Tweeluik Madonna met Kind en Moorten van Nieuwenhove, 52,5 x 4 ...

Hans Memling (actief co. /465-
1494 ), Tweeluik Madonna met Kind
en Moorten van Nieuwenhove,
52,5 x 41,5 cm
MUSEA BRUGGE, HOSPITAALMUSEUM, SINT­
JANSHOSPITAAL, BRUGGE

Tweeluiken van Vlaamse Primitieven
Inleiding
e tentoonstelling Vlaamse Primitieven. De mooiste
D
tweeluiken in het Koninklijk Museum voor Scho­
ne Kunsten te Antwerpen is een kunsthistorisch
liefdesverh aal. Voor het eerst sinds eeuwen is een
vijfendertigtal diptieken herenigd. Er was al lang
een vermoeden dat vele van die vijftiende-eeuwse panelen die nu
los van elk aar in diverse muse a te zien zijn, samen horen als een
diptiek. Velen zijn in de loop der tijden gescheiden. Vooral in de
negentiende eeuw hebben kunsth andel aars de paneel-paren uit el­
kaar geh aald om te voldoen aan de groeiende vraag naar Vlaamse
Primitieven. Weinig tweeluiken zijn
altijd samengebleven, zoals de Dip­
tiek van Maarten van Nieuwenhove
in het Brugse Memlingmuseum. In­
tensief technisch onderzoek naar
aanleiding van deze tentoonstel­
ling, die eerder ook Washington
aandeed, heeft nu uitgem aakt welke
panelen samen horen en welke niet.
Het mooiste van de expositie is de
tweeluiken eindelijk weer samen te
zien.
Het idee om twee panelen van het­
zelfde form aat samen te voegen ont­
stond niet in de Nederl anden, maar
het zijn wel schilders van de Lage
Landen die in de vijftiende eeuw en
de eerste helft van de zestiende eeuw
het potentieel van tweeluiken volle­
dig hebben benut. De tentoonstel­
ling presenteert verschillende types
van diptieken. Er zijn devotionele
portretten, met aan de ene zijde een hedend aags persoon (meestal
de opdr achtgever) en aan de andere zijde een heilig figuur (voor al
Maria en Kind). Andere them a's van de schilderijen-p aren zijn: de
Heilige Maagd met Christus, een heilige met een heilige, portret­
ten van man en vrouw of portretten van twee vrienden. Nog an­
dere tweeluiken plaatsen taferelen van het Oude en van het Nieuwe
Test ament naast elk aar. Wat ook het onderwerp is, beide panelen
staan in rel atie met elkaar. Ze voeren een di aloog en nodigen de
toeschouwer uit om er aan deel te nemen.
jessica Buskirk
Inhoud
4 Van de Grieken tot de Vlaamse Primitieven
I 0 De religieuze functie van diptieken
20 Meesters van de geschilderde dialoog
30 Wat hoort samen?
36 Diego, de Madonna en het tafelkleed
40 Praktisch

Van
tot
•
r1e en
e V aamse
Primitieven
De geschiedenis en de vele vormen van diptieken
4 Tweeluiken van Vlaamse Primitieven
Tweeluiken of diptieken zijn objecten die bestaan uit twee pa­
nelen met dezelfde vorm en afmetingen die sch arnieren, zo­
dat men ze kan openen en sluiten. Het form aat kent een lan­
ge traditie. De Grieken gebruikten diptieken al in de zesde
eeuw voor Christus. Het Griekse woord diptukhos kunnen
we vert alen als 'in twee gevouwen'. De tabletten waren gem aakt van hout,
ivoor, been of met aal en waren langs de buitenkant vaak mooi versierd
met snijwerk. De binnenk anten hadden meest al een hoogopstaande rand
en waren bedekt met een laagje was, waarin met behulp van een stylus
leestekens konden worden gekrast. Het principe om een dr ager met tekst
te vouwen in plaats van hem op te rollen moet in de oudheid een nieuwig­
heid zijn geweest. Mogelijk ligt deze eenvoudige manier om een oppervlak
tot de helft te reduceren aan de basis van het formaat van boeken en
diptieken.
In de vierde en vijfde eeuw van onze tijdrekening groeide een onderscheid
tussen profane diptieken en diptieken voor gebruik in de kerkelijke liturgie.
De eerste soort ontstond in opdracht van de keizer of van hooggepl aatste
function arissen. Andere diptieken herd achten bel angrijk momenten in het
leven, zoals het huwelijk. Mogelijk zijn de seculiere portretdiptieken uit de
vijftiende en zestiende eeuw verre erfgen amen van deze consulaire twee­
luiken. In vroegchristelijke tijden groeide de gewoonte om de namen van
levende en dode leden van een kerkgemeente op diptieken in te schrijven.
Men kan deze tweeluiken beschouwen als doopregisters avant la lettre.
•
•
•
Vorige pagina's:
Atbrecht Bouts,
Mater Dotorosa,
3 7,5 x 26,7 cm
HARVARD UNIVERSITY ART
MUSEUMS, FOGG ART MUSEUM,
THE KATE, MAUCE R. AND
MELVIN R. SEIDEN SPECIAL
PURCHASE FUND IN HONOR OF
MAR)OCE B. COHN, HARVARD
Atbrecht Bouts,
Man van Smarten,
37,5 x 26,7 cm
HARVARD UNIVERSITY ART
MUSEUMS, FOGG ART MUSEUM,
THE KATE, MAUCE R. AND
MELVIN R. SEIDEN SPECIAL
PURCHASE FUND IN HONOR OF
MAR)OCE B. COHN, HARVARD

Frans kunstenaar, De Kroning
van Maria en Het Laatste
Oordeel, ca. 1260-1270, ivoor
THE CLOISTERS COLLECTION
Tweeluiken van Vlaamse Primitieven 5

6 Tweeluiken van Vlaamse Primitieven
Ivoren diptieken en pl aketten duiken spor adisch op in de kunst uit de Ka­
rolingische (circ a 751 - 987) en Ottoonse (circ a 951 -10 24) tijd. Later in de
middeleeuwen werden ivoren diptieken in grotere hoeveelheden gesneden.
In de dertiende en veertiende eeuw bereiken de kleine gotische tweeluiken
uit de Parijse ateliers een zeldzaam raf finement. Aan deze ivoorsnijproductie
kwam een einde door de honderdj arige oorlog tussen Frankrijk en Engeland
(1337- 1453). Nadien leefde de tweeluikvorm een laatste keer op in de Vroeg­
nederl andse boekverluchtingen en paneelschilderijen. Jan van Eyck, Rogier
van der Weyden, Hugo van der Goes en Hans Memling schi lderden hun in­
tiemste werken op dit formaat. Deze devotiestukken vonden hun weg naar
een publiek van hovelingen, geestelijken en burgers. In de zestiende eeuw
beleeft het tweeluik haar zwanenz ang : eerst geraakt de vorm uit de mode en
vervolgens in onbruik.
Kunsthistoricus Lome CampbeU merkte op dat het woord diptiek niet voor­
komt in schriftelijke bronnen van de veertiende tot de zestiende eeuw. In de
sterfhuisinventaris van Filips de Stoute uit 140 4 is wel spr ake van "ung petit
table au de bois carré, ouvr ant à deux feuillés, dont a l'un des costés a ung
Rogier van der Weyden
(ca. 139911400·1464),
Madonna met Kind,
15,8 x 1 1,4 cm
MUSEO THYSSEN-BORNEMISZA,
MADRID
Rogier van der Weyden
(ca. 139911400·1464),
De heilige Joris met de draak,
15,2 x 1 1,8 cm
NATIONAL GALLERY OF ART,
AILSA MELLON BRUCE FUND,
WASHINGTON

Gerard David
(ca. 1460-1523), Madonna
met Kind en engelen,
11,5 x8cm
KUNSTMUSEUM BASEL, SCHENKING
VAN MAX GELDNER, BASEL
Gerard David
(ca. 1460- 1523), Christus
neemt afscheid van zijn
moeder, I I ,5 x 7 cm
KUNSTMUSEUM BASEL, SCHENKING
VAN MAX GELDNER, BASEL
ymaige de Nostre Dame et de l'autre costé feu mondit seigneur et monseig­
neur de Flandres" en een invent aris uit 150 5 van eigendommen van Cornelis
Haveloes, ambten aar van financiën in Br abant, maakt melding van "een
cleyn geschildert tavereelken mit twee doerkens op een sluytende, op d'een
onse lieve Vrouwe, ende op d'andere sinte Katerine ge figureert." Aangezien
tweeluiken niet met deze term werden omschreven, zou men kunnen opma­
ken dat men ze in de vijftiende en zestiende eeuw niet beschouwde als een
ap art 'type' devotiestuk. Toch is de band tussen dit schilderijenform aat en
de privé-devotie overduidelijk. Niet toevallig bevonden zich meerdere diptie­
ken in het paleis van de vrome Marg aretha van Oostenrijk in Mechelen.
SOORTEN EN GROOTTES
Iconografisch onderscheiden we m de diptiekenfamilie v1er soorten. Drie
daarvan hebben een devotioneel karakter. Een eerste type tweeluik best aat
uit een voorstelling van een Mater Dolorosa, gekoppeld aan een Ecce Homo
of een Man van Smarten. Een tweede type verbindt de Madonna en het por­
tret van een opdrachtgever of koper. In de derde groep is er spr ake van twee
•
•
•
Tweeluiken van Vlaamse Primitieven 7

Adriaen lsenbrant,
Linkerluik van de diptiek van
Onze-Lieve-Vrouw der Zeven
Weeën van de Onze-Lieve­
Vrouwekerk te Brugge,Joris
van de Velde, burgemeester
van Brugge, zijn vrouw
Barbara Ie maire en hun
kinderen met de heilige
Joris en de heilige Barbara,
144 x l43 cm
KONINKLIJKE MUSEA VOOR
SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË,
BRUSSEL
Adriaen lsenbrant, Linkerluik
van de diptiek van Onze­
Lieve-Vrouw der Zeven Weeën
van de Onze-Lieve-Vrouwekerk
te Brugge, keerzijde:
Onze-Lieve-Vrouw der Zeven
Weeën, 144 x 143 cm
KONINKLIJKE MUSEA VOOR
SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË,
BRUSSEL

Adriaen lsenbrant
Rechterluik van de diptiek van
Onze-Ueve-Vrouw der Zeven
Weeën van de Onze-Ueve­
Vrouwekerk te Brugge, 1521,
144 x /43 cm
ONZE-UEVE-VROUWEKERK,
BRUGGE
sch arnierende voorstellingen met een religieus onderwerp. Die categorie noemt
men met een Duitse term Andachtsbilder. Een vierde categorie vormen de por­
tretdiptieken, die buiten de religieuze sfeer vallen.
Diptieken verschillen onderling zeer sterk van grootte. Het Base/se diptiekje van
Gerard David past in twee handpalmen en staat in groot contrast met monu­
mentale werken als het beroemde Melun-diptiek van Jean Fouquet (Antwerpen/
Berlijn) of het Van de Velde-tweeluik van Adri aan Isenbrandt (Brugge/Brussel).
Grootte en mobiliteit van schilderijen zijn onlosm akelijk met elk aar verbonden.
Dat het ene diptiek handz aam is en het andere slechts met moeite kan worden
afgeh aakt, is niet het gevolg van een esthetische beslissing. Net als bij andere cul­
tusvoorwerpen bepaalt de functie de grootte van een diptiek.
Er zijn verschillende redenen waarom een opdrachtgever voor een tweeluik koos
en niet voor de meer voorkomende drieluikvorm. Misschien was er te weinig plaats
in de familiekapel? Het formaat was ook geschikt voor ongehuwde personen. Op
triptieken nemen beide echtgenoten immers een luik voor hun rekening, al dan
niet vergezeld van patroonheiligen, zonen en dochters. Geestelijken dienden geen
derde luik te voorzien omd at er geen levensp artner moest worden afgebeeld.
Tweeluiken van Vlaamse Primitieven 9
•

•
unctie van
• •
_tptte en
Een intieme ervaring voor persoonlijke devotie
10
Tweeluiken van Vlaamse Primitieven
e vijftiende- en zestiende-eeuwse tweeluiken uit de Neder­
D
landen getuigen van een periode van religieuze ver anderin­
gen. Het concept (twee panelen die aan elk aar verbonden
zijn) en de godsdienstige inhoud (vooral Mari a en Christus)
van tweeluiken ontstonden niet in de vijftiende eeuw. Maar
de manier waarop in deze periode de onderwerpen zijn afgebeeld, verschilt
wel van vroegere voorbeelden. Het toont de drang naar een intensieve per­
soonlijke ervaring, die karakteristiek is voor de religieuze pr aktijk in de
Noordelijke en Zuidelijke Nederl anden tijdens de vijftiende eeuw.
Diptieken zijn bijzonder geschikt voor persoonlijke devotie. Kleine tweelui­
ken zijn eenvoudig op te stellen en even gem akkelijk terug opgeborgen. Een
fluwelen draagtas uit de vijftiende eeuw geeft een idee hoe de eigen aars ze
bewaarden en vervoerden. Tweeluiken waren alleszins handiger dan enkel­
voudige panelen, die aan de muur moesten bevestigd worden, of triptieken
die moeilijk te transporteren waren.
Elk tweeluik geeft aan de toeschouwer een afgebakende ruimte voor devo­
tie, een hoekje waarin hij een intieme band kan creëren met de afgebeelde
figuren. De vijftiende-eeuwse kijker wilde in de nabijheid vertoeven van zijn
of haar voorwerp van devotie. Zelfs de meest geraf fineerde en elegante ivo­
ren diptieken konden niet diezelfde 'aanwezigheid' suggereren als de olie­
verfschilderijen op paneel. De ontwikkeling van deze techniek in de Neder-
Fluwelen draagtas voor het
tweeluik met de portretten
van René d'Anjou ( 1409-
1480) en zijn vrouw jeanne
de Laval
landen leidde tot verbazingwekkende effecten op het gebied van textuur en MUSÉE ou LOUVRE, PARIJS
ruimte. Een kruisiging, geschilderd in olieverf, kan zowel de druppel bloed FOTO RMN, © FRANCK RAux
•
•
•

Atbrecht Bouts
Ecce Homo, 45,5 x 31 cm
Mater Do/orosa,
45,3 x31,1 cm
SUERMONDT -LUDWIGMUSEUM, AKEN

op Christus' voorhoofd tonen als het wijde landsch ap achter het kruis. Schil ­
ders gebruikten de mogelijkheden van olieverf om van hun figuren mensen
van vlees en bloed te maken. Zo kregen de toeschouwers een weelde aan
inform atie over en het gevoel van nabijheid bij het onder-
werp van hun devotie.
LEKENBROEDERS EN ROZENKRANS
In deze periode ontstonden vele devotionele lekenbewe­
gingen. Aan de basis lag een onvrede met de traditionele
vormen van aanbidding, al bleven de meeste lekenbewe­
gingen in de schoot van de Kerk werken onder begelei­
ding van kloosterorden. De reguliere kapittelheren van
Windesheim, bekende aanh angers van de devotio mo­
derna, schreven, kopieerden en vert aalden boeken in de
moedertaal van de leken-lezers.
De francisc anenorde steunde lekengemeenschappen die
toegewijd waren aan de Heilige Maagd of de Passie van
Christus en die liefd adigheidswerk verrichtten en geld in­
zamelden voor de zielenmissen van hun leden. De domi­
nic anen stimuleerden de cultus van de rozenkrans, wat
zou uitgroeien tot de grootste lekenbroedersch ap. De le­
den werden aangezet tot medit atie tijdens het opzeggen
van het Weesgegroet, een gebed waarv an de woorden te­
rugg aan naar de annunci atie en de begroeting van Maria
door de engel Gabriël.
De cultus van de rozenkrans ontstond pas in het laat­
ste kw art van de vijftiende eeuw, maar haar ontwikke­
ling is typisch voor de devotiebewegingen in die tijd. De
basistekst van het Weesgegroet komt uit het ev angelie
van Luc as. Het maakte deel uit van de liturgische dienst
Klein Of ficie van de Maagd vóór het een persoon lijk ge­
bed werd. Sinds de twaalfde eeuw is het Weesgegroet een
vorm van persoonlijke devotie, opgezegd in repetitieve
cycli die werden bijgehouden met behulp van bolletjes
aan een bidsnoer. Deze pr aktijk werd later gecombineerd
met de medit atie over het leven van Christus. In de vijf­
tiende eeuw gebruikte de cultus van de rozenkrans als
st and aard cycli van tien Weesgegroeten en één Onze Va­
der, terwijl de gelovige mediteerde over welbepaalde epi­
sodes uit het leven van Maria en Christus. Met deze ge­
bedsoefening kreeg de leek de mogelijkheid om de kracht
van de schrift en de liturgie op te roepen en ze cultiveerde
de innerlijke devotie. Dat is een emotionele toest and van
liefde voor én medelijden met Jezus, waarvan de intensiteit afh angt van de
individuele concentratie.
Individuele intensiteit en concentr atie was de ide ale ingesteldheid om de
diptieken uit de Nederlanden te bekijken. Men kon de rozenkrans bidden
vóór het tweeluik waarvan de beelden in olieverf het hart en de geest van
12 Tweeluiken van Vlaamse Primitieven
jan van Eyck,
(actief ca. 1440),
De engel Gabriël,
38,8 x 23,3 cm
MUSEO THYSSEN·BORNEMISZA,
MADRID

jan van Eyck,
(actief ca. 1440),
De Annunciatie,
38,8 x 23,4 cm
MUSEO THYSSEN-BORNEMISZA,
MADRJD
de gelovige richtten op devotie. In het midden van de vijftiende eeuw intro­
duceerde Rogier van der Weyden het devotioneel diptiek met portretten in
halve lengte. Hij br acht een portret in halve lengte van een hedend aags per-
soon samen met een icoon in halve lengte van de Maagd
met Kind (zie de Philippe de Croy-diptiek blz. 20). Deze
versie was heel popul air op het einde van de vijftiende en
in het begin van de zestiende eeuw. De eigen aar kon op
twee manieren dicht bij het onderwerp van zijn devotie
komen. Hij kon elk det ail op Maria's gel aat aflezen, ge­
schilderd in olieverf in het intieme halve-lengte-formaat,
en hij kon de vergelijking maken met zichzelf, biddend
afgebeeld naast haar. De tweeluiken uit de Nederl an­
den werden meer en meer verpersoonlijkt, wat de toe­
schouwer hielp bij een meer intieme en intense devotie­
ervanng.
Drie werken uit de zestiende eeuw die te zien zijn op
de tentoonstelling vertegenwoordigen het hoogtepunt
van personi fic atie: het Willem van Bibaut-diptiek, het
Tweeluik met een franciscaner monnik door Jan Pro­
voost, en Quinten Massijs' Portretten van Erasmus en
Peter Gil/is.
ZONDER LICHAAM
Voor de hedend aagse toeschouwer komt de buitenkant
van de kleine Willem van Bibaut-diptiek over als een sur­
re alistisch tafereel. De opstelling is wel vertrouwd: het
kruis st aat op een lage, groene heuvel; in de bl auwe lucht
komen wolken aandrijven als boodsch appers van Chris­
tus' sterven. Maar voor het kruis dolen van het lich aam
ontdane gewonde handen, voeten en een hart. Aan de
voet van het kruis, naast de doodskop van Ad am, staat
een kelk gevuld met bloed. Rond de top van het kruis
hangt een doornenkroon. Kortom, het gehele lichaam
van Christus is niet aanwezig, maar alle accessoires van
zijn dood zijn er. De verz amelde objecten op het schilderij
zijn de mysteries van het geloof, dit zijn mirakels die het
verst and te boven gaan. Ze vertegenwoordigen de verlos ­
sing door Christus' dood. De zwevende banden, voeten
en hart vormen de Vijf Wonden van Christus en de beker
verwijst naar het Heilig Bloed, dat nog steeds wordt ver­
eerd in Brugge. Samen met de doornenkroon en bet kruis
zijn deze beelden de 'hoogtepunten' van Christus' dood.
Voor Willem van Bib aut zijn het geheugensteunen die
hem stimuleren om het passieverh aal voor de geest te halen. Het zijn ook
onderwerpen van persoonlijk gebed. De combinatie van volledig gekleurde
en abstracte motieven op de buitenk ant moet de wens van de opdrachtge­
ver, een kartuizer monnik, zijn geweest. Het is een aanvulling bij de devotie
die hij beoefend voor de schilderijen aan de binnenzijde.
Tweeluiken van Vlaamse Primitieven 13
•
•
•

14 Tweeluiken van Vlaamse Primitieven
De buitenkant van het Tweeluik met een franciscaner monnik door Jan Pro­
voost toont een doodskop in een nis, een onderwerp dat wel vaker voorkomt
op de ommezijde van diptieken. (zie de Bernba-diptiek blz. 24). Hier is het
motief verpersoonlijkt. De schilder heeft een rebus toegevoegd, een raad­
sel verteld in beelden en muzieknoten op de beschilderde lijst. De rebus is
een mysterie. Het is niet zozeer een mysterie van het geloof, maar wel van
interpret atie want er is geen eensgezindheid over de betekenis, al bespeelt
het waarschijnlijk het memento mori thema. De binnenk ant van het dip­
tiek wijkt nog meer af van de tr aditie. Anders dan de typische icoon van
de Maagd met het Kind, bidt de franciscaan voor een afbeelding in halve
lengte van Christus die het kruis draagt. De imit atie van Christus, in ar­
moede en nederigheid, is een bel angrijke regel voor de francisc anen. Hun
stichter, Sint- Franciscus, ontving de stigm at a als teken van zijn conformiteit
met Christus.
Technisch onderzoek bracht aan het licht hoe ernstig de Franciscaner mon­
nik zijn beloften nam. Oorspronkelijk was zijn portret gepl aatst in een gezel­
lig interieur, vergelijkbaar met dat van abt Christi aan de Hondt, maar het is
later overschilderd. Dat gebeurde ook met de koord rond de handen van de
opdrachtgever, een verwijzing naar het touw dat Christus' handen samenbond.
jan Provoost (ca. 1465·1529),
Tweeluik: Christus draagt het
kruis en een franciscanermonnik,
50 x 40 cm
MUSEA BRUGGE, HOSPITAAL­
MUSEUM, SINT -)ANSHOSPITAAL,
BRUGGE
Unks;
jan Provoost (ca. 1465- 1529),
Schedel in een nis op de
keerzijde van Franciscanermonnik,
50 x 40 cm
MUSEA BRUGGE, HOSPITAAL­
MUSEUM, SINT -jANSHOSPITAAL,
BRUGGE
Rechts
jan Provoost (ca. 1465-1529),
Porfierimitatie op de keerzijde
van Christus draagt het kruis,
50 x 40 cm
MUSEA BRUGGE, HOSPITAAL­
MUSEUM, SINT -jANSHOSPITAAL,
BRUGGE
Unks:
Meester van de
Magdalenalegende
(ca. 1475-1530),
halfgeopend
Wi/lem van Biboutdiptiek
PRIVÉ-VERZAMELING

Quinten Mossijs
(ca. /465- 1 530), Portret van
Erasmus, 58,4 x 46 cm
GALLERlA NAZJONALE o' ARTE
ANTICA, PAlAllO BARBERJNI,
ROME
Quinten Mossijs
(ca. /465- 1 530), Portret van
Peter Gil/is, 6/,3 x 47 cm
KONINKLIJK MUSEUM VOOR
SCHONE KUNSTEN VAN BELGI,
ANTWERPEN
De monnik wilde niet overkomen als iemand die trots is op wereldse bezittingen
en ook het voor hem te geforceerde beeld van identi ficatie met Christus liet hij
wegschild eren.
DIPTIEK VAN DE VRIENDSCHAP
Het Portretdiptiek van Brasmus en Peter Gillis door Quinten Massijs heeft geen
religieuze functie maar weerspiegelt evenzeer een gevoel van persoonlijke affectie
en intimiteit. Het werd besteld door de grote humanistische theoloog Erasmus en
zijn vriend Peter Gillis, een am ateur humanist, voor een derde vriend, de Engelse
schrijver en geestelijke Thom as More. Beide portretten lijken te zijn afgebeeld in
eenzelfde schol astieke studiekamer die over de twee panelen doorloopt. De boe­
ken die de rekken achter hen vullen en die onder hun handen rusten herinneren
aan de gezamenlijke interesses van Erasmus en Gillis en ook aan hun band met
More, de ontvanger van het tweeluik. Net zoals een devotioneel diptiek, is Mas­
sijs' 'tweeluik van de vriendschap' een geschilderde boodschap die aan de ontvan­
ger een intieme visuele gemeenschap bezorgde met de objecten van zijn affectie.
Ook al verbleven die aan de ander kant van de zee of in de andere wereld.
jessica Buskirk
Tweeluiken van Vlaamse Primitieven /5
•

eesters van
e gesc 1
___
•
•
oog
Ia ___
Vijf tweeluiken geopend voor de ogen van de toeschouwer
/6 Tweeluiken van Vlaamse Primitieven
Rogier van der Weyden portretteerde zijn onderwerpen in
een toest and waar ged achte, verbeelding en wil onderge­
dompeld zijn in een transcendente ervaring die, zij het in
een gesublimeerde vorm, de kw aliteit heeft van liefde; het
is veelbetekenend dat deze diptieken altijd uit een man­
nelijk en een vrouwelijk element zijn samengesteld." Dit schreef Erwin
Panofsky in 1953 in zijn boek Early Netherlandish Painting. lts Origins
and Character.
RIDDERLIJK ZILVER EN GODDELIJK GOUD
Rogier van der Weyden werkte aan het Bourgondische hof te Brussel en
was een van de belangrijkste diptiekenschilders. In de jaren 1450 en 1460
schilderde hij een reeks tweeluiken met portretten in halve lengte voor de
persoonlijke devotie van hovelingen, zoals Jean de Froimont (Koninklijke
Muse a voor Schone Kunsten van België, Brussel).
Bij het Philippe de Cmy-tweeluik voeren de panelen een bijzonder in­
tiem gesprek. Het rechterluik met het portret (Koninklijk Museum voor
Schone Kunsten, Antwerpen) toont een jonge man, de handen in gebed
gevouwen, een st arende blik, het hoofd gekeerd naar het andere paneel
(Huntington Collection, San Marino Californië) waarop Mari a en Kind
zich naar hem richten. De Maagd kijkt naar de biddende handen van de
devote man. Het kindje Jezus opent een gebedsboek en het lijkt er op dat
hij dit aan de jongeman zal overh andigen.
•
•
•
Rogier van der Weyden
(ca. /399-/464), Madonna
met Kind, 50,8 x 33 cm
HUNTINGTON ART GALLERY,
SAN MARJNO
Rogier van der Weyden
(ca. /399-/464), Philippe de
Croy, 51,5 x 33,6 cm
KONINKUJK MUSEUM VOOR
SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË,
ANTWERPEN

Toen dit tweeluik in de late jaren 1450 tot stand kwam, behoorde
Philippe de Croy tot een van de machtigste families in het Bourgon­
dische rijk. Zijn vader en oom stonden op een goed blaadje bij Filips
de Goede. Phillipe was al op 24-jarige leeftijd tot baljuw van Hene­
gouwen aangesteld. Wat later kwam aan het licht dat de Croy was
omgekocht door de Franse koning, de vijand van de Bourgondische
hertog, en de familie moest naar Nederland vluchten.
Op het tweeluik verschijnt Philippe echter als een fiere jonge ridder.
Hij was in 1453 tot ridder geslagen na zijn deelname aan de succes­
volle Bourgondische campagne tegen Gent. Rogier van der Weyden
portretteert Philippe, overladen met symbolen van weelde en macht
(de vele fijne gouden kettingen om de hals en het zwaard aan de zij­
de) en met de emblemen van zijn devotie voor Maria en Kind (het ge­
bedssnoer met kruisbeeld tussen de handen). De schilder sculpteert
een rijkelijk kleed in rood fluweel en creëert de indruk van massieve
schouders en brede borst, die perfect passen bij de materiële en spi­
rituele waarden die op het portret zijn afgebeeld. Deze diptiek leest
als een Arthur-roman: een jonge ridder, sterk, koen en nobel, offert
zichzelf en zijn devotie aan zijn soeverein, de Maagd met Kind.
De Philippe de Cmy-diptiek is een bijzonder schilderij, uitgevoerd
in olieverf op paneel met heel veel zorg en aandacht voor detail. Het
technisch onderzoeksteam van de tentoonstelling ontdekte dat de
gouden halskettingen zorgvuldig zijn geschilderd in drie lagen van
verschillende kleuren, aangebracht in kleine puntjes, het ene boven
het andere. Voor de kralen van het gebedssnoer gebruikte Van der
Weyden zelfs vier kleuren boven elkaar.
Sommige kunsthistorici twijfelen er aan dat deze twee panelen een
diptiek vormen. Ze verwijzen naar de verschillende achtergrond­
kleuren. Maria en Kind zijn geplaatst in een heldere bladgouden
zonnekrans die hen omhult met hemels licht, terwijl Philippe bidt
voor een stralend groen doek dat de kleur van de ogen vat. Het on­
derzoek heeft echter een verborgen overeenkomst tussen de achter­
gronden aangetoond. Onder de groene vernis van het portret-paneel
bracht Van der Weyden een laag bladzilver aan. Door de transparante vernis
reflecteert het licht op het zilver. Dat geeft glans aan het schilderij en is met­
een een passend kader voor Philippe de Croy. Zilver is edel en kostbaar maar
toch ondergeschikt aan het goddelijke gouden licht van het linkerpaneeL
DE ABT WEET WAT HIJ WIL
De Diptiek van Abt Christiaan de Handt door de Meester van 1499 is vol
van leven en geladen met kleine details uit het degelijks leven. Het devotioneel
portret-tweeluik, geschilderd rond 1500, toont de abt ten voeten uit, in zijn
gezellige slaapkamer met een luxueuze haard en een slapende hond. Maar
schijn kan bedriegen. Dit portret is niet 'naar het leven' geschilderd. Beide
panelen zijn gebaseerd op een tweeluik dat Jan van Eyck meer dan zestig jaar
eerder (1437- 1439) schilderde. Het rechterpaneel van Van Eycks diptiek is
verloren gegaan. Het linkerpaneel (nu in de Gemäldegalerie te Berlijn) stond
model voor de De Handt-diptiek. Dit schilderij, met als titel De Maagd in
18 Tweeluiken van Vlaamse Primitieven
Brugse Meester van 1499,
Madonna met Kind,
31,5 x 14,5 cm
KONINKLIJK MUSEUM VOOR
SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË,
ANTWERPEN
Brugse Meester van 1499,
Abt Robrecht De Clercq op de
keerzijde van Abt Christiaan
De Hond 3 I x 14,5 cm
KONINKLIJK MUSEUM VOOR
SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË,
ANTWERPEN

Brugse Meester van 1499,
Abt Chrisvaan De Hondt,
31 x 14,5 cm
KONINKLIJK MUSEUM VOOR
SCHONE KUNSTEN VAN BELGI,
ANTWERPEN
Brugse Meester van 1499,
Salvator Mundi op de keerzijde
van Madonna met Kind,
31,5 x 14,5 cm
KONINKLIJK MUSEUM VOOR
SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË,
ANlWERPEN
een kerk, tekent een ongelooflijk grote en statische Madonna in een
licht-overgoten gotische kathedraal. Met het kleine Kindje Jezus in
beide handen, keert ze het aangezicht naar rechts en ontvangt het
gebed van de figuur op het andere paneel. Het linkerluik van de De
Handt-diptiek toont eveneens Maria als een mooie koningin en als
een meer dan levensgrote, menselijke metafoor voor de Kerk, die de
bewondering van één van haar gelovigen in ontvangst neemt.
Recent onderzoek heeft aangetoond dat zelfs de huiselijke omgeving
waarin de abt zich bevindt, gebaseerd is op het werk van Jan van
Eyck. Al is het rechterluik niet helemaal een kopie, toch zijn er heel
wat elementen die aan Van Eyck zijn ontleed, zoals het hemelbed en
de sinaasappelen die in de kamer verspreid liggen.
Er is weinig gekend over de Meester van 1499, maar in dit werk
toont hij zich een heel gesofisticeerd kunstenaar. Hij put uit het werk
van Van Eyck en voegt dingen toe, bijvoorbeeld een vaas met lelies
op het Maria-paneel. Hij gebruikt ogenschijnlijk gewone detail , zo­
als het open boek en de stok tegen de muur, en geeft de indruk dat
we een bijzondere blik kunnen werpen in de kamer van de abt. De
doodgewone details zijn evenwel betekenisvolle motieven. De stok is
een staf die, net zoals de mijter op het kussen, symbool staat voor
de kerkelijk en wereldlijke macht van de abt. Het boek heeft prach­
tige illustraties, kenmerkend voor de Gentse en Brugse scholen, wat
aangeeft dat de abt een scherpzinnig kenner van miniaturen is. De
slapende hond verwijst uiteraard naar de familienaam van de gepor­
tretteerde.
De dialoog tussen de twee panelen van de De Handt-diptiek is zowel
rijk aan spiritualiteit als aan schoonheid. Het bewijst hoe belang­
rijk de opdrachtgever, de originele toeschouwer, kan zijn voor het
ontwerp van een diptiek. Dit kleine werk is gemaakt voor de per­
soonlijke devotie van de abt en men heeft de indruk dat elk element
voor hem van betekenis was. Christiaan de Hondt was een kunstlief-
hebber. Als abt van Ter Duinen schonk hij aan de abdijbibliotheek
manuscripten, zoals er op het tweeluik één is afgebeeld, en hij gaf
de opdracht voor een kopie van het middenpaneel van de Heilige Johannes
Triptiek van Hans Memling. Het was ongetwijfeld de keuze van De Hondt
zelf om zijn tweeluik te baseren op het werk van Van Eyck. Allicht heeft de
abt ook de Meester van 1499 ingefluisterd welke motieven hij op het portret
diende af te beelden.
Al geeft dit diptiek een heel persoonlijk voorstelling, er zijn aanwijzin­
gen dat het ook na de dood van Christiaan de Hondt erg geliefd en veel
gebruikt is geweest. Margaretha van Oostenrijk bestelde bij de Meester
van 1499 een diptiek met op het rechterluik een vrijwel identiek interieur.
Een zestiende-eeuwse opvolger van De Hondt, abt Robrecht de Clercq,
zette zijn eigen zegel op het diptiek en liet zich op de buitenkant van het
portretpaneel afbeelden in dezelfde houding als De Hondt, voor een boek,
biddend tot Christus als Salvator Mundi, geschilderd op de ommezijde van
het MariapaneeL De Diptiek van Christiaan de Handt (Koninklijk Mu­
seum voor Schone Kunsten, Antwerpen) is een van de weinige dat intact
Tweeluiken van Vlaamse Primitieven /9
•
•
•

in de originele lijst is gebleven. Daardoor geeft het inzicht in de manier
waarop tweeluiken werden gebruikt en hergebruikt, gekopieerd en gekoes­
terd door hun vijftiende- en zestiende-eeuwse eigenaars.
KASTIJDING EN EEN WARME WERELD
Er heerst nog controverse over de opdrachtgever en de eigenaar van een
diptiek, geschilderd door Hans Memling en nu verdeeld over de Alte Pina­
kothek in Munchen en de National Gallery in Washington. Het werk toont
de Heilige Johannes de Doper en de Heilige Veronica in een landschap. Het
is een schitterend voorbeeld van Memlings bedrevenheid in het schilderen
van lumineuze, idyllische kleinschalige landschappen.
Het paneel met Johannes de Doper draagt het opschrift 'H.V. D. Goes 1472'.
Dat is allicht door een niet al te eerlijk kunsthandelaar aangebracht toen
hij het in de negentiende eeuw, los van het Veronicapaneel, op de markt
bracht en het aan Hugo van der Goes wilde toeschrijven. In de zestiende
eeuw was het diptiek nog intact en erkend als een werk van Memling. Een
inventaris uit 1502 vermeldt het onder de schilderijen die toebehoorden
aan de Venetiaanse ambassadeur en humanist Bernardo Bembo. Vandaar
dat het de naam Bernba-diptiek kreeg.
Van Bernardo Bembo weten we dat hij in de vroege jaren 1470 de Neder­
landen bezocht en er zijn bewijzen dat hij bij Memling een portret bestelde,
het zogenaamde Man met een Romeins muntstuk (Koninklijk Museum
voor Schone Kunsten, Antwerpen). Daarom werd aangenomen dat hij toen
ook het diptiek kocht.
Technisch onderzoek heeft dit laatste in vraag gesteld. Dendrochronolo­
gische analyse (een methode om schilderijen te dateren aan de hand van
de ouderdom van hun houten panelen) toonde aan dat beide panelen uit
dezelfde boom zijn gemaakt en dus samen horen. Bovendien is vastgesteld
dat het tweeluik niet vóór 1483 kan zijn geschilderd, lang na Bembo's
reis naar de Nederlanden. Het blijkt nu dat het diptiek in verband kan
worden gebracht met een andere versie van hetzelfde thema dat Memling
jaren voordien schilderde. Het betreft de afbeeldingen van de Heilige Jo­
hannes en de Heilige Veronica op de gesloten deuren van het drieluik dat
het Brugse Sint-Janshospitaal bestelde bij Hans Memling. Een inscriptie
op het kader vermeldt broeder Jan Floreins, lid van de orde die het zie­
kenhuis beheerde, als opdrachtgever van het altaarstuk. De Triptiek van
jan Floreins was een gift van hem aan de gemeenschap. De diptiek kan
een kleinere privé-tegenhanger zijn die Floreins liet schilderen voor zijn
persoonlijke devotie.
De buitenzijden van het tweeluik confronteren de toeschouwer met kille
voorstellingen. Het zijn sinistere stillevens met een doodskop en met een
slang in een beker. Op de ommezijde van het Johannespaneel is de bood­
schap van de doodskop nog versterkt met het woord 'Morieris' (je zal ster­
ven) en in de oogkassen zijn een hamer en een nagel, de emblemen van
Jezus' dood, afgebeeld. De beker op de achterzijde van het Veronicapaneel
verwijst naar Johannes de Doper, waarvan de legende zegt dat hij een gif­
beker dronk om zijn geloof in Christus te bewijzen. Johannes overleefde
de dronk en de beker herinnert er aan dat geloof garant staat voor eeuwig
20 Tweeluiken van Vlaamse Primitieven
Hans Memling
(actief ca. /465-1 494),
Schedel in een nis
op de keerzijde
van Johannes de Doper,
3/,6 x 24,4 cm
ALTE PINAKOTHEK, BAYERISCHE
STAATSGEMÄLDESAMMLUNGEN,
MÜNCHEN

Vorige pagina:
Hans Memling
(actief ca. /465-1494),
Johannes de Doper,
31,6 x 24,4 cm
ALTE PINAKOTHEK, BAYERISCHE
STAATSGEMÄLDESAMMLUNGEN,
MÜNCHEN
Hans Memling
(actief ca. 1465-1494),
Heilige Veronica,
31,2 x 24,2 cm
NATIONAL GALLERY OF ART,
WASHINGTON
Hans Memling
(actiefca. 1465-1494),
Man met een Romeins
muntstuk, 31,8 x 23,2 cm
KONINKUJK MUSEUM VOOR
SCHONE KUNSTEN, ANTWERPEN
Hans Memling
(actief ca. 1465-1494),
Kelk van Johannes de
Evangelist op de keerzijde
van Heilige Veronica,
31,2 x 24,2 cm
NATIONAL GALLERY OF ART,
WASHINGTON
leven. Beide objecten, geschilderd in sombere kleuren en hard licht, zijn als
kastijdingen voor de toeschouwer, voor die de esthetische ervaring van de
binnenzijde aanvat.
Het tweeluik opent een wereld van warme gele en frisse groene kleuren.
Vele tijdgenoten bewonderden Memlings landschappen. Misschien heeft
Raphael dit werk gezien in de collectie van Bembo en inspireerde het hem
voor de Sint-Joris die hij in 1506 schil­
derde (National Gallery, Washington).
Memling tekent Johannes de Doper en
Veronica temidden van bloemen, plan­
ten en bomen. Beiden tonen de symbo­
len van hun heiligheid. Johannes wijst
naar het lam en refereert naar zijn
aankondiging van Christus: "Zie het
Lam Gods dat wegneemt de zonden
der wereld." De jonge, mooie Veronica
ontvouwt haar sudarium, het zweet­
doek dat ze aanbood aan Jezus op weg
naar Golgotha en dat een miraculeus
beeld van diens gelaat absorbeerde.
De twee schilderijen bekoren op esthe­
tisch vlak, maar ook spiritueel stellen
ze de toeschouwer op het gemak. De
heiligen maken duidelijk dat hij of zij
op redding mag hopen. Het lam was
een sterke metafoor voor Christus' of­
fer en aan het Heilig Gelaat werden
wonderlijke krachten toegeschreven,
een bewijs voor Gods aanwezigheid
in de wereld van de vijftiende-eeuwse
christen.
De twee werken van Memling passen
bij elkaar als puzzelstukken. In 1930,
decennia vóór technische analyses
aantoonden dat ze samen horen, was
al geopperd dat de panelen een diptiek
vormen. Argumenten waren: de iden­
tieke afmetingen en het doorlopen van
de rotspartij. Dit gedeelde landschap
maakt één geheel van twee schilderij­
en, al is er geen expliciete interactie tussen de twee figuren zoals dat wel
het geval is bij devotionele portrettweeluiken.
SAMEN DICHTBIJ
Christus aan het kruis en De verheerlijking van de Madonna door Geert­
gen tot Sint Jans vormen een diptiek, niet door de vormelijke eenheid of
door de emotionele band tussen de figuren. Ze hebben uiteenlopende on­
derwerpen en de gebeurtenissen vinden plaats in totaal verschillende ruimtes.
Tweeluiken van Vlaamse Primitieven 25
•
•
•

Het zijn de ogen van de toeschouwer die de kleine panelen samenbrengen.
In het linkerluik, nu in Edinburgh, heeft Geertgen tot Sint Jans het verhaal van
de kruisdood samengeperst op slechts 24,4 x 18,4 centimeter. Op de voorgrond
is een conventionele voorstelling van de kruisiging aangevuld met de boetvaar­
dige heiligen Hiëronymus en Dominicus, een rottend lijk en enkele zielen in de
hel. In het midden en in de achtergrond illustreren kleine tafereeltjes episodes
uit de Passie (waaronder Veronica en het zweetdoek). In tegenstelling tot deze
verhalende scènes, verspreid over het golvende landschap en in de stad, lijkt het
beeld van het rechterpaneel (Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam)
tijd en ruimte te overstijgen. Centraal in de compositie zijn Maria en het Kindje
Jezus omhuld door de warme cocoon van licht en concentrische engelenrin­
gen die overgaan naar het
duister in de hoeken van het
paneel. Het herinnert aan
Johannes' voorstelling van
de apocalyptische vrouw in
het boek Openbaringen: de
vrouw, geïdentificeerd als de
Maagd, is gehuld in de zon,
gekroond met twaalf ster­
ren en ze staat op de maan.
Vanaf de veertiende eeuw
is het beeld van Maria als
apocalyptische vrouw bij­
zonder populair in persoon­
lijke devoties. Geertgen tot
Sint Jans versterkt het nog
met andere motieven die
vaak terugkomen in devo­
tieprenten: de Arma Christi
(de werktuigen van Chris­
tus' Passie), rozenkransen
en muziekinstrumenten, die
allemaal gedragen worden
door de engelen die rond
Maria's hoofd zweven.
De twee panelen hebben contrasterende thema's, het ene vertelt elke statie
van Christus' kruisweg het andere presenteert een mystiek visioen van de
Heilige Maagd. Maar beide gebruiken kleine, fijn geschilderde figuren die de
toeschouwer uitnodigen dichterbij te komen en te kijken. Pas dan kan men
de doornenkroon op het linkerluik en de rode bolletjes van het rozenkransje
rechts zien. De twee schilderijen zijn overladen met dergelijke figuren en men
moet dus elke vierkante centimeter zorgvuldig bestuderen. Dit proces vraagt
langdurige concentratie en totale overgave, destijds sterk aangeprezen voor
persoonlijke meditatie. De voorstellingen bieden een brede waaier van thema's
voor spirituele contemplatie, van het rottende lijk als teken van zonde en verval
tot de vreugdevolle verheerlijking van engelen die musiceren voor Maria en
Christus.
26 Tweeluiken van Vlaamse Primitieven
Geerten tot Sint-Jans
(actief ca. 1475- 1495),
Christus aan het kruis,
26,8 x 20,5 cm
NATIONAL GALLERY OF
SCOTLAND, EDINBURGH
Geerten tot Sint-jans
(actiefca. 1475- 1495),
De verheerlijking van de
Madonna, 26,8 x 20,5 cm
MUSEUM BOIJMANS VAN
BEUNINGEN, ROTTERDAM

LIEFDE OP TWEE GEZICHTEN
Diptieken zijn de ideale dragers om het verband tussen de twee centrale
thema's uit het christendom, zonde en verlossing, te communiceren. Het
scharnier tussen de panelen is een concrete metafoor voor de onderlinge af­
hankelijkheid: zonder zondeval is redding onmogelijk. Een duidelijk en mooi
voorbeeld is de zogenaamde Weense diptiek van Hugo van der Goes met De
Zondeval en de Bewening van Christus. De kunstenaar onderstreept het
verband tussen het eten van de appel en de dood van Christus door de serene
verleidster Eva en de rouwende Maria Magdalena hetzelfde gezicht te geven.
En Adam wordt de dode Christus (middeleeuwse theologen noemden Jezus
vaak de Nieuwe Adam).
Van der Goes gebruikt ook meer subtiele, vormelijke herhalingen, die van de
panelen elkaars spiegelbeelden maken. Het landschap van De Zondeval helt
af naar rechts, op dat van de Bewening staat de heuvel rechts. De blauwe
lucht en de bloeiende boom op de voorgrond van De Zondeval zijn op de
Bewening vervangen door een sombere stormlucht en het naakte kruis in de
achtergrond. De heldere kleuren van de rozen en de irissen op De Zondeval
komen terug in de bloedrode wonden van Christus en het blauwe kleed van
de Maagd.
De liefde in het tweeluik heeft niet alleen betrekking op Panofsky's manne­
lijke en vrouwelijke elementen. Of het nu gaat om vormelijke of thematische
verbanden in vijftiende-eeuwse diptieken, ze betrekken de toeschouwer al­
tijd in een dynamische kijkervaring die drie elementen telt: het linkerpaneel,
het rechterpaneel en de persoon die ervoor staat. Deze relatie komt het best
tot uiting in de Weense diptiek van Hugo van der Goes. Zelfs op het moment
dat ze van de appel eten, kijken Adam en Eva naar het rechterpaneel, waar
de ultieme consequentie van hun daad is afgebeeld. De treurende figuren
rond Christus houden diens lichaam recht zodat de toeschouwer alle teke­
nen van zijn lijden kan bekijken. Alleen Maria Magdalena zit aan de kant,
de handen in gebed gevouwen. Ze kijkt recht naar de toeschouwer om zeker
te zijn dat we haar liefde en smart delen.
28 Tweeluiken van Vlaamse Primitieven
Jessica Buskirk
•
Hugo van der Goes (ca. /440- 1482),
De Zondeval, 32,3 x 21,9 cm
KUNSTHISTORISCHES MUSEUM, WENEN
Hugo van der Goes (ca./440- 1 482), Bewening
van Christus, 3 4, 4 x 22,8 cm
KUNSTHISTORISCHES MUSEUM, WENEN

oor
Moderne technieken m het onderzoek van oude meesterwerken
30 Tweeluiken van Vlaamse Primitieven
de zeventiende en de achttiende eeuw waren de nu zo gewaardeerde
I
Vlaamse Primitieven nagenoeg volledig in vergetelheid geraakt. Jan van
Eyck is de enige die de toenmalige kunstliteratuur regelmatig vermeldde.
De Oudnederlandse schilderkunst beantwoordde niet meer aan de heer­
ende smaak. Een onbekend aantal kunstwerken was reeds verloren ge­
gaan door de beeldenstormen en bij het moderniseren van de kerkinterieurs. Toen
de Franse revolutie het kerkelijk bezit onteigende, verloren de overgebleven vijf­
tiende-eeuwse altaarstukken ook nog eens hun liturgische functie.
Pas in het begin van de negentiende eeuw herontdekte een aantal verzamelaars
de Vlaamse Primitieven. Een van hen, Sulpiz Boisserée, noteerde in 1862 hoe hij
een schilderij met een Kruisdraging dat hij gekocht had naar huis bracht: "Om
opzien en spottende opmerkingen te vermijden, besloten we het stoffige heilige
voorwerp via een achterdeur ons ouderlijk huis binnen te smokkelen." Dit illu­
streert hoe weinig waardering de Oudnederlandse schilderkunst toen genoot. In
het kielzog van de verzamelaars raakten ook kunsthistorici geïnteresseerd. Zij
zochten in archieven naar documenten en naar namen van schilders, want slechts
een handvol van de oude schilderijen is gesigneerd. Zij werden connaisseurs die
anonieme stukken trachtten te ordenen of toe te schrijven aan bekende namen of
aan meesters waarvoor ze noodnamen bedachten.
LIJSTEN, PANELEN EN ONDERTEKENINGEN
Ook de Oudnederlandse diptieken waren in vergetelheid geraakt. Vele gingen in
de loop der jaren verloren, werden beschadigd, herwerkt of verdeeld. Dikwijls is
•
•
•

Meester van de Brugse
Ursula/egende (actief ca.
1470-1500), Madanna met
Kind, 33,2 x 25,3 cm
KONINKLIJK MUSEUM VOOR
SCHONE KUNSTEN, AN"IWERPEN
Meester van de Brugse
Ursu/a/egende
(actief ca. 1470-1500),
Drie schenkers, 28 x 21 cm
KONINKLIJK MUSEUM VOOR
SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË,
AN"IWERPEN
Tweeluiken van Vlaamse Primitieven 31

Anoniem Meester (actief ca.
1460-1500), diptiek met de
Madonna en twee schenkers
KONINKLIJK MUSEUM VOOR
SCHONE KUNSTEN, ANTWERPEN
Anoniem Meester (actie( ca.
1460-1 500), Maria met Kind,
35 x 23,4 cm
KONINKLIJK MUSEUM VOOR
SCHONE KUNSTEN, ANTWERPEN
INFRAROOD REFLECTOGRAM:
CATHARJNA VAN DM LEN EN
ADRIMN VERBURG
@ PRESIDENT AND FELLOWS OF
HARYARD COLLEGE
de originele lijst vervangen, panelen werden ingekort of te ingrijpend gerestau­
reerd. Hierdoor ging, samen met waardevolle inform atie, ook de integriteit
van deze kunstwerken verloren.
Int act bew aarde tweeluiken zi jn een zeldzaamheid. Een mooi voorbeeld is
het werk van Jan Provoost met de Kruisdraging en het Portret van een min­
derbroeder, bew aard in het Sint-Janshospit aal te Brugge. De li jsten zijn ten
dele verguld, gem armerd en van opschriften voorzien, ondermeer de datum
1522. Ook de oorspronkelijke sch arnieren en het originele sluitsysteem zijn
bew aard.
Qu a techniek verschillen de di ptieken niet van andere schilderstukken uit de
vijftiende en zestiende eeuw. Het ambacht hield nauw toezicht op de kwaliteit
van het afgeleverde werk.
Men schilderde op panelen vervaardigd uit eikenhout van zeer goede kwali­
teit, ingevoerd uit de Baltische gebieden. Doek werd ook gebruikt als goed­
ko pe drager, maar er zijn geen tweeluiken bekend in deze techniek. De schrijn ­
werker vervaardigde een panee l met lijst. Bij kleinere stukken zijn beide uit één
enkele pl ank gesneden. Een voorbeeld is de Diptiek met de Madonna en drie
schenkers, toegeschreven aan de Meester van de Ursulalegende (Koninklijk
Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen). Grotere panelen zijn gem aakt
uit verschillende pl anken die aan elk aar gelijmd werden en gevat in een li jst
uit geprofileerde latten met groeven waarin het paneel geschoven werd. De
hoekverbindingen van de li jst werden met pennen vastgezet. De lijsten van het
eerder aangeh aalde tweeluik van Jan Provoost zijn van dit type.
De vijftiende -eeuwse kunsten aars schilderden dus op ingelijste panelen. Sint­
Lucas, hun patroonheilige, is dikwijls voorgesteld terwijl hi j een portret van
Maria schildert op een ingelijst paneel. De lijst vormt een raam waarachter
de geschilderde wereld ligt. Soms speelt de schilder met deze illusie, zoals de
anonieme kunsten aar die, in de Diptiek met de Madonna en twee schenkers
(Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwer pen) een hoek van een
kleed op de lijst schilderde.
Tweeluiken van Vlaamse Primitieven 33

Vóór de kunstenaar het paneel en de lijst kon beschilderen en polychrome­
ren, bracht hij of een van zijn gezellen er een gladde, meestal witte grondlaag
op aan, een mengsel van kalk en dierlijke lijm. Om de grondlaag minder
absorberend te maken werkten ze die af met een dunne, meestal witte of
lichtgekleurde verflaag 'primuersel '. Vervolgens bracht de kunstenaar een te­
kening aan waarin de compositie summier of meer gedetailleerd uitgewerkt
is. Men gebruikte houtskool, zilverstift, krijt en inkt met pen of penseel. Af
en toe krasten ze ook omtreklijnen in de grondlaag.
In sommige gevallen is deze ondertekening voor het blote oog zichtbaar
doorheen verflagen die in de loop van de tijd transparant werden, bijvoor­
beeld in de Memento Mori op de keerzijde van de Heilige Johannes de Do­
per (Alte Pinakothek, Munchen) of in het habijt en de boekband van Abt
Christiaan de Handt. Met infraroodfotografie en infraroodreflectografie
kan men een deel van het spectrum dat niet zichtbaar is voor het menselijk
oog registreren. Zo kan men de ondertekening die onder de verflaag verbor­
gen is toch onderzoeken.
VERGULDEN EN IN DE VERF ZETTEN
Nadat de ondertekening aangebracht was, was het de beurt aan de delen die
men verguldde, zoals de lijst of de achtergrond. Tenslotte zette de kunstenaar
de compositie in verf. Men maakte gebruik van een beperkt palet van zorg­
vuldig gekozen pigmenten : minerale pigmenten zoals loodwit, vermiljoen,
azuriet, ultramarijn, malachiet, verdigris, aardekleuren en okers of organi­
sche pigmenten zoals ivoorzwart en rode lak, gewonnen uit de meekrapplant
of vanaf de zestiende eeuw uit bladluizen, de kermes vermilio. De pigmenten
werden met olie en eventueel wat eiwit of eigeel tot verf gewreven.
Eerst werden de basistonen op het paneel aangebracht, waarbij men de vlak­
ken uitspaarde die in een andere kleur gezet moesten worden. Hierop bracht
de kunstenaar vervolgens transparante glacis aan, nu eens dun, dan dik,
om schaduwen weer te geven en diepe kleurschakeringen te creëren. Som­
mige kleuren ontstonden door pigmenten te mengen, andere door optische
menging : bijvoorbeeld een rode, transparante lak op een blauwe grondlaag
om purper weer te geven. Tenslotte werden details afgewerkt met donkere
accenten en hooglichten.
De verf ligt over het algemeen relatief dun en transparant op het paneel
zodat het licht erdoorheen valt en weerkaatst op de witte grondlaag. Hier­
aan danken de schilderijen van de Vlaamse Primitieven hun lichtwerking en
emailachtig oppervlak .
In het Portret van Philippe de Croy, toegeschreven aan Rogier van der Wey­
den (Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen) werd dit fe­
nomeen nog versterkt door de achtergrond eerst met zilverblad te beleggen
en hierover een groene glacislaag te zetten. De Diptiek van abt Christiaan
de Handt illustreert ook hoe transparant de verflagen zijn, een effect dat
nog versterkt met de tijd. Een van de buitenkanten van dit tweeluikje was
oorspronkelijk beschilderd met een por fierimitatie. Hierop werd later het
portret van Abt Robrecht de Clercq toegevoegd. De por fierschildering is
duidelijk zichtbaar voor het blote oog, doorheen de verflaag van het habijt
en de handen.
34 Tweeluiken van Vlaamse Primitieven
Hans Memling (aàief
ca. /465-1494), Schedel in
een nis op de keerzijde van
Johannes de Doper,
3/,6 x 24,4 cm
ALTE P1NAKOTHEK, BAYERJSCHE
STAATSGEMÄLDESAMMLUNGEN,
MÜNCHEN

Brugse Meester van 1499,Abt Robrecht De Clercq
op de keerzijde van Abt Christiaan De Hondt (detail), 3/ x 14,5 cm
KONINKUJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË, ANlWERPEN
Rogier van der Weyden (ca. 1399-1464), Philippe de Croy, (detail) 51,5 x 33,6 cm
KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË, ANlWERPEN
WELKE PAN ELEN HOREN SAMEN?
Het Portret van Philippe de Croji, toegeschreven aan Rogie r van der Weyden
is hoogstwaarschijnlijk een deel van een tweeluik. Ridder Florent van Ertborn,
voormalige bu rgemeester van Antwerpen en een ve rwoed verzamelaar van
oude schilderkunst, kocht het paneel in het begin van de negentiende eeuw in
een kasteel in de omgeving van Namen. Pas veel late r, in 1923, associeerde de
Gentse kunsthisto ricus, Hulin de Loo, het portret met de Madonna met Kind
(Huntington Art Collections, San Marino). De he rkomst van deze Madonna
kunnen we terugvinden tot het einde van de negentiende eeuw, toen het in een
Engelse privé-verzameling was. De vraag die zich opd ringt is: hoe weten we of
deze beide panelen oorspronkelijk bij elkaar hoorden en een diptiek vormden ?
Philippe de Croy is biddend voo rgesteld en naar het voorwerp van zijn devotie,
links van hem, toegekeerd. De keerzijde van het port ret is beschilderd met zijn
wapenschild, het is dus duidelijk een rechterluik dat geopend en gesloten kon
worden.
In het sc hilderij van San Marino zijn de compositie en de blik van Maria naar
rechts gericht, ongetwijfeld was dit een linkerlui k Of de keerzijde ooit beschil­
derd is geweest, valt niet meer te achterhalen want het schilderij werd getrans­
poneerd. Dit is een achterhaalde restau ratiebe handeling waarbij het paneel
weggeschaafd wordt zodat de verflaag en de grondlaag op een nieuwe drager,
doek of paneel, gelijmd kunnen worden. Beide sc hilderijen zijn even groot,
worden toegesc hreven aan Rogie r van der Weyden en op basis van stijlken­
merken of historisc he gegevens omst reeks 1460 gedateerd. Het lijkt dus zeer
waarschijnlijk dat beide schilderijen oorspronkelijk een diptiek vormden, maar
echte bewijzen zijn er in dit geval niet.
De originele lijsten van het Portret van Philippe de Croji en de Madonna van
San Marino zijn ve rloren gegaan. Onderzoek van lijsten kan waardevolle in­
formatie opleve ren. Zo zijn er twee kleine paneeltjes die men toesc hrijft aan
Geertgen tot Sint Jans, de Verheerlijking van Maria (Boijmans Van Beunin­
gen, Rotterdam) en de Kruisiging (National Galleries of Scotland, Edinburg h)
waarvan men aanneemt dat ze oorspronkelijk een diptiekje vormden, onder­
meer omdat beide paneeltjes een identiek, eenvoudig verguld lijstje hebben
dat integraal deel uitmaakt van de drage r. Bovendien zijn op de radiog rafieën
van de Kruisiging aan de rechterkant sporen zichtbaar van de nagels waarmee
scharnieren op de lijst bevestigd waren.
De oorspronkelijke drager van de Madonna van San Marino is, toen het
stuk get ransponeerd werd, vernield en dend rochronologisch onderzoek is
hiermee uitgesloten. Dend rochronologie is een moderne onderzoeksmet ho­
de waarbij men de jaarringen van het hout zorgvuldig opmeet en ve rgelijkt
met een standaardcu rve. Zo kan men bepalen wanneer de boom waaruit
planken van een paneel afkomstig zijn, geveld is en bepalen vanaf welke
datum een paneel gebruikt kan zijn. Soms kan men ook vaststellen dat twee
panelen hout bevatten dat afkomstig is uit dezelfde boom, zoals bij de Hei­
lige Johannes de Doper (Alte Pinakot hek, Munc hen) en de Heilige Veronica
(National Gallery, Washington), beide toegeschreven aan Memling. In dit
geval zijn er bovendien oude documenten die aantonen dat beide panelen
vroeger een dipt iek vo rmden.
Griet Steyaert
Tweeluiken van Vlaamse Primitieven 35
•

Vele portretten uit de vijftiende eeuw beelden een persoon
uit die de toeschouwer in de ogen kijkt en de handen laat
rusten op een borstwering. Niet zelden houdt de gepor­
tretteerde iets vast: een stukje perkament , een
ring , een pijl , een anjer , een munt. Ook treffen
we in Europese en Amerikaanse musea heel wat portretten
uit die tijd aan van mannen die naar links kijken en hun han­
den he bben gevouwen voor een ge bed. Hun ogen en handen
zijn gericht op iets wat zich buiten het gezichtsveld lijkt te
bevinden . We weten niet waar ze naar kijken want ze zijn
gescheiden van de bijhorende voorstellingen , het onderwerp
van de verering. De tweeluiken zijn uit elkaar gehaald en af­
zonderlijk verkocht uit winstbejag.
WASHINGTON EN BERLIJN
In de National Gallery in Was hington bevindt zic h een portret
van een wat oudere man die in diepe gedachten is verzonken.
Hij draagt een mantel met een dikke bonten kraag (misschien
wel lynx) die de schilder minutieus weergaf met be hulp van
een fijn penseel. Met de ene hand rust hij op een bank met
een Oosters tafelkleed. De andere hand wijst naar zijn pak
in goud brokaat , waarop een roze kruis staat geborduurd , het
teken van de orde van Calatrava. Aangenomen wordt dat het
gaat om Diego de Guevara, die meer dan veertig jaar in dienst
van de Bourgondische heersers was , ondermeer als diplomaat
en maître d'hótel van Filips de Schone . Karel V had hem het
kruis van Calatrava opgespeld in 1517. Guevara was ook een
verwoed kunstverzamelaar. Zo bezat hij Van Eyck's Portret
van Giovanni (?) Arnolfini en zijn Vrouw (Londen , National
Gallery). Dat kleinood zou hij aan Margaret ha van Oostenrijk
schenken.
Het Oosterse tafelkleed van het portret in Washington loopt
door op een paneel met een Madonna in Berlijn. Het is een
ver bindingselement tussen de twee luiken dat de schilder heeft
overgenomen van Hans Memlings' Tweeluik van Maarten van
Nieuwenhove in Brugge. Het Christuskind raakt de kin aan
van Maria en houdt een goudvink in de rechterhand. Die vogel
staat sym bool voor de Passie.
Het is voor het eerst sinds lang dat deze paneeltjes weer samen
zijn. Alleen daarom al is hun hereniging op de tentoonstelling
Vlaamse Primitieven. De mooiste tweeluiken een heuglijke
gebeurtenis.
WAN NEER GESCHEIDEN ?
Vermoedelijk kwam het tweeluikje na Guevara's dood in 1520 via de
erfgenamen in het bezit van Mencia de Mendo ça y Foinseca, markie­
zin van Cenete (1508-1554). Die huwde in 1524 met Hendrik 111 van
Nassau , een oom van Willem de Zwijger en vervolgens met Fernando
38 Tweeluiken van Vlaamse Primitieven
Vorige pagina's:
Michel Sittow (ca. 1469-
1525), Madonna met Kind,
33, I x 25,6 cm
GEMÄLDEGALERIE, BERUJN
Michel Sittow (ca. 1469-
1525), Portret van Diego
de Guevara, 33,6 x 23,7 cm
NATIONAL GALLERY OF ART,
ANDREW W. MELLON
COLLECTION, WASHINGTON
Boven: Michel Sittow
(ca. 1469-1525), Portret van
Diego de Guevara (detail)
NATIONAL GALLERY OF ART,
ANDREW W. MELLON COLLEC­
TION, WASHINGTON
Onder: Michel Sittow
(ca. 1469-I 525), Madonna
met Kind (detail)
GEMÄLDEGALERJE, BERUJN

Boven: Michel Sittow
(ca. 1469-1525),
Madonna met Kind (detail)
GEMÄLOEGALERIE, BERLIJN
Onder: Michel Sittow
(ca. 1469-1525), Catharina
van Aragon ols de Heilige
Magdalena
THE DETROIT INSTITVTE OF ARTS
de Aragon, hertog van Calabrië en vice-koning van Valencia. Het hier
getoonde tweeluik beantwoordt aan beschrijvingen van schilderijtjes
in inventarissen van haar verblijf in Valencia, het kasteel van Ayora, in
1548 en 1554.
Het is niet duidelijk wanneer de paneeltjes werden gescheiden. De Ma­
donna zou zich omstreeks 1914 nog in Spanje hebben bevonden, mo­
gelijk nabij Burgos. In dat jaar werd het schilderij aangekocht door het
Kaiser-Friedrich-museu ms-Verein in Berlijn. Het portret bevond zich in
het bezit van de Infante Don Sebasti án Gabrie t de Borbón y Braganza
(gestorven in 1875). In 1915 was het werkje in het bezit van ene Maurer
in Madrid, waarna het jaren in de kunsthandel rondzwierf, achtereen­
volgens bij Leo Blu menreich in Berlijn, P. & D. Colnaghi Ltd in Londen
(1929) en M. Knoedler & Co. in Londen en New York (1929-1930). In
1930 werd het portret gekocht door de Amerikaanse bankier en olie-,
steenkool- en aluminiu mmagnaat Andrew Mellon. Ten slotte vond het
paneel onderdak in de National Gallery in Washington.
MEESTER MICHEL SITTOW
De schilder van het diptiek, Michel Sittow (1468 - 1525/26) werd ge­
boren in de hanzenstad Reval, het huidige Talinn, de hoofdstad van
Estland. Sittow begon zijn loopbaan in Brugge omstreeks 1484. Men
vermoedt dat hij leerling was van Hans Memling om dat hij diens ma­
donna-types overnam. Zijn leertijd zou rond 1488 zijn beëindigd. Hij
was geen meester van het Brugse schildersgilde. In 1492 trad Sittow in
dienst van Isabella de Katholieke, koningin van Castilië. Dat zou hij
blijven tot haar dood in 1504. In de rekeningen van haar hofhouding
vinden we de schilder ver meld als 'Melchoior Aleman'. Het is geweten
dat Sittow samen met Juan de Flandes voor de vorstin werkte aan een
reeks kleine paneeltjes over het leven van Christus en Maria. Hij ge­
noot echter grotere bekendheid als portretschilder. Mogelijk bezocht
hij kort na 1502 de hoven van Margaretha van Oostenrijk en van Hen­
drik VII. Het staat vast dat hij begin 1506 in Brabant werkte voor Fi­
lips de Schone. Een jaar later zou hij zich in zijn geboortestad vestigen.
In 1514 werd hij uit Reval weggeroepen om het portret te schilderen
van Christiaan 11 van Denemarken, de toekomstige echtgenoot van het
nichtje van Margaretha van Oostenrijk, Isabella. Hij zou nog een korte
periode aan het hof van Margaretha en de jonge Karel V verblijven,
maar omstreeks 1518 was Sittow terug in Estland. Daar leefde hij tot
zijn dood als een welgesteld burger.
Het tweeluik van Diego de Guevara is een van de mooiste werken van de
meester. Het gezichtstype van de Madonna vertoont veel gelijkenissen
met dat van Sittows Heilige Magdalena in het Detroit Institute of Arts.
Van de heiligenvoorstelling in Detroit wordt beweerd dat het eigen­
lijk een portret is van Catharina van Aragon (1485- 1536), de dochter
van Isabella de Katholieke en de toekomstige echtgenote van de Engelse
koning Hendrik VIII. Aanbidt Diego de Guevara op het tweeluik een
Madonna met de fysiono mie van dezelfde Spaanse prinses ?
Nico Van Hout
Tweeluiken van Vlaamse Primitieven 39
•

Praktisch
AUTEURS
Jessica Buskirk is doctorandus aan de University of California,
Berkeley. Ze deed onderzoek in België en Nederland voor haar
dissertatie lntimocy ond Anticipotion: the male subject in (ifteenth­
century personaf devotionol portroits. Deze studie geniet de steun
van de Netherlands-America Foundation Fulbright en van de Bel­
gian-American Education Foundation.
Nico Van Hout (0 1 967) behaalde het diploma van licentiaat in
de Kunstgeschiedenis aan de Universiteit Gent en het diploma
Restauratie en Conservatie van Schilderijen aan het NHISK te
Antwerpen. Hij doctoreerde aan de KULeuven over Functies van
Doodverf met bijzondere aandocht voor de onderschildering en andere
onderliggende stadia in het werk van PP Rubens (1995). Tussen 1994
en 1998 was hij als wetenschappelijk medewerker verbonden aan
het Rubenianum in Antwerpen. Nico Van Hout was betrokken
bij het onderzoek en de restauratie van de Oranjezaal in Paleis
Huis ten Bosch in Den Haag (1999). Zijn onderzoeksveld : onvol­
tooide schilderijen, doodverf, de schildertechniek van P.P. Rubens,
Rubensgrafiek. Sinds 200 I is hij werkzaam als tentoonstellingsma­
ker en conservator in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten
Antwerpen.
Griet Steyaert is kunsthistoricus en restaurateur. Ze werkte ver­
schillende jaren in het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimo­
nium, eerst als stagiaire in het restauratieatelier van schilderijen en
later als wetenschappelijk attachée. Ze schreef een doctoraalscrip­
tie over de Meester van de Sint Catharina Legende, een navolger
van Rogier van der Weyden (2002-2003, Vrije Universiteit Brussel)
en publiceerde artikels over deze anonieme Meester en tijdgeno­
ten. Zij restaureerde ondermeer het Schuttersfeest van de Meester
van Frankfurt uit het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten van
Antwerpen en behandelt er momenteel de Triptiek met de Zeven
Sacramenten van Rogier van der Weyden.
TENTOONSTELLING
Vlaamse Primitieven, de mooiste tweeluiken
Van 3 maart tot en met 27 mei 2007
Open van dinsdag tot en met zaterdag
van I 0 tot 17 uur, zondag tot 18 uur
Gesloten op maandag
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten
Leopold de Waelplaats
2000 Antwerpen
Tel. 03 238 78 09
www.kmska.be
40 Tweeluiken van Vlaamse Primitieven
Belangrijke diptieken in België
IVOREN DIPTIEKEN
Diptiek van de heiligen Petrus en Paulus, zesde eeuw,
verdeeld tussen Tongeren, Schatkamer van de Basiliek en Brussel,
Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis.
Diptiek van Genoelselderen, einde achtste eeuw, Brussel,
Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis.
Diptiek van de heilige Nicosius, (99 1-1 0 I 0) , Doornik,
Schatkamer van de OL V-kathedraal.
Byzantijns diptiekje, (I 000), Luik, Musée Curtius.
DiptiekJe uit het Legoot Vermeersch, veertiende eeuw, Brussel,
Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis.
Diptiekje met Geseling en Kruisiging, veertiende eeuw,
Antwerpen, Museum Mayer van den Bergh.
Dubbelzijdig gehistorieerde diptiek, veertiende eeuw,
Antwerpen, Museum Mayer van den Bergh.
GESCHILDERDE DIPTIEKEN
• Taddeo Gaddi ( 1300- 1 366) , Kroning van de Maagd en Kruisiging,
Luik, Musée d'art religieux et d'art mosan.
Diptiek van Wo/court, veertiende eeuw, Annunciatie en Visitatie,
Namen, Musée des Arts anciens du Namurois.
Hans Memling (actief vanaf 1465- 1494), Van Nieuwenhove-diptiek,
Brugge, Hospitaalmuseum, Sint-Janshospitaal.
• Jan Provoost (ca. 1465 -1529), Kruisdroging en Portret van
een franciscaan, Brugge, Hospitaalmuseum, Sint-Janshospitaal.
• Meester van 1499, Diptiek van abt Christioon de Handt, 1499,
Antwerpen, KMSKA.
• Meester van 1499, Diptiek van Morgoretho van Oostenrijk, Gent, MSK.
• Meester van de Heilige Ursulalegende,
Madonna en Drie schenkers, 1486, Antwerpen, KMSKA.
• Anoniem Vlaams, omstreeks 1460- 1 500,
• Madonna en Twee schenkers, Antwerpen, KM SKA.
• Adriaan lsenbrandt (1500- 1551), Van de Velde-diptiek, 1521,
verdeeld tussen Brugge, OL V-kerk en Brussel, Koninklijke Musea
voor Schone Kunsten van België.
• Quinten Massijs (ca. 1465/66- 1530), Christus als Verlosser en
Maria in gebed, Antwerpen, KMSKA.
• Anoniem, omstreeks 1500, Satyrisch diptiek, Artistieke verzamelingen
van de Universiteit van Luik, verzameling Wittert.
VERDER LEZEN EN SURFEN
• j. 0. Hand, C. A. Metzger en R. Spronk, Proyers ond Portroits,
Unfolding the Netherlondish Diptych, Washington, New Haven
en Londen, 2006.
• J. 0. Hand en R. Spronk (ed.), Essays in Context: Unfolding the
Netherlondish Diptych, Cambridge, MA, New Haven en Londen, 2006.
• www.nga.gov