Eindfase, v2 - Hendrica Maria Heijungs en haar vader Henrich ...

4-36 Eindfase Sloterdijk
zeker omringd met een dozijn leeftijdsgenoten. Aan de
meeste heeft zij een goed voorbeeld kunnen nemen,
maar dan weer niet aan Christina v.d. Roest. De meeste
worden op normale wijze ontslagen of zijn ‘uitgegaan’
(uit zichzelf vertrokken). Van een aantal is zelfs bekend
dat zij een gezin stichten.
De felle reacties van de regentessen kunnen ingegeven
zijn door de midden 19 de eeuwse discussie over de
positie van vrouwen. Daarin wordt het lot van onnozele
en vooral arme meisjes zonder beroepsperspectief vastgesteld
op prostitutie. Weliswaar mengen de regenten
en de Herstelden zich niet openbaar in deze discussie
maar zij zijn wel kinderen van hun tijd en het openbare
debat gaat niet aan hen voorbij.
De gestichts legende
Oma Heijungs heeft in de Heldringstichting gezeten omdat ze
wees was, aldus twee geïnterviewde kleinkinderen. Eén voegt
er spontaan aan toe ‘in Talitha’.
De auteur
1. Hendrica’s eerdere verblijf in het Amsterdamse weeshuis
was de geïnterviewden onbekend. In hun ogen was de Heldringstichting
een bijzonder weeshuis en geen opvoedingsgesticht.
2. Uit het onderzoek blijkt Hendrica Heijungs inderdaad wees te
zijn, maar dan afkomstig uit een Amsterdams weeshuis. Zij
werd om een kleinigheid overgeplaatst naar een opvoedingsgesticht
van de Heldringstichting in Zetten, het Asyl Steenbeek en
niet naar Talitha Kumi.
Wie zich wel nadrukkelijk mengt is ds. Heldring, een
man die nog vaak aangehaald zal worden in het leven
van Hendrica.
Ds. Heldring roert zich niet alleen intellectueel met
geschriften en lezingen. Hij gaat de problematiek ook
met daden te lijf. In 1860 heeft hij twee meisjesgestichten
in Zetten opgericht. Zijn gestichten volgen het verfijnde
patroon van sexuele categorisering zoals hij dat
dan ziet. Dit ziet men weerspiegeld in de publicitaire
uitingen, de doelstellingen van de aanbrengcommissies
en de toelatingscriteria van zijn gestichten op de oplopende
schaal van ‘gevaar lopen’ naar ‘totale val’. 151 In
concreto: Steenbeek is er voor ‘gevallen vrouwen van
alle leeftijden’ en Talitha Kumi voor ‘meisjes in gevaar
onder de 16 jaar’. Het derde gesticht, toen in voorbereiding
en later Bethel genaamd, is bestemd voor meisjes
vanaf 16 jaar die ‘gevaar lopen’. 152 Hoewel Bethel o.i.
precies geschikt zou zijn voor Hendrica omdat haar geen
onbetamelijkheid wordt verweten, dit in tegenstelling tot
C.H. van der Roest zal in het volgende hoofdstuk blijken
dat Hendrica in januari 1863 nog steeds onder de hoede
van de directrice van Steenbeek staat. M.a.w. zij hoort
niet bij de voorlopige kandidaten van Bethel.
De gestichten hebben hele specifieke criteria op zedelijkheid.
Ook bieden zij een onderkomen aan onhandelbare
meisjes. Met het eerste criterium in gedachten kan
het zo zijn dat Hendrica naast diefstallen ook een groot
gevaar in zich borg voor onbetamelijkheid. Bovendien
heeft men wellicht Christina v.d. Roest – het slechte
voorbeeld - en Hendrica uit elkaar willen houden door de
ene in Montfoort en de andere in Zetten te plaatsen. De
auteur troost zich graag met de gedachte dat de tweede
toelatings mogelijkheid – de onhandelbaarheid - op Hendrica
van toepassing is.
Wat valt er te stelen?
Er staat in de notulen dat de diefstallen in het weeshuis
zijn gebeurd, dus niet op een uitbesteed adres. Dit
maakt het onwaarschijnlijk dat Hendrica een dienstje
buiten het weeshuis heeft gehad. Dan heeft zij haar tijd
doorgebracht in de naai- en breivertrekken van het
weeshuis. De archieven schieten tekort om daar opheldering
over te geven.
Overigens, wat valt er te stelen in een weeshuis? Kleding,
kousen, naaigerei, voedsel, geld? Sierraden zijn
immers in bewaring gegeven.
Weten de regenten van de criteria van Steenbeek?
De gestichten voorzien in de behoefte om de zelfredzaamheid
aan de onderkant van de maatschappij te verbeteren.
Zij voorkomen ondermeer dat jeugdigen in de
correctie instellingen of het gevang terecht komen. De
gestichten van Heldring genieten grote bekendheid en
vertrouwen in protestantse kringen.
De gestichts jaarverslagen zijn opgenomen in ‘Magdalena’,
een evangelisch jaarboekje vol vrome stichtelijkheid.
In protestantse kringen schenkt men het elkaar als
sinterklaas- of kerstcadeau. Menig keurig burgergezin
moet gerild hebben bij de pathetische bewoordingen:
Heldring redde meisjes; en wel de ergste onder de
ergste!
Het jaarboekje publiceert niet alleen de namen en
financiële bijdragen van donateurs maar ook voorbeelden
van asylistes. Onder de Amsterdamse donateurs
treft men zeer bekende namen aan waaronder de weeshuisnotaris
en een van zijn bestuurders.
Via deze weg weten de bestuurders van het weeshuis
van het bestaan, de werkwijze, het draagvlak en de
resultaten van Steenbeek.
Even is de ‘Commissie te Amsterdam’ in gedachten
geweest of die soms een rol speelt in de opzending van
Hendrica. Die gedachte is snel vervlogen omdat het
akkefietje in het weeshuis plaats vindt en uit de notulen
geen aanwijzingen opduiken.
De ‘Vereeniging tot opbeuring van boetvaardige gevallen
vrouwen te Amsterdam’, is opgericht in 1846. Dit illustere
gezelschap van dominees, medici en filantropen is
de prostitutie in Amsterdam een doorn in het oog. Hun
doelstelling: “de vereniging ondersteunt hare morele
pogingen wel doorgaans ook met geldelijke uitgaven,
maar soms vereischen hare bemoeijingen slechts weinig
kosten; ja dikwijls geschiedt het hulpbetoon geheel zonder
kosten, wanneer de jeugdige gevallenen of met hare
ouders worden verzoend, of wanneer berouwhebbenden
bij de toespraak des leeraars tevens in weldenkende,
liefdadige vrouwen, bij welke zij eene dienst bekomen,
eenen steun vinden. Enkelen worden voor rekening der
vereeniging toevertrouwd aan de zorg van de directrice
van het Asyl Steenbeek".
In concreto bemiddelden zij, brengen een meisje onder,
zonden het naar een opvoedingsgesticht – desnoods
zorgen zij voor het benodigde geld - of zorgen voor
bijvoorbeeld reisgeld naar Amerika als daar een nieuw
leven begonnen kon worden. Drie der leden, filantroop
Van Eeghden, dominee Lentz en kantonrechter De
Vries, zijn tevens bestuurslid van Steenbeek. 153 Ongetwijfeld
kennen zij regenten van het weeshuis in hun
persoonlijke netwerk.