdaden met het vuur
ge-trart ; de goede trouwe der verdragen
wierd met meer in acht geflagea • en de
Koningen in het midden hunner gastmalen
en onder het genot der vreede vermoordt.
Ja! wat zullen wy meer zegr/en ? De
zeden verbasterden dag op dag , °en de Geinedenen
, de lage werktuigen der fchande-
Iykfte vermaken , wierden Veldoverften en
eerfte Staatsdienaren ; terwyl de weelde en
pracht aer Hoven , den hoogften trap van
buitenfpongheid bereikten. In tusfchen deed
de vermenigvuldiging en gedurige verandering
der we:ten ; dezelve in minagtinge geraken.
Kortom , alles wierd gecorrumpeerd ,
alles wierd bedorven, tot de moed der Soldaten
en den krygstucht der leegers incluis.
Men

f »9S )
Men verbeelde zich niet , dat wy deze
ware gebeurtenisfen , welke het akeligfte
/tafereel opleveren , zouden willen dui.en aan
het Christendom. Wel verre van zodanig
een denkbeeld te voeden , is ons voornemen
enig aan te tonen , dat de ongeiukken
der tyden den Godsdienst niet toegelaten
hebben , aan den mensch in dit leven
een gelukkiger noodlot te bezorgen. Mooglyk
is die zelfs een nieuwe bron van ram*
pen geworden ; want even gelyk de besta
fpyzen zich bederven in een lighaam , dat
reeds door ziekte is aangetast, zo ook worden
de geheiligde grondregelen van 't geloof,
wel eens de oorzaken van veele onenigheden
en verwarringen. De intolerantie is
mooglyk een der grootfte onheilen voor het
menschdom geweest. Wat 'er ook van zyn
moge, het is onder de Regeering van Christen
Keyzers , onder enen Conftantyn en
Theodofius , Vorften die men nog eerbied
toedraagd , dat men de wetten zich aldus
hoorde uitdrukken. „ Indien iemand zich
„ verftout in den tempel te offeren , dat
,. hy door wreekend zwaard geveld werde...
„ Wy gebieden op de fwaarfte ftraffe, dat
„ men aan eenen God en drie perfonen zal
j, geloven, &e."
Van het ogenblik der geloofsdwalingen af,
dat is, zederd dat de Theologie de plaats
der zedekunde innam , hebben de menlchen,
(a 3) reeds

( 296 )
reeds veroordeeld om onder onbillyke Meesters
te bukken ; reeds overladen met druk-:
kende imposten ; geftoord ih hunne bezittingen
en eigendommen ; geplaagd door
Oorlogen en derzei ver nafleep , zich noch
blootgefteld gevonden , aan eene nieuwe
foort van dwingelandy die tot in de binnenftc
ploien van het menfchelyk hart indrin-
/ gende , in onze Ziel de grootfte bewegin-
| gen veroorzaakt. Van het Concilie van NL
ceé af , tot op de herroeping van 't edikt
van Names toe , zyn om den wilie der
Godsdienft , de Gevangenhuizen beftendig
opgepropt en de Schavotten met bloed geplengd
worden.
En nog een ander gevolg. De dwepery
alle andere ftudien en weetenlchappen uitfluitende
wierden dezelve ook geheel verwaarloosd.
De gefchiedkunde in plaats van opgehelderd
te worden , wierd hoe langer hoe
duisterder. In ftede van een Xenophon., Ju
tus Livius , Polybhts, Tacitus en andere agtenswaardigè
Burgers , die de deugd in hunne
boezems koesterden , vond men niet anders
dan partyzugdge Schryvers , die ons
opgefmukte en met hunne inzigren ftrokende
verhalen dom. De jaarboeken dier tyden
, zyn wezentiyk enkel de aaneenfchakeling
van zouteloze facla. Wenden wy dus
ons oog af van dat tydüip , waar in het
menschdom ook al niet kan gezegt worden ,
aan

( 297 )
aan 't grootfte geluk dcelagtig te zyn gegeweest
, en gaan wy liever over tot de
befchouwing van deszelfs toeftand in de latere
, of gelyk men het noemt , de
Moderns eeuwen ; die hun aanvang nemen
met de tyden , toen de leenroerige Redering
in zwang kwam.
Indien het geluk der Volken niet verknocht
was aan derzelver wetgeving , en de overeenkomftcn
die de Barhaarfche Natiën tot een
regel ftrekten , even als hunne zecden en
gewoonten van den Aardbodem verdwenen
waren zou het onnodig zyn , hier in
eeng onderzoek te treden over die verre
tyden , welke men als de eerfte tydftippen
der hedendaagfche Dynajïien aanmerkt; dog
zal men zich een gefchikt denkbeeld vormen
van de grondflagen der Regeeringen , en
de invloed die dezelve op het geluk van 't
menschdom hebben , diend men zig vol.
ftrekt daar toe te verledigen. En wat Volken
hebben tog meer als wy hedendaagfche
Europeanen , de eerfte beginfelen onzer regeeringe
nagefpeurd en onthouden ? Dat
men maar in de Archiven , het eerfte oude
Koopcontract dat zich voordoet , in
handen neme , en men zal uit de woorden
van leenroerigheid , van hulde , van manfchap
en diergelyke , zeer fpoedig en duidelyk
ontwaar worden ; dat wy niet ander?
dan de afftammelingen der Qotthcn en Lomij.
4) har-

C 29S)
barden zyn. Wanneer wy onze wetten beiiudeeren
, indien wy onze oude gewoonten
en berkomften nagaan , wat eene vermenging
van vooroordelen en gezonde reeden •
van hefchaafdhrid en woestheid zai men niet
onrdekken Wy hedendaagfche Volken ,
gelyken waarlyk naar die wilde dieren
welke men met veel moeite beeft tam gemaakt.
Men ziet dezelve met meer verwondering
dan vermaak , want 'er biyft in ons
altoos eenige aandoening van fchrik over s
en fchoon zy mak en tam zyn , kan men
zich evenwel met onthouden , aan hunne
eigenaardige en aangeboore wreedheid te
denken.
Wat 'er ook van zyn moge , dat men
zieh nierlate affcmikken door de onaangename
zaken , in welker onderzoek wy zullen
m« eten treden. Wat kan het fcheelen
wat wy waren indien wy niet behoeven
fchaamrood te worden , over 't g en w V
tegenwoordig zyn ? Dat onze overdenkingen
derhalve de tegenwoordige eeuwen rechtveerd:gcn
, dog teffens aantonen , waarom
wy met gelukkiger zyn. Laten wy aan
hen die twyffelen , of 'er wel eene goede
Regeering 5 eene gelukkige Maatfchappy
Z
T A V L ° V e e I i n o n s i s
» t 0
^n ; dat
alle A.aatfcbappyen en Regeeringen die onder
het bereik hunner ogen zyn , nog huiden
berusten op de gronden en zeden dier Barbaar-

( 299 )
baarfcne Volken , welken wy te recht als
de gecszels der Waereid beschouwen. En wie
kan zig zo gemaklyk van de eeifte indrukzelen
onrfiian ? De Spartanen waren wezent<
lyk wilden voor hunne lloten , en 't geheel
al kon nog de öpgeraapte gelukzoekers
en ftruikrovers van Romulus herkennen ,
in de verdelgers van Carthago en Numantium.
Men fpreekt van de wetgevingen , men
geeft veel op van de politicque verrjgtingen , en
intusfchen kennen de menfehen in 't algemeen
geen andere wetten, dan het voorbeeld en de
gewoonte. Dog wie zal dat voorbeeld geven
? Wie zal die'gewoon tens invoeren ?
Niemant anders dan die te dom is, om goede
modelijn te nemen , en te woest om
zich aan goede gebruiken te onderwerpen !
fchromen wy dus niet te hoog op te klimmen
indien wy ons een denkbeeld willen
vormen van machtige Volken , die liet Westen
van dit ons weerelddeel onderling verdeelende
, in 't oog van de wysbegeerte
en reeden de geheele weereld uitmaaken.
Franfchen , Engelfchen , Spanjaarden ,
Italiaanen en Duitjchers zelfs , wy hebben
allen enen gemeenen afkomst : want het
doet 'er niet toe , of wy afftammen van
de Skambren , de Brucleren , de Scandinavkrs
of Wandalen ; 'daar wy toe de na-
XV 5 ko.

( 300 )
kornelingen zyn van de Barbaarfche Volken ,
die de Waereid verwoest hebben. Geen eene
hedendaagfche Natie is oorfpronklyk uit het
land dat zy bewoont. [Onze voorouderen
maakten zich daar meester van.
De gefchiedenisfen fchynen ons maar twee
groote tydftippen maar twee onderfcheide
iborten van rasfen in het menschdom op te
leveren ; het eene 't welk zich uitgebreid
en vermenigvuldigd heeft, door de beloning
der onvrugtbaare gronden en de emigratien ,
en 't is in dier voege , dat de Pheniciers de
bevolkers van Europa en Africa geweest
zyn : het andere ras 't welk geheel gewapend
en als by tovery uit het ys en de woeftynen
verfchynende , den arbeid van 't eer.
Ite ras kwam verfijnden ten naasten by
even gelyk die legers van fprinkhanen , die
zich op het onverwagtst vertonende , zonder
dat men weet van waar , in eene nacht
al het Koorn eener geheele Landftreek verfrielen.
Althans dit is zeeker , dat in de
eerfte jaaren der waereid , de volken zich
in de onderfcheide landen te neder gezet heb»
ben door wcege van verhuizingen en het
zenden van Volkplantingen ; terwyl zy in
latere tyden zich door middel van invallen ,
conquesten en geweld vestigden. Daar van
daan twee tegen den ander overgeftelde gronden
van Regceringswyze. Daar van daan die
geheel nieuwe organifatie der politicque famen-

( 301 )
menlevingen , zeer veel overeenkomst hebbende
mer die , welke de Wysgeren aan t
heelal toefchryven ; waar in een gedeelte
werkende een eedeelre lydende is ; waar in
't eene de gedaante geeft en 't andere die
aanneemt. Novus, rerum nascitur ordo.
Dog die nieuwe regeering , dog die wetgeving
dier barbaarfche Volken , zyn intussen
even zo weinig bekend als hunne oorfpronk
; en echter , hoe veel is daar met
over gefchreven 1 Veelen hebben eenig acht
geflagen op de leenroerige regeering , en
zich enkel in hunne onderzoekingen bezig
gehouden met Karei de Groote en de Franken.
Anderen eenig lettende op da eerfte
veroveraars der Gallien , hebben beweerd ,
dat een lecger van Sicair.bren , het
voorbeeld van regeering aan alk landen geseven
heeft. Sommigen wederom eenige
blyken van leenroerigheid vindende in meesr.
alle de oude wetten , die tot ons gekomen
zyn , hebben de onderfcheide tydftippen met
weten uit den anderen te cnderfcheiden; bewerende
by voorbeeld , dat het geen onde
Hugo Capet plaats had , byna zo oud
was als ae Monarchie : even als of Barbaren
rechtsgeleerden zyn , en als of alle beichreven
wetten juist daarom niet nieuw
zouden zyn , om dat zy befchreven
zyn.
Door>

Doorgaans is men gewoon tsrug te gaan,
tot op de tyden van Tacitus, om zich een
gefcbikt denkbeeld te vormen van de veroveraars
der Gallien ; maar boven en behalve
dat men hem verdagt kan houden, alles
opgecierd te hebben , kan men ook met
grond twyffelen , of het hem wel mooglyk
heeft kunnen zyn , alle de Regeringsvormen
even goed te kennen , van zo veele
verfchillende Volken , die in de ï osichen en
wildernislen van het oude Germanien woonden.
Wy weten immers by voorbeeld dat
de Volken die Italië, Spanjen en Engeland,
invaheerden , van veel verder kwamen ,
doch wy zyn geheel onkundig omtrent de
waare oorfpronk , onzer eeire voorouderen.
Zien wy nogthans of het ons nier.
mooglyk is, zo niet volledig, althans gedeeltelyk
na te fpeuren , in hoe verre alle
die Natiën den anderen in hunne grondbeginfelen
, gedrag en handclwyze gelyk waren;
't welk ons natuurlyk den weg zal wyzen ,
om over den gelukftaat van 't menschdom in
^ie euwen te oordelen.
Eene gewapende menigte moet noodwendig
aan enige ordre en fchikking onderworpen
zyn. laar is een Koning, Hoofden en
Gfficieis ; kortom het maakt een Leger uit.
Dit Leger verovert een Land met voornemen
om 'er zich te vestigen. Aanvanklyk
zet men zich te neder op die gronden wélken

C 303 )
jren het gelegendfte zyn *. makende men 'zrh
•meester van *t neen het naaste by is. De
fcrygsgevahgetri r
\ Slaven geworden zynde ,
laat rt;en d;e werkt n , en zonder enig verder
voorüitzjgt leeft men om zo te fpn ken
van de hand in den tand; voor 't overige
altyd de wapenen in de hand hebbende en
gereed zvnde , om op het eerfte toeken in
het veld re ' erfchyncn. Doch wat gebeurt
'er ? Alientskens krvgt men een weinig
meerder rusc en begint des meer belang
by zyne huishoudelyke bezigheden te hebben
; weshalve om niet gedurig van dezelve
afgetrokken te worden , men overeenkomt
, om maar eens of tweemaal in 't
jaar by den anderen te komen, Daar van
daan het Veld van Mars by de Franken;
daar van het Wittenagemot by de Saxen.
Is het zake dat men oopkSg moet voeren ,
dan ve.fchynt 'er al wat de wapenen kan
voerfn ; doch beleeft men rustiger ogenblikken
, dan begeven zich enig derwaards
de voorname Hoofden , de Groten die het
Hof van den Koning uit maken en mooglyk
enigen der geenen van mindere ftand , die
'er het naast by gelegen zyn Allengskens
neemt de volkrykheid toe , en de veroveraars
vermengen zich met de oude inwoonders
i nemende eene meerdere zagtheid en
befchaafdheid in zeeden en gewoonten plaats.
Schoon de ampten en waardigheden juist niet
meer dezelfde zyn, komen de tytels echter
we-

C 304)
wederom in zwang, en de namen van HT'
tog ah Graaf en diergelyke^ vervange i ;
e
v 1 Grap/iio, Thungin en Rachinburg t kort
om 5 de veroveraars of de veroverden worden
zodanig in een gefmolten , dat zy ten
lesten eene Natie uitmaken en gemeen©
zeeden, gewoonten en wetten hebben.
Doch welke was hunne Regeeringsform
en politicq fyfthema ? Daar omtrent zyn
verfchiilende gevoelens. Volgens fommigen
waren de Franken by voorbeeld allen egaal,
en hun Koning was niet anders dan de eerfte
onder zyns gelyken. Volgens anderen was
de Koning alleen meefter van de Natie, en
d'enigfte eigenaar der Landen die zy in bezit
genomen had ; invoege dat elk die 'er
iets in 't bezit van had , zulks aan zyne
milddadigheid danken moest. Raadpleegd men
den oudheidminnaar en Abt Mably, hy zal
u bewyzen dat de Regeringsform der Franken
ene Democratie was , terwyl de Prefident
ae Montesquieu u zal ze . gen , dat men
"Adel tot in de genngfte hutten der Germi-
Éen vond. Kortom , men weet niet waar
men zich aan houden moet. Trachten wy
dan zo vtel doenlyk daar omtrent iets by
analogie of gevolgtrekking Ie ontdekken als
de eiugfte weg die 'er overfchiet.
By de oude Saxen had men hoofden of
Generaals Ckiefains genaamd, die over gehecle

C 305 ) ,
hele ftammen (Clans) het 'bevel voerden ^
'er de beftierders en de befchermers van waren.
De vergadering uit deze grooten alleen
en niet uit de . gehele Natie beftaande ,
maakte eigentlyk het Wittenagemot of de algemeene
Staten uit. Aldaar vindt men even
gelyk in Vrankryk , vrye menfdhen en dienst'
baren of Slaven. De eerstgemelden Coerles
genaamd , fcbynen de zelfde Claslis of order
van Burgeren uit te maken als die , welke
in Vrankryk onder het onmiddelyke gezag en
bellier der Graven bleven , toen het uitgeven
van leenen en heerlykheden in gebruik
raakte. De dienstbaren of flaven (ferfs) aanbelangende,
daar van waren 'er twee foorten
, d'ene landbouwers , d'andere huisbedienden.
Wy zien ook uit de wetten van
Alfred de groote, dat de Anglo-Saxen zeker
foort van hoofden hadden, die over honderd
menfehen gezag voerden. Kort om ,
alles fchynt vry gelyk te zyn tot dus verre,',
tusfchen de beide Natiën ; met dit onderfcheid
evenwel , dat de zeden en de wetgeving
der overwonnenen , in Vrankryk meer
invloed gehad hebben op die der overwinwinnaars.
Dan hier genoeg van.
Gaan we nu eens na , wat 'er nog ten
huidigen dage plaats heeft in het Vaderland
dier zelfde veroveraars , te weten, in Rusland
en Polen. In het eerste worden de
Grooten, onderdrukkers van het Volk op
hun;

( 306 )
hun beurt wederom onderdrukt door eeg
Despoot In het tweede hebben de Groten
zich weten te bevryden voor de dwingelandy
, welke zy echter' te=jen anderen uitoeffenen
; doch overal vind men intusfchen
Thanes, Boyards of Blaften , (het doet 'er
niet toe hoeden ze n emt,) die alleen meesters
, alleen bezitters der Landeryen zyn >
en tefTens ook alleen deel aan de Regering
hebben ; terwyl al de overige Slaven en
Lyfeigenen zynde , nauwlyks een Huk brood
en kleding hebben Het kan zyn dat de
oude Germanen wezentlyk zo een vry en
deugdfaam Voik uitmaakten , gelyk Tacitus
het ons befchryft, doch het zy ons geoorloofd
hörtelyk te twyffelen , dat het die
Germanen geweest zyn , welken het We •
ten veroverd hebben , en , zo lang als Benemarken
, Polen , Rusland en Tartaryen ,
ons nog ce overblyffelen van de oude Regering
der Barbaren opleverd, zullen wy niet
geredelyk van denkbeeld veranderen. In het
algemeen , begeert gy een denkbeeld te hebben
van de Leenroerige Regering, door Karei
de Groote en zyne opvolgers gemodificeert
? Beftudeer het jus Publicum van
Duitschland. Wild gy weeten wat de leenroerige
Regeering van vroeger datum was ?
Lees de Gefchiedenisfen der Noordfche Volken.
Deze verdeling der Leenroerige Regering
in twee tydftippen , komt ons ook de
gefchiktfte voor, om enig licht te verlpreiden

( 307 "5
den over het lot van 't menschdom , in die
tyden van onkunde.
^ Zonder . te "onderzoeken , of het woord
fé-od in zyn oorfpronk betekend heeft, alle
land dat aan iemand gegeven wierd , 't zy
als betaling, 't zy als middel van beftaan ,
(waar uit meri zelfs zou moeten befluiten,
dat de leenroerigheid nog van ouder datum
is , zy 't genoeg hier aan te merken , dat
die Regering in zyn tweede tydftip, name.
ïyk toen de leenes uitgegeven wierden , gelyk
wy zulks zien onder Hugo Capet of zyne
nakomelingen noodzaaklyk zyne ooripronk
verfchuldigd is geweest aan zodanig
ene Regeringsform , als te voren onder het
eerfte tydftip plaats hadt ; dat die Regeringin
zyne aard militarisch en onderdrukkend
was ; dat die noodwendig naar ene barbaar,
fche Ariftocratie helde , en dat die noodwendig
ten lesten alle denkbeeld van vryheid
en eigendom moest uitdoven.
In Groot Brittannie vinden wy de Chiefiains
en dé Thanes , de willekeurige hoofden
van grote ftammen , Tyrannen eener gehele
Provintie en Koningen in het Koningryk.
fn Rusland en Polen vinden wy den
landbouwer flaaf en d'eigenaar een luyaard
of ftruikrover. In Vrankryk eindelyk enige
Landen uitgedeeld of afgeftapt in betaünge
of als gifte , onder den naam van Salique
STAATS. MENG. SKPT. .; 7) Lan-

C 308 )
Landen» of wel van Alleen ; welke 'allengs•
kens in erflyke leenen veranderden. Men
befchouwde 'er den Landbouw als vernederend
, en men bemoeide zich enig met den
wapenhandel De Heerlykheden en Leenen
wierden niet gewaardeerd om de producten
der Landeryen , maar om de macht welke
het geld gaf De waardigheden van Graven
en Hertogen bragten meer op , dan liegt
bebouwde landen. Men matigde zich ene
willekeurige rechtsoeffenng aan , en deze
venchafte geld , want de boetens leverden
daar toe ene onuitputtelyke bron op.
Hier uit kan men ook begrypen , waarom
de eerfte wetten der Franken zo wydlopig
waren en zelfs over de grootfte kleinigheden
bepaalden ; zynde dezelve wezentlyk
niet anders , dan de pryscourant der boeten
, op de onderfcheide misdaden geftclda
Men oordele des , of het nlenschdom onder
zulke Regeringen gelukkig heeft kunnen zyn.
Toen Karei de Groote evenwel alles onder
zich verengd had , begon de Leenroerige
Regering ene gefchiktere gedaante te kragen
, na genoeg . gelyk zy "die nog ten huidige
dage heeft. Of'evenwel het menschdom
gelukkiger wierd , zal best uit het volgende
op te maken zyn. Dat men de gefchiede.
nisfen van dien tyd af tot op de vyftiende
euw toe , met aandagt doorblade , en men
zal wezentlyk niet anders dan ene verzameling

C 309 )
ling van wreedheden vinden , gepleegd door
de groten tegen den anderen of tegen hunne
onderdrukte onderdanen. Zeggen wy dan
veel eer , dat het menschdom niet eer heeft
begonnen gelukkig te worden> als zederd
twee of drie eeuwen s* zederd dat de Koophandel
en landbouw in agtinge zyn gekomen;
zederd dat de zeëdèn befchaafder wierden 9
en vooral, zederd dat het een ieder geoorloofd
is geweest zodanig beroep aan te nemen
, als hem goed dagt.
(Y 2) B E*

( Sio )
B E T O O G
Dat de onrustigheid en misnoegdheid de$
Volks, niet altoos oproerigheid is,
H e t is 'er zo verre van daan , dat het
Volk gelyk men zegt , moeilyk zoude te
regeeren of in ontzag te houden zyn , dat
men in tegendeel voor het overgeftelde diende
bedugt te zyn , namentlyk , dat het zich
al te ligt en te blind laat beltieren; en het
komt ons voor , dat die gedweeheid, fchoon
by fomnr'gen voor een deugd gehouden ,
vooral wanneer zulks met hunne belangen
en inzigten ftrookt, het Voik niet tot eer
ftrekt ; want immers, mmg men het niet
te regt een fchandvlck voor de Natie noemen
, wanneer zy zich als gevoelloos laat
flingeren en ringeloren , naar den dartelen
wil van onderdrukkers en verraders , wier
plicht het eigentlyk was , haar voor te liaan
en te befchermen ! Het ftrekt ten bewys,
dat alle gevoelens van vryheid by hen uitgedoofd
zyn ; Want vrye lieden onderwerpen
zich wel gewillig aan wetten die billyk
en rechtvaardig zyn , doch men mag de zodanigen
als laffe flaven befchouwen , die aan
't onredelyke en 't welk geen wet is, blindelings
gehoorzamen.
Wei-

C 3" )
Weinige Regeringen zyn 'er, de beperkfia
niet uitgezonderd , die niet het een of ander
voorwendfei zoeken , om zich zo veel
meer macht aan te matigen , als zy vermeenen
dat haar ontbreekt, en teffens , om al
't geen het Volk bedaren kan , naar zich te
/Iepen. Nogthans zal men zelden zien , dat
het Volk haar een goed deel van beiden
weigeren zal; w:>nt in tegendeel, het ziet
ligtelyk enige misdagen en Duitenfporigheden
door de vingeren ; vooral indien men aan
dezelve enige fc'.iyn van begaanbaarheid weet
te geyen. Doch wanneer zodanige Regering
of die aan 't hoofd derzelve is , niets vergenoegen
kan dan ene wetteloze macht;
wanneer wetten, rechten en aangeboren vryheid
vertreden of verwaarloosd worden, verdiend
dan een Volk den naam van veranderlyk
, wispelturig of mqifzugtig en moeilyk.
om te regeren , omdat het gevoeld dat het
kwalyk behandeld wordt en recht zoekt ?
Tast in uw gemoed Leezer en veronderflel
u voor een ogenblik medeburger van zoda-.
nig een Volk te zyn Dan vraag ik u,
zoud gy in de uiterfte verle'endheid zynde
en ziende dat uwe belangen niet altoos even
goed behartigd wierden, altoos even wel gemoed
kunnen zyn , en nog dank toe kunnen
zeggen , wanneer gy niet naar behoren be-.
handeld wierdt ? WaarlyK neen ! Als men
iemand ene zekere hoeveelheid macht ja veel
macht in handen geeft , met oogmerk dat; hy
(Y 3) daay

Cs»)
daar goed rnede doen zou , zal de geever
die ze hem verleende en 'er voor zich zei.
ven ook iets goeds van verwagte , buiren
twyffel naar mate van het gewicht der zaak ,
In eene meerdere of mindere graad misnoeg d
zyn , als hy zich in zyne hoop te leur gefteld
vind , en vooral wanneer hem in ftede
van veel goeds, veel kwaad , 't zy wezen'lyk,
't zy volgens zyne denkbeelden en begeerten
aangedaan wordt.
Die zyn weldoender benadeeld en als vyand
handeld , kan zich met geen recht verwonderen
of kwalyk nemen , dat die weldoende.*
zich daar over allergevoeligh: toond. Ceweldenary
, vooral van menfehen wier plicht
het was voor te ftaan en goed te doen ,
mee: noodwendig vroeg of laat met gewddenary
vergolden worden en op den ke -
per befchouwd , verdiend die ook niets anders.
Het is niet het oeffenen en bezit van
gezach, maar wel het gebruik van 't zelve tot
nut tn befcherming van anderen , 't welk
met recht eene dankbare erkentenis en een
getrouw aankleven vorderen kan , en by
die regeren wil zonder aan te zien , of
zyne regering het heil of onheil van 't gerot
er veroorzaakt, heeft zich niet te verwonderen
, indien hy verfoejing in ftede
van liefde ; veragting in plaats van eerbied
en weerftand in tegenoverfteliing van
gehoorzaamheid ontmoet.
Men

C 313 )
Men gelove het vry , een wys goed beltier
field het Volk te vreden , en die te
vreclen is , klaagd niet Is het Volk misnoegd
, het heeft 'er waarfchynlyk reden
toe : en wien heeft men dan de fchuld te
wyten. Doorgaans noemt men het dan onhandelbaar
, oproerig en wat dies meer is,
omdat het zyne vryheid , wetten , rechten
en voorrechten onverzettelyk aank'eefd Dog
waarlyk , die laster ftrekt dan het Volk tot
eer, en fchandviekt in tegendeel enig deszelfs
overheerfchers ; aangezien 'er duidelyk
uit blykt, dat zy onderdrukken willen 5
doch dat het Volk nog te deugdzaam^ is en
nog te veel moeds bezit, om zulks te
dulden.
Toen den Staat van Genua, den Koning
van Vrankryk liet aanzoeken om onderftand
en befcherming tegen den vyand , weigerde
hy zulks . met eene foort van drift zeggende
, de Duivel mag met dat Volk te doen
hebben , want geen ander meester kan het
regeeren. Dit zeggen verweet men de Genuezen
naderhand menigwerf als een fchimp*
woord , daar het integendeel, wat 'er ook
mede gemeend wierd , hen grootelyks tot
lof moest ftrekken. Voorheen immers had
hy derzei ver befcherming ondernomen en
hun krygsbenden toegezonden , die hen, 't
is waar , wel van hunne vyanden verlosten,
maar ook aan de andere kant den fiaat in
(Y 4) geen

C 314 )
geen minder gevaar wkrpem Het fcheeldimmers
niet vee! , of zy bragten liet Gemenebest
ten verderve , omdat zy het behouden
hadden, en dreigden het tot flaaf te maken,
omdat zy het tegen flaverny hadden
beveiligd.
Om die onderdrukking en dwingelandw
voor te koomen hadden zy de vremdelin • n
verdreven , dog juist om dat hun Vryheid
en welzyn hen zo lief was , was de Koning
verbitterd. Daarom gaf hy hen in z\%
ne driftige uitdrukking aan den duivel ov r",
als den regten man om zyn leed te wre
Dog wat wilde men dan eigentlyk dat de
Genuejen doen zouden ? Moesten zy 'eidankbaar
voor zyn , dat hun ftaat wel veranderd
maar niet verbeterd was ? Moeien
zy zich ftil en geruft hjj-jded , nu ze van
hunne vorige onderdrukkers verlost waren ,
fchoon ze weer anderen in de plaats kregen %
Moesten zy de yzeie roede kusten i omdat
hy nieuw was, hoewel juift niet zagter dan
de oude, en zich zweep en geesfel, dwang
en ketenen , armoede en dood nederig la- '
ten welgevallen ? Konden zy oiigr. nad(? genade
, en wreedheid barmhartigheid noemen
? Konden zy het verraad eerbied bewyzen
, en zich geduldig onderwerpen aan
de flaverny van hen , d.e zv te werk Melde
en rykiyk voor betaalden , pm ' ei- hun
Van te verlosfen. Dit immers kon niet verwagt

C 315 )
wagt worden van een Volk , v
dat Vryheid
kend.
Juist dezelfde reden van toornen misnoegen
h'.id Jacobus tegen de Engeïfchen van welken
hy altoos klaagde , dat zy wispelturig ,
woelziek en oproerig waren : eene lastering
die op hem zelfs weer terug ftuite , nademaal
hy zig zelfs moedwillig den haat van 't
Volk op den hals haalde , door hetzelve als
flaven te behandelen , zonder aanzien van
wetten willekeurig te beheerfchen , en in
ftede van eene bepaalde Engeifche Regeering,
eene breideloze en onafhankelyke dwingelandy
in te voeren.
Het was Lm niet genoeg.dat hy een ge.
zag in handen had , 't welk hem in ftaat
ftelde om zyn onderdanen te kunnen gelukkig
maken j maar hy wiide ook de macht
hebben om kwaad te kunnen doen : een
macht daar niemand naar haakt en verlangt,
dan die 'er niet veel goeds mee voorheeft.
Drie macntige en vrye Natiën wilden en
konden niet dulden , 'dat iemand die beloofd
en gezwooren hadt , haar te zullen voorftaan
en handhaven , als dwingeland naar
welgevalle den meester fpeelde.
Indien een man die ik tot myn wagt verkoren
heb, een moordenaar wil worden, en
de wapens die ik hem gaf om my te be cher-
(Y 5) men ,

C &6 )
min , tegen my keert , kan immers niemant
het my kwalvk nemen , dat ik hem
affchaf. Stonden de voorwaarden , waarop
hy geroepen wierp om da Natie te Regee.
ren , Koning Jacobus niet aan , waarom
wygerde hy dan niet liever de heerfcliapoy
aan te neemen ? Niemand zeker zon 'er
hem met geweld toe gedwongen , en in
weerwil van hemzelven Koning gemaakt
hebben.
Door het ryksbeftier te aanvaarden , nam
by teffens de verplichting op zich , om s'
Volks welzyn te bevorderen, en daar voor
alle biilykc vocrdeelen benevens eer en glorie
te genieten. Dog die verplichting en
verbintenis verbrak hy , zvn gezag misbruikende
tot 'sVolks nadeel, Daar hy volgens
eed en plicht, de wetten zich ten richtfnoer
en regel van zyne Regeering te ftellen h:»dc,
luisterde hy naar geen wet of regel , dan
zyn wil , of liever den wil zyner bygelovigc
Koninginne en heethoofdige Priesteren.
In ftede van wettig ftaat;beilier voerde hy
de geweldadigdfte oVcrheerfching in. Wie
zou zulks lange kunnen dulden. Zeeker ,
de Natie moest ten uiterfte wispelturig en
verdorven geweest zyn , indien zy zulke
ongehoorde wangebruiken en openbaare verradery
tegen den Staat , met goede ogen
aangezien , en haare alouds wetten, voorrechten
, goed en leven , ten prooy ge-
la-

( 3*7 )
laten hadt van die inkruipende en gewelddadige
macht , die eer op verderven dan op
Jparen toeleide.
Kon men het volk muitzugtig noemen ,
omdat het zyne oude en gewone Regeeriagswyze
onveranderlyk aankleefde ? Kon men
zeggen dat het altyd wat nieuws hebben
moest , omdat het nieuwe Ichikkingen afkeurde
en zich alleen aan de oude hield ?
Was het onhandelbaar , omdat het zich niet
kwalyk wilde laten behandelen ; moeilyk
om te regecren , omdat het geen openbaar,
en gewelddadig misbruik van regeering dulde
; ondankbaar , omdat het zyn gced eit
bloed verdedigde tegen een onderdrukker , die
het alle dankbaarheid verfchuldigdwas ? Mogt
men het oproerig noemen , omdat het de
Wetten handhaafde tegen zulken , die
opentlyk tegen de wetten opltonden , en
voorgaven onder geen bedwang van eenige
Wet te zyn ; fchoon al 't gezag \ welk zy
in handen hadden , hun met dat oogmerk
alleen verleend was , dat zy de wetten zouden
in kragt houden ?
Neen ! een volk is niet altoos muitzugtig
, fchoon men het ligt dien naam geeft ;
want dat is zeker dat een Volk , 't welk
niet onderdrukt en willekeurig beheerscht wil
worden , altyd den naam van oproerig en
onhandelbaar zal krygen by de zulken , die
reeds

14*8 )
iecds onderdrukkers zyn of het denken te
worden : en een vyand van misbruiken of
dwingelandy , noemt men een vyand van
de Regeering. tien buitenfporig ' misbruik
van gezag te veroordelen , zal men muit.
ziigt , en het moedwillig gedrag van Overhelleners
af te keuren , zal men moetwillig
heeien. Tusfchen regt en onregt , tusfchen
regeering en dwingelandy onderfcneid
te maken , noemt men tekens van een oproerden
geest , en - 't is niet genoeg dat
men z g aan een goed wettig bellier onderwerpt
; maar men heeft zig ook onder 't
erglïe wanbeftier , geduldig en nederig te
bukten. Over dvvingclandy te klagen , is
partyzugt , die te wiilen weeren muytery.
Dog hoe lomp bedriegd men zig. Een volk
dat zyne rechten handhaafd , is niet fchuldig
aan muytery , fchoon wy niet willen
ontkennen , dat fomwyle de drift het te
verre kan vervoeren. De onderdrukkers van
het Volk zelfs , zyn cigenrlyk de eerfte
en groot de mu iters , en zich tegen hen te
verzetten , is eigentlyk niet anders dan de
muytery te widen fmoren , en de rust en
behoudenis van den ftaat te wiilen beveiligen.
Al wie de wetten der reeden , der
na:uur , der bittyktteid en die van zyn
Vaderland fchend en vertreed , maakt zich
welken naam hy ook drage , wat gezag hy
ook

C 319 )
ook bekleedde , fchuldig ann oproer , en
waardig de ft; aften *t ondergaan , die de
wetten op geweldenary en oproer ftellen.
Dwingelanden dierhalve en onderdrukkers ,
zyn de grootfte en verfoeiiykfte oproermakers
der waereid ; verraders van God en menfcien,
en vorens alle Godiyke en menfchelyke
wetten , ten hoogften ftrafbaar.
M E N -

(320 ;
MENGELGEDAGTEN.
W egens de menigte van Regenten en
kleine Vorsten in Duitschland , zou men dat
Gewest voor het kweekfchool van grote en
uitmuntende Staatsmannen kunnen houden,
doch men bedriegt zich ; want juist om de
kleinheid der Landen waar over zy bewind
hebben , is hun verftand ook klein en bekrompen.
• * #
Een Minister raad dikwyls enkel goede,
billyke en aannemenswaardige zaken aan ,
maar hy bederftze door het fatzoen te geven
of te ondernemen ; dewyl om het fatzoen
dikwyls een flegte waar aan den man
geraakt , en het uiterlyke een liegt Minister
wel eens veel doet gelden.
Geen Land neemt gaarne eens anders fchelmen
, of het moest zyn, dat men op de gahen
gebrek aan roeiboeven hadt; maar in
Duitschland, zegt zeker Schryver, mag een
Minister of Staatsraad altoos ftaat maken, dat
hy altoos een Heer vinden zal , en wel zo
veel te ligter, naar mate hy een grooter bedrieger
geweest is.
Ge--

( 32* )
• * *
Gedurig den man van geest en fchrandsrheid
te wiilen betonen , in een gezelfchap ,
is ene zeer kwade hoedanigheid in de onderlinge
verkering. Men wil 'er een Caracter
door onderfteunen , doch mist doorgaans zyn
oogmerk : want het legt een fmaad op het
gezelfchap, en een dwang op den fpreker.
* * *
De ouden hebben gezegd : chics pro Pet •
tria mort , doch het komt ons voor, dat het
aangenamer is , voor het Vaderland te leven;
wanneer men bekwaamheden genoeg heeft>
om hetzelve te kunnen van dienst zyn.
*• * *
Een man van verftand is niet mild in 't
raadgeven , want die wys zyn hebben geen
raad nodig , en een dwaas verbeeld zich altoos,
dat hy dien kan ontbeeren.
* "S 5
Een ftoel op een verkeerde plaats gefteld,
eene nederige maar toch niet eerbiedig gemaakte
buiging , en eene honende houding,
hebben meer kwaads in de waereid uitgewerkt,
*

C 322 )
werk, dan de Aardbeving van LÏsfabon aari
Portugal en elders onheilen berokkend heeft.
Wagterj en overleggen in bezigheden, vorderd
dikwerf meer arbeids , dan weren en
voortvaren,
* # *
Zekere kleine Vorst, doch die de goede
order in zyne huishouding allenthalve' bewaarde
, toonde eens aan zyn en onordentelyken
grooteren Neef, het ontwerp van
zyne gehele Hofflaat, doch kreeg van denzelven
dit korte en beflisfende antwoord :
dat laat zich in 't kleine ligtelyk doen, maar
is in 't grote geenfints na te volgen. Dit
zal mooglyk ook de reden zyn , waarom de
Zakhorologien doorgaans beter en juister gaan,
dan de Stads-klokken.

C 323 )
TOELIGTENDE AANMERKINGEN
OVER DE
V R Y H E I D .
H et woord van Vryheid is in iedq-s mond
en word by alle gelegenheden gebezigd,
doch hoe veelen.zyn 'er, die den waren aard
derzelve niet grondig kennen , en zich daar
van een wanheblyk, althans ongeregeld denkbeeld
vormen ! Dit fpoort ons dierhalve
aan , fchoon 'er reeds federd enigen tyd
veel over dit onderwerp gefchreven is, om
op de minst wydlopige wyze en zo vatbaar
mooglyk , ook iets dien aangaande te neder
te ftellen , en den Leezer in dit en een of
twee volgende Mengelwerken, over deze zo
gewichtige ftoffe te onderhonden. Aanvanklyk
by weege van inleidinge zullen wy dierhalve
ondernemen aan te tonen; dat de Vryheid
een rceht is , V welk alle menfehen noodzaaklyk
toekomt , en niet ontvreemd kan
worden.
Alle' Regeringen , hoedanig die ook mo>
gen befchouwd op wat voet die ook mogen
gevoerd worden , moeten eigentlyk enig en-
STAATSM.MENG.OCT. (Z) air

( 32* )
alleen ten doel hebben , het welzyn der
Maatfchappy te bevorderen ; en is dit het
doelwit niet , dan houd het op ene Regering
te zyn , en word overheerfmg. Hoe
onaf hanklyk de Regering ook zyn moge , derzelver
gezach mag zich immers niet verder
uitftrekken , dan tot bevordering van dat
oogmerk nodig is en vereischt wordt. Al
het ondcrfcheid 't welk 'er in dat opzigt
is, tusfchen bepaalde Overheden en onafhankelyke
Vorften, beftaat hierin, dat de
banden en bepalingen van macht en gezach,
by vrye Regeringen , in de Conftitutie van
den Staat zelve , aangewezen en uitgedrukt
worden, daar in tegendeel by eene onafhankelyke
Regering , het Volk zich aan de
voorzigtigheid en befcheidenheid van den
Vorst alleen onderwerpt. Echter legt daar
in altoos ftilzwygendejjdeze voorwaarde opgefloten
, dat hy volgens die onbefchre.
ven wetten van voorzigtigheid en befcheidenheid
moet te werk gaan , en zyn macht en
gezach alleen tot voordeel van zyn Volk gebruiken
; 't welk hem dezelve enkel ter bevordering
van 't algemeene welzyn heeft toebetrouwt
of laat behouden.
In de wyste Regeringen wel is waar, worden
zelfs enkele perfonen , fomtyds met een
macht bekleed, die ter hunner befcheidenheid
ftaat ,• maar evenwel, zy zyn ook verplicht
om van hunne befcheidenheid aan hunne

C 325 )
ÏIC lastgevers rekenfcbap te doen. Bevelhebbers
van Legers of Vloten hebben dikwils
onbepaalde volmachten ; maar wie kan ontkennen,
datze daarom evenwel over hun goed
of kwaad beleid aanfpreeklyk zyn ? Is het
beftier over 't Leger en de Vloot van den
Staat, niet by ons aan den Heere Stadhouder
overgelaten , en heeft hy daar in niet,
ene byna ongelimiteerde uitvoerende macht;
doch hebben wy teffens niet gezien, dat die
Vorst zich onder de verplichtinge erkende ,
van verllag en rekenfehap zyner verrichtingen
te moeten geven ? De Vergadering der
tienen te Venetië , heeft een volftrekt gezach
over de Vryheid ja zelfs het leven van
ieder onderdaan ; doch» indien zy die macht
tot geweldenary misbruikte , zich zeiven in
de opperheerfchappy wilden indringen , of
diergelyke , .zou het dan de geenen, die hen
dit gezach tot andere eindens gegeven hebben,
niet wettiglyk vry Haan, die tien onbepaalde
Staatsverraders op de gevoeglykfte
wyze te amoveren en van kant te helpen.
De uitgaaf der penningen , die op de civile
lyst betaald worden in Engeland, word meerendeels
aan de Kroon toebetrouwd , doch indien
evenwel de Grootfchatbewaarder dat
geld zodanig tot 'sKonings oneer en s'Volk
bederf gebruikte , zal niemand ontkennen,
dat hy door die misdaad zyn ftaat en hoofd
verbeurd hadt : want fchoon wy in deze
.dagen eene notable verquisting en misbruik
(Z 2) van,

C 386 )
van geld in Engeland befpcüren, kan zulks
niets beduiden ; zynde dit enig eene vrywillige
toegevendheid der reprefentnnten van
de Natie , die in aüe gevalle ogenbliklyk
een geaardt gebruik van hun wettig recht
kunnen maken- Doch , daar overftemming
altpos weet plaats te vinden , wat kan de
poginge van eenigen , gelyk wy opentlyk in
de Engelfche berichten lezen , veel baten ?
Dan hier genoeg van.
Door deze korte aanmerkingen hebben wy
enkel willen aantonen , dat voiftrekt geen
Regering in dien zin , zo als helaas fommigen
ons zoeken wys te maken , en mooglyk
maar al te veel in zwang gaat , onafhanklyk
kan genoemd worden. Men gelove
het vry, geen gewelddadige verovering;
geen afgedwonge toeftemming van een ongelukkig
Volk , dat om het zwaard te ontgaan
, de ketenen kiest; geene herhaalde en
erfelyke daden van onderdrukking , onder
' den naam van Rechtopvolging ; geen langdurige
oeffening van geweldenary , als door
den tyd tot recht geworden , kunnen deze
eerfte beginfelen en gronden van Regering
veranderen , veel min vernietigen ; of de
middelen tot zelfsbehoud middelen tot zelfsbederf
doen worden , en den toeftand van
het menfchelyk geflacht oneindig erger maken
dan die van 't gedierte des Velds: door
't misbruik van dat groote voorrecht der
re-

C 327 )
reden , waar door den mensch boven 't onvernuftig
vee uitmunt.
Geweld kan geen ander recht geven, dan
tot verwering en het bieden van weerftand;
kunnende het nooit een wys man in den zin
komen , om enige andere reden een meefter
over zich te kiezen , dan alleen om deze,
dat hy door denzelven in zyne belangen onder
ft eund zoude worden, Is iemand buitenfporig
genoeg om het met enig ander oogmerk
te doen, dat men hem vry voor een bedrieger
of zinneloze houde.
Alle menfehen zyn wezentlyk vry geboren.
De Vryheid is een gefchenk dat zy van God
ontfangen , en dat hun zelfs met hun eigen
toeftemming niet ontvreemd kan worden.
Hec recht der Overheden , waar door
de natuurlyke vryheid beperkt word, is enig
en alken gegrond op het recht dat ieder
mensch in 't byzonder heefc, om zich zeiven
te verdedigen , om ongelyken af te weren
, en de genen te ftraffen die ze aandoen.
Dit recht nu kan door de Maatfchappy
wel aan een of -meer verkoren Hoofden
overgedragen en toebetrouwd worden; doch
het geeft aan dezen geen verder macht en
gezach , dan vereisent wordt , om ieder
veilig en gelukkig te doen leven. Gaan die
Hoofden hunnen last te buiten , dan maken
zy zich aan onrechtvaardigheid fchuidlg, en
(Z 3^ ie--

C 3^8 )
ieder is voor het kwaad dat 'hy doet aanfpreeklyk.
Een macht om goed te doen ,
kan aan iemand nooit het recht tot kwaad
doen geven. Doch hier vloeid ene gewigtige
vraag uit voort, namentlyk deze : wie
zal Rechter [zyn over 't gedrag der Overheid
en oordelen , of die zyn plicht betracht of
te buiten gaat V
' Men merkt hier met recht op aan, dat zy
die over de Regering klagen , althans de
Rechters niet kunnen zyn , vermids zy zich
•daar door een gezach over de Overheden
zeiven zouden aanmatigen ; zich a's Opperoverheden
opwerpen , en de Regeerders dus
niet meer Regeerders , maar onderdanen van
hunne onderdanen zouden zyn : en bovendien
, w;e zou wederom over deze Rechters
oordeelen. en uitfpraak doen , of zy wel of
kwalyk geoordeeld hadden ? Niet minder
ongerymd is het , dat de befchuidigde perfoon
zelfs Rechter over zyn eigen gedrag
zyn zou , daar hy gewislyk de zaak tot
zyn eigen voordeel zou beflisfen en uitfpreken
, en 't gehele menschdom op die wyze,
zonder enige hoop van herftel zou gelaten
worden , onder de grootfte onrechtvaardig,
heden en verdrukkingen.
Indien dierhalve nog de Overheden , nog
zy die over hen klagen en van dezelven onderdrukt
worden, recht hebben om de zaak
te

C329 )
te beilisfen en het fvonnis uit te fpreken;
indien 'er geen gemeen gewettigd gezach is,
waar aan zy beiden onderworpen zyn , dan
moet noodwendig ieder mensch die by het
gefchil belang heeft, volgens het oordeel en
het licht van zyn eigen geweten^ te werk
gaan i en zo veel hem doenlyk is, eerst
den grond der zaak onderzoeken. Daar geen
Rechter is of kan gefteld worden, moet elk
zyn eigen Rechter zyn , dat is; wanneer
'er geen Rechter over de zaak hier op aarde
te vinden is , moeten wy onzen toevlucht
tot den Hemel neomen , en deszelfs wille en
ingevinge gehoorzamen , door ons aan dien
kant te voegen , die ons de beste en rechtvaardigfte
voorkomt.
Staat nu het oordeel en de keur aan ie«
der vry , waarom zou hy dan ook niet met
hetzelfde recht gebruik mogen maken van
zyn oordeel in een geval , daar hy nog
groter belang by heeft , te weten over
Dwingelandy ; van welke hy daaglyks in
ieder uur , de kwade uitwerking en droevige
bewyzen voor zyn ogen ziet: te meer,
daar hy veel meer gelegenheid heeft om de
dwingelandy te kennen, dan zich van de onbekwaamheid
van een Vorst of Hoofden tot
deiRegering , ontwyffelbaar te overtuigen.
De perfonen van grote Vorsten althans ,
zyn flechts aan weinigen van hunne onderdanen
bekend, en hunne bekwaamheden in
(Z 4) het

C 330 )
het algemeen nog veel minder. Verfcheide
Vorften hebben door het beleid hunner Vrouwen
, Staatsdienaren of Moordenaars, nog
een geruimen tyd na hunnen dood geregeerd.
Waarom zou nu het Volk zo wel niet recht
hebben om te oordelen, of de Vorst goed
of kwaad, een Vader of vyand is , dan of
hy levendig of dood is ? ten zy men wilde
ftaande houden , (gelyk 'er meer zulke
fraije en verftandige gedagten in dit geval
geopperd zyn) dat het Volk wel mag oordeelen
, of by tot de Regering bekwaam is,
maar geenfints of hy van die bekwaamheden
met 'er daad gebruik maakt dat het vry
ftaat het bellier van zaken aan wyzer handen
te betrouwen, indien hy zinneloos is,
maar dat zulks ongeoorloofd is , indien hy
flegts een vernielende Dwingeland wordt ;
dat gebrek aan fpraak hem wei onbekwaam
maakt om te regeren, maar dat mangel van
menfeheiykheid geen hinderpaal is, dat. . . ;
Doch , laten wy deze ongerymdheden ter
zyde !
Dat onderdanen evenveel wie zy zyn,over
hunne Vorst of Regeerders , dac is , over
hun belang by het beloop der Regering,
daar faun boven alle wereldfche zaken het
meest aangelegen legt , niet 1
zouden mogen
Jpreken , fchryven of oordelen , is eene
ongerymdheid die nooit in 't hoofd kon komen
van onze waarlyk eerjyke en wyze
voor-

C S3i )
voorouderen. Zy hielden die euwigdurende
reden , die beste en enigfte regelmaat in alles
wat ons voorkomt, altyd tot hun rigtinoer
, en verhieven de^ Vryheid , midsgaders
derzelver gevolgen en uitwerkfelen tot
den hoogteen trap daar die op te, brengen waren.
Daar is thans op den gehelen Aardbodem
geen Regeringsfoi m , die haar begin en
fchikking aan de onmiddelyke openbaring van
hetjOppérwezènVerfchuldigd is, of haar beftaan
van zodanige openbaring kan afleiden ,• maar
het is in tegendeel zeker, dat de oorfpronk
en infleiüng of \ erandering der Regeringen,
van tyd tot tyd in de gcheugenis van menfehen
of gefchiedenisfen te vinden is, en dat
allen die 'er thans op de weereld bekend zyn,
enig ingefteld zyn, daels door de wysheid
van menfehen alleen , deels door de famenloop
van natuurlyke ómltandigheden en oorzaken.
'
Geen Regering ook kan in trein gebragt
worden , dan by toeftemrairg , zo al niet
van ieder onderdaan , althans met goedkeuring
van verre de meesten van hen , waar
door zy de overigen noodzaken. De macht
der Regering , hoedanig die ook zyn moge,
is dierhalve niet anders dan een Burgerlyke
en verenigde macht, die v oortfpruit uit wet.
(Z 5) ten

C 33* >
ten en 't zamenftel der Maatfchappy, waar
van de Regeerders flegts leden zyn.
p"[Om gevolglyk de ware palen | van het
Rechtsgebied der Regeerders te kennen,
diend men zyn toevlucht te nemen tot de
inftelling van Regering , en die palen afmeten
naar den graad van macht, die de menfehen
in den natuurftaat oorfpronklyk zo
over zich zeiven als anderen hebben; en gelyk
geen mensch verfcheide anderen , die
fterker dan hy zyn , iets ontnemen kan 't
welk zy hem met goedheid niet geven willen
, zo kan ook niemand aan een ander iets
wegfehenken, dat hem in eigendom niet toebehoord
, of dat hem in zyn natuur onaffcheidbaar
eigen is , gelyk by voorbeeld in
't byzonder de Godsdienst.
Ieder immers heeft zyn Godsdienst voor
zich zeiven , en de Godsdienst van den
eenen, hoedanig die ook wezen moge, kan
die van een ander niet worden, als met zyne
vrye wille en verkiezinge : een zaak die
alle macht , geweld of regering geheel en
al uitfluit. Niemand kan een Godsdienst aannemen
zonder overtuiging , en deze overtuiging
kan door het Burgerlyk gezach niet
te weeg gebragt worden. Godsdienst dan ,
die eens anders rechtsgebied niet kan onderworpen
zyn, kan van een ander nooit ontvreemd

( 333 )
vreemd en onder zyn geweld gebragt worden-
In den ftaat der Natuur , heeft ook niemand
macht over zyn eigen leven of dat
van anderen , dan zo ver de eigen verdediging
, of van 't geen hem even zeer in
eègendom toekomt , vorderd. Deze macht
dierhalve, die niemand heeft , kan hy ook
aan anderen niet geven.
Op dezelfde wyze heeft niemand in de
natuurftaat het recht , om de eigendommen
van anderen te benadcJcn en al 't geen hy
zich zeiven door zyn konst of arbeid verkregen
heeft , of hem in zyn vJyt en genietingen
te ftoren , zo lang hy zelfs door
die viyt en genietingen niet word verongelykt.
Niemand ksn dan ook dat recht aan
de Overheid overgeven , zo hy het zelfs
niet bezit.
Geen mensch dierhalve zal ooit zo buitenfporig
zyn , dat hy aan een ander de onbepaalde
macht zou geven , om hem naar
deszelfs grilligheid , drift of onredelyke lust,
te mogen beroven van het leven , of van
de middelen om te kunnen leven. Doch ftaat
iemand een gedeelte zyner vermaken en ge.
nietingen af , deelt hy met een ander zyne
bezittingen , hy doet het met dit gegrond
oogmerk , om 't overige geruster
en

( 334 ) -
en veiliger te mogen, genieten , en door dat
middel zyn eigen geluk en welzyn te bevorderen
; welks bezit niemand gewillig en met
voordagt aan een ander , wie hy ook zy ,
zal^ afif.aan. Of zo iemand door onvoorzigtigheid
,•• door geweld oï bedrog van anderen
, in een dwaas en ongegrond verdrag is
ingewikkeld, zo kan hy door de euwïgdurende
wetten van Godsdienst en Reden, van
die verplichting ontflagen worden.
Geen accoord dat in zyn aard goddeloos
pf onrechtvaardig is, kan zonder goddeloosheid
en onrechtvaardigheid te begaan , gehouden
en ter uitvoer gebragt worden. Dit
is zo zeker, dat 'er geen Regeringsform in
de wereid te vinden is , die niet in eene
meerdere of mindere graad, de middelen
aan de hand geeft of tracht te geven . om
de zodanigen , die rukeloze en onrechtvaardige
vèrbintenisfen aangegaan hebben , van
derzelver verplichtingen te ontllaan : zo da:
:n dit geval, de inzettingen en rechten der
Volken , door de wetten der natuur en algemeen
reden gefchorst worden. Indien nu
byzoudere perfonen dat voorrechï genieten,
waarom zou men dan gehele Ma^tfchappyen
daar van willen uitfluiten ?
Hier is dierhalve de natuurlyke bepaling
van het gezag der Overheden. Zy mogen
niet nemen , 't geen niemand recht en
macht

( 335 )
macht heeft om te nemen ; zy mogen niet
afeifchen 'c geen niemand betaamd te doen.
Al het gezach dat zy bezitten, is hen verl
leend , en zy die het verleenden mogen oordelen
, hoedanig het gebruikt en aangewend
wordt. In eene Regering , wanneer men
de zaak wel inziet, heeft zulk eene onder*
linge betrekking, als die van Meester en
Slaaf, van wetteloze wil en blinde gehoorzaamheid
volftrekt geen plaat/ en mag
ook tusfchen menfehen geen plaats hebben.
De enige betrekkingen die plaats kunnen hebben
en ftand houden , zyn die, als van Va.
der tot kinderen ; fchutsheer en gunsteling ;
befcherming en getrouheid ; weldadigheid en
dankbaarheid ; wederzydlche genegentheid
en onderftand, en wat dies meer is.
Regering dierhalve is van dien aard , dat
zy den mensch het natuurlyk en aangeboren
recht tot Vryheid niet ontneemd, alzo die
hem zelfs in alle Burgerlyke Maatfchappyen
toekomt. De ene Regeringswyze evenwel,
draagt betere zorg dan de andere, voor de
veiligheid en de zo onzydige als gelyke verdeling
van dat Recht der Vryheid. Van alle
tyden evenwel vond men menfehen , die
niets anders bedoelden, dan te voldoen aan
hunne fnode lusten ,• aan hunne overdaad ,
hoogmoed , gierigheid , heerschzucht en wat
dies meer is, en die het algemeen vertrouwen
dat op hen gefield wierdt enig be-
fchouw-

( 336" )
fchouwden , als een verkregen !
Yechf om
'er misbruik van te maken. Dit z'R men
het klaarblykelykst in die grote lieden die
naar heerfchappy Honden. Eerst wierden zy
machtig tot welzyn van het gemeen , cn naderhand
op deszelfs kosten ; en waren zy
maar te vreden geweest, met hunne macht
op ene matige wyze te misbruiken s het
menschdom zou rog tamelyk gelukkig geweest
zyn; doch hunne ftaatzucht kende geen
palen , en gevolglyk waren 'er geene palen
aan de rampen en elLnden , die het arme
Volk dikwyls ondergaan en lyden moest.
De begeertens en driften der menfehen s
inzonderheid van machtige menfehen , moeten
dierhalve zorgvuldig gefluit cn m acht
genomen worden , wil men niet hebben
dat ze buiten het fpoor lopen. De ondervinding
van alle euwen immers leerd ons ,
dat wy van de menfehen niet dienen te oordelen
, naar 't geen zy moeten doen, maar
naar 't geen zy zullen en kunnen doen; en
zeer weinige voorbeelden ja mooglyk geer.2
vinden wy in de gefchiedenisfên, van men.
fchen , die met eene grote macht bekleed ,
daar van geen misbruik maakten , wanneer
zy het veilig doen konden. De dienaars der
Maatfchappy , de Overheden namentlyk,
betrachteden in 't algemeen doorgaans hunne
plicht , door het Volk te plukken, te
plunderen cn te verkopen : voofal 3 indie n
zy

C 33? )
zy zonder enige andere bepaling gelaten
wiefden , dan die van hunne plicht getrouw
waar te moeten nemen en daar voor
beloning te zullen genieten. In zulke gevallen
, trokken die getrouwe Stedehouders
der Maatfchappy , doorgaans alles naar zich,
terwyl zy zelfs dienaren zynde hunne meesters
tot flaven maakten.
Hierom was het, dat de Volken door ene
droevige ondervinding wys geworden , het
noodzaaklyk oordeelden , hunne Overheden
en Staatsdienaren zekere bepalingen voor té
fchryven , en de geenen aan banden te leggen
, die hen anders mooglyk aan ketenen
zouden leggen. Zy bevlytigden zich dierhalve
, om den form hunner Regeringen zodanig
in te richten , dat het algemeen belang
teffens bevorderd en voortgezet wierdt,
als deze beftierders hun eigen belang bedoelden
en begunftigden.
Hier uit ontftaat het onderfcheid , tusfchen
onaf hanklyke en vrye Regeringen.
Niet dat 'er minder of meerder macht. in
de ene dan in de andere plaats hadde; nog
dat de eene in recht en billykheid min of
meer verplicht was , om hare Onderdanen
te befchermen , en voor derzelver welvaart,
voorfpoed en veiligheid te zorgen : maar
dat de Macht en Heerfchappy der Overheden
in vrye Landen , op. dien voet gebragt,

C 338 )
in zo vele verfcheïde takken verdeeld, en
aan de beftiering van zo veele onderfc?->eide
menfehen , van zo verfchillcnde belangens
en oogmerken was overgelaten ; dat de
meerderheid derzclve , Zelden of nooit by
het verbreken van trouw en plicht , in gewichtige
voorvallen , rekening vinden kon.
Hunne o-'dcrlirge nayver , afgunst en vrees,
waren oorzaken dat de een den anderen befpiedde
en in toom hield; en 't (was langs
dien weg , dat het Volk dikwyls mrefter
wierd van het hoofd en leven der geéneh ,
die het door hunne verradery of wangedrag
verbeurd hadden.
In eene onafhankelyke of eigenwillige
Regering, gaan de zaken geheel anders , alzo
die Regeringen op een geheel anderen
voet zyn ir.gerigt. Alzo de gaijtft he macht
van den Staat, met al het burger en kry*svermogen
, 'er in handen van den Vors: al.
leen is, zo fchiet 'er voor bet Volk geen
ander hulpmiddel over , dan geduld en°den
dood, wanneer het onderdrukt wordt ; ten
zy dat mooglyk de eerzugt of perfonelykÖ
verbittering , van fommige werktuigen 'der
dwingelandy , een omkering van ftaat veroorzaken
, die nogthans zelden hunnen toeftand
verbeterd.
Dierhalve beftaat het enigfte geheim , om
een vryen ftaat wel in te rigten , hier in ,
dat men zorge drage , dat by de Overheden

C 339 >
üen en onderzaten , zo veel mooglyk eeri
én dezelfde belangen hebben ; want Vryheid
kan op geen andere wyze beveiligd
worden De ondervinding heeft imar al te
veel doen zien , dat de meeste menfehen
hun beiang boven hun plicht ftellen , als zy
gelegenheid hebben om zulks te kunnen
doen ; en daarom is 'er geen beter middel
om hen hun plicht te doen naarkomén, dan)
hen daar in hun eigen belang te doen vinden.
Dit is de enigfte en veiligfté weg , öm dei
Vryheid te bewaren.
Door Vryheid verfhan wy de macht dié
ieder mensch heeft , om zyn gedrag te
fehikken , en het recht om de vruchten van
arbeid , konst of naarfligheid te genieten ;
Voor zo verre namentlyk , hy daar door
geen nadeel toebrengt aan de Maatfchappy 5
of de leden derzeive , door anderen die
rechten te willen onthouden , die hy zelfs
geniet. De voordelen van s' menschen eerlyke
naarftighe'd , zyn de rechtmatige be!o«'
ningen , die hem volgens natuurlyke cn
èuwigdurende billykheid toekomen ; gelyk
hy ook recht heeft, om 'er zodanig een gebruik
van te maken , als hem goeddunkt,
leder mensch dierhalve, is onder de zo even
gefielde bepaling , alleen Heer en Meester
over zyne byzondere daden éh eigendom.
| men : eén recht waar van 'hem niemand
i kan beroven als door geweldadige oyerheer-
STA.VTS. MENG. OCT. (Aa) ïm^j

( 340 )
öng , of wanneer hy 'er zelfs vrywillig van
af.ft.aat.
Het intreden in de burgerlyke Maatfonappy
, is geen afwyking van dat natuurlyk
recht , maar in tegendeel de bewaring en
verzekering van hetzelve , als de reden zynde
der ingeftelde famenlevirgen. Wederzydfche
befcherming en onderitand , was immers
alleen bet redelyk oogmerk , van alle
redelyke Maatfchappyen , cn om nu zulke
befcherming mooglyk te maken , wierd 'er
een Overheid aar.gefleld , aan wien men de
macht gaf om de onfchuldigen tegen alle
geweldenaryen te verdedigen , en hen die
ze deeden te ftraffen : en hier in beftaat
het enigfïe recht , dat enige Overheid op
de wereld kan voorwenden.
Ter bevordering van dat goede oogmerk,
is de Overheid ook met de macht bekleed ,
om over de verenigde krachten dier Maatfchappy
te fchikken , en zich van dezelve
te bedienen ; gevolglyk zodanig een deel
van ieders eigendommen te mogen eifchen,
als gevorderd word tot bewaring van 't geheel
en verdediging van ieder op zich zeiven,
tegen binnen en buitenlandfche verongelykingen.
Dit zyn de fcheidspalen van
de macht der Overheden , en wanneer zy
die overtreden , dan gaan zy bun plicht te
buiten. Zy zyn immers door de Wetten
der

( 541 1
der Maatfehappy nauwer gebonden en bepaald
, dan iemand der Leeden : wanc
fchoon zy wel te enemaal vry zyn in't geen
hun zeiven in 't byzonder betreft , zo moeten
evenwel alle de daden die zy verrichten
als Staatsperfonen, die tot nut der famen*
leving aangefteïd (zyn , ook daar toe ftrekken
en dat einde alleen bedoelen.
Verkeerd is de ftelregel in ftuk van Regering,
dat men atyeen maar het belang
van het grootfte gedeelte moet bevorderen 5
want in eene Maatfehappy heeft ieder mensch
; recht op ieders byftand , ter handhaving en
' verdediging van zyne byzondere eigendom-
1 men. Was dit niet zo , dan zou 't aan het
: grootfte getal der leeden vry ftaan , het
i kleinfte gedeelte te verkopen, en deszelfs ba-
: zittingen te Hopen; gevolglyk , zou de
!Maatfehappy , in ftede van alle vreedfame
lieden tot befcherming te ftrekken , wel draa
:een zamenftvering worden , van het meerder
:tegen het minderdeel.
Het is ook even ongegrond te willen beweren
, dat het de taak der Regering is ,
zich met de byzondere gedagten "en daden
Ider menfehen te bemoeien, fchoon zy door
Idezelve nog de Maatfehappy , nog iemand
»van derzelver leden verongelyken. Volgens
ide reden en natuur , is ieder mensch de
rechter en fchikker zyne eige huifelyke za-
(Aa 2) ken,
/

'( 342 )
ken , en moet volgens de richt(hoef van
Godsdienst en biüykheid » zyn ei; ;èó geweten
opvolgen. De Overheid heeft dierhalve
geen recht , om 't byzonder gedrag van een
mensch te regelen , en naöemaal de befcherming
van ieder tegen een." anders yérongelykingenen
niet het regelen van elks
byzondere zaken , daar niemand dan hy alleen
belang by heeft, het oogmerk is, waaiom
de Regeringen zyn ingefteld , zo volgt
daar uit ; dat de gedttgtcn en buifelyke belangen
der menfehen , tot derzelver rechtbank
in 't geheel niet behoren,
Verftandelozen en krankzinnigen , die voor
zich zeiven niet kunnen zorgen , moe en
ongetwyffeld oneer het opzicht van an- e;en
Haan ; maar zo lang iemand zyn gezond
verftand heeft, kunnen wy niet zien , wat
de Overheid met deszelfs gedrag te fehikken
heeft, zo hy daar door de Maatfehappy
niet benadeeld ; en indien de Regering zich
'er mede bemoeid , gaat ze: onbetaamlyk en
al te heerschzugtig te werk.
Moet dan de Overheid de menfehen de
beenen vast binden , omdat 'er nu en dan
een in het water valt ; of de ogen uitfteken
, omdat fommigen behagen fcheppen,
in het zien van dwaasheid en ydelheden ?
Neen , dat men het Volk zyn eigen meester
laate , en 't zal voor zich zeiven en
dat;

C 343 )
dat wel 't best zorgen , en zo het zulks
verwr-arioosd , waarJyk van zelfs genoeg
geftraft worden over zyn nalatigh.id, zonder
tusicnenkomst en kracht der Overheid.
Het is ontwyfFelbaar, dat 'er in zulke werkzame
en gedienflige indringing in een ander
zyn zaken, meer list dan vriendfchap doorllraald
, en dat het enkel een uitvinding
is , gefchikt om 't Volk te misleiden en de
beurs te ligten , onder voorwendfel van 't
algemeen in hun byzonder welzyn.
De natuur dierhalve van ware en onbepaalde
Vryheid , beflaat daar in , dat ieder
recht heeft, om de natuurlyke , redelyke
en godsdienftige ingevingen van zyn eigen
gemoed te volgen ; dat hy denkt wat hy
wil , en doet als hy denkt, mids hy daar
door een ander niet benadeele; dat hy zyn
eigen geid zelf verteere en de vrugten van zyn
eigen arbeid naar zyn welgevallen aanlegge;
dat hy tot zyn eigen voordeel arbeide en
niet tot nut van anderen , die , door hem
en zyns gelyken te onderdrukken of te beroven
, zelfs in luiheid en overdaad zoeken te
leven.
De burgerlyke Regering bepaald alleen
door vastgeftelde wétten van verdrag en
Maatfehappy, voor een gedeelte-die natuurlyke
en volftrekte Vryheid , die mooglyk
anders tot ongebondendheid zou lutfpatten;
(Aa 3) doch

( 344- )
doch by de Dwingelandy hangt die bepaling
der natuurlyke Vryheid , alleen van den wil
van een of enige weinigen af. 0:erhc-den
onder een vry Volk , gebruiken de macht die
ze in handen hebben , tot *S Volks voordeel
; terwyl in tegendeel de Dwingelanden
hunne onderdanen mishandelen , ten eynde
hunne macht te vergroten. Eene vrye Regering
befchermd volgens yastgeftelde zetregelen
, het Volk by zyne rechten en vry.
heden ; de dwingelandy in tegendeel , woelt
en ftribbelt voor de onbepaalde Vryheid van
een of enige wtinigen , die alle anderen
van hunne Vryheid trachten te beroven, en
geen anderen regel kennen , aan d ;
en van
hunne wetteloze lust. Zie daar een denkbeeld
van burgerlyke Vryheid- Tonen wy
nu kortelyk de genegenheid die het menfchelyk
gefiacht er voor heeft, wanneer wy eindigen
zullen , met enige voorname
voordelen
ren.
dier galde Vryheid aan t'e roe*
Liefde voor Vrvhrid is een zucht, die de
natuur aan alle levendige fchepfelen zo vast
heeft ingeprent , dat de zucht naar zelfs•.
behoud , die men in het algemeen voor
de fterkfte erkend , daar in fchynt begrepen
te zyn ; dewyl zy door toedoen van die
Vryheid de middelen in hinden krygen, om
zich zelvcn te kunnen behouden , en hunne
begeeftehS oo zulk ene wyze te voldoen,
ais

345 >
a!s zy best oordelen en verkiezen. De zucht
tot Vryheid befpeurd men zelfs ten fterkfte
in 'c redeloos gedierte.
Daar geen Vryheid plaats heeft , is ons
leven in eens anders handen , altyd ellendig
en dikwyls ondraaglyk. Vryheid is, dat
men van zyn eigen leven meester zy ; en
flaverny dat men alleen ter genade van anderen
(leve ; en een leven in flaverny , is
voor de genen die het dragen kunnen, een
ftaat van gedurige onzekerheid en rampzaligheid
; doch by hen aan wienjgeen ander
middel ter verïosfinge overig is , word de
dood zelfs het beste gerekend. Zo gaat en
by den mensch enby de redelooze dieren, de
liefde tot Vryheid niet zelden de liefde tot
het leven te boven.
De zucht der menfehen tot 'de Vryheid
en derzelver bezitting , is van die kracht
en dat gewicht , dat zy d'oorfpronk aller
deugden fchynt ; en daarom ook fchynt
het , als of 'er in vrye Landen een ander
foort van menfehen woond als onder dwingelanden.
Geringe legertjes van Grieken en
Romeinen, hebben de magtige heirlegers van
flaafsche Volken durven uittarten ; en een
millioen flaven is dikwyls verjaagd en verflagen
, door enige weinige duizende vrye lie
den j zo dat 'er grooter onderfcheid tus*
(Aa 4) feir

e 346)
fen hen fchynt te weezen , dan tusfen menfehen
en fchapen.
Lucullus zeide daarom niet t'onrecht
wanneer hem , toen hy tegen Tigratie*.
Hond op te trekken , dóór fommigen zyner
Krygsoverffens de talrykheid der - Vyahden
verhaald wierdt , wat zwarigheid ? Een
Leeuw teld de Schapen nie»\ Naüwlyks cok
hadden de vrye Romeinen iets anders te doen,
dan die Koningiyke flaven dood te (laan en
te vervolgen. Menfehen ook in der daad ,
die altyd onderdrukt cn vervaard gemaakt
worden , door trotfehc en baldadige Regeerders
, vervallen ten lesten ook tot die
zelfde gebreken ; worden flaven door over
flaven te regeeren , cn hebben hard nog
moed , om vrye Lieden in het veldt onder
d'oogen te zien.
Opvoeding is de tweede natuur , veranderd
d'oorfpronkeiyke en gaat ze in kracht
te boven. Slaverny die de geesten gedurig
onder bedwang houdt , moet ze noodwendig
ten leste geheel en al uitdoven Gebrek
en Schrik , die doorgaans met dienstbaarheid
gepaard gaan , zyn d'oorzaken van
moedeloosheid of lafhartigheid.
Geen man die in banden is zal dapper
Vechten , als enig voor zyne vryheid. En
waar

C 347 )
Utraar zouden de zodanigen tog anders voor
vechten , daar iedere overwinning die zy
voor een Dwingeland behalen , hen armer
pn minder talryk maakt , terwyl doorgaans
des dwingelands verwaand- en wreedheid toeneemt
, naar evenredigheid van deszelfs
voorfpoed.
Zy die door fchrik hunne Regeerderen
voor meer dan menfehen houden , moeten
zich zeiven wel drae minder als menfehen
rekenen. Zy die door hunne Regeerderen
daar toe genoodzaakt , en als onredelyka
dieren behandeld worden , ontaarden ook
eerlang in onredclyke dieren Zy in tegendeel
, die door de Vryheid hunner Regeering
en opvoedinge gewoon zyn, over menfehen
en zaken vry te denken , bevinden uit de
vergelyking van den eenen mensch met den
anderen , dat alle menlchen natuurlyk aan
eikanderen gelyk zyn ; dat hunne Regeerderen
gelyk zy - het zelfde gelaat , de
zelfde lighaamsgefteltenis en gedaante hebben,
en dat die dezelfde driften en aandoeningen des
gemoeds bezetten , als hunne onderdaanen.
Zy hebben dierhalve een afkeer om zich
zodanig te vernederen , dat zy hen zouden
aanbidden , die fchnon met eertitels ver*
heerlykt en met macht bekleed, echter wee-,
zens van hun eigen foort zyn. Zy zien ze
als hunne eigene maakzels aan > en 't geen
(Aa 5) ze

( 34« )
ze boven hen verheven zyn , als het werk
hunner eige handen ; ja enig a's eerfte
Dienaren van den ftaat , die geen meerder
macht om kwaad te doen hebben 5 dan zy
zeifs , en wier voorregten en hoogheid ettig
tot nut van land en Volk moeien ftrckken.
Zy weten dat het regtdraads tegen reden
en Godsdienst ftiydt, dat enig mensch
recht zou hebben om kwaad tc doen ; iemand
in zyn boosheid den vryen loop te laten
, even zo 'goed is als hem daar toe
aan te moedigen , en dat zy althans geen
ene reden hebben , om onrecht en verdrukking
te lydeu van hunne Regeerderen ,
die boven alle andere menfehen verplicht zyn
om hen goed te doen. Hierom verfoei.]'en
zy flaverny , veragten alle kruipers en flaven
, en daar zy Vryheid alleen aanbidden
, is het ook niet tc verwonderen , dat
zy ailcs voor derzelver verdediging over
hebben.
f* Vryheid ook in der daad , is dc Goddelyke
oorfpronk van alle menfcheiyke gelukzaligheden.
De vruchten zyner eige naarftighcid
Veilig te mogen genieten , is het kragtigst
en reddykst drangmiddel tot de naarftigheid.
Zorg te kunnen dragen voor zyne kinderen,
en hun onze tydclyke middelen veilig te
kunnen nalaten , is de beste aanmoediging
om ze voort te teelen. Omgekeerd , den
arbeid moet verflappen > wanneer onze eigen-

( 349 )
gendommen ter genade van anderen ftaan»
Kortom , de voorrechten om wat ons goed
dunkt, te denken, te zeggen en te doen,
en zo ryk te worden als wy kunnen , zonder
enige andere bepaling , dan dat wy nog
den ftaat nog iemand anders daar door benadelen
, zyn de heerlyke voorrechten van
Vryheid , die ons veilig, vry en in overvloed
doen leven.
Deze voorrechten zyn 't, die het menschdom
en deszelfs geluk vermeerderen , en
daarom zyn in het algemeen de lauden bevolkt
, naar mate dat zy vry zyn , en naar
dien zelfden maat , zyn zy ook minder of
meer gelukkig. In die zelfde ftreek Lands,
waarin honderdduizend vrye lieden in overvl
oed kunnen leven , zullen vyfduizend flaven
uithongeren. In Italië by voorbeeld ,
dat vrugtbaar land , fterven de menfehen
fomwyle van honger by eenen ryken oogst,
en in 't midden der koornfehoven ; want
niets van 't geen zy zaajen en maaien is
hun eigen : hunne wrede en inhalende Regeerders
die van den arbeid hunner onderdanen
leven , laten hen niet het brood te
eten , dat zy zelfs winnen , ja gedogen
niet dat zy met den arbeid hunner eigen
handen, hun lighaam onderhouden.
Vryheid doet natuurlyker wyze nieuw opgekome
j Volken aangroeien , even zo wel,
als

C 350 )
als zy reeds gezette Maatfcbappyeh bevestigd.
De menfehen ook , durven en kunnen
zy maar, zuilen altoos flaverny en ellende
trachten te omvfcgtep , het welk de
reden is , waarom grote itcden hare Vry.
heid vciliezende in woestynen ve anderen ,
terwyl kleine pteatfies daaY vrvheid genoceii
wordt, tot machtige' Sttdcn aangroeien.
Wel is waar en het kan niet ontkend
worden , dat 'er grote en vclkryke Steden
gevonden worden , dia in tusfchen nog flaafsch
zyn , maar de zulke zyn alleen Keizerlyke
Steden of de Zetels van magtige Vorften ,
die het vermogen van een geh#j gewest
naar hun Hoofdftadt, het middelpunt hunner
rykdommen , trekken en zamenfiepen.
Babcl, Antiochicn &c, waren ook (grote Steden
, door dwingelanden bevolkt , doch
deels door geweld , deels door zo evengemeide
ooi-zaken , deels eindelyk door middel
van vergunningen en voorrechten. Hunne
macht, hoe groot en onbepaald die ook
wezen mogt , was alleen niet in ftaat om
hunne. Steden te kunnen bevolken , en zy
vonden zich dierhalve genoodzaakt , de
kracht van hun gezag, door de zagtheid
ener vriendelyke behandeling te verzoeten.
Met geweld de Inwoonders by elkandereji
gevoerd . en als vee > gevangen heen gedreven
hebbende , wisten zy ze niet byeen te
houden, dan door het verkenen van menig.
vul-

C 551 >
vuldige privilegiën , die de eerfte inwoon*
ders "aanmoedigden om ftand te houden,
en ?rideren nodigden om ook derwaards te
komen.
Hier uit blykt 5 dat geen geluk en voor-
• fpoed in de burgerlyke Maatfehappy kan
plaats hebben zonder Vryheid, en dat geen
Dwingelandy menfehen of een genootfehap
van menfehen gelukkig kan maken , zonder
vooraf hare eige natuur te verzaeken en voorrechten
te verlenen , die met de Dwingelandy
t'enemaal onbeftaanbaar zyn : en dit
wederom, is onder duizend anderen, een
onwederleglyk bewys , tegen het geven ener
onafhanklyke Macht , aan een enkel Man.
Geen ander middel is 'er, om Maatfchap. ,
pyen gelukkig te maken , dan ze te ftellen
onder de befcherming van zekere en uitdrukkelyke
Wetten ; die niemand in zyn macht
heeft , om naar lust'en welgevalle te kunnen
veranderen , herroepen of affchaften.
Geen Volk verlaat zich ooit of kan zich
met genoegzame veiligheid verlaten, op het
enkel welbehagen van eenen , die geen andere
wet dan zyn wil hebbende, niet altyd in
ftaat is, hen te kunnen befchermen, indien
hy al wilde. Het groot getal pluimftrykers
en bedorve Raadslieden , daar hy altoos noodwendig
van omringd moet zyn , zal alle zyne
goede oogmerken, verydelei. Zy zullen
hem)

i 352 3
hem de zaken in een valsch licht vertonenvan
gevaar roepen daar niets te vrezen is '
en op noodzakelykheden aandringen , daar
niets dreigd. Zy zullen hunne eige koffers
vullen , onder den naam van die des Vorsten
, en onder voorwendfel van de alrgemeene
behoeften* van den Staat , geld voor
zich zeiven famenlchrapen. Zy zuilen on.
der voorgeven van s'Lands veiligheid te bevorderen
, menfehen aan hunne byzen-re
wraaklust opofferen , en hem en zyn Volk
m gevaarlyke en kostbare oorlogen wikkelen
, tot hun eigen roem en voordeel ; h
hier nog niet mede te vreden , zuilen zy
de Regeringszaken in gedurige verwarring
houden , opdat men geen tyd bebbe , hen
rekenfehap van hun gedrag af te vorderen ,
en een jalouzy tusfchen Volk en Vorst verwekken
, om ze beiden naar welgeval! 2 te
lelden en te bedriegen.
Het vervolg hier na.
MEN.

C 353 )
'M ENGELG E DAGTEN.
"jf^lk weet dat zekere plaatfen of bedieningen
aan een Hof zesmaal zo veel, ja nog meer opbrengen
, dan de bezoldingen bedraagen, die aan
hunne ampten verknogt zyn. Want eer de
Vorften befluiten kunnen, iets tot ene beftendige
beloning voor een aanzien lyk ampt te
fchikken , ten behoeve van een man , wiens
deugdzaamheid en eerlykheid zy kennen ,
willen zy het liever aan een flegter en min
nauwgezette perfoon geven , van wien zy te
voren weten, en naderhand voor bunne ogen
zien, dat hy , met beide handen , vangt en
fchraapt, al wat hy maar trekken en tot zich
halen kan. Zy zyn al wel in hun fchik, als
zy zelfs maar niets behoeven te geven. Zo
wil de waereid in 't gemeen bediend worden,
en zy is zulks ook waardig,
* e *
Een Vorst kan niemand met gunstbewyzen
en gefehenken overladen, en hem toch inwendig
zo hoog niet achten, als iemand, wica
hy nooit enige buitengewone weldaad bewezen
heeft ; dewyl hy weet , dat de eerfte hem
uit eigenbaat en de ander hem uit toegenegenheid
cn liefde diendt.
* * *
Een Vorst, die wel weet dat hy niet regtmatig
handeld , overlaad fomwyle enen redelyken
en verftandigen, doch vrytnoedig fprekenden
en hem berispenden dienaar, enkel en
alleen om hem dus te doen zwygen; gelyk hy
Ook

C 354 3
Ook menigmale door dus te handelen, zyn oog*
merk bereikt, wanneer het eigenbelang de zwak»
ke zyde , van den anderfints dapperen man is.
* * *
Meenig eergierige heeft het, enkel door ene
gemaakte uitwendige onverfchiiügheid , zo verre
gebragt, dat men hem tot een hogen ftandplaats
voortgeftuwd heeft.
* « *
Het is niet genoeg dertig , veertig, vyftig
jaren lang , een eerlyk man geweest te zyn.
Men moet het , onder aile om Handigheden ,
ten alle tyde, in alles, tot aan het uiteinde
zynes levens, zyn en biyven.
* * *
'Er is geen Ryk, geen Eeuw, welke niet
voorbeelden van Groten opleveren zoude, die
Hechts tot hun ongeluk groot geworden zyn ;
het laaffe voorbeeld van dien aard door onze
tyden opgegeven, is dat van Czar Peter III.
van Rusland.
* * *
Èen Vorst, wien zyn eer nog enigermate'ter
harte gaat, zal by de verkiezing van zyne Minifters
, de fiem van 't Gemeen in zo verre
raadplegen , dat hy niemand in dien post Held,
die zich reeds meermalen op andere plaatfen ,
aan enen eerlozen handel fchuldig en ftinkende
gemaakt heeft.
,* » *
Zonder eeri foort van Enthufiasrrius, doet'
men niets groots of buitengemeens. Doch uit
blote trouwhartigheid kan men ook ingebeelde
moniters bevechten, ais een Don Quichot.

C 355 )
VERVOLG DER
TQELIGTENDE AANMERKINGEN
O V E R DE
V R Y H E I D ,
de ftaat van een Vorst te beklagen ,
die zich door argeiis eigen laat mislyden , hoe
rampfpoedig is ook niet de toèftand van het
Volk , en wat hoop blyft 'er dan toch
over , voor de befcherming van het algemeen.
De beste Vorsten hebben dikwilt
fnoode raadslieden , maar de kwaden hebben
nooit anderen. Hoe zar men in zulk een
geval hunne razenry bepalen en de verwoesting
ftuiten , die ze maken zullen ï Het
gaat met die werktuigen en aanraders nooit
beter , dan wanneer alles ten hoogften trap'
geftegen is; hoe 'er meer van 't Volk geroofd
wordt , hoe hun deel van den buit
grooter is; en kan men dierhalve niet met
grond zeggen , dat 'er geen grooter ellende
dan die, voor een Volk te duchten is.
Dé opvoeding vari' zodanig een Vorst 2
STMTSM.MJSNG.OCT. (Bb> rm

C 357 )
ipreeklyk een ieder , by het reedlyk bezit
van dat wat hem toekomt , en doet hem
het genot erlangen van gelyk recht en rechtvaardige
behandeling ; en even gelyk beroving
het gevolg is van onderdrukking , zo
word door Vryheid de rechtvaardigheid bevorderd
, en de ondeugd fchrik cp het lyf
gejaagd. Daar een goede naam , eer en
voordèelen, de beloning der deugd zyn , zal
die daarom geliefkoosd worden.
De wetten nu die de deugd bevorderen
kunnen , zyn de vastgeftelde wetten , van
eene algemeene en onzycige vryheid ; wetten
, die de richtfnoer van ieders daden en
de bepaling van ieders macht zynde, ook een
ieder belang doen hebben , in eerlyk en rechtvaardig
te werk gaan. Waar redelyke vryheid
volkomen bevestigd is , daar zal ieder
zyn rekening vinden,. dat hy anderen alzo
behandele gelyk hy zelfs gaarne zoude behandeld
worden ,* daar zal niemand van een
ander necmen , 't geen hy zelfs niet zou
wiilen misfen ; het gemeen en byzonder belang
zal zich onderling beveiligen , en blymoedig
zal men een gedeelte ter befcherming
van het geheel opofferen , en teffens
moeds genoeg hebben om het te verdedigen.
Die vastgeftelde wetten dierhalve , zyn de
enige zekere oorzaken en grondbeginfeien van
(Bh 2} eer,

( 358 )
eer , deugd en eerlykheid onder de menfehen.
Het is waar , daar zyn ook andere
drangredenen , maar die zyn van dien aard,
dat zy maar op enige weinige menfehen
werken , en men zich op derzelver algemeene
kracht en invloed niet verlaten kan.
Zulke wetten nu kunnen alleen plaats hebben
, daar Vryheid is , cn de Vryheid op
haar beurt word alleen door die wetten beveiligd.
Dwingelandy in tegendeel fteund alleen op
geweld en derzelver wetten , die enig van
de wil en driften van een enkel man afhangende
, nooit beftendig kunnen zyn Men
wordt daarom ook meer en meer in het
denkbeeld bevestigd , dat in de flaaffche
Landen , het Volk of die verderflelyke Regering
affchaffen en eene andere in de plaats
aanftelien moet , of dat binnen weinige euwen
het gantfche menschlyk gedacht aldaar
zal uitgeroeid worden. En waarlyk ook ,
hadden de vrye Staten niet op verfcheide
plaatfeu de rnisflagen van de Dwingelandy
herfteid en voorgekomen, de geheele aard •
boiem was reeds over lang een wildernis geweest
, ge!y< het nog ten huidige dage ,
hier en daar de vrugtbaarfte en aangenaamle
Landftreken zyn. De Jieflyke gewesten van
Azie, die lusthoven der wereld , die voorheen
zo volkryk en befchaafd waren , toen
zy nog de Vryheid kenden , zyn nu de
ver-

( 355» )
verblyfplaatzen geworden van het wild ge.
dierte . van uilen en fprinkhanen ; vindende
men hier en daar maar enige hutten»
bewoond door flaven , die van honger en
kommer vergaan , onder de vaderlyke zorg
en befcherming van een dwingelandig Sultan.
De wetten der dwingelanden , men moge
zeggen wat men wil , zyn geen wetten ,
maar enig de voortbrengfelen en uitwerkzelen
van willekeurigheid , die altoos wispelturig
, door Dragonders ter uitvoer gebragt
worden : en gelyk zulke wetten kwaad zyn,
zo moeten die ook door alderhande kwaad
onderfteund en gehandhaafd worden. Zo lang
evenwel het Volk niet t'enemaal van zyn
gezond en natuurlyk verftand beroofd is ,
zal het wel weeten te onderfcheiden , of
het al of niet rechtvaardig en wel geregeerd
en behandeld wordt. Het zal altoos weten,
dat niemand recht heeft, om zich tot een
beftierder van eens anders zaken z nder
deszelfs toeftemming op te werpen,' dat de
natuurwetten niet geheel en al door geftelde
wetten kunnen vernietigd worden , en wat
dies meer is.
. Wanneer dierhalve iemand eene willeken.,
nge en despotifche macht bezit, is een van
beiden zeker ,• of wel, dat hy zich die zonder
toeftemming aangematigd heeft, of dat

(3 )
zy die hem dezelve verleenden door zwakheid
of by verrasfin g,'er fpoedig berouw over zullen
hebben, zo dra zy 'er de uitwerkzelen
van gewaar worden. De Vorsten inderdaad
die zulk een macht bezitten , tonen duidelyk
genoeg , door groote leegers in volle
vrede op de been te houden , dat' zy zonder
toeftemming regceren , en het Volk
vrezen , omdat zy 'er de ergfte vyanden
van zyn. Een eigendunkelyk Voet kan ook
zich zeiven niet wel handhaven , dan door
geweld en macht!; doch evenwel , al was
zyn Volk nog zo ellendig en -lafhartig ; die
macht zal nimmer veilig zyn , zo dra het
maar enigfints de ogen opend. Het is daarom
dat hy belang vind in het volk te verblinden
, en dat hy overal bedriegers onderhoud
, om hetzelve met leugens" te misleiden.
In een woord , om in geene verdere
uitwydingell te komen , eigenwillige Heerfchappy
is altoos in eene gedurge ftryd ,
tegen hemel er> aarde , tegen ziel en lig.
haam der menfehen.
Wy hebben reeds gezegd, gelyk wy rog
wat omftandiger doen moeten , dat Volkrykheid
, Overvloed , ware Godsdienst cn
deugd , Edelmoedigheid , Kopften en Wetenfehappen
, de riatuür/yke vruchten der
Vryheid zyn ; maar zo zeker'als dit is, zo
zeker is het ook , dat eene wyduitgeftrekre
Koophandel en Scheepsvaart ook enig aan
de-

C3ÖI )
dezelve moet toegefchreven worden; want,
indien 'er in dit geval , de natuurlyke aanmoedigingen
en voordeden ontbreken , zyn
alle bekwaamheden , onkosten en dwang
vrugteloos en van geen nut. De Koophandel
moet vry zyn , doch teffens kragtdadig
beichermd worden : zy gelykt naar eene
fiere fchoonheid , die niet dan door vleiery
kan gewonnen worden : zy is aan geen Natie
, Gezindheid of luchtftreek gebonden ,
maar reist en wandelt de aarde door, tot dat
zy eindelyk ene bekwame plaats gevonden
heeft, alwaar zy haren zetel vestigd, en dat
zal zy nooit doen, dan waar vryheid op den
throon zet.
Uit de natuur zelve van eene willekeurige
Regering volgt ook onwederfpreeklyk ,
dat de Koophandel nooit ene genoegzame •
veiligheid en befcherming onder dezelve kan
genieten. Geen een uit duizend is 'er, die
de nodige bekwaimheid heeft om een Land
wel te beftieren , en nog veel minder zvn
'er die kennis genoeg hebben, om dei Koophandel
tot het meeste nut en voordeel van
dat Land te doen ftrekken; en wederom
onder dezen zal men 'er weinigen vinden ,
die met ter zyde ftelling van eigenbelang ,
al hun arbeid enig aan den dienst van het
Vaderland opofferen. Doch gefteld al eens,
een zo kundig en eerlyk man doet zich op ;
wat zal hy onder ene willekeurige Regering
(Bb4j toch

(Sé* )
Joch uitvoeren kunnen ? Het moet hem im.
mers ten hoogfte hezwaarlyk vallen, om
by een eigendunkelyk Hof ingang te vinden,
en nog bezwaarlyker , om deszelfs verdorvendheid
te keer te gaan. Wat kan hy daar
dan toch uitrigten ? En al flaagt hy enigermate
, wat zekerheid heeft hy , dat zyne
onderneming van langen duur zal zyn ?
Neen , men gelove het vry, in zodanig
een Land , onder zulke gedurige onzekerheden
of liever, onder zeker te wagten onderdrukkingen
, zal niemand het wagen het
beroep van Koopman aan te nemen 't wek
hoe zeer ook' vooruitzigten van winst gevende
, echter op zich zelve reeds aan veele gevaren
en wisfelvaHigheden onderhevig is.
Tavernier bragt alle zyne R ykdommen , die
hy in zyn langdurig omzwerven door dc
waereid verzameld had , naar de onvruchtbare
rotzen van Zwitzerland over; en daarop
door den Koning van Vrankryk gevraagd
zynde , hoe het mooglyk was , dat hy die
de fraaifte gewesten der aarde gezien had ,
zich in een der flegtfte kon nederzetten ,'
gaf by daar op dit cordate antwoord : Sire!
Ik wilde gaarne iets hebben, dat ik myn eigen
kan noemen.
Wat een fchade is het niet voor een Land,
wanneer het door gebrek aan Vryheid , den
Koophandel moet derven. Ja zeker eene
gro-

C 5^3 )
grote fehade, en zodanig een Staat kan nooit,
ai worden 'er nog zo veele pogingen toe
gedaan , ene geduchte Zeemogentheid wor.
den , veel min op den duur biyven ; want
dit word enig door Koophandel verkregen.
Overal daar die plaats heeft, heeft men ook
een groot aantal handen en moedige Zeelieden
, menfehen by arbeid, ongemakken en
gevaren opgevoed , en by gevolg beproefd
volk , onophoudelyk in dienst ; niet alleen
buiten enige last van 't gemeen , maar in
tegendeel, tot deszelfs grootfte voordeel. Die
beiden ftaan altyd gereed , wanneer het Vaderland
hen van noden heeft, om den Koophandel
en Scheepvaart waar door en waar
van zy leven , en gevolglyk het algemecne
en s'Lands welvaart, te verdedigen. Zy
zyn 'er zelfs toe gedwongen , daar hun eigen
welvaart 'er zo nauw mede verenigd is;daar
zy hun beftaan en onderhoud vinden in het
verweeren der voortbrengfelen van s'Volks
naarftighcid , die zy daar door zelfs gedurig
vergroten.
^ Geen willekeurig Monarch was ooit machtig
genoeg, om beftendig zo veele zeelieden
.; uicuöi. cc nouaen op zyn eigen Kosten ,
als enkelde Steden hebben kunnen, doen,
zonder enige kosten ter weereld. Éen Matroos
met zyn onderhoud, komt even duur
ja zelfs veel duurder te ftaan als een Kuiter,
in eigenwillige heerfchappyen ; en zy kunnen
(Bb 5) hm

( 3^4 )
hun ambagt of beroep niet leeren, met eens
voor enige zomermaanden flegts een zeclugt
te fcheppen , en rondsom de kusten van hun
land te zwieren ; maar zy verkrygen eerst
ervarenheid en ftoutheid , door veele en moei-
Iyke reizen tc doen , die hen tegen alle on«
gemak' en en gevaren verharden ; en daartoe
geeft hun de Koophandel alleen bekwame gelegenheden.
Het is ook voor enkele willekeurige Vors»
ten , hoe machtig en oplettend zy ook zyn
mogen niet mooglyk , zodanig ene geregelde
toevoer van Scheepsbehoeftens te hebben,
als men by vrye handeldryvende Volken in
voorraad vind. Daar toe moet "er ene geregelde
en onafgebroken handel plaats heb*
ben met die Natiën , welken die behoeftens
leveren moeten ; ene geregelde en zekere
loop van betaling , beueffens ene gedurige
aftrek, waar door de toevoer levendig
gehouden wordt. Dat alles is niet te
vinden in een Land . alwaar onderdrukking
Koophandel uitfluit. Wanneer de Vorst zich
al wil voorzien , wie zal hem veel betrouwen
, en gcfteld al eens, hy flaagt voor
de eerde keer ; wel dra zal de voorraad
ten einde zyn , eer weder nieuwe in de
plaats bezorgd is ; de betaling zal op zyn
tyd niet altoos volgen, en wat dies meer is.
Om deze en diergelyke redenen , dit beves-

C365)
vestigen de gefchiedenisfen , hebben nooit
onafhankelyke AHeenheerfchers , hoe machtig
zy ook te lande waren , ter zee geducht
kunnen worden, veel min biyven , en dat
vloeibaar Llement onder hunne heerfchappy
brengen. Het is waar , de Koophandel heeft
zomiyds als een verfchynfel, wel eens flauw
licht gegeven onder eigenwillige Hoven ,
maar zy verdween 'er wel dra , alzo zy 'er
geen veiligheid , vryheid en nodige befcherming
vond. Zy behoort alleen de vrye Staten
in eigendom , is aan Vryheid gehuwd ,
en kan de ruwe en trötfche handelwyze eens
Dwingelands niet verdragen. Enige voorbeelden
zullen dit ophelderen.
De rfihenérs den Koophandel in vryheid
dryveude , hoe gering cok anders van vermogen
, hebben altoos de geduchte macht
der' Perfiaanfche AHeenheerfchers kunnen vernederen
; en fchoon van alle hunne landen
ja zelfs hoofdzetel beroofd , hadden zy echter
nog machts genoeg , om talryke Vloten
te overwinnen , en de ondernemingen der
grootfte Legers te verydelen.
De enkele Stad Venetië , heeft zich door
haare zeemacht den meester getoond , van
't machtig Turkfche Ryk , blykens onder anderen
de neerlaag der Turken in het midden,
der voorgaande eeuw by de Dardanellen
; by welke gelegenheid de Venetianen,
in-

( $66 )
indien zy van hunne overwinning hadden
weten gebruik te maken , den Muzelman
uit Conftantinopolen ja geheel Europa zouden
hebben konnen verjagen : makende zich
den Sultan reeds gereed , om naar Azien
te vluchten.
Nog de Sophi van Perfün, nog de Groot
Mogol , nog de vgrfchr-ide'. Koningen die
aan de oevers van de Ganges heerfchen ,
no;j alle de opgeblaze Vorsten van Azie en
Africa , kunnen met al het goud en alle de
diamanten die zy bezitten , ter zee beftaan,
teg n de macht der B itfche cf Nederlandfche
O. I Comnagnien ; ja nauwlyks kunnen
zy hunne onderdanen, tegen enige weinige
zeerovers b»fchermen.
Spanjen met al zyn hoogmoed en de rykdommen
der beide Jndien , enig omdat het
despotisch geregeerd wierdt, kon het niet
ftaande houden , tegen enige weinige Provintien
, (wy meenen ons gezegend Vaderlandt)
die ondanks eenen kostbaarften oorlog
, door Vryheid en Koophandel tot die
verbazende hoogheid opklommen , dat zy
in minder dan honderd jaren , van eenige
visfers Dorpen met poelen en moerasfen
omringd, enen gedugten Staat wierden.
Vrankryk heeft ook met al zyne. ftaatkunde
, fchranderheid en vermogen , ja dat
meer

CS6>)
'meer is , met de uiterfte en kostbare po.
'gingen , nooit zyn heerfcliappy op de Zee
beftendig kunnen vestigen. Het is waar ,
met veel moeite en grote kosten , heeft het
wel eens , gelyk nu nog onlangs , groti
Vloten in Zee weten te brengen , overwinningen
te behalen en veele vyandelyke Schepen
te veroveren ; maar telkens nemen deszelfs
krachten af , terwyl die der vyanden
aangroeiden; en men kan in de gefchiedenisfen
de tyden vinden , waar in het niet
in ftaat was , om ds fchade van ene enkele
neerlaag te vergoeden , die in Holland
(trouwens het waren anderen tyden) binnen
minder weken tyds , dan 'er dagen gevogten
waren , herfteld zou zyn geweest. Zo
bezwaarlyk valt het voor de dienstbaarheid,
om den Scheepsprys aan de Vryheid te betwisten.
Zweden Deenemarken eindelyk, ('t geen
nog in onze dagen veeüigt ZGU bevestigd
worden) fchoon byna de enige bezitters van
alle de Scheepsvoorraad voor geheel Europa,
zyn nogthans met hunne verenigde krachten,
veel min ieder afzonderlyk in ftaat , om een
Vloot te bemannen en een geruimen tyd in
Zee te onderhouden, die het hoofd kan bieden
aan een Engelsen of Hollandsch Esquader
,* en men zou 'er al zyne agtinge en
kennisie van Staatszaken mooglyk aan kunnen
wagen, met te verzekeren, dat een ander

CS^8 )
der thans beftaande doch onnatuurlyk verièhynfel
in het Noorden , fpoedig wederom
verdwynen en verduisteren zal.
Aan Vryheid alleen moet oorlogs dapperheid
toegefchreven worden. Gelyk in vrye
Landen het Volk voor zich zeiven arbeid,
zo vecht het aldaar ook voor zich zelven ;
maar in eigendunkelyke heerfchappyen, heeft
het Volk 'er juist geen groot belang by, wie
hen te onderbrengt ,• want hun toeftand is
reeds zo fober als die wezen kan , en zo
dra eens Dwingelands Leger geflagen is-, is
ook zyn Land veroverd. Zyne onderdanen
hebben nog moed nog reden om voor hem
te vechten , en doen zy het, dan gefchied
het enig uit dwang en vreeze voor de yzere
roeden, waar onder zy bukken.
Wanneer een vry Land word aangetast,
zal in tegendeel ieder tot deszefs verdediging
willen vechten , omdat 'er ieder iets
heeft dat hem vry en eigen toekomt, en
dat hy verdedigt. Hy heeft zyn ftaat, zyn
welvaren , zyne bezittingen lief, en zal 'er
gewillig zyn leven voor wagen , liever dan
dat hy 'er iets van zou misfen , nademaal
hy teffens zyn gehele welftand zoude verlie.
zen. Daarom is het, dat kleine Staten waar
in vryheid bloeide, niet zelden grote Vorsten
overwonnen hebben , en dat deze laasten
niet in ftaat geweest zyn , om vrye Landen
an-

C 369 )
ders te veroveren , dan by ene onverwagte
overrompeling.
Is het waar dat zeemacht en Koophandel
alleen in vrye Landen beftaan en bloeien
kunnen , hetzelfde heeft ook plaats ten opzigte
van kunsten en wetenfchappen. Waar
geen vryheid is, vind men die niet, of ten
minsten in een geringen graad Niemand
immers zal gewillig flaven en arbeiden , dan
om daar door zyn welzyn , vermaak of
voordeel te bevorderen , en zich iets te
verkrygen dat hem ontbreekt. Geweld nu
is dikwyls gevaarlyk , en zo men het gebruikt
om zich iets toe te eigenen dat ons
niet toekomt , zal iemand altoos fchromen
door werken , door kunst of vernuftige arbeid
iets te vergaderen , en de lust daar toe
teffens met het vernuft en de werkzaamheid
, in hem t'enemale uitgedoofd worden.
In den beginne vergenoegden zich de menfchen
, met de vrywilüge voortbrengfelca
der natuur ; maar deze voorraad toen zy in
getalle vermeerderden, niet genoegzaam zynde ,
was hun naaste toevlucht den boezem deiaarde
te openen, en door dezelve met vlyt
te bebouwen, haar verborgen fchatten voor
den dag te halen : in dier voege kwam de
landbouw, het pooten en planten in de waereid.
Honderd menfehen kunnen door dien
ar-

( 37d )
irbeid.uit deingewanderi van onze gemeen e^nioeder,
overvloedig voedfel voor duizend anderen
voortbrengen, en juist word 'erook geen
groot getal vereischt, om de werktuigen van
den landbouw en wat verder de .akkerlieden
nodig hebben', te verzorgen: zo dat al 't ande.
re Volk fteelen of van honger fterven moet,
ten zy mogelyk de eigenaars der Landeryen
hrn de voortbrengfelen van hun Land voor
niet fchenken wilden, ofwel dat zy iets vinden
konden, waar voor zy ze kopen mogen.
In Landen nu, daar geene andere konften
geoeffend worden, dan de Landbouw en zulke
handteringen , die daar toe betrekkinge hebben
, hebben alle de overige inwoonders geen
ander middel om zich voedfel en dekfel te
bezorgen , dan zich zeiven te verkopen ; dan
flaven en afhanklyke onderdanen van hunne
Vorften of Heeren te worden. Ja dat meer is,
de meer vermogende zelfs, zullen hunne Larf.
deryen liever in wildernisfen laten leggen, dan
die bebouwen, indien zy by gebrek aan verruilingen
. uit derzelver voortbrengfelen geen
genot en voordeel trekken kunnen. In dien
droevige toeftand bevind zich het menschdom
nog ten huidige dage , in de meeste
Oosterfche despotifche Landen, in Poolen ,
het hooge gedeelte van Schotland en elders.
Het vervolg en Slot hier nd>

S J JT DES
TOELIGTENDE AANMERKINGEN
o v Ë & DE'
V R Y H E I D .
N iets kan den mensch verlosfen uit zodanige
verachte en ellendige ftaat , (te weten
, gelyk die waar in zich het menschdom
bevind in de meeste Oosterfche despotitche
Landen, in Poolen , het hooge gedeelte van
Schotland en elders) dan alleen het uitvinden
of aanleeren van konften en weetenichappen
: dat is , het vinden van meerder
en bekwamer middelen , om het le;'en gemaklyk
en aangenaam te maken , en het Volk
_ te doen geloven , gelyk het zulks ook ipoedig
zal begrypen , dat 'er , behalve die dingen
, welke de natuur volftrekt noodzaaklyk
gemaakt heeft, ook nog anderen zyn , die
het leven gelukkiger en aangenamer kunnen'
maken : en zo helpt de overdaad der armen,
de ryken aan brood.
Zyn de menfehen eens voor. de onge-
STAATSM.MENG.NOV. (CC> mak

( 37» )
makken van honger en koude beveiligd, de
begeertens naar gemak , naar verciering,
overvloed en befchaafdheid, zullen wel haast
geboren worden. Dezen zullen zeer fchielyk
nayver , eerzugt , vercuisting , beneffens
drift naar grootheid en vermogen voortbrengen
,* en wanneer alle die neigingen wel geregeld
worden , het geluk , de rykdom en
veiligheid der onderlinge Maatfehappy bevorderen.
De noodzanklykheid is de moeder der uitvinding
, en de inbeelding die van de noodzaaklykheid.
Overal dierhalve waar het Volk
gelegenheid genoeg kan vinden , om aan de
kost te komen , zal ook volks genoeg zyn.
Maar, helaas ! In veele Landen is het Volk
by gebiek aan andere kostwinning wel genoodzaakt
, of hunne naburen te beroven , ja
te vermoorden, of hunne grooten na te lopen,
en derzelver niet zeide onrechtvaardige oorlogen
, dwaze partyfehappen of befpottelykè
buitenfporigheden te volgen; en daar voor
met groote moeiten , gevaren , honger en levens
verlies , armzalig een afgebedeld onderhoud
te genieten.
Iedere ftaat dierhalve , die zyne onderdanen
beeter aanmoedigd dan zyne naburen;
die hen meerder werk en groter beloning
voor dit werk verfchaft ; die door zulke
loffelyke middelen hunne levenftand aangena-

( 373 >
Hamer maakt, en hun goed en bloed' beveiligd
; zodanig een Staar, moet noodwendig de
inwoonders van andere Landen tot zich trekken
: want natuurlyker wyze , kiest ieder
veilkheiu boven gevaar $ overvloed boven
armoede, en een gelukkig boven een ellendig
leven. De Spaanfche Natie verloor meer
by 't verlies harer vryheden en het uitdryven
der Mooren , dan zy by de goud en zilvermynen
van Mexico en Peru won , ja by
al bet goud , zilver en diamanten der geheele
aarde kon winnen.
Dat men zich verzekerd boude, dat overal
waar de vryheid in redelyke mate te vinden
is , aldaar ook aanmoeding van vernuft
en -arbeidzaamheid is ; want immers , het
Volk werkt 'er voor zich zeiven , kunnende
aan niemand de voordeden ontnomen
worden > dié hy zich door zyne vernuftige
of werkzame arbeid verkregen heeft. En
wat moet daar uit voortvloeien ? Dat aldaar
ook de grootfte ryfrdommen te vinden zyh.
De Republiecq der Vereenigde Nederlanden
en Groot Britannie, leveren 'er de onwederfpreeklykfte
bewyzen van op.
Daar veel geld is \ kan men het tegen
matiger ja lagen prys bekomen , en den handel
kan dierhalve nergens zo goed koop als
in vrye landen gedreeven worden ; terwyl
het ene onbetwistbare waarheid is, dat hy
(Cc 2 die

C 374 )
die zyne waven of goederen tegen de rnins^
te prys kan geeven , meester van de markt
is. Zie daar de voordeelen der Koophandel
, uit genot van de gulde vryheid voortspruitende,
Onkunde van kunften en Wetenfchappen
en van alles wat goed is , vergezeld met armoede
, ellende en verwoefting , word merendeels
by Dwingelandy gevonden en door
dezelve voortgebragt. In alle de grote Keyzerryken
van Marocco , Abisfinien , Perfien
en Indien , is 'er onder de inboorlingen geen
een bouwkundige van enige bekwaamheid,
in alle die landen te zamen vind men nauwlyks
enige goede huizen , dan die onder opzigt
van Europeezen of door dezelven gebouwd
zyn. De Ethiopiers hebben nauwlyks een
goed kunstwerker onder hunne Natie, zynde
de Jooden hunne Weevers en Smids ;
en wat hunne eige kunftmaren aanbelangd,
hunne ellendige trompetters en hoornblazers
fchynen nog wel de voortreffeiykften
te zyn. Toen de jefuiten in dat Land enige
Kerken en Kapellen begonden te bouwen
, geraakten aiie de inwoonders in oproer
, dewyi zy die voor zo veeie fterktens
én Kafteeleri aanzagen. Hunne verdere toeftand
is van den zelfden aard , want zy zyn
ten uiterfte ellendig .. niet tege^ftaande de
voortrefiykneid en vrugtbaarheid van hun
Landt. Zoo weinig voordeden brengen Gods
goed-

( 375 )
goedheden zyne fchepfelen toe , daar ee»
Dwingeland die als met zyn adem wegblaasd,
Egypte , om nog een voorbeeld by te
brengen was eertyds de moeder der kunsten en
wetenfchappen, en de leermcesteresfe der Grieken;
dog toen het zyne vryheid kwytraakce,
verloor het mei een , gelyk alle andere Natiën
in zulk een geval , alle zyne befebaafdheid.
De Pyramiden wierden door de eerften der
dwingelanden gebouwd , eer de kennis van
konften nog by hen verloren en het Land
geheel ontvolkt was ; want naderhand zou
het voor hen niet mooglyk geweest zyn;
de gamfche tegenwoordige macht van het
Turkfche Kyk , al waren de Muzelmannen
zelfs zo onbedreven met als zy zyn, zou te-,
genwoordig niet in ftaat zyn , om diergelyke
gevaarten te ftichten,
„ Tot aan den tyd toe dat Ramphünitus re-
„ geerde, zegt Herodotus, verhalen de Egyptenaren
, dar de Vryheid onder hen bloeide
en dat 'er niemand boven de wetten was."
Maar Cheops zyn opvoiger , in alle buitenfporigheden
uitfpattende , gebruikte volgens
zyn verhaal honderdduizend onderdaanen,
enig om Steenen aan te dragen, en volgens
Diodorus Siculus zoude 'er driehonderd en
zestigj duizend menfehen, tot die flaverny zyn
gebruikt geworden-
|STaderhand namen de Egyptenaren in on-
(Cc 3) kun-

( 37&" )
kunde , onbefchaafdheid en lafhartigheid toe,
in dier voege , dat elk die hen aantaste meest
altoos zeker was |, van hen te zullen overmeesteren
; en wanneer zy zich al eens verdedigden
of goede weerftand booden , was
het door hulp van een bende vr5'e Grieken;
die ook met dat oogmerk doorgaans door de
Vorften van Egypte op de been gehouden
wierd.
Het is waar , een of twee der Ptolomeen
ondernamen wel, om de konften en wetenfchappen
onder hen te doen herleven , dog
die ondernemingen waren vrugteloos. Zy
waren reeds lafhartige Slaven geworden ,
niet meer bekwaam om de voordeelen en
waardy te kennen en te bevorderen van die
Vryheid , daar zy zo lang van waren beroofd
geweest. De Grieklche konftenaars
en Leermeesters hadden alleen de eer van
alle verbeteringen , gelyk zy 'er ook inderdaad
alleen de uitvoerders van waren. De
Romeinen lieten 'er naderhand menig gedenkteken
van hunne grootheid en befebaafdheid
na ,* maar toen hunne vrye Regeering
een einde nam en dwingelandy aan 't roer
geraakte , verfpreide zich de barbaarschheid
en woessheid over hun gehele ryksgebied,
en nergens krachtiger dan in Egypte: 't welk
nog • ten huidige dage tot niet anders verftrekt
als tot een prooy voor diefagtige en
roofzugtige Arabieren , of onderdrukkende
- '* en

( 377 )
cn verflindende Turken. Dan hier genoeg
van.
Veilig , gelukkig en onaf hankelyk te leeven
, is het doelwit en uitwerkfel van de
Vryheid Elk mensch leeft gaarne naar zyn
eigen zin en verkiezing. Niemand zal ligtelyk
zich een Meefter kiezen , indien hy 'er
een misfen kan , en 't is alleen ene wezentlyke
of ingebeelde noodzaaklykheid , die hem
een dienaar , creatuur of afhangeling van
anderen doet worden.
Alle menfehen zyn daarom met zekere
drift behebt, om zich eigendommen te verkrygen
en die te behouden , nedemaal eigendommen-
en goederen de beste middelen zyn,
om zich in die onaf hankelykheid te handhaven
, waar na alle menschen beftendig haken.
De zodanigen zelfs , die meer dan anderen
afhanklyk zyn , hopen en wenfehen
altyd , dat het hen nog eens mag geb2uren,
t'eniger tyd onaf hankelyk te zullen worden
; en die eigendommen of goederen,
die zy in hunne afhankelykheid verkrygen
of hoopen te verkrygen , zien zy als de
middelen aan , die hen eenmaal uit hunne
dienstbaarheid zullen verlosfen , en hen hun
eigen Meefter zullen doen worden. En gelyk
het geluk der menfehen door onafhankelykheid
, en deze onafhankelykheid. door
bezit van goed en eigendom verkregen wordj
(Cc 4) zo

378)
20 word wederom dit bezit van eigendom»
jnen , door de Vryheid alleen beveiligd en
tegens alle gevaren verzekerd , door de wetten
der Vryheid : wetten die met aller toeftemming
gemaakt , ook zonder dc toeftemming
van allen niet kunnen worden verme»
tigd of veranderd.
Alle deeze voordeelen dierhalve , zyn alleen
de gaven en de gevolgen van de Vryheid
, en kunnen ook maar alleen in vrye
Landen gevonden worden; alwaar het gebruik
van macht aan de ene zyde bepaald ,
en het bezit van alle eigendommen aan de
andere kant verzekerd is ; alwaar de ene zonder
beteugeld en beftraft te worden, hare
palen niet kan te buiten gaan , nog de andere
zonder hoop van herftelling benadeeld
worden ; alwaar het Volk geen Meefter
kend , dan de wetten en die 'er door de wetten
toe gefteld zyn ; alwaar beide Wetten
en Overheden gemaakt worden door hen,
cie het Volk vertonen , en hun niets word
afgevergd, dan het geen hun de wetten afvördei
en ,• alwaar eindelyk zy , die hun meer
afeischen . dan de wetten torftaan , door de
wettén (ir af baar zyn, ende Wetgevers zelfs
aan hume eige inzettingen gebonden, even
gtbk aiie anueren , derzelver gevolgen ondergaan.
Hoe is bet nu toch mooglyk , daar Ae
Vry-

( 379 >
Vryheid niet alleen alle de vorengemelde
voordelen aanbrengt , maar ontelbare anderen
, weike kortheidshalve hier niet aangehaald
zyn ; hoe is het mooglyk, dat 'er menfehen
gevonden kunnen worden , buitenfporig
genoeg , om voorftanders van onafhankelyke
Regeering of Heerfchappy te
zyn ? ,
Waarlyk , zy redeneeren even zo onwetend
als averregts , en bouwen zonder enigen
goeden grondflag ; want , terwyl zy
voor eene onbepaalde onderwerping aan
s'Vorsten wil pleiten , moeten zy noodzaaklyk
een van beiden onderftellen , of dat alles
wat uit kragt en op den naam van het
hoogfte gezag word uitgevoerd , inderdaad
de eigen wil en 't welbehagen van den Vorst
is, of anders , dat de wil van zyne Staatsdienaren
ook onbepaald is , en hunne bevoelen
onweerftaanbaar zyn : zo dat alle zyne
Amptenaaren , Bedienden en uitvoerders
van zyne geboden , zo wel onafhankelyke
Monarchen als hy zelfs zyn moeten, 'twelk
niemand van gezonde herfenen zal ftaande
houden: of dat de Monarchen zelfs alles
wat 'er gefchied, in perfoon onmiddelyk uitvoeren
, het welk wederom niet minder ongerymd
te fteilen is. En waarlyk , zulka
Vorften hebben zelfs het minfte deel van
hun eigen macht 5 en weten zelden wat 'er
CCe 5) ge-

( 3*0 )
gel eurd , of laaten zich 'er weinig aan gelegen
leggen.
Men vestije maar eens het oog op het
Turkfche Ryk. Den Groten Heer bemoeid
zich 'er met niets , dan met zyne vermaken
, met de grillen van zyne ftommen en
poetfemakers , of hóud zich op in 't gezelfchap
van zyne Vrouwen, die hem zyne Basfaas
uit alle Landftreken toezenden. Zyn
macht is volftrekt onaf hankelyk. Zyn wil,
dat is, zyn drift, zyn grilligheid of woede,
is zyn enigfte Wet , en 't gezach van dien
Stedehouder van God kent geen andere pa.
Jen. Uit kragt van die geheiligde oppermacht
ftaat het hem vry , ieder dien hy wil,
te berovsn , cn nieman 1 zyner onderdanen
mag daar over klagen. De braaffte lieden
mag by op de fchandelykfïe en onmenfehejykfte
wyze van kant helpen , en de fnoodtte
booswichten tot de hoogfte waardighe.
den verheffen , zonder dat iemand vragen
mag, waarom ?
Dog de onbepaalde macht die den Sultan
bezit , word behendig buiten zyn weeten ,
door zyne Staatsdienaren misbruikt. Deezen
geven hem cn zich zeiven werk. Hem,
dqor hem zyn plicht geheel te doen verwaarlozen
en met verwyfde vermaken bezig te
houden $ zich zeiven , door zich aan 't hoofd
van

C 381 )
van 't ryksbeftier te ftellen , en hunne byzondere
fnode oogmerken en handelingen ,
met zynen naam en gezach te bekleden.
Hy draagt de kroon en leeft'in ongebonden
dheid , terwyl zy den Sch enter v.waien
en het Voik uitzuigen om hunne koffers te
vullen- De Groot Vizier of eerfte Staatsminifter
, is 'er inderdaad Koning over zyn
Meefter. Hy heeft de kragt van 't Keizerlyk
gezag in handen , en bediend het Ampt
van Groten Heer. En wat de Basfaas aanbelangd
, dezen misbruiken hun gezag en
gaan eigenwilliger te werk dan de oultan
zelfs, zynde hun enigfte oogmerk en bezigheid
, op eene fpoedige wyze groote fchatten
te vergaren. De Sultan is intusfen gedwongen
zulks door de vingeren te zien ,
en g^en magts genoeg hebbende om hen te
beteugelen en te beftraffen , die rovcryen
en bujtenfporigheden te ontveinzen, alzo zy
het krygsvoik meer tot huü wil hebben, dan
hy zelfs.
* Wat de burgerlyke Amptenaren en Rechters
onder de Turken aangaat , dezen doen
ook wat zy willen , en vellen vonnis naar
dat het hun in 't hoofd komt : want vermids
alle hunne gefcbreven wetten in den
Alcoran , een boek van geen grote uitgeftrektheid,
te vinden zyn , zyn d.e ook zo
dubbelzinnig uitgedrukt , en met zo weinig
nauw-

C $82)
myw^eurighejd te nedèr gezet, dat de Ca»
dis die altoos naar hunne zinnelvkheid draien
kunnen ; en daar zy zonder Kbg'er beroep
vonnisfen . veranderen die rooi" en fel -«p.
zugtige -Aroptenaars hot reek in onderdrukking-,
en bedienen zich 'cr van , om hunne
gierigheid te vc-zad;,en.
Zie daar bet tafereel van den regten aard
en de uitwerkfelen ener. wettelofe rnagt ,
die in een man refidecrt ! Ieder zyner Diena
en zal ze zich aanmatigen , en door een
dwingeland te maken , maakt men 'er dus
veelen Nademaal deeze zoort van magt,
alleen door gevvc'denary en onderdrukking
verkregen en onderhouden word , zal elk ,
die enig deel m derzelver uitvoering , beltier
of verdediging iicefc , ook een geweldenaar
en onderdrukker zyn Gelyk niemand
enkel en alleen om eens anders wille ,
maar om zich zelve , niet om eens anders
maar om zyn eigen voordeel onrechtvaardig
te werk gaat ; zo zullen ook de dienaars
der dwingelandy in naam van hun
Meester , alleen voor zich zeiven plunderen
en rooven : kortom , de knecht zal niet beter
zyn dan den Heer.
Geen Stadt is 'er in 't geheele Turkfche
Kvzer-yk , die niet haren Sultan heeft ,
er hy die zich te Conftantinopo'en ophoud,
is mislchien de vadtigfte en lafhartigdfte van
al-

(3*3 )
allen .' zo dat de Turkfche regeerihgsforrd
wezentlyk niet anders is , dan ene daaglykfche
algemeene plondering en ene onderlinge
naacyver der Amptenaren wie best
plukken en meest fchrapen kan.
Het onderdrukt en ellendig Volk intus*
fchen , hoe zeer het geplaagd en mishandeld
wordt , heeft nooit herftel en verbetering
te wagten ; want fchoon wel de Kyjzerlyke
onderdrukker , dikwerf zyne minde*
re onderdrukkers , die hy in dienst heeft ,
op zyn beurt plunderd en hen van buit en
leven beroofd , zo word nogthans den ftaat
der verdrukten daar door niet verbeterd ,
alzo 'er nooit vergoedinge van fehaaden ge>
fchied.
Onafhankelyke Allceaheerfchappy dierhalve
, en 't beftier over allen , van den
wil alleen van een man te doen afhangen ,
is even zo ongerymd als ftrydig tegen de
retelen. der gezonde reden ; het is veel eer
éne vermenigvuldiging van Oppervorften, en
inderdaad de ergfte ibort van Oligarchie of
heerfchappy van wynigen.
Stel eens , dat wy verplicht zyn , blindelings
te gehoorzamen aan den wi! van een
Vorst , zyn wy daarom verplicht om ons
blindelings te onderwerpen aan de bevelen
van zyn» gefnedenen , meestresfen of ja-

( 384 >
nitzaren , die ons buiten zyn weeten of
tegen zyn wil onderdrukken ? De zendelingen
, zaken en bedienden der Dwingelanden
, zyn althans geen gezalfden des Heere t
Hoe zullen wy hun wil onderscheiden van
des Vorften wil , die 'er mogelyk dwars
tegen ftrydt ? Hoe weten wy, of de Vorst
misfehien wel in 't geheel iets bevolen heeft,
en of alles niat een eigen uitvinding is ?
Zulks heeft, byna altoos plaats in eene alleenbeejfching
, om dat 'er anderen in plaats
van den Vorst en bovendien den Vorst zelve
regeeren.
ïs zulk ene regering ook op Goddelyk
Recht gegrond ? Laat ons dan , zo men
dit beweeren wil, niet langer tegen de regeeringloosheid
of Anarchie uitvaaren ! Want
fchoon daar door , wel alle regeering afgefchaft
en vernietigd zynde , aan ieder der
vryheid gelaten word iom te doen wat hy
wil, word hem nogthans het recht gelaten om
zich te verdedigen. Zo ene regeeringloosheid
daar cn boven ,• waar in een yder volftrekt
onafha r
>kelyk is , kan onmooglyk van
langen duur zyn , en zal wel haast wederom
te regt en op order gebragt worden.
Maar alleenheerfching , daar alle Amptenaars
trapsgewyze , minder of meerder dwingelandy
oeffenen ; daar weinigen van, den enen
kant , alles doen wat hen lust , met
de meesten van d' andere kant; daar wreedheid

( S*5)
heid en begeerlykheid onverhinderd den meester
fpeelen ; daar de buitenfpoorigfte oppermacht
geene palen , de zwaarfte en iarhmerlykfte
onderdrukking einde nog hulpmiddel
heeft ; daar de fnoodfte en fchuldigfte
voorfpoedig zyn, en niemant veilig is; daar
eindelyk , het gezag alleen door geweldenary
onderfchraagd wordt , en ieders bezittingen
voor de roofzucht der krygsknegten
bloot ftaan; zulk ene volflagen alleenheerfching
is waarlyk veel erger dan eene volflage Anarchie:
naedemaal ze niet aan allen zonder onderlcheid
de vryheid laat, om naar hun goedvinden
te handelen. Het is ene regeeringloosheid,
die maar d'ene zyde dat voorrecht geeft,
fchadelyker uitwerkzelen voortbrengt, en geene
hulpmiddelen overlaat.
Hier uit blykt ook wyders, dat geen menfehen
of maatfehappy in vyligheid of gelukkig
leven kunnen » zonder zekere en uitgedrukte
wetten , die den magt der Overheden
paaien ftellen ; den maat van gezach
zo wel als van onderdanigheid regelen , en
de buitenfpoorigheden beide van Vorst en
Volk beteugelen.
Het is ene eeuwigdurende waarheid , dat
de aard van een Volk zich voegd en fchikt,
naar die van deszelfs Regeeringswyze , en
dat het , gelyk het gelukkig of ellendig is.,
ook goed of kwaad zal zyn , naar mate dat
deszelfs beftier en regeerders goed of kwaad
zyn.

zyn. Uit dien oorfpronk koomt inzonderheid
deugd en vroomheid , of de verbastering
en goddeloosheid der Volken voort.
„ De Vorften , zegt Machiavel , heb-
„ ben geen goede reden , om over de o-
„ vertredingen en 't wangedrag van hunne
„ onderdanen te klagen , dewyl de agte-
„ loosheid en het bedorve voorbeeld der
„ Vorften zelve , de enige oorzaak der ver-
„ bastering van het Volk is. Dat de Menj,
fchen dezer tyden zo berugt zyn door hun-
„ ne diefftallen , plonderingen en weder-
„ zydfche roveryen en diergelyke buitenfpo-
„ righeden , heeft men enig en alleen aan
4» de geweldenaryen en roofzugt van hunne
„ Regeerders te wyten. . Roman ien was een
Landfchap vol ongebondendheden en boos-
„ heid ; yder dag en beuzelagtigfte voorj,
vallen gaven aanleiding tot moord en roof.
Niet juist om dat het Volk , gelyk fommigen
valfchelyk beweren willen , van
' }, natuur fnoder en godlozer dan enig an-
„ der was ; maar omdat zelfs verbasterde
„ Vorften met dat bedorven voorbeeld voor-
„ gingen. Want deeze , fehoon arm ,
echter in grootsheid , pracht en overdaad
, (de waare oorzaken hunner armoede)
willende leeven , werden daar
„ door genoodzaakt , om tot de grootfte
buitenfpoorigheden ter verkryging van geld
„ te vervallen en lieten in der daad geen
mid*

C 387 )
„ rhidde! onbeproefd , om 't zelve machtig
s, te worden."
&
, Om hunne andere wegen van afper"
„ zing voorby te gaan ; 't was een hun"
„ ner verfoeilyke Ontwerpen tor dat einde,
„ om tegen deze of gene dingen wetten te
„ maken , en nadat dezelve afgekondigd wa-'
„ ren , dé eerften te zyn om te overtre-
,. den , en daar door anderen aan te moe-
5, digen om derge'yks te doen- Niemand
„ wierd ook over het verbreken dier wet-
„ ten aangefprokcn of geftraft , zo lang tot
„ dat zy 'er genoeg in de fchuld ingèwik-
1$ keld zagen ; en dan eerst Wierden die
„ wetten met alle mooglyke nauwkeurig-
„ heid en geftrengheid uitgevoerd ; niet uit
„ iever voor de gerechtigheid , maar uit ené
„ roofgierige zucht, om de boétens in han-"
„ den te krygen."
„ Hier uit volgde eindelyk , dat het Volk
„ door zware geldbreuken en beroving ver-
„ armd geworden , ook gedwongen wierd
„ dezelfde gevveldenaryen te gebruiken tegen
„ zulken, die het overmogt. Düs wierd
„ het Volk niet Zo zeer gekastyd omdat het
„ kwaad deed , dan wel onderrigt hoe het
„ dat doen moest: en deszelfs wangedrag
5, was men alleen aan de goddeloosheid en
,, onrechtvaardigheid der Vörften vedchuï-
J, digd."
STAATS. MBNG.NOV. (Dd) Dü$

( 388 )
Dus leven zulke Hoven door gedurig
op de bezittingen en het welvaren van 't
Volk te azen , en onder alderhande blauwe
voorwerdfels te roven dus Ieren zy hun
Volk alle deugd en eerlykheid verbannen ,
en eikanderen plunderen ; ja maken door
het eerst te plunderen, verder hetzelve noodzaaklyk.
Zo natuurlyk , gemakkelyk en onvermyJeiyk
, gaat de geest der Regeerders
tot de onderdanen over , die altyd , eer zy
'er zelfs toe vervallen , door hunne beftierders
, in verbastering en verdorvendheid onderwezen
worden.
De echtfte verhalen van de Regeering
van China , en de wyze voorzorgen die 'er
door de wetten gedragen worden , ter beteugeling
van de geduchte magt des Keizers
, zeggen. „ Eigen belang is by den
Keizer een drangreden van geen minder
35 gew'S 1
dan de eer, om de oude gewoon-
,. tens op te volgen , en de wetten aan te
„ kleven , die op ene zo voor hem voor-
„ del ;
ge wyze ingefteld zyn ; dat hy ze,
„ zonder zyn eigen gezach duidelyk te benadelen
, niet verbreken of veranderen kan,
„ zonder zyn Keizerryk in verwarring te
„ hdpen. Want van dien aard is de Chi-
3, neefche Natie, dat , wanneer de Keizer
„ zich door zyne driften vervoeren laat,
en het bellier der zaken verwaarloosd,
„ dio

C S89 )
„ die zelfde verkeerde geest zyne onderdanen
bevielen zal."
„ Yder Mandaryn zal zich als dan voor
„ opperheer van zyn Landvoogdy of Stadt
„ aanzien ; de eerfte Staatsdienaars zullen
„ de Ampten en bedieningen aan eerlozen
„ en dwazen verkopen ; de Onderkoningen
„ zo veele dwingelanden zyn ; de Land-
„ voogden geen regel volgen , geen recht
j, of wetten kennen , en net Volk dus onj,
dérdrukt , zal tot muitery opgehitst wor-
„ den ; fchelrcen en rovers zullen verme-
„ nigvuldigen , by gantfche rotten en geweldenary
plegen, en alle gelegenheden
„ waarnemen om de vrede en rust te ltoren",, 1
,. Zulke beginfelen hebben de jammer-
„ lykfte gevolgen voort gebragt, en China
„ onder het juk van vreemde Meefters doen
„ bukken. Daarom is de veiligfte weg ,
j, welke de Keizer tot bewaring en verze-
„ kering zyner Kroon kan inflaan , de wetten
te gehoorzamen , en zich aan dezelve
„ gewillig en volkomen te onderwerpen."
Een onafhankelyk Vorst en zyne onderdwingelanden
, bieden elkander onderling de'
hand. Terwyl hy door hun middel zyne
driften *, gierigheid en begeertens voldoet,
bevorderen zy hunne byzondere oogmerken
, door van zyn gezag misbruik
te maken. Hy gebruikt ze als zyne werk-
(Dd 2) tui-

C 390 ;
tuigen, en word van hen om den tuin geleid
; en fchoon wel hunne byzondere belangens
dikwyls verfchiilen mogen , zyn zy
het nogfhans altoos eens , in het ffuk van
overheerfing en onderdrukking. Is 'er dierhalve
fomtyds ftryd onderhen , 't is alleen
over de meesterfchap en dwingelandy; want
dwingelandy is het tog , die ze alle ademen,
begunftigen en oeffenen.
Schoon al eens de hogere en lagere Dwingelanden
, gelyk dikwyls gebeurt, elkander
vernielen , het Volk nogthans , hoewel het
ftraf ziet oeffenen , voelt daarom geen verligtmg.
Die met ene yzere roede getugtigd
wordt, voelt 'er de fcherpheid ert zwaarte
van. Een Dwingeland gaat doorgaans van
kwaad tot erger voort , en laat doorgaans
een opvolger na , die nog erger is dan
hy-
Hoe onuitfpreeklyk is dan niet, de fteeds
aangroeiende ellende der onderdanen , wier
ketenen daaglyks vermenigvuldigd en verzwaard
worden. De dood van een Dwingeland
helpt hen niet , indien de dwingelandy
niet teffens met hem flerft. Zyn oppermacht
is van dien aard , dat zy verwoesting
en 't bederf zo van het algemeen, als
van ieder in het hyzonder te weeg brengt.
Zy kent geene grondregelen van recht of
barmhartigheid.; maa'r ziet ze aan voor hoog
ver

verraad : zy houd zieh ftandvastig aan zet.
regeJen , die 'er dwarsdraads tegen ftryden,
en haare ftaats Amptenaren , zullen die ge*
trouwe dienaren heeten , moeten hunnen
Meester in boosheid gelyk , en zo wel als
hy, dwingelanden zyn.
Het is veel gemaklyker, vrye lieden dan
Slaven te regeeren. Wel is waar , vrye lieden
gaan zomtyds verder in het weerftreyen
van onrechtvaardige geweldenaryen ,
dan flaven durven en kunnen doen , nademaa!
zy meer verftand , moed , dapperheid
en k#gt bezitten ; maar dat zy moeilyker
te regeeren zouden zyn ; is 't enemaal onwaar
, hoe /eer ook de voorftanders der eigendunkeiyke
regeeringen zulks beweeren.
Men zegge liever , dat het niet gemaklyk
valt hen te onderdrukken , omdat zy weerfpannig
zyn , wanneer men zulks wil ondernemen
; en deze hunne weerfpannigheid heeft
in 't algemeen geen andere oorzaak, dan dat
zy een onderfcheid weten te maken , tusfen
Regeering en onderdrukking : ene onderfcheiding
die hunne onderdi ukkers of overheerfchers
maar al te zeldzaam maken , en
daar Slaven tot onderdrukking geboren, geen
kennis van hebben. Regeerkunde ook , is
inderdaad een zaak , daar verre het groot.
Ite gedeelte der wereld weinig van weet.
Eene regtmatige uitvoering , van vastgefMde
redeiyke wetten , gemaakt met toeflem.
CPd 3) mitjg

C 392 )
ming der Maatfehappy , aan de ene kant
en ene billyke onderwerping aan die zeifde
wetten ter andere zyde , heet regeering :
maar eigendunkelyke wil, onbepaalde en grillige
drift , wreedheid en onderdrukking ,
heeft met regeering niets gemeens en roeit
ze uit.
Al wat goed en wenschelyk is , kan onder
dwingelanden van geen lange duur zyn.
Zelfs worden zy door al wat veragtelyk is ,
cn door een algemeen verderf onderfteund ,
en leven by de ondergang van het menschdom.
Zo lang goud en zilver nog in de mynen
rust, is het onder 't beryk van fchuppen
en houweelen , en kan door arbeid tót
voordeel en gebruik bekwaam gemaakt worden
; maar in de fpelonk eens öwingelands,
is het onherftelbaar van 't gebruik der menfehen
afgefloten. Alexander vond in de Perfifche
Schatkamers groter rykdommen , dan
vrye lieden nodig zouden gehad hebben, om
'er de geheele waereid mede te dwingen,
in die van den Groot Mogol beweerd men,
dat 'er meer bedolven leggen dan 'er gevorderd
zou worden , om 't grootfte en magtigst
Ryk van ons Europa te kopen. Intusfen
, ondanks zulken grote fchatten, worden
de onderdanen onder eigendunkelyke
Vorsten , nog daaglyks geplukt en uitgezogen.
Door

( 393 )
Door 'deze en diergelyke onmenfchelyke
middelen , vervallen de heerfchappyen der
Dwingelanden tot dien ftaat, welke, wy reeds
genoegfaam befchreven hebben : zy worden
woest, onbevolktJ, regte fchuilhoeken voor
zulke wreedaardtige ministers en verfcheurende
roofdieren, die zich liever in barre woes»
tynen , onbewoonbare wildernisfen , dood.
fche en ontvolkte Steden ophouden , dan onder
hec gezelfchap van vrye menfehen , in
gelukkige Landftreeken, met ryke en machtige
Steden voorzien , gepropt met inwoonders
die in vryheid leven , en moeds genoeg
hebben , om ze des noods te verdedigen.
Waar zal eindelyk die gruwelyke verwoesting
, die aangroeiende ontvolking van Landen
op uit lopen ? Eindigd het daaglyks
verval van 't menfchelyk Lighaam , met
eenen gewisfen en onvermydelyken dood ,
waar kan dat voortlopend en aanhoudend
verval van 't menfchelyk geflacht , anders
mede eindigen , dan met deszelfs geheele
uitroeijing ? Blyft de waereid dierhalve nog
enige eeuwen in dien jammerlyken toeftand
van daaglykfche verwoesting , het geheele
menschdom zal verloren gaan , eer nog de
waereid zelve verloren gaat.
Nog by s'menfchen geheugen hebben zich
verfcheide Dwingelandyen opgeworpen, als
,(Dd 4) zo

C 394 )
20 veele nieuwe Landplagen , en even als
deeze . maar met een aanhoudender en algèmeenpr
verwoesting , gantfche gewesten,
ryk , volk en vryheden , bedorven en
omgekeerd. En , gelyl: de dwingelandy ,
even a!s alle andere rampen die zwaar drukken
, daaglyks ondraagiyker wordt , zo
ook moei- de toefhmd der menfehen die er
onder leeven , ook noodwendig daaglyks
verergeren , en ; hun ge al afnemen. Maar
fchoon hun getal gekrenkt is , de eisfehen
eei;s dwingelands pogthans biyven dezelfde ;
zyr roofzucht even grqot , zyne verkwistingen
en knevelaryen even buitenfporig.
Dat 'er in der daad 't zy ten heele 't zy
ten deele , zodanig ene vreeslyke verwoesting
onder Volken op de waereid plaats heeft,
geloven wy dat onlochenbaar is , even zo
min , als dat zulks het wezentlyk algemeen
en onvermydelyk gevolg van uwingelandy
is. Zy is zo klaarblyktlyk de oorzaak van
alles wat fchadelyk of verderflyk kan genoemd
worden } dat indien God den Satan de uitvinding
van het beste middel had overgelaten ,
om de waereid te verdelgen , dees laaste
ongetwyffeld de dwingelandy zou uitgevon*
den hebben , als daar toe het gefchikfte.
De adem eens dwingelands , vergiftigd al
wat goed is ; veranderd zegening en overvloed
in vloek en behoefte ; grote fteden
in

C 395 )
in wildernisfen en derzelver ryke Burgers in
beedelaars en zwervers. Steeden zou men
kunnen opnoemen , die, zo lange zy door
hunne eige wettige Overheden geregeerd wierden
, Leegers zouden hebben kunnen onderhouden
, dog nu flaafsch geworden , hunne
beheerfchers nauwlyks de kost kunnen
beeven.
De onafhankely';e Vorften van Europa ,
wel is waar , hebben zich nog geen meesters
en eigenaars van den Grond verklaard ,
gelyk in Azie , en 't Volk heeft nog een
1'oort van eigendom ; maar hoe lang zulks
duren zal , is niet wel te bepaalen. De
ftaat der onderdanen althans verbeterd niet
veel , en den Adel eertyds ryk en machtig
, word merklyk vernederd en verarmd.
Europa heeft op ibmmige plaatfen de Turkfche
regeringwyze ingevoerd , en zulks metzo
een goed gevolg , dat men fomtyds liever
in de Turkfche heerfchappy zou willen
leeven.
Vryheid ! Slaverny ! wat verfchild de ene
naam van d'andere 1 Hoe beminneiyk is de
eerfte , de andere verfoeilyk.' Vryheid is
in ftaatkunde een vonnis ter vryfpreking,
Slaverny vsn veroordeling , en beider voorvechters
verlchdlen van elkander , als ligt
en duisternis , als dood en leeven.
Zie daar een flaauwe fchets van de heer,-
(Bb 5) Jy-

C 39O
lyke voordeelen der Vryheid , en de tegenovergeftelde
jammerlyke uitwerkzelen , van
onmeedogende cn alvernielende Dwingelandy
Eene volkomen be r
chryving gaat het
menfchelyk vernuft te boven , want geen
tong is welfprekende , geene woorden zyn
zinryk genoeg , om de verhevenheid der
denkbeelden uit te drukken.
Die nooit onder het juk van jammerlyke
en drukkende Dwingelandy gezugt heeft ,
kan zich geen regt levendig denkbeeld maken
van ene rampzaligheid die hy nimmer
voelde. Het maakt de gemoederen van hen,
op wier fchouders het drukt , gevoelloos en
neerfiachtig zynde hun geest niet vry en
verheven genoeg , om hunne ellendige toeftand
in alie zyne deelen te bevatten , laat
ftaan , met zyne eigen kleuren af te fchildercn.
Zy, die de heertyke", beminnelyke en
onwaardeerbare voorrechten der Vryheid bezitten
, weten dat zy nooit 'te' duur gekogt
en bewaard kan worden. :
Zonder de
Vryheid is de waereid een wildernis, het
Je yen een last en onvylig. De dood is den
tol, d.e wy allen aan de natuur fchuldig
zyn , en ftaat ons , onder welke gedaante
hy zich., vertone , oneindig ver boven
een fchandelyk leven te waardeeren. Nooit
kunnen wy onzen geest in de banden des
gvoo-

C 397 )
wroten Scheppers wedergeven , met groter
glorie vcor hem , groter eer voor ons zei-
Ven, en groter nut voor het menschelyk geflacht
, dan in 't verdedigen der Vryheid ,
die alles in zich bevat , wat dierbaar, godsdienftig
en pryswaardig op aarde is.
Hoe veragtelyk en verfoeielyk zyn dierhalve
de laf hartigen , die om een gering ,
onzeker, onbeftendig en dikwyls ingebeeld
voordeel, hun Vaderland , hun gelukkig Vaderland
, van alles wat het menschelyk leven
aangenaam en vergenoegd maken kan,
voor altoos beroven willen : en om ene
ydele pracht eri praalvertoning van fiaaffche
eerbied , een braaf man onwaardig en die
zich een wyze fcbaamd , duizenden hunner
mecefchepfelen , in eindeloze ellenden en
jammeren inwikkelen ; zich derzelver rechtvaardigen
haat en bittere verwoefting op den
hals halende.
Die onnatuurlyke verraders van hun Vaderland
, de gedaante en naam van menfehen
onwaardig , vervulien den maat hunner onmenfeheivkheid,
door hun eigen gedacht in
droefheid , ketenen en armoede te werpen.
En, het gebeurd niet zelden, dat zulke
lieden van niemand beklaagd , in hunne eigen
perfonen , de jammerlyke uitwerkfelen
van hunne wrede raadgevingen en ontwerpen
, waar mede zy ieders ondergang, behal-

C 398)
hal ven hun eigen bedoeken , gewaar wierden
; en rechtvaar diglyk geftraft , zelfs in
den put vielen , dien zy voor anderen gegraven
hadden.
—— _J jy ec i ex ej% j ujfi oy uH a^
Quam necis artifices arte perke fua.
MEN'

C 399 >
MENGELGEDAGTER
33e ligfte zaak vind wel eens onoverko*
melyke zwarigheden, a!s 'er een man van
enen verdagten naam, of van kwaad gerugt
mede belast is.
De verwardfte zaken geraken menigmalen
daar door tot een gelukkig einde , omdat
men ze aan iemand aanbeveeld, van wiens
redelykheid de tegenparty zelfs een groot
denkbeeld heeft, of 'er ten vollen van overtuigd
is.
Zo waar als het is , dat de menigte dikwerf
enen enkelen voorganger navolgt, even
zo waar is het, dat 'er gevallen kunnen zyn,
in welke de grootfte en wyfte man, het gemene
gros nazwemmen moet.
Uit enkele menfchelyke zwakheid, gaan 'er
mooglyk zo veele rechtvaardige pleidoyen verlore
, als 'er kwade rechtgedingen gewonnen
worden.
De

C 400 )
De oorfpronkelyke denkers , zyn meest al
pngemakkelyke lieden, met welken men in zaken
van 't menschelvk leven, weinig voortgaan
of vorderen kan.
Het gaat met de gelukkige Negotiatien in
het pohticque. veeltyds even eens, als met
de gelukkige genezingen; zy worden menigrqale
naar de waare groote van bet gevaar,
dog dikwyls ook naar de langzaamheid en behendigheid
gefchat, waar mede men de genezing
van ene oppervlakkige wonde listiglyk
weet te verwylen.
De gedagtenismunten , ter eere van welverdiende
mannen geflagen , bereiken maar
hun doelwit ten halve , alzo zy in al te geringe
getale gefl.gen, en daarom meestal in
de Kabinetten der liefhebberen opgefloten
worden. Men moest dezelve van ene mindere
inwendige waardy en in groter getal
doen munten , om ze als een lopend Landgeld
onder het Volk te brengen, ten eynde
de gedagtenis der genen , ter welkers eere
zy geflagen zyn, meer bekend en de indruk
tot nayver algemeener worden mogte.
Men

C4°i )
Men moet nooit berouw hebben, dat men
zelfs aan heimelyke vyanden en benyders ,
by alie gelegenheden getragt mogt hebben
wel te doen; want ten lesten overwint men
hen toch door goed te bewyzen.
Een getrouw Dienaar is in het Staatsbeftier
hetzelfde , 't geen de draagbalken aan
een huis zyn ; zy kunnen en mogen niet
lange onderfchraagd biyven , of anders zinkt
het gebouw.
Julius CcEfar beleed, dat hy liever de eerste
in een gering dorp , dan de twede te
Rome zoude willen zyn. Dit gaf ene edele
trotsheid te kennen. Maar als een Staatsdienaar
van een middelmatig Vorst, die zyn
Heer op zyn gemak naar zyn hand kan zetten
, en hem zonder enige mededingers regeren
, bedriegen en beitelen kan, voorwendt,
dat hy uit blote genegenheid en verkleefdheid
aan zyn dienst, naar geen hoger dienst
wil ftaan, nog den zei ven aannemen; zo zou
ik my kunnen kruiflgen en zegenen, zo dikwyls
ik dien onbefchaamden leugenaar ont.
moet.
Zy.

Zyne zaken met alle getronwheid te verrigten
- en her vervolg aan God te bevelen,
is een troost zo wel voor gekken als wyzen.
De ontrouw van anderen te ontdekken *
is daarom dikwyls zeer nuttig , omdat het
zOmwylé te Weeg brengt, dat hy die eerst
flegts in 't geheim en met vreze wat naar
zig gehaald heeft, nu onbefchroomden opentlyk
mag fteelen.
Waare trouw en ligtvaardigheid zyn nooit
by een te vinden , maar trouw en eigenzinnigheid
gaan zeer dikwyls zamen. Alle yzer
laat zich wel fmelten of fmeden , maar niet
altoos tot ftaal maken. De grenzen, alwaar
de trouw en eigenzinnigheid aan elkander
raken , zyn juist niet net by ieder geval te
bepalen.
Het is eene hooggaande daad van dwingelandy
, het gehoorzamen van een onredelyk
gebod te vorderen.

C m )
D E O O R Z A K E N
VAN DE DALINGE DER
MACHTEN EN STATEN.
jut^aar niets óp de bekende waereid beftendig
is , volgt daar uit , dat de Ryken en
Staten, hoe machtig ook , insgelyks aan de
euwige wetten van verandering onderworpen
zyn. Wanneer die veranderingen plaats
hebben by grote onderwerpen, wanneer Koningryken
van den anderen gefcheurd, verzwakt
of vernietigd worden ; wanneer byna
gehele Natiën verdelgd raken, en dat de gedaante
der waereid om zo te fpreken veranderd,
als dan noemt men zulks eene omwenteling
of revolutie. Alle die revolutien te
zamen in hunne aanhang, maken de algemene
gefchiedenis uit, welke een Staatsman nooit
genoeg kan beftudeeren ; om uit het voorledene
ene waarfchynelyke gevolgtrekking
voor het toekomende te kunnen halen, en
daarna zyne werkingen in te richten.
STAATSM.MENG.DEC- (Ee) §. Ih

( 4°4 )
§. II.
Het fchynt evenwel dat alle de omwentelingen
en veranderingen die in de waereid
voorvallen, medewerkende en ingericht
zyn , tot onderfteuning van 't algemeen en
onwrikbaar zamenftel. De Revolutien veranderen
en Land en Lugtftreken geenfints ,
veel minder de bewoners dcrzelve. Eene
Landftreek waar van de grond vrugtbaar is,
on'breek f
het nooit aan menfehen om die
te bebouwm. De grond word niet geheel
en ai vernietigd , en alle bewoonders uitgeroeid
, door de omwentelingen welken de
Ryken of Staten ondergaan , en waar door
zy ten eynde lopen. Men begrype evenwel
dat wy hier enig van de Politique revolutien
fpreken.
$. HL
De Gefchiedenisfen leeren ons, dat van
het begin der waerèld tot op onze dagen
geen Kyk in den zelfden toeftand veelmin
Regeringsform gebleven is. De machtigfte
Monarchien hebben altoos onder hun eigen
gewicht moeten bezwyken. Talryke en oorlogzuchtige
Volken hebben hun geboorteland
, en de woningen hunner voorvaderen
verlaten , ten eynde nieuwe Koningryken te
Richten onder ene andere verre afgeleege
luchtftreek. Van alle de Ryken waar van
de

f 405 )
de kennisfe tot ons gekomen is, kan China
'gezegt worden het beftendigfte te zyn geweest.
Nogthans is het zelve door de Tar.
taren veroverd, die een gedeelte der wetten
en zeeden van het Land aangenomen
' en teffens enigen der hunnen ingevoerd hebben.
De defcendenten van den Tartaarfche
veroveraar , zitten nog ten huidige dage
in China op den throon , maar dat Ryk,
bloeid evenwel nog met luister, niet tegenftaande
de verwisleling van 22" gedachten,
'die de een na den anderen den Throon beklommen
hebben. Deze beftendigheid is ene
fcaatkund'ge zeldzaamheid, en zou waarlyk
onbegryplyk zyn , indien men niet in aanmerking
nam , dat China gelegen is aan de
uiterfle Oosthoek der bekende waereid , en
zulks veel heeft moeten toebrengen om dat
Land fterk en geducht te maken; en voorts,
dat het van tyd tot tyd door wysgeeren is
geregeerd geworden , d

( 406 )
als Vrem&e en InnerlM. Onder de eerstgemelde
kan men in de eerfte plaaife Hellen ,
de groote emigratien , hoedanig die irt de
vierde en vyfde eëuw in ons Europa plaats
gehadt hebben. Veellicht zal men zeggen ,
dat deze oorzaak van de deftructie der Ryken
en Staten voor het tegenwoordige inbeeldig
is , wyl men thans zulke emigratien
en daar uit ontftaande revolutien , niet meer
te wagten heeft ; doch dt Remmen wy
niet volledig toe Daar zyn nog zo veele
geheel onbekende, en niet minder maar
half bekende Landftreken , dat zodanige gebeurtenisfen
niet kunnen gezegd worden ,
buiten de phiüïche of moreele mooglykheid
te zyn. Kan her niet gebeuren, dat 'er te
eniger tyd , uit het ons onbekende midden
van Africa , uit Ethiopië , of het hoge gedeelte
van America , een zwerm menfehen
zal komen afzakken ; die of Iterker of onvermoeider
dan onze Europeanen , dezelve
in alle hunne krygs en ftaatkunde zullen te
leur ftellen ?
§• V.
Wy bekennen ene diergelyke revolutie
fchynt nog verre af te zyn , doch zy is niet
onmooglyk ; en zonder de ongelukken van
zo verre te willen voorfpellen , zyn er dien
aangaande gevaren , veel digter by. Men
belchouwmaar eens op de Landkaart , da
wyd*

C 407 )
wyduitgeftrektheid der Landen , die tot het
Rusfisch en Tartarifche gebied behoren. Het
is waar , die Natiën hebben tot heden de
inichiklykheid gehr.dt , vry riutteloos zo
veel Lands te bezitten; maar kunnen hunne
zeeden , neigingen , ftaatkunde en bekwaamheden
niet veranderen ? Konnen hunne
Hoofden niet eens bekropen worden,
door den lust van conquesten te maken?Dit
is waarlyk ene zaak die wel enig nadenken
verdiend.
§. VI. 1
Den Oorlog is ene tweede vremde of uitwendige
oorzaak , die den val van een Staat
kan te weeg brengen ; 't zy dat die oorlog
ondernomen is door een onrechtvaardig
veroveraar, 't zy dat die op bilykheid
fteundt. Allen die over het recht der Volken
gefchreven hebben, houden ftaande ,
dat het recht van verovering een wettig
recht is; maar al was zulks niet, zyn evenwel
de meefte veranderingen welken de
Ryken en Staten on iergaan hebben , door
dat recht, dat is door de wapenen te weeg
gebragt. De gelukkige oorlogen doen een
Staat ryzen, gelyk ene ongelukkige die doet
dalen. 'Er waren drie oorlogen nodig o"n
Carthago te verdelgen ; maar alzo de minste
tegenfpoed die een Mogentheid ondergaat
, dezelve verzwakt en zyn wederparty
(Ee $) of

C4°8)
óf wangunftige nabuur en mededinger vei',
fterkt , is het doorgaans niet dan trapsgewyze
, dat de Staten dalen en ten val komen.
Alle tegenfpoed In den oorlog is dan
ten frerkfte te duchten voor den Staat, en
de Overheid moet geenfmts ene lafhartige
onverfchilligheid betonen , wanneer die hem
te beurt valt ; maar fteeds alles te werk
flelien , om dezelve voor te komen.
Die Vorst was zeker niet gefchikt om te
regeeren , die de tyding ontfangende van
het innemen ener zyner gewigtigfte Fortresfen
, terwyl hy bezig was op een inftrüment
te fpelen , niet eens ophield, maar
enig met ene aanftotelyke gevoelloosheid
antwoord ; zo ! min zegt dat het een fraiy
klem Steedh was, Eene diergelyke koelzinnigheid
is geenfints prysbaar. Wy b3kennen,
het lot van din oorlog zó wel als dat dar
Ryken , is in de hand der Voorzienigheid,
dóch dees bediend zich van menfehen om
haare befluiten ter uitvoer te brengen. De
Pfitifen , de Staatsdienaren , de Generaals ,
diénen overtuigd te zyn ;van ene Goddelyke
Vborzienighe'd die alles regeld ; doch evenwél
te wérk gaan als of zy daar aan niet
geloofden , en als of de goede of kwade :
uitfiag
enig van hunne wysheid afhing ; aangezien
de ondervinding leert, dat alle geheurtenisfen
in den oorlog, zo wel ais in andere
we-

( 4°9 )
wereldfche zaken , uit natuurlyke oorzaken
voortkomen.
§. VII.
Wanneer ene Mogentheid byzonder voorfpoedig
is , in alle deszelfs politieque ondernemingen,
kan haare toenemende grootheid
ene derde of naby zynde of toekomende
oorzaak wezen , waar door een andere
Staat tot verval geraakt. Het Staatkundig,
fyfthema van Europa, is tegenwoordig in 'ü
algemeen zodanig , dat de ene Staat zich
niet kan verheffen , als ten koste van enige
andere $ 't zy door middel van Conauesten
, Koophandel of anderfints. Iedere
graad van reële macht te meer , en die
graad welke hy aanwind , is een .verlies
voor zyne mededingeren. Eindelyk , van
ftap tot flap vorderende , begint hy ten leste
een foort van fchrik en ontzag aan de
andere Mogentheden m te boezemen ? ja
zelfs de wet voor te fchryven.
Byna alle Staatsmannen hebben deze waar-,
heid erkend De langdurige gefchiilen tusfchen
de Huizen van Oostenryk en Bourbon
; tusfchen de Noordfche Mogentheden,
&c. hebben geen andere beweegreden
gehadt , maar het fcheelt 'er veel aan, dat
de Cabinatten de best gepaste maatregelen
genomen hebben , om de bovenmatige ver-
(Ee 4) hor

C 4 )
hoging en aanwinning van magt, dier Mogentheden
te verhinderen , waar op zy jaloersch
waren- Men heeft hen dikwerf de
kleine belangens boven de groten zien ftellen
; wezentlyke en beftendige voordelen
voor tydelyke of kortftond'ge doen wyken ,
en fomtyds met hunne mededingeren Alliantien
zien aangaan , die in het vervolg ftrekten
, niet alleen om dees laasten tegen hun
zelfs te fterken , maar ook tegen hunne
natuurlyke geallieerden , met welken zy gemeenfchaplyk
hadden moeten aanlpannen ,
om zich tegen de vergroting dier mededingende
Mogentheden te verzetten. De regel
der Cafuiten , obfta principïis , word doorgaans
te veel verwaarloosd , door hen die
aan het roer der zaken zyn ; en zomwyle
moet 'er een Eeuw geoorloogd worden , om
dat geene te verkrygen » 't welk men met
een regel fchrifts had Kunnen voorkomen,
§. VIII.
De te groote wyduitgeftrektheid van gebied
, word byna altoos de oorzaak dat een
Staat vervalt. Alle de oude Monarcnien
zyn 'er even zo veele voorbeelden van. De
grootheit van die van Alexander veroorzaakte
hare vernietiging na zyn dood. Rome
bezweek onder het gewicht zyner eige grootheid.
Dat men daar over den Prelident de
Min:esgu isu naleeze ! De gehele a arde onder
(

C 4" )
der ene Monarchie te willen brengen, is de
belachlykfte onderneming, omdat het oiv
mooglyk zoude zyn die te regeren en te beltieren.
Ondanks de invoering der posten
en derzelver fpoed , is het onmooglyk , dat
de Overheid nauwkeurig genoeg kan onderrigt
zyn, van alles wat 'er omgaat , en
'er zyne bevelen doen gehoorzamen. Daar
van dam onder alle de te wyd uitgeftrekte
monarchien , die rebelSien en binnenlandfche
oorlogen, waar door 't ene gedeelte voor ,
het andere na , afgefcheurd wordt.
§. IX.
De volftrekte afhanklykheid van ene andere
Mogentheid waar in zich een Staat field ,
is ook een oorzaak van verzwakking.. Dusdanige
afhankelykheid kan voortlomen , of
uit de nationale luiheid , of uit een gebrek
van politie ; welke te weeg brengt , dat
het Land genoopt is , zich by een ander
volk te voorzien , van de meeste zaken
van de eerfte noodzaakiykheid , en dus dat
volk volflrekt niet misten kan. Portugal is
ten naasten by in dat geval , met betrekking
tot Engeland. Die afhankelykheid nu neemt
zyn oorfpronk , uit een verkeerd politieq
Systhema, dat de regeering omhelsd ; wanneer
die deel neemt in alle de gefchillen van
enen machtigen vyand , te veel in deszelft
inzichten treed , en vooral , wanneer het
(Ee 5) door

C 412 )
door te [veele fubfidien te nemen , byna
daar aan a! zyne macht verkoopt. Dit zyn
verbintenisfen die verder gaan , dan men
zich inbeeld Men vaart op eene onfluimigeZee,
men maakt zyn kleine vaartuig vast.
aan een Schip van de eerfte rang met kabels,
die men niet meer los kan maken , wanneer
dat Schip in gevaar raakt van te vergaan ,
en men gaat ten lesten met hetzelve naar
d'afgrond der Zee.
§. X.
De decadentie van den Staat , kan ook
veroorzaakt worden , door ene al te grote
cnafhankelykheid ten toon tc fpryden , en
vooral een gezach , dat d'overige Mogentheden
argwaan kan geeven. Een Staat die
zich geheel en al in zich zelfs wil concentreeren
, die alle betrekkingen 't zy van koop.
handel of vriendfchap , met het overige Europa
wil affnyden , itoot d' overige Machten
voor het hoofd. Het is een kunst ,
al de macht die men heeft te verbergen ,
en de ftaatkunde wil , dat men 'er nooit
gebruik van maakt in kleine geleegentheeden,
maar die befpaard voor de grooten. Meer
dan ene Staat om deeze regel verzuimd te
hebben, heeft zich in het midden zyner progresfen
zien fluiten.
§. XL

( 4-3 >
S. xi.
' Een Staat kan zich ook verzwakken, door
d' al te groote indolentie der genen die 'er
over regeeren , die zich niet weten te bedienen
van alle voordelen , hunne rechten
te handhaven , of zich door hunne naeburen
te doen ontzien. OOK kan een Staat tot
verval komen, wanneer d' Overheid te groot*
fche , herfenfehimmige , of te gevaarlyke
en boven zyne krachten zynde , ondernemingen
doec. Indien hy een Koophandel onderneemd
die hy niet kan. befchermen j indien
hy zich met de wapenen in de hand
recht wil verfchaffen van een Mogenthcid ,
die hem kan verpletten ; indien hy buitengewone
voorrechten en eerbewyzingen vorderd
; indien hy te wyd uitgeftrekte ontwerpen
van conquesten fmeedt ; indien'hy
werken onderneemt gelyk de Romeinen , of
Gebouwen laat zetten , die der oude Grieken
evenarende ; indien hy een Leeger, eene
Marine , eene Hofhouding of foortgelyke
andere dingen wil hebben , waar toe
of het land niet gefehikt of niet ryk genoeg
is ; wel verre van den Staat te verryken ,
helpt hy die aan het quynen. De ontwerpen
van Karei XII. waaren te groot voor een
Koning van Zweeden , en dat Ryk was op
d' oever van deszelfs ondergang ; toen zyn
dood 'er d'uitvoering van belette.
S- XII.

C.4H >
§. XII.
De Staat kan ook te gronde gaan, door
de verdeeling welke een Vorst van zyn Kyk
maakt. De Monarchie welke Philippus koning
van Macedonië gedicht hadt , en die zyn
Zoon byna oves de geheele waereid uitbrydde
, verfmolt' onder de handen zyner opvolgers,
die dezelve onderling Hoopten. De
verdeling die Theodofius maakte van het
Roomfche Ryk , tusfchen zyne Zonen Arcadius
en Honorius , was de ware oorzaak
van deszelfs dalinge. Het aanzienlyk westersch
Kyzerryk , 't welk Karei de Groote
met zo veel moeite herfteld hadt, liep ook
ten einde ; enig om dat hy het tusfchen zyne
kinderen verdeeld hadt. Saxe , de grootfte
en rykfte Provintie van geheel Duitfchland
, verloor al zyn macht en Confistentie,
door de gedurige deehngen en onderdeelingen,
tusfchen de takken van het regeerend huis.
De verdeling van Staten is even zo onreedelyk
als dwaas. Wanneer men maar naegaat
d'oorfpronk der Volken en Civile regeeringen
, ziet men ; dat de menfehen zich tot
een lighaam en famenleving verenigd hebben,
ten einde te fterker en gedugter te zyn, en
om geene andere reeden toegeftemd hebben
, dat hunne overheden over hen zouden
regeeren , als om door hunne vereniging
ZQ veel te gelukkiger te zyn , en zich
on§

(4-5)
onder een gemeen hoofd , te beeter tegen
alle d'ondernemingen hunn r vyanden te kunnen
verzetten. Maar dat hoofd heeft geen
recht hne genaamd , om een Land en een
Volk te verdeelen , waar van de Voorzienigheid
hem de regeering heeft toebetrouwd,
onder de ltilzwygende dog niet te min expresfe
voorwaarde , van hetzelve zo veel immers
doenlyk verenigd te houden.
God had zelfs de twaalf Hammen Israëls
verenigd , en toen dat Volk zich verdeelde
, kwamen 'er twee verfchillende Koningryken
uit te voorfchyn ; dog de Joodfche
natie wierd 'er door verzwakt , en die verdeeling
was d'oorzaak van derzelver ondergang.
Al de hulde die d'onderdanen aan hunne
Overheid doen , gefchied enig onder
voorwaarde , dat hy den band die hen verenigd
en tot éen lighaarn maakt , niet zal
verbreeken.
Elke verdeeling dierhalve welke een Vorst
van zyne ftaten maakt , is eene klaarblykelyke
onregtvaardigheid ; welke hy jegens
zyne [onderdanen begaat. Onder die regel
moet men zelfs begrypen de Provintien, welken
hy door de wapenen veroverd heeft ;
want die conquesten zyn gemaakt , door
de verenigde macht van den erfelyken ftaat,
door het geld en het bloed zyner onderdanen,
en kunnen 'er niet wederom afgefcheurd
wor*

C 416 >
worden door de enkele grilligheid van een
Prins , die om zyne kinderen neder te zetten,
'er verfcheide Souvereiniteiten van zou
willen maken.
Eindelyk , de Natuur-Wet , het Recht
der Volken en de fondamenteele Conftitutien
van de meeste Landen , verzetten zich tegen
foortgelyke verdelingen. Een zo weezentlyk
gedeelte van het geluk der volken ,
kan onmooglyk afhangen van de enkele wil
der Overheid , en ene Provintie , eenmaal
•in 't lighaam van den Staat ingelyfd zynde ,
kan van hetzelve niet meer afgefcheiden worden
, als door overmacht , waar voor alle
ftaatkunde en billykheid moeten fwygen.
§. XIII.
Het is bekend dat de macht van een Staat
is reël of relatief , of wel gevestigd op de
plaatfelyke legging , of oV opinie of accesfoire
redenen. De voornaamfte medewerkende oorzaken
aangevoerd hebbende , waar door de
twee eerftgemelden aan het dalen kunnen
komen , gaan wy nu over tot het onderzoek
, hoe de drie laatftgemelde kunnen
verzwakken , door vremde of uitwendige
oorzaken.
Wanneer de Natuur de bolwerken van een
' Land wegneemt , als by voorbeeld , dat
de

de Zeen of Rivieren onbruikbaar worden
door zware zandbanken ; wanneer de Landen
overftroomd raken , of dergelyke ; in
een woord , wanneer 'er aan het territoir
zelve merklyke veranderingen voorvallen ,
dan is het zeeker , dat een Land veel verlies
van deszelfs primitive fituatie , en dat
de macht van den Staat door foortgelyke toe-
Vallen in gevaar raakt.
Een wys Vorst of Overheid , zoekt dit
zo veel doenlyk voor te komen ; Dog altoos
is zulks niet mooglyk , en daarom is het
gelukkig, dat die toevallen zeldzaam zyn.' en
men ziet vry wat meer, dat de plaatzelyke of
locale macht afneemt, of door d'aanwas van
den Koophandel der naeburen , of door de
pogingen welken zy doen , 't zy om die
plaatüng nutteloos te maken door de kunst
aan de natuur te fubftitueren ; 't zy door
zich in ftaat te ftellen van een Land re kunnen
ontbeeren , 't welk zy zo begunftigd
hadden.
De regeering van een Staat, machtig door
zyne legging , diend dierhalve geene middelen
te verzuimen , ten einde dit voordeel
in alle zyne uitgeftrektheid te behouden ,
en in geval van noodzaaklykheid , de genen
te kunnen afkeeren met de wapenen ,
die hem daar van zouden willen beroven.
Het

liet is op die gronden , dat alle de pogingen
van Engeland berusten , om zich het
gebied over de Zee te behouden; door onnoemiyke
lommen aan zyne Marine en Zeehavenen
te belteden.
$. XIV.
De macht die op opinie of verbeelding berust
, verminderd naniate dat die verbeelding
afneemt , en het moet dierhalve niet
vremd voorkomen , dat zy die aan 't ho:fd
van zo een Staat zyn , dit denkbeeld trachten
te doen duren- Ste'len wy voor een
ogenblik , dat de Chriftelyke Godsdienst zyn
gezach verloor , of een einde kwam te nemen
, gelyk zo veele andere Godsdienften
wedervaren is ; of dat de Roomfche Kerk
ophield zo zegepralend te zyn , als zy zederd
duizend jaren geweest is , en dat het
Proteftantismus algemeen wierdt; dan is het
zeker , dat de macht van den Paus en de
gehele hiërarchie der Roomfche Kerk , in
duigen zou vallen. Is het dan te verwonderen
, dat men zich te Rome fteeds moeiten
geeft , om, 't zy door overreding , 't
zy door geweld , de Roomfche Godsdienst
in al haar kracht te handhaven , en om de
geenen te verpletten , die het hoofd tegen
dezelve zouden willen opfteken ?
Indien alle de Mogentheden in het denkbeeld

(419 3
beeld kónden komen , dat de Malthezer ör."
der hen eene nutteloze verwering en bolwerk
tegen de Turken en de Africaanfche Zeefchuimers
was , en zy daarom die ridderorder
aan al den haat der Porte overlieten ,
zou dezelve wel haast vernietigd zyn. Ondertusfehen
hebben zy allen , inzonderheid
de handefdryvende Natiën , 'er het grootst
belang by , dat die Ridders ifin Rand biyven
; alzo zy gedurig de Zee fchoon houden
, en tegen d'ondernemingen der ongelovigen
beveiligen.
§.• XVi
Eindelyk , de accesfoire macht word verloren
, wanneer de afgeleegen Provintien die
dezelve te weeg bragten , door geweld ontnomen
worden , en in andere handen overgaan
; of wel , dat derzelver behoud aan
den Staat meer tot last dan tot voordeel word.
Indien Portugal Brazillen en zyne bezittingen
in Azie kwam te verliezen ; indien de
Eilanden die de Republieq van Venetië toebehoren,
aan haar ontnomen wierden, zou.
den die Mogentheden zich niet weinig verzwakt
vinden ; en daarom moeten zy alle
pogingen doen , om die bezittingen te behouden
, om dat derzelver gemis nunne onmiddelyke
val zoude te weeg brengen.
STAATSM. MENG. (Ff) Daae

C 420 )
Daar zyn ook Provintien , welker behoud
20 lastig en kostbaar word , dat de Staat
'er door verzwakt. Dus was Corlica voor de
Genuezen , en is het nu voor Vrankryk.
In diergelyk geval , moet de overheid de redenen
naafpeuren waarom dat behoud lastig
wordt ; niet haliiarrig op d'oude ftelregelen
biyven ftaan , maar liever alles weggeven ,
ten einde de rust te herftel'en , en in een
nuttig bezit te kunnen biyven.
5- XVI.
Zie daar in 't algemeen d'uitwendige oorzaken
van 't verval der Staaten. Zien wy
nu , welke 'er d'inwendige van zyn kunnen.
De eerfte is ongetwyffeld eene vitieufe Conftitutie
van den Staat zelve. Eene gedrogtelyke
Regeeringsform , die alle de benodigde
eigenfchappen ener geregelde regeering
niet hseft , kan noodwendig niet beftaan.
Soortgelyke Staten , even gelyk gebouwen
die onregelmatig en te ligt getimmerd worden
, bezwyken onder hun eigen gewicht.
De oude Grieken , die altyd in 't wild
fchermden , om de beste gemeenebest- regeering
te vinden , vervielen in kwade
handen , en hunne wetgeveren zo wel aan
theorie als ondervinding gebrek hebbende ,
maakten 'er wangedrogten van ; waarom
die ook nooit lang in ftand bleeven .* niet
te-

C 42 r )
tegengaande derzelver Borgers de grootfte
heldendaden bedreven , tegen den vyand van
buiten.
§ XVII.
Maar den Staat die het regulierdfte geconflitueerd
is , kan evenwel naar zyn val hellen
, wanneer die door een verftandeloos
Vorst'geregeerd wordt. De gedurige misdagen
, welke een .buitenfporig Vorst begaat,
veroorzaken de daling van den Staat , eer

C 42a)
Die opvolger word dan de Voogd van den
zlnneloozen Vorst, en de Regent van Staat
tot op zyn dood. Hoe heilig en onfchenbaar
de Souvereiniteit ook zyn moge , de rechten
der Volken, die hun welvaart en behoud
ten doel hebben , even zo min als Milioenen
zielen , kunnen en moeten niet lyden
om de buitenfporigheden van een man, wiens
herfenen gekrenkt zyn.
§. XVIII.
Niet genoeg is het , dat de regeringsform
regelmatig en de Vorst wys zyn,* maar daar
behoren ook ter behoud van den Staat , getrouwe
Ministers of Staatsdienaren te wezen.
Daar God alleen maar alles doen kan , zo
hebben de grootfte en wysfte Koningen nog
hulp nodig om te regeeren , en hunne bevelen
te doen uitvoeren. t
Dat men zich een Staat verbeelde , die
in de handen va't van onbekwame of kwalykgezinde
Ministers. Alle de gelegenheeden
om aan het Vaderland dienst te doen , zullen
voorby gaan , en geen een onheil afgeweerd
worden. De uitfiag zal nooit beantwoorden
aan een goed befluit , 't welk
de Vorst genomen heeft, om dat het kwalyk
werkltellig gemaakt wordt ; en de Vorst
zal daar door in 't onzeker raken , wat hem
voor 't vervolg te doen ftaat. Kwade Mi-
;
* nis-

C 423 )
nistcrs kunnen ook ligtelyk het hart vari
een goed Vorst bederven. Zo zy de bevalligheden
van een Meesteresfe te baat neemen
zal den Staat noodwendig in het grootfte
gevaar geraken , en daar zal meer dan eene
wyze regeering nodig zyn, om dien wederom
in *zynen ouden luister tc herftellen.
§• XIX.
Eene verflapping in de zeden , als mede
in de handhaving van de goede order en het
nakomen der wetten , is ook ene directe en
intrinfique oorzaak , van 't verval van een
Staat. Het is 't Volk dat den Staat uitmaakt
; gevolglyk , indien dat Volk zich
aan allerley ondeugden overgeeft , behoren
'er maar een paar generatien te verlopen ,
om 't zelve t'enerveeren : dit is ene waarheid
op de ondervinding van alle eeuwen berustende.
Zonder order is het niet mooglyk de maatfehappy
in Hand te houden , en van die in
ftandhouding hangt de Populatie af; die wederom
de grondflag van 't publieq geluk is.
De wetten worden niet gegeven , om enkele
voorwerpen van ene ydeie fpeculatie te
zyn; maar om uitgevoerd te worden. Middelmatig
goede doch wel nagekomen wordende
wetten , zullen een Staat veel ont-
(Ff 3) zacb,-»

C 424)
Eachlyker maken , dan wetten die wyzér
zyn , doch weiken men verwaarloosd. De
ftrafloosheid der misdaden vooral , word de
bron van duizend onheilen voor den Staat ,
en gevolglyk die van deszelfs verzwakking.
De wanhebbelyke Conftitutie van de
Poolfche Regering , maakt dat de wetten 'er
niet nagekomen worden , om dat de misdadigers
'er ten overvloéde middelen aan de
hand hebben » om zich tegen de ftraffen te
beveiligen. Daar van daan ook , dat die
volkryke en moedige Natie , in ene fchone
Landftreek wonende , zo zwak is.
§. XX.
Zy die beweerd hebben , dat de godsdienst
niet nodig was tot het Staatsbeftier ,
en dat galg en rad genoeg waren , om de
misdadigers af te fchrikken en in bedwang
te houden , hebben de grootfte dwaasheid
gezegt. Alle de misflagen tegen de wetten
gedaan , alle overtredingen , verdienen die
dan den dcod , of lyfftraffen ? Verkiest
men dan door geweld en wreedheid een oogmerk
te beryken , waar toe men kan komen
door den zagten en beminnelyken weg
der Godsdienst ? Zou het een wetgever
fpyten, dien teugel te meer in handen te
hebben, om de menfehen hun plicht te doen
betrachten ?
Dat

C 425 )
Dat men zich niet bedriege ! zo draa de
gefielde Godsdienst in een Land ophoud,
om voor de natuurlyke plaats te maken,
die al te fpeculatief en te onzeker is voor
de menigte ; zo zal dat Land wel dra naar
zyne daling hellen. Daar is geen Land
waar men vryer over de Chriftelyke Godsdienst
denkt dan in Enge'and , en waar die
meer uiterlyk geëerbiedigd wordt Die Natie
, mooglyk de flaatkundiglte van allen ,
erkend , dat haar geluk , rust en onderhoud
van macht, grotendeels van de Godsdienst
afhangen. Zy onderwerpt haar Koning 'er
het eerst aan, en zy doet wyslyk.
5. XXI.
Maar hoe noodzaaklyk als het is, tot welzyn
van den Staat , in dezelve den Godsdienft.
en Godsdienftigheid te doen bloeien ,
is het echter fchadelyk , dat dezelve ai te
onbepaald regeren. Een Volk van fynen en
dwepers, evenveel in welke Godsdienst ,
zou een belachlyk en zwak Volk zyn. De
redenen 'er van zyn te tastbaar, om die hier
te ontwikkelen. De uiteriyke devotie ,
baand te ligt den weg tot enthufiasmus ,
bygeloof, dwepery , luyheid , zorgeloosheid,
verfmading der waereldfche zaken , en wat
dies meer is. Men zal in 't generaal bevinden
, dat alle landen alwaar het bygeloof en
fenatismus op den throon zitten , dezelve de>
(Ff 4) zvwfc

C 427 )
1
xwakfte zyn , gelyk by voorbeeld Spanjen
en Portugal.
§. xxir.
Tn landen, alwaar de natuurlyke vryheid
der menfehen , onder een despotisch juk
verdrukt word , kan den Staat niet zeer
machtig zyn. Daar is geen minuut van 't
leven , waar in de Despoot niet gevaar
loopt, op zyn throon te zullen omkomen;
en het kost duizendmaal meer moeite , zich
door een willekeurig gezag te doen gehoorzamen
, als door de kragt der wetten. De
maatregelen die zo een Despoot gedurig
moet nemen , om het Volk in gehoorzaamheid
te houden , en om de oproeren voor
te komen , verflinden de heifc van de natuurlyke
krachten van den Staat j en iederp
revolutie die den Monarch van dan Throon
fchopt , fchud het lichaam van den Staat tot
in deszelfs diepfte fundamenten. Daar van
daan de onbegrypelyke zwakheid van het
Turkfche Ryk»
§. xxin. :
Al te grote Vryheid , kan evenwel ook
de oorzaak van verval worden. Alles is verloren
, als de vrybdd in buitenfporigheid
veranderd. Dat is het gevaarlykfte uiterfte
waar in eene Natie kan vervallen. De gro.
te

C4*S )
te zwakheid der Republieq van Polen , is
grotendeels daar aan toe te fchryven. Een
Volk dat al te vry wil zyn , geeft aan deszelfs
naburen gelegenheid , om het ketenen
te fmeden Om de menfehen ce noopen,
tot het algemene welzyn mede te werken ,
is 'er een breidel nodig die hen gehoorzaam
doet zyn.
Het vervolg en Sl ot
^er ntt,
(Ff5> MEN-

C 428 )
MENGELGE DAGTEN.
j|3c tyd , 6 Jongelingfchap , is 't enigfte
daar wy gierig op moeten zyn , omdat wy
maar eens leven , en 'er mede uitfcheidende
nooit wederkomen.
Wel opgevoedde menfehen , zullen zich
als zodanig ook van anderen onderfcheiden,
zelfs in hunne gramfchap. Heftige geesten
en kwalyk opgevoedde menfehen , zullen in
tegendeel krakeel zoeken , tegen de eerfte
die hen maar voorkomt.
Een weinig dwaasheid , onder zyne wysheid
en goede lesfen te mengen, is een raad
die Horatius reeds in zyn beuzeleeuw goed.
gevonden heeft ; en die in onze zo hoog
verlichte tyden , ook altoos nog goed en
dienflig biyven zal: dog daar behoren fchran»
dere hoofden en bedreven lieden toe , om
die gelukkig en met goed gevolg aan te
wenden.
Het

C 429 )
Het zal altoos dwaasheid gerekend worden
, aan een Hof rondborftig de waarheid
te zeggen ; doch anderen, om zyn eigen of
zyns Meesters gelang , agter 't licht te zet.
ten , hiet gemeenlyk wysheid, voorzigtigtigheid
en dienstvaardigheid.
•Het ontbreekt ons aan gedenkfchriften,
als die der Franfchen , in welken men de
beminnenswaardige kleinigheden van groote
Mannen aangetekend vindc , en aan levensbefchryvingen
, gelyk die der Engelfchcn ;
waarin men de Vortten , als in hunne flaapvertrekken
en nagtgewaden befchouwt. Om
de eerftcn op te ftellen zyn wy te hoogmoe •
dig , en om de anderen in te richten , al te
befchroomd in 't waarheidfpreken.
Het is fmertelyk , dat men dikwils lange
jaren zich moede gelezen , geredeneerd, gefchreven
, en geraden hebbe , en dan ten
langen lesten nog zien en bevinden moet,
dat het een vloek zy , die ons, met -:ie.,de
ogen blind , en mee open oren, doof iaat
biyven.
Een

( 43° 5
Een huichelagtig Prins , is een verborgen
kwaad ; maar een ongelovig Vorst is een
aanltekende pest.
_ Wel te willen , ernflig te willen , zonder
uitzondering te willen , aanhoudend en vol*
ltandig te willen , zyn zeer onderfcheide dingen.
Op welk ene wyze de Vorsten dikwils
willen , kan men, (om van het een tot
het andere te befluiten) opmaken , uit het
gezigt van vencheide Huizen en Slooten in
Duitschlandv die pas ter helfte afgetimmerd,
zyn bjyyen fteken.
_ Daar is nog geen boer zo dwaas geweest,
die heeft willen maaijen en oogften, daar hy
niet eerst gezaaid had ; maar de Grote Heeren
verlangen dit bykans alle dagen te doen.
Wanneer men alle de te leur gefielde of
kwalyk uitgevallen voorfjagen , in Godsdienfiige
, Politieke en burgerlyke zaken, eens
by den anderen konde optellen ; wat ene
onbegrypeiyke menigte van ydele menlche-
' Iyke

( 431 )
lyke werfchen , en vrugteloofe verlangens
, zou men dan al niet by den anderen
zien.
Men denkt en wenscht dikwerf, dat dees
of geene fnode Minister van kant ware;
doch vervolgens ziet men wel dra, dat de
Heer zelfs niet veel beter is , ja fomwyla
nog erger. Menig Heer gaat ook fomwyle
voor hard, listig of nalatig door, en na zyn
dood hoopt men dat het beter zal gaan;
maar zyne nakomelingen maken het niet beter
, want de misflagen leggen in de Regeringsforra
en in de inrigtingen van het be*
ftier zelve.
De inftellingcn der Jeluiten, en die van
de Posteryen , zyn mooglyk de twee wonderlykfte
voortbrengfelen van 't menfchelyk
verftand, die 'er ooit geweest zyn.
Menige goede inzigten , kan men beter al
kruipende bereiken , dan al loopende vervullen
, en zyn beter Ril af te wagten , dan
met geweld te dwingen. Het is daarom eene
grote gaave , als men onder zulke omftandigheden,
zyn iever en driften matigen kan.
Waar 5

Waarom lopen de beste en roemrykfte
voorflagen van groote Heeren 9 dikwerf het
allereerst op een ftortz'ng uit ? Omdat veelen
, met meerder moeite en kunftenary, en
met beter verenigde krachten , dan die van
de andere party, hier tegen aan werken], en
dezelven dwarsbomen.
Welk ene vernedering is het wel, de heilzaamfte
aanflagen en voordellen , die ten
befte des Lands ui;gedagt zyn , voor zyne
ogen te zien verydelen door hen , die 'er
bet meefte nut en voordeel van zouden kunnen
trekken.
Het is juist geen gevolg , dat een Heer
2yn Land met voordagt zoude willen benadelen
, als hy voorftellen doet, die in het
vervolg nooit ter uitvoer gebragt worden.
Op het ogenblik dat hy ze bedagt, voorftelde
of ondertekende , bedoelde hy wezentlyk
derzelver mogelykheid en nut.
Daar behoord altyd zeer veel moeite, en
zelfs enig geweld toe, om fchandelyke en
den

f 433 )
den welftand van het Land benadelende voor*
oordelen , uit te roeien. De bioote voorbeelden
werken veeltyds al te langfaam.
De gevestigde Vooroordelen van een
denkend leven , zyn zo bezwaarlyk te veranderen
, als de gevestigde gewoonten van
een ongevoelig leven ; en- gelyk fommigen
den Ouderdom met beufelingen moeten ver-quisten
, omdat zy hunne, jeugd dus ver-t
quist hebben ; zo moeten anderen in een
doolhof van dwalingen biyven zwerven,
omdat zy in hetzelve te lange omgewandeld
hebben , om een open te vinden.
De vooroordelen zyn nodig.
1) By kinderen omtrent hunne Ouderen l
om te vertrouwen dat het uit liefde- ten
hunne beste, en met reden en goed verftand
gefchiede , al wat hun geraden en bevoler*
word te doen.
2) By Pupillen of Leerlingen jegens hun,i
ne Meesters en Voogden. Het fchynt zeldzaam
en zich zeiven tegenfprekende , dac hy
die een toorn bouwen wil , eerst in de
diepte doet graven ,• doch de bouwmeester
kan

( 434 )
kan van de gravers in dit geval, ene blinde
gehoorzaamheid vorderen.
3) By een Heer omtrent zynen Mini (ter,
om te geloven , dat hy hem met alle trouw
redelykheid en goed inzigt, raden en dienen
zal. v
Men heeft al te willige Vernuften, zowel
als te willige gronden , die met zand moeten
doormengd worden.
Het verftand heeft ook zyn mode , even
^ a| s het Hof en 't Ceremonieel dat men aldaar
waarneemt.
Hoe veelen leven in de waereid , van enkel
geborgde of geleende goederen , gelyk
veele anderen alleen van de aalrnoesfen ? liven
zo denken veelen ook. Zy hebben het
flegts van anderen geleerd of gekregen , en
bezitten niets in eigendom. u

( 43S' )
VERVOLG EN SLOT
Van de oorzaeken der dalinge van dh
Machten en Staaten.
§• XXIV.
^STanneer eene Natie den Koophandel en
Landbouw , midsgaders de nuttige atnbagten
verwaarloosd , en zulks enig om zich
al te driftig aan de vrye konften over te geeven
, kan het niet anders zyn of zy moi*&
zwak worden , en de Staat aan het quynen
raeken.
De Portugeezen by voorbeeld , kómen
daaglyks uit hunne gebergten naar de Steden,
om aldaar enige vrugten te verkopen , welken
de grond 'er byna van zelfs zonder enige
bebouwing voortbrengt , dog zy dragen
teffens onder een kort fpaanfch manteltie
een Cyther of Lier , waarop zy niet onbevallig
fpeelen , terwyl zy geboren poëten
zynde 'er enige deunties van hun eigen maakfel
by zingen. Dit is al , wat 'een groot
gedeelte der Natie doet, terwyl een ander
gedeelte het leven verfïyt , met in de Kerken
voor dezen of genen Heiligen op de kni-
STAATSM MENG. Dec. (Gg) es'

(43

C 437 )
dom verkrygt , door met de handen over
malkaar op'een ftoel te zitten. Dit voorbeeld
der Groten is intusfchen zeer naede.
lig voor de rest van 't Volk , dat daar door
ook tot luiheid , ledigheid en grootsheid
aangezet wordt.
Het woord vernederen in dezen zin , met
betrekking tot den adel , moest onbekend
zyn , of ten minfte enig toepasfelvk gemaakt
worden, op de alderlaegfte beroepen
of bezigheden. Het misbruik , d ondeugd
allee», onteerd, en de luyheid is ongetwyffeld
een groote ondeugd Men zegge niet,
dat den Adel zig genoeg met den Oorlog bezigheid
verfchaften kan ; want zulks is onwaar.
De Oorlogen duren immers kort ,
en de vredens lang. D'Officier is in vredenstyd
ook niet nuttig voor den Staat. Hy kan
nog andere dingen doen , dan alleen zyn
Volk t'exerceren , en ene talryke Adel ,
vint niet altoos vacante plaatfen in d'Armée.
§. XXVII.
Wat baat het voor een wel geconftitueerde
Staat , of de Vorst wys , de Ministers
bekwaam en de zeden goed zyn, indien ondertusfen
de Wetten aan wanhebbelykheid
laboreren. Kene enkele gekke wet, vooral
omtrent iets dat betrekking heeft tot de
Conftitutie van den Staat , kan aan dezel-
(Gg i) ve

(438 )
VB grootst naedeel toebrengen. Montesquim
merkt daarom te regt aan , dat Contra ntin
eene lompe misdag beging , toen hy d:n
zeetel van het Ryk naar Condantinopo :n
overbrengende , en begerende dat de nieuwe
hoofd Stad in alles aan d'oude zoude gelyk
zyn , bevel gaf dat men Koorn aan het
Volk zou uitdeelen , het welk te dien eynde
uit Egypte moest aangebragt worden.
Die wet zegt hy , wierd een der oorzaken
van het verval van 't Ryk.
§• XXVIIL •
Van alle verkeerde of gekke wetten zyn
die de nadeligite , die het zy direct, het zy
indirect., tot ontvolking van den Staat drekken
, door den ongehuwden Staat te begunftigen
, aan te moedigen of te gebieden.
Wanneer een Christen Secte iets verbied ,
't geen de Heilige Schrift in duiclelyke woorden
veroorloofd , of iets beveelt 't geen de
Goddelyke Wet verbied , dan is zy in eene
:waling ; maar wanneer eene pofitive
Godsdienst wetten maakt , wanneer die regels
voorfchryft , welken berustende op
d'ydele Subtiliteiten der Cafuisten , of Tfïeologifche
uitleggingen , ftrydig zyn tegens
de Natuurwet, tegen het klaarblyklyk oogmerk
van den Schepper, tegen het geluk
van den Staat en famenleving : als dan kan
men veilig zeggen , dat zodanige Godsdienst
Gocl

( 435 )
God en den mensch onwaardig is, en dat
men derzelver leerftellingen moet veroordelen.
Men vind duizenden plaatfen en voorbeelden
in den Bybel, die hét trouwen aan de.
Priesters en Geestelyken veroorloven ; de
Natuurwet en het geluk der famenleving
vorderen zulks ook: intusfchen verbieden het
de leerrtellingen van de Roomsch-Catholieque
Godsdienst. Wat moet men van zo eene
tegenfti ydigheid denken ? Wat zegt hier de
gezonde Staarkunde? Men is niet te vrede
m:t het huwlyk te verbieden aan de perfon
n die in der daad de Kerk bedienen , als
Bisfchoppen, Priesters, enz maar men verwyst
bovendien tot het Celibaat een oneindig
aantal perfonen van beide kunne, die
zich aan den geestelyken ftaat en het fanatismus
toewyden; gelyk de Monnikken, Begynen
, Canunnikken, Abten, Ridders van
militaire Orders, enz. Wat doet men derhalve
? Of men begraaft de hoop der famiüen
in de Kloosters , of men fteld die perfonen
in de noodzaaklykheid van hunne gelofte
t' overtreden , fchandaal te geeven en
kinderen te procreé'ren, die door hunne onechte
geboorte en kwade opvoeding, de
maatfehappy meer tot last dan tot nut zyn.
s/xxix.
De al te fterke Colonien , welken de Staat
(Gg 3) uit

uit haren boezem naar verre afoeiege Provintien
, vooral naar andere waerelddeelen
verzend, verzwakken haar en worden insgelyks
eene onmiddelvke oorzaak harer dalinge.
Wy zeggen al te flerke, ten einde men ons
niet verdenke daar rrede te bedoc'en , de Colonien
van de Republiecq , van Engeland ,
Vrankryk en enige andere Mogenth-den, die
zy gedurig van nieuwe bewoners in Azia en
America voorzien; want, behalven dat die
Natiën reeds uit hun ze!ven zeer voikryk
zyn, en zo veel vremdelingen als zy maar
immers kunnen, in dienst nemen, om derwaards
te zenden, diend men nog in aanmerking
te nemen, dat die Colonien aan 't Moederland
vyf voordeelen aanbrengen welke
hondervoud het gemis vergoeden van enige
oorfpronkelyke Landzaten welke zich naar
dezelve begeeven.
Die voordeelen zyn , i.) eene grootere
conlumptie van Landproduéïen , doordien
men 'or veelen naar toe zend. 2 ) Een groter
aantal Manifaciuriers en werkiieden, die
voor de Colonien arbeiden. 3.) Eene meerdere
Scheepvaart en grooter aantal van handen
daar toe nodig. 4.) De grootere uitvoer
van goederen, welken die Colonien benodigd
hebben. 5.) Een ruimere voorraad van Producten
welken uit die Colonien overkomen,
om door het Moederland vervolgens aan andere
Natiën met voordeel verkogt te worden}

( 441 )
den; waar uit wederom eene meerdere uitgebreidheid
van Koophandel geboren word.
Wij bedoelen derhalve hier eenig zulke
te groote Colonien en zuike foorten van
emigratien, gelyk Spanjen 'er naar America
zoni, by d'ontdekking der nieuwe waereid.
Alle de fchattén van Peru en Chili hebben
nuoit de verzwakking kunnen vergoeden,
w v ' Spanjen zich daar door toebragt; en
wanneer een Staat Colonien naar buiten
's Lands wil zenden, is het van 't uiterfte
belang, dat men eerst vaste gronden field ,
waar na men te werk wil gaan; dat men in
gevolge van dien goede en gepaste wetten
maakt; en dat men niet te veel menfehen,
vooral eigen landzaten dérwaards zend.
§. XXX.
'Er zyn fommige epidemique Ziektens,
welke zo veel verwoesting onder het volk
maken , dat zy den Staat verzwakken. en
dien lange buiten de • mooglykheid ftellen,
om zich tegen d'aanval van eenen onregtvaardigen
vyand te verdedigen. Niet zelden
gebeurd, het dat. die Ziektens , zonder juist
de Pest te weezen, veroorzaakt worden door
een ongezond Climaat, bedorven lugt, fchadelyke
uitwaasfemingen, enz.
'Er zyn enige Frontierfteden in Vlaande-
(Gg 4) ren,

( 44^ )
ren, die in dit ongelukkig geval zyn, en alwaar
de lögt zo ongezond cn onzuiver is,
dat de Republiecq niet alleen yerpligt is ,
'er alle jaren de guarniioérien te veranderen
5 maar dat de regernenten welken men
'er na ";ce zend, half uitfterven Dit inconvenient
noodzaakt de Staten, glle hunne troupen
ten minften om de twee jaren, van guarnifoen
te doen veranderen , ten einde ieder
Regiment op zyn beurt aan die kwade lugt
blootgefteld werde, en een of eenige weinigen
niet altoos aan die plaag zouden blootgefteld
worden. Maar evenwel, dat gedurig
cheren veroorzaakt veel desordres en
kosten by de armée, vermoeid den löldaat en
ruineerd de Officieren. ,
§. XXXF.
Het veelvuldig gebruik van fterke dranke
, kan ook in zekeren graad toebrengen,
töt het verzwakken eener natie. Engeland
wa- n de jaren 1734 en 1735 op het
pun£t, ( m zulks te ondervinden indien de
mg 'er niet by tyds in voorzien hadt.
Men verkogt daar veele Liceuren van alderlei
goed gemaakt, en zulks tegen zo- een lape"
prys, dat het gemeene volk zich 'er aan
te buiten ging. De Heer was niet meer
tóeester over zyne diensboden, de werkbaas
over zyne knegts, de Officier over zyne foldaten,
of de Schipper over zyne Matrozen.
' - ' Al

C 443 )
Al 't gemeene volk was reeds voor den eten
dronken, en beging gedurige buitenfporighe.
den. De gezondheid wierd in 't algemeen
flegter, de manufacturen . de koophandel, de
krygstucht en war. dies meer is, raakten in
verval.. Eene Bil van 't Parlement moest 'er
gemaaltt worden, om de fterke dranken zodanig
te belasren, dat dezelve daar door
merklyk duurder geworden, zo overtollig
door 'c gemeen niet konden worden gebruikt.
In het Noorde, vooral in Rusland wo r
den
de fterke drinken nog bovenmatig gebruikt,
't geen weieens nadelig voor die Natiën kon
worden, fchoon,de koude van 't Climaat 'er
het kwaad minder groot doet zyn.
§. xxxu.
De verflapping in de Militaire discipline,
brengt insgelyks den Staat tot onvermydelyken
val. Meest alle zo oude als nieuwe Monarchien
[zyn daar door te gronde gegaan.
De bevallige kunne, die zo veel vermogen
op 's menfehen hart heefc, de geestelyken,
de kooplieden, werklieden en Landbouwers,
verlangen allen naar de vreden, dien zy als
een groot geluk befchouwen. In zekeren
zin hebben zy gelyk, dog zy veorzien niet
dat eene langdurige vrede de Troupen bederft,
en zo web de Officieren als gemeene®
hun beroep doet verleeren. Men zou wel
willen dat in oorlogstyd, de armée uit niets
(Gg5) an-

( 444 )
anders dan Leeuwen , dog in vredestyd uit
Schapen beftond. Dit is eene tegenifrydigheid,
een herfenfchim begeeren.
Veelen oordeelen dat de kryg«tucht te ftraf.
is by de guarnifoenen, in tyd van vreede,
dog ze is dan nog altyd te zagt» wanneer
men op den vyand afmoet De menfehen
fchynen het waarlyk nooit met hun zeiven
eens te zyn. Dat zy leeren befeffen , hoe
de vrede gefebikt is, om den Officier en foldaat
aan den oorlog te gewennen; dat derhalven
de krygstuebt beftendig by de armée
moet onderhouden worden, en dat men hun
daarom aan veele bezigheden, exercitiën, enz.
moet gewoon houden. Eveneen is het met
het Zeewcezen geleegen. Ais eene Zeemogentheid
hare Marine gedurende eenen langen
vreden verwaarloosd heeft, en dan onver
wagt aangetast word , brengt zy wel en
fpoedig een'Vloot in Zee, dog de onbedrevendheid
der Officieren en Matrozen , doet
honderde midlagen begaan. Dan intusfehen
verwonderd men zich , dat men ongelukkig
oorloogd en dat de zaaken zo flegt gaan ;
en waarlyk , veel eer diende men verwon,
derd te zyn, dat alles nog niet veel erger
gefield is.
§ XXXIII.
Te veel fchulden te hebben, kan niet dan
den

C 445 )
den Staat ontzenuwen en tot deszelfs onvermydelyken
val h engen. Zo het land zelfs
geen equivalent heeft, voor de fchuld op
deszelfs crediet gemaakt j zo het geene middelen
genoeg heeft om door de balans van
koophandel , de interesten wederom in te
winnen. d>e den Staat jaarlyks voor de geleende
Capitalcn moet betalen, zal het weldra
aan het daalen geraken.
§. XXXIV.
In de Monarchien kunnen de gedurige difputen
tusfchen de Ministers , Generaals en
andere voorname Amptenaren ; in de republiken
, de verdeeldheden tusfchen den Senaat
en 't Volk, tusfchen de Magiflraatsperfonen
en de Hoofden der Regeering, gemaklyk
den Staat tot deszelfs ondergang brengen.
Men moge zich de beste regeeringsform
en de wyste Staatkunde vcorftellen , de beftierhjg
van de onderfcheiden takken der regeenng
, zal altoos ook aan verfcheA
de Departementen of Perfonen moeten overgelaten
worden, dat is , aan menfehen dia
hunne driften en neigingen hebben. Indien
die driften nu .te verre gaan , hen verblinden
en de zaken op verfchillénde wyze doen
befchouwen; indien zy ondeiling verdeeld
zyn , zullen zy malkander gedurig in hunne
' ver-

( 446 )
vèrxigtingen in den weg zyn, en den Staat
zal in een foort van Anarchie vervallen.
In de Republieken zyn die verd* eldheden
des te gevaarlyker, omdat 'er zo een groot
gezag niet is, als in een Monarchie, om elk
tot zyn plicht en tot eendragt te noopen.
De Gemeenebesten zyn ook altoos meer aan
die verdeeldheden onderwerpen, ais een foort
van erfdeel hunner regeeringsfbrrn zynde.
Een beroemd Staatkundig Schryver, zegt
daarom niet zonder reeden : „ zo menig-
„ maa, als men elk een gerust en in flilte
„ zal zien in een Gemeenebest, kan men
„ veilig verzekerd zyn, dat 'er de Vryheid
„ nog niet is. 't Geen men vereniging of een-
„ dragt in een Politiek Lighaam noemt, is
„ eene vry dubbelzinnige zaak. Daar kan
„ eendragt zyn in een Staat, waarin men
„ zich verbeeld , niets dan verwarring te
„ zien, dat is, eene harmonie, waaruit des-
„ zelfs geluk ontftaat, namentiyk de rust en
„ vrede. Het is daar mede geleegen even
„ geiyk met de gedeeltens van het heelal ,
„ die door werking en medewerking eeuwig
„ aan den anderen verknegt zyn. Maar on-
„ der eene despotifche regeering , hoe zeer
„ 'er alles in eendragt fchynt te wezen, is
„ altoos wezentiyke tweedragt en verdeeld-
;, heid te vinden. De Landman en den
„ Krygsman, de Magiflraatsperfonen en den
„ Edelman, zyn 'er om geen andere reden
, ver-

v 447 )
„ eem'gd, als omdat de eene de andere zon-
„ der wcerftand onderdrukt; en wanneer men
,, zich al verbeeld rust en eendragt te zien,
„ zo zyn het niet verenigde burgers, maar
dode lighamen die naast den anderen be-
„ graven liggen.
Wanneer nu die verdeeldheden tot eene opentlyke
breuk uitbarften, of in burger oorlogen
veranderen, is den Staat op den oever van
zyn ondergang, en de Souvereine macht kan
niet fpoedig genoeg werkende zyn, om door
gepaste middelen het kwaad in zyn oorfpronk
te fluiten.
§. XXXV'.
Wanneer een Gemeenebest de fundamenteele
grondwetten aanroerd, die de conftitutie
van deszelfs regeeringsform regelen, loopt
den Staat het grootfte gevaar , van tot zyn
val te zullen komen. Het is zeeker, andere
tyden vorderen ook andere fchikkingen,
en de wetten moeten zich regelen naar de
veranderingen, die in de zaken dezer waereid
voorvallen ; maar de Conftitutie van den
Staat moet nooit veranderen, en de wetten
die daar toe betrekking hebben, zo vee! doenlyk
beftendig onveranderlyk in kragt biyven.
Iedere politieke fchikking is met zekere zwarigheden
verzeld , en het is voorzigtiger 'er
eenigen te beproeven die uit het reeds geëtablis-

( 448 )
blisfeerde Syfthema voortkomen, dan een 5yilhema
te veranderen, waar by den Staat tot
heden in ftand gebleeven is.
§. XXXVI.
Onder duizende indirecte oorzaken, welken
den val en omwenteling van den Staat kunnen
veroorzaken, kan men nog optellen het
ter dood brengen van Koningen, Souvereinen
, Prinfen of de Hoofden van Gemeenebesten.
De moord van een klein kind, uit
de iaagfte foort van menfehen geboren , is
een misdaad in de oogen Gods, en werd by
alle befchaafde Natiën als zodanig geftraft.
Wat zal het dan zyn, wanneer het ftaal of
het vergif gebruikt word, om iemand van
kant te helpen, die aan de beftiering der zaken
is? Maar de overmaat van verfoeijing
is, wanneer ene verraderiyke hand den Throon
met bloed beplengd.
De heilige Schrift en het ligt der reden
ftemmen overeen , om ons het afgrysfelyke
van zodanig een daad voor oogen te ftellen.
De eerfte leerd ons , dat het den Christen
voegd onderdanig te zyn aan hen , welken
God op de waereid over de volken gefteld
heeft. De tweede leerd ons , dat niemand
den moeijelyken taak van regeeren op zich
zal nemen, indien hy voor zyn leven niet
veilig is.
§. XXXVII.

C 449 )
$. XXXVIt
Maar , indien een vollrekt tyran • een
Nero een Bifilowitz , by ongeluk op den
throon geplaatst was , en dat zyne woede
de ware Godsdienst wilde aantasten , of de
conltkutie van den Staat om verre goien, om
een verregaand despotismus in te voeren
wreedheden te kunnen begaan, en zich in 't
bloed zyner onderdanen te kunnen baaden- indien
in zo een geval, de hoofden des Volks,
d aanzienljkfte Amptenaeren en de naebeftaan'
de van den Vorst, ter behoud van den Saat,
met den anderen overeenkwamen , de regering
aan zo een minister t*ontnemen, hem
af te zetten en op te fluiten , en mooglvk
niet anders kunnende doen , hem van*kanc
te helpen , om het leven van zo veele onfchuldige
onderdanen te behouden : dan
zou eigentlyk zo een daat ftrikt genomen niefc
onder c geen men Koningsmoord 3 noemt
moeten begrepen worden.
3
Maar het is zeldzaam , zo een tyran o»
den throon te zien , en de gefchiedenisfen
leveren ons er maar zeer weinige voorbeelden
van op. Zyn dwingelandy moest daar
en boven zo duidlyk bewezen, zo onwederfpreeklyk
bekend zyn , dat het haast onmooglyk
is het geval te voorzien , veel
mm te bepalen , waar in zodanige fameniweenng
gewettigd zou kunnen worden.
Dus

( 45° )
§. XXXVIII.
Dusdanig zyn in 't algemeen de hoofdoorzaken,
waar door een Staat of Volk
tot zynen val kan komen Daar zouden er
nog anderen kunnen bygevoegd worden ,
maar die zyn niet direct, werkende , en derzelver
optellinge zoude ons buiten het kort
bellek brengen , dat wy ons voorgenomen
hadden Wy zullen des ten befluite alleen
hier by voegen enige kenfchetfen , waar
uit men kan opmaeken, of een Staat voorwaards
dan agterwaards gaat.
Het af of toenemen der publicque inkomllen
, is een zekere thermometer , waar
aan men den voorfpoed van een Land kan
afmeten ; mids die inkomften in vredestyd
op de gewone wyze , zonder vexatien of
nieuwe belastingen, veel min door geforceerde
operatien geheven worden.
De vermeerdering van het getal der inwoonders
, waar omtrent men zeekere vaste
bereekeningen kan maken ; hét toenemen
van pracht, de vermeerdering van den
Koophandel , ligtelyk op de Comtoiren der
in en uitgaande regten t'ontdekken ; het
goed debiet en 't wel flagen der manufacturen
; d'aanbouw van huizen in de Steden
en op het platte Land ; de vrolykheid en
vergenoegdheid van het Volk ; de goede
Staat van het Leger en de Vloot, de middel-

C 45* )
delmafige en "geëvenredigde prys der levensmiddelen
, zyn even zo veele zigtbare blyten
, dat de Staat voorfpoed geniet,
D'invloed die d'Overheid verkrygt , op
d'algemci ne zaken van Europa ; de begeerte
van ancere Mogentheden om met hem
in alliantien te treden i de voordelige verbt
nden die hy weet te maken , d'agting
die men voor zyn vlag betoond ; de eerbewyzi|gcn
welke andere Mogentheden hem
aandoen ; dc voldoeningen welken men hem
op zyne billyke kiagten geeft, zyn insge-
Jyks maatftolken , waar mede men de ryzing
of daling van een Land kan afmeeten.
Een goed Staatsman, rnoet beftendig zyn
oog op alle die zaken vestigen , zo ten opzigte
van 't Land dat by diend , als van
andere Lalden. Even als een tweede Argus
, moet hy nooit fiapen als met een
oog vopen. Volgt hy dezen leus , en die
welke ene gezonde ftaatkunde hem voorfchryven
f kan hy zyn Vorst en Land van
dienst zyn. Dat hy evenwel zig niet verbeelde
, dan nooit bedillers tè zullen hebben.
De beste Staatsminister is daar aan
doorgaans het meeste biootgefteld , om dat
zyne kunde hem altoos benyders berokkend.
Zo tang ook de waereid zal ftaan , zullen
er ook altoos lieden gevonden , worden die
de goede Staatsdienaeren even als de goede
boeken opzettlyk en veeltyds fonder kennisf
Van zaken \ zullen Gritizeeren
STAATSM. MENG, DEC. (Hh)

C 452 )
D E
V O L K R Y K H E I D
VAN
E U R O P A .
J[jjuropa word gefchat bevolkt te zyn roet
honderd en dertig milioenen zielen, en wei in
dezer voege.
Geheel Duitsch'and. . . 24,000,006
Boheeme . . 1,972,154
Needer Oostenryk . 1,700,000
Opper-Oostenryk . 500,000
Stirie . . . 700,000
Carinthie . . 300,000
Carniole . . 500,000
Tyrol . .

C 453 >
Hanoyer • • t -750,000
Halberfladt * • 200,000.
Do Staten van 'den Koning
van Pruisien. . . 5,000,000»
Pruisfen -. 4 ^ 600,000
Hert. Magdtbitrg * 330,003
Zwitzerland > . . 2 3ooo,ooo.'
Canton Bern . 400.000
Grifons . . no.oco
Appenzel . . 50,000
Glaris . . 16,000
Zurich * i 200,000
Engeland . . . . 5,000.000."
Schotland . . . . 1,000,000.
Ierland . . . . 1,034,10a.
Denemarken, Noorwegen,
Holftein, Sleeswyk
en Ysland, te famen
. . . . 2.017,058.
Spanjen . . . • 7,500,000.
Vrankryk . . . 173000,000.
d'Etzas - , 55? 5ooo
Finland . . . 1,000,000.
Hongaryen Oostr. , v
. 1,000,000.
( Hh 2 ) ; Ban.

( 454 )
Sarmaat van Terneswar.
. . 400,003
Hongaryen Turksch. . 2,000,000.
Italië . . . 10,000,000.
Eiland Maltha . 60,000
Hertogdom Mantua 169,000
Corfica . . 220,000
Kerklyke Staat . 1,500,000
Venetië . . 1,800,000
Sardinië . . " 2,000,000
Sicilië . . 15123,163
Napels . . 1,500.000
Toscane . . 945>o53
Portugal . . • 1,742,230
Polen en Lithouwen. . . 7,000,000
Gallicie enLodomirié 2,500,000
Lyflarid o • . 622,3fo
De Nederlanden. . . 5,000,000
De zeven Provintien. 3 000,000
Holland . . 1,350,000
Zweeden . . . 2,283,113
Turkyen (Europiscb) en
de Krim . . . 8,000,000
Rusland . . . 20,000,000
l Ver.

( 455 )
Veronderfteld, dat dit getal der bewoners
van ons waerelddeel na genoeg wel opgegeven
cn berekend word, dan ons Europa volgens
de algemeenc becyfering 171, 834 quaaraatfnyleri
groot zynde , en de wyduitgefirektheid
van de meeste Landen insgelyks in
qaadraa^myien uitgeiekend zynde, zal men
bevinden dat het getal inwoonders op ieder*
quadraatmyl na genoeg aidus is.
De Oostenr. Nederlanden op iedere quadraatmyl
. . . 3,846 Inwoonders,
De zeven verenigde Provintien
. . 3,200
Rep. van Venetië . 3,880
Hertogdom Wurtenberg 2,500
Silefie . . . 2,300
Eohemen • . . 2.191
Duitschland alles tefamen 2,158
Toscanen . . . 2,148
Sicilië . - . . 1,949
Zw'itzerland . . 1,834
Kerklyken Staat . 1,874
Italië . , . 1,778
De Staten van den Kon.
van Pruisien . . 1,701
Vrankryk . . 1,700
De Staten van den Kon.
van Sardinië . 19634.
Engeland . . *»3y9
Hanover . . ' . 1,071
Napels . . . 1,191
( Hh 3 ) 4sn

( 456 )
den Elzas t . 970
Portugal . . 929
Denemarken . . 9*4
Canton Bern . . 888
Spanjen . . . 882
Polen en Litthouwen . 821
Europ. Turkyen en Krim 758
Ierland . . 599
Schotland . . $f6
Corfica . . 521
Turksch Hongaryen . 337
Oostenr. Hongaryen . 270
Z weeden . . . 177
Finland . . 166
Noorwegen , • 139
Rusland . . 66
Ysland . . 9
Indien men voorders volgends de lysten
der Troupen, zo veel die bekend zyn, nagaat,
dat de beftendige krygsmacht der Mogentheden,
welke zy thans, volgens ene middelbare
bereekening op de been houden, aldus
is.
De Porte . . 300,000 Man.
Rusland . • , • 250,000
De Koning van Napels . 30 ;ooo
De Koning van Sardinië . 15,000
Venetië . . . 40,000
De overige Staten van Italië . 25.000
Spanjen . . 70,000
Per-

C 45? )
Portugal. . . . . 24,000 Man.'
Vrankryk zonder zyne Landmilitie
220,000
De Republieq der zeven Provintien.
. . . . 36,000
Engeland. . . . 56,000
Denemarken. . . . 60,000
Zweden. . . . 50,000
Polen. . . . . 44,000
Oostenryk. . . . 200,000
De Koning van Pruisfen. . 200,000
De overige Duitfche Vorsten
te zamen. . . 150,000
Zo fclykt, dat onder 130 millioenen men*
fchen 'er beftendig 1,750,000 in dienst zyn,
gereed om andere hunne medemenfchen op
't eerfte bevel om 't leven* te brengen ,
zonder nog te rekertén de Landmilitien , en
de geenen die op Vloten en Schepen van
verlcheide Mogentheden gebruikt worden ,
welken zo Matrolen als Soldaten circa een
getal van 100,000 uitmaken.
1
(Hh 4) MEN-

C 458 )
MENGELGEDAGTEN.
Een wys Vorst weet veel te voorzien en
zich van de gelegenheden ruttig ce bedienen
; omgekeerd , een Vorst van gering
oordeel, komt in alles te laat , aangezien
hem anderen telkens voorkomen.
Eene wel geftoffeerde boekenkast , is
veeltyds niet anders dan een fraai uithangbord
voor een flegte Herberg , en de menigte
boeken ftrekken niec zelden tot bewys,
van d'onkunde der geenen die ze bezit.
De rreeste voor en tegenfpeeden van dit
leven , hebben geen andere wezentlykheid,
dan die wy 'er zelfs aan geven. Alles beftaat
meest in inbeelding.
Den Oorlcg gelykt naar een School, waar
van Mars de Meester is , de Soldaten zyn
de discipelen , en de wapenen de Schryfpenncn
, die in bloed gedoopt hen dienen,
jm op het vel van hunne imedemenfehen de
wree-

C 459 )
wreede ftelregelen te fchryven , die zy van
hunnen Meeseer geleerd hebben.
De Soldaat verkort j zyn leeven door gedurige
ongemakken ; de Hoveling door beftendig
de trappen van het Hof op en neder
te huppelen; de Geleerde, door fteeds nog
meer ce willen weeten.
Ik weet niet of zeeker Schryver zich bedriegd
; die beweerd , dat Salomon om geen
andere reeden zo een groot Serrail had, dan
om te beproeven , of hy gelukkig genoe°zyn
zou , om eene goede vrouw te vindent
Wat moeiten zou men zich niet befparen ,
en wat rust zou men niet kunnen genieten,
indien men zich tot zyn eigen zaken bepaal -
de , en zich niet verder met die van anderen
bemoeide , dan de menfchl'evendheid
en 't Christelyk mededogen vorderen.
D'armen die geld leend , om zich van
levensbehoeften te voorzien, word veeltyds
(Hh s) voor -

(

Ds Vorften hebben driederly foort van
vertrouwelingen nodig ï fomrnigen voor-de
Publieke zaaken ,, anderen voor hunne huishoudelyke^zaken
, en anderen eyndelyk voor
hunne geneime vermaken.
Het is een moeilyk problema om op te
losfen , of de wetemchappen nuttig of naedelig
voor den Staat zyn tiet gebruik altiiaas
dat men 'er van maakt , leverd niets
beflisfend op.
Dat een eerlyk man die anderen al het
goed gedaan heeft''t welk hy kon , in tegenfpoed
kome , hoe veelen zullen 'er
niet wezen , die fchoon van zyne weldaaden
overladen , echter niet zuilen naclaten
te denken , dat zy 'redenen hebben , om
hem dankbaar te zyn , en op hun beurt
wel te doen.
Een man die zich haast al te zeggen wat
hem in dr gedag^en komt , moet noodwendig
veele gekheden ten borde bren^sri ;'
oog

C )
dog hv die eerst denkt en dan fpreekt , zal
zich zeer zelden vcrgrypen.
De Vorften dienden wel een weinig gena*
diger te zyn tegen valfche Munters , wyl
zy zeifs zo veele lieden voor wezentlyke
dienften met foortgelyke munt, dat is fraei
dog niets in geld opbrengende tytels belonen.
De kinderen zeggen wat zy doen, de oude
lieden wat zy gedaan hebben , maar de
gekken wat zy nog doen zullen , en daar
van komt doorgaans het minfte.
Do voornaamfte bemoeijing van een Vorst
diende te zyn , do ware veidienftén t'ontdekken
, en die op den troon van eer te
ftellen 5 dog hoe zelden ziet men zulks ,
en hoe menigwerf worden lieden van geene
verdienden en waar op veel te zeggen
valt , boven brave mannen bevordert T
Hy die zich zelve genoeg meester is, om
al het kwaad niet te wiilen doen , dat hy
zou-

C 463 )
zou kunnen doen , verdiend waarlyk dat
men hem de macht geeft , om veel goed
te kunnen uitvoeren.
Wanneer een Hoveling die zyne oogmerken
niet heeft kunnen bereiken, zich onverfchiliig
over zyn fortuin betoond , kan men
zich vryelyk den Vos van Efopus verbeelden
die de druiven als te zuur zynde niet iujte
om dat hy 'er niet by kon.
Een Vorst moet zich maar weinige ver.
maken veroorloven , want iangfamerband
gewend hy 'er zich zo zeer aan, dat het hem
lastig begint te vallen , zich met ernftige
bemoeijingen te moeten bezig houden, waar
door hy de zaken op anderen latende aankomen
, dezelve niet zelden in den war
geraken.
Hy die verzuimd goed te doen, wanneer
de ge egenheid zich 'er toe opdoet, i s even
laakbaar dan de geenen , die by alle gelegen-
b fe
heden kwaad doep. , '
Een

( 4^4 )
Een Vorst die waarlyk een verheven ziel
heeft , en den throon waardig weke hy
bekleed , zal nooic gedogen , dat iemant
t'onvreden van hem rfgdgt.
Verftandig was het antwoord , 't welk
de Lacedemoniers aan Philippus Koning van
"Macedonië gaven , toen hy hun'met veel
hoogmoed door zyne Afgezanten liet vragen
, of zy hem tot vriend dan tot vyand
wilden hebben. Geen van beiden , was hun
antwoord.
Een wet die gemaakt is dog niet onderhouden
of ter uitvoer gebragt wordt ,
heeft zeer veel overeenkomst met het geloof
zonder goede werken.
Het beste middel om van klap en fchuimlopers
ontflaegen te raeken , is, hen geld
ter leen te vragen.
Het

( 46 5 )
Het is eene belachlyke zwakheid, den adeldom
te willen kopen. Het is eene hoedanigheid
die met verkogt kan worden, en die memand
in zyn macht heeft ons te geven • maar
wy kunnen die ons zelve bezorgen , door beftendig
de deugd aan te kleven.
De goede gunst van den Vorft en de
kalmte van de Zee hebben dit gemeen, dat
dezelve veeltyds niet lang dunren en de voorboden
van onftuimigheid zyn.
Men kan met te fpaarzaam en te omzktie
/yn, m het doen van recommendatien , alzo
men dan voor iemand geagt ivord i n te ftaan
en men zich we! eens bedrogen vind *
Een vriendelyk gelaat behaagd, dor* ai ttx
groote beleefdheid, moet altyd iemS ver
d i c
SrE' ^ ondervinding en-
Wanneer een Vorst naar goede raad Msterd
en

(466 )
en de wetten eerbiedigd, kan men veilig zeggen
dat zyne onderdanen gelukkig zyn.
Al te veel verdienden te hebben, is veeltyds
ten oorzaak dat men zyn fortuin niet
kan bevorderen.
Alle ongenaden zyn niet altoos ongelukken.
Daar zyn er die ruim zo veel luister by zetten
als het grootfte fortuin.
Elk die den rust moede is , behoefd maai'
eene bediening aan een groot hof te zoeken:
daar kan hy bezigheid vinden , zonder iets
uit te voeren-
De Grote Hoven der Vorften, kunnen niet
onaartig by de Arke Aoachs vergeleken worden,
waar in men alderhande foort van gedierte
door den anderen vind.

«Bi
REGISTER
DSR STÜJCKHN EN VERLIANDELINGEH
V A N H E T
SESDE D E E L
V A N H E T
STAATSMANS
M E N G E L W E R K .
gaande van January tot December incluis.
AANMKRKINGEN (toeligtende) óver de Vryheid'.
Paj;. 323. vervo's 355. Slot. 371.
AARiXCWËRK. dor (pronk van hetzelve. 8.
AMSTERDAM als 't ineefté belang by öe negotie hebbende
, kan dus nooit ;i!s kwalyk geintentioueerd
gehouden worden , voor de belangen s van de Repubiie

R E G I S T Ê f t
C.
COLLONEL Cde wyze) eene les voor driftige en ieuo»
dige Officieren, die zich aan het fpslen overe*.
ven. 191.
ö
D.
DE CERN A NT. Proportie rekening, tusfchen de van
en uit Holland naar of uit Engeland gebragt wordende
goederen 17.
DIEN \REN. Plicht derzelven omtrent da Overheid.
DO ESBURG, Zonderlinge onderhandelinge der Maeiftraat
van Doesburg met zyne Excellentie , nopen»
Magrftraats aanftelhnge, in den jare 1625, en gevolgen
van dien -,-3. ' 6
DOODSTRAFFEN, Aanmerkingen daar over. 83.
E.
ENGELAND. Aloude befchryving van deszelfs gedrae
en inzlgten_jegens de Republieq, overgenomen uit
de Gedenk fc rften van Jonkheer van der Capellen
tot den Aardsberge. 26. ^enen
F.
FABRIEKEN De eerften derzelve in zyde Stoffen ie
Vrankryk onder Lode^vyk XL ondeï Hendrik II.
FABRIEKEN. Oorzaken enhiftorifche gefchiedenis van
de dahnge en verminderingen, der eertyds zo blowende
Laken en Serg.es Fabrieken te Leyden. 13. ml
del ter herftel. 14. ' a
GEDAGTEN. CVaderlandfche) i„ digtrym , over de
inactiviteit der Zeemacht onzer Republieq. 6 r.
GELDT.
G.

R E G I S T E R , »fif
GELDT. Dierkundige gedagten over het zelvfe. 105.
GEMEENEHEST. Middelen orn de liefde voor *t zei»
ve nuttig te maken. 83-
GESCHIEDKUNDIGE aanmerkingen 160.
GLA?. Eerfte uitvinding daarvan door de Pheniciers. 7.
Hoe de Romeinen zich by gebrek van 't zelve behielpen.
8.
GRATIANUS zyne denkingsaart. 147.
X'vV * K.
KOOPMAN (den eerlyken) in digtmaat befchieverv
117-
RUS LANDT. Beredeneerde befchryvirjg der toeftmdt
jfarj dat Ryk, als mede nauwkeurige berlgten omtrent
deszelfs Regeer ings Collegien , Land en Zeemacht,
119 Jaarwedden der Officieren. 120. Krpons
in emfton. 123. %
KR YGS DAPPERHEID. Betoog, dat dezelve enig en
alleen te vinden is. onder het genot der aulde Vryheid,
en dat d'.e onder andere min vrye of despotifche
regeeringen , of niet waarlyk beftaat of.
ten minften enig en alleen het uitwerkfel van dwang
«n noodzaaklykheid is. 56.
L.
LAVAL, Neef van Prins Maurits, word door denzeN
ve in 't ongelyk gefteld tegen de Staten. 20.
LES (Vadtriyke) van Willem den I. in digtmaat, 197.
LIEFDE tot eere. 80.
M.
MANUFACTUREN. Verhandeling daar over. 1. On»
der d'eerfte Oosterfche Volken , en vooral de Joden.
2. Onder de Pheniciers en Grieken, ibid. Ondode
eerfte Romeinen. 3. Hoedanig in 't Westen. 4.
Over het purper, het geel en vermillioen. 5. WaC
by de Babyloniers en Phrygiers. ibid. Staat der Fabrieken
onder d'eerfte Romeinfche Keizers. 6- et
(I i 2) fe.

470 E E G I S T E' R:
feq. De eerfte oprigtinge der Zyde Fabrieken, te
Conftancmopolen , Arhene en elders, door Juftinianus,
en verplaatfihg derzelre door Rogier, Koning
van Sicilisr, Daar Calabrien. 6.
MANUFACrüRtiN.Noodzaaklykheid ora dezelve aan
- te „moedigen, mids onder zekere bepalingen. 9. Aanmerkingen
over de gratificatiën ot privilegiën daaraan
gegeven wordende. 10. Voorbeeld in de Amersfoorder
geweeze Laken Fabriek. ilid. Verdere aan
merkingen dnar over a.
MAURITS (Prins) zyne aanmatigingen en heerschzugtig
gedrag, uit de Gedenkfchiiften van Jonkheer
van Aads'oeggen aangehaald. 51.
MEMORIE van de Traétementen , by de Prinsfen van
Orangen enz. beginnende met den jare 1586- en eindigende
1650. uitmakende d'aanzienlyke fomnia van
. circa twintig millioenen. 93.
I&ENGELGEDAGTEN 133." 198. 256. 289. 353. 399.
N.
NASSAU. Merkwaardige gebeurtenis ter occqfie der
begravenis van Graaf Willem, Anno 1621. 19.
NEEDERLAND. Digtftuk aan J
t zelve opgedra-en.
31.
P.
PATRIOT (de eerlyke) een digtftuk. 65. In 't Latyn.'
66.
PIET HEYN. Inftruftie aan denzei ven 1629. gegeeven.
25.
PLICHTEN welken de Vorften jegens hunne onderdanen
dienen in acht te neemen. 142.
R.
RYKEN. Verhandeling over de oorzaken, waar door
• ;
Ryken en Landen tot hun vai en ondergang kunnen
gebragt worden. 399. Vervolg en flot. 430.

R E G I S T E R . 47*
SPARTA. Deszelfs Staatkundig famcnftel befchreeven.
86.
JJYLLA. Gevolgen, indien men hem voorbeeldelyk
I gelbraft hadt. 79,
T,
TOLLENAAR (Arend) ui-tfekening der fornmen, welken
de Republiek jaarlyks moet betalen voor En»
gelfche Manifactureri. 16.
TROMP. Spoed waar mede dees A imirnal binnen wei.
. hige dagen, zyn Vloot wist te hcrftellen en fterkef
dan te vooren te maken.' 26. • . •
V,
VERHANDELING over her algemeen geluk, of aani
mermngen over het Lot van 't menschdom..,-ia.de
onderfcheide;) tydftippen der gefchiedemsfeiJ. 199»
Eerfte Vervolg. 231. tweede vervolg. 259. Hot. 291.
VERHANDELING over het nauw verband , tusfchen
de burgerlyke deugden en de Vryheid , in 't brede
opgehelderd. 72. Vervolg daarvan. 89.
VOLK (een) is 5wgeluk%, .sjvanfeer het een Vorst
van geene goede hoedanigheden om re regeeren ,
aan zyn hoofd heeft. 1491. Öf dat die een foort
van kleinagting voot* hetzelvt heeft 1491.
VOLKEN, dienen de b-snoeming hunner O verheidsperfonen,
heilig voor zijn te bewaren. 85.
VOLKS-VERGADERINGEN zeer beftaanbaar met
den aard van het Gemeenebest: 88.
VORST (een) moet nooit iets ondernemen, dan na
alvorens zich wel beraden te hebben. 152. Omzi rtig
zyn in 't begeeven van Ampten. 153. als mede in
't maken van gunftelingen. 155. Is verantwoorddyk
voor de kwade handelingen der geenen die onder zyne
beveelen ftaan. 156. Moeten ^ich door anderen
niet laten regeeren. 158.
VORSTEN horen zich zslven niet toe maai uan 'lan
Volk.

m R E G I S T E R .
Volk. 143. dienen zuinig te zyn. Fraaijè-gevoelen!
van Keizer Severus 143. tegen voorbeeld in Roboam.
146 Dienen te dulden dat men hen de waarheid
zegt. 146. zyn verpligt alle misbruiken te keer te
' gaan. 148.
VORSTEN. Les aan derzelver Lievelingen. 67. Les
dien aangaande van den Wysgeer Alexander. öo.
Gevaar van vlyery. 70.
YV.
WETTEN die de vrugten der Vryheid zyn, moeten
ook in alles de geest der Vryheid ademen. 81.
ÏVYSGEEREN (gewaande) aau den dag gelegd en ben
fchreeven. 85.
Z.
ZONDEN. Oncfer2oek of Neerlands Zonden de oo£
zaten zya van den tegenwoordigen oorlog. 167.