Eindfase, v2 - Hendrica Maria Heijungs en haar vader Henrich ...

4 Eindfase Sloterdijk
Gebeurtenissen voor 1857
6 feb. 1829 Johannes Arnoldus Angenent geboren
23 sep. 1853 Henrich Janssen Heijungs overleden
24 sep. 1853 Antje Janssen Heijungs overleden
10 okt. 1853 Johannes Arnoldus Heijungs is voogd over
zijn minderjarige halfbroers en halfzuster
21, 22 okt. 1853 Veiling van roerend goed op Wijkduin
28 nov. 1853 Veiling van Wijkduin, Haarlemmerweg 111
1853 Gezin verhuist naar Sloterdijk, Dorpsstraat
nr. 182
dec. 1853 Maria E. Kemper heeft een schuld van ƒ 775
uitstaan bij Johannes Arnoldus Heijungs
7 jan. 1854 Hernieuwde veiling Wijkduin
31 okt. 1854 Maria E Kemper leent ƒ 1.000 van Ephraïm
Andreas Sprenger
31 jan. 1855 Maria E Kemper leent ƒ 265 van Pieter en
Hubertus Schiecum
8 feb. 1855 Maria Elizabeth Kemper hertrouwt Johannes
Arnoldus Angenent
26 feb. 1855 Maria E. Kemper leent ƒ 324,29 van zwager
Johannes Habig
1 april 1856 Maria E. Kemper leent ƒ 65 van Lodewikus
Johannes en Catarina van Bemmel
8 dec. 1856 Maria E. Kemper maakt haar testament
19 dec. 1856 Maria E Kemper heeft een schuld van ƒ 150
uitstaan bij Hendrik Jansen Heijungs en
Aagje Mansvelder
20 maart 1857 Maria E Kemper heeft een schuld van ƒ 300
uitstaan bij Jurriaan Westerman
16 okt. 1857 Maria Elizabeth Kemper overleden
20 okt. 1857 Opname in weeshuis bepleit
23 okt. 1857 Gecombineerde vergadering van regenten
en diakenen
Het weeshuis in 1857
gezindte Hersteld Evangelisch-Luthers
adres Haarlemmerstraat 75
bevolking 179 personen, w.o. 47 jongenswezen, 56
meisjeswezen, 23 oude mannen, 41 oude
vrouwen en 12 personeelsleden
regenten Gijsbert Diederick Uhlenbroek (president),
Jacob Carel Christiaan Meijer, Johan Martin
Uhlenbroek, Johan Daniel Diets, Jens
Kofoed, Lodewijk Albert Kesper
binnenmoeder Johanna Henderika Meijer († 1858)
Gebeurtenissen 1857 - 1860
26 okt. 1857 Hendrica Maria Heijungs en Rudolph Janssen
Heijungs opgenomen in het weeshuis
21 dec. 1857 Veiling van huis Sloterdijk nr. 182
4 maart 1858 Boedelscheiding tussen Angenent en de
kinderen Heijungs
10 maart 1858 Erfdeel bepaald
24 sep. 1858 Johannes Arnoldus Angenent overleden
14 juni 1859 Grote brand in de kom van Sloterdijk; 20
gezinnen dakloos
12 okt. 1859 Rudolph Janssen Heijungs overleden in het
weeshuis
20 dec. 1859 Hendrica erft van haar broer Rudolph
20 maart 1860 Hendrica’s gedrag besproken in vergadering
27 maart 1860 Hendrica M. Heijungs vertrekt naar Asyl
Steenbeek in Zetten
Stand van zaken
Op het moment van zijn overlijden, 23 september 1853,
laat Henrich Janssen Heijungs zijn vrouw Maria Elizabeth
Kemper (46 jaar) achter met vijf kinderen. De oudste,
Johannes Arnoldus (26) uit een eerder huwelijk, is
gehuwd in 1849 en woont niet meer thuis. Vier kinderen
uit het huwelijk Heijungs x Kemper wonen nog thuis. Het
zijn drie zonen Hendrik (17 jaar), Willem (15) en Rudolph
(8) en dochter Hendrica (10 jaar).
Na het overlijden van één der ouders regelt de kantonrechter
de voogdij over de minderjarigen. Voor hij voogden
benoemt, raadpleegt de rechter de verwanten en
maakt een verslag van zijn bevindingen. Dat is hier ook
gebeurd. Een proces verbaal van 10 oktober 1853
benoemt Johannes Arnoldus Heijungs tot toeziend
voogd over zijn minderjarige halfbroers en halfzuster
tesamen met zijn stiefmoeder Kemper. 1
De dienstbode
Het taalgebruik in de 19 de eeuw beschikt over enkele
subtiele woorden om een samenleving van mensen te
beschrijven. Zo bestaat een huisgezin uit ouders met
hun kinderen. Een gezin is meer. Dat bestaat uit een
huisgezin plus allen die voor hun loon en levensonderhoud
afhankelijk zijn van het gezinshoofd. In de tweede
eeuwhelft worden de termen nog door elkaar gebruikt en
moet uit het verband blijken of men de huisgenoten in
het algemeen of de vrouw en kinderen in het bijzonder
op het oog heeft. Tegen het einde van de 19 de eeuw
wordt onder gezin kortweg man, vrouw en kinderen
verstaan. Deze verschuiving laat zien hoe er over de
verhouding tussen huisgezin en dienstboden werd
gedacht. 2
Het burger gezin bestaat normaliter behalve uit ouders
en kinderen ook uit een of meer dienstboden en andere
personen. De positie van inwonenden is vanzelfsprekend
die van ondergeschikte, maar de mate van
onderschikking hangt af van hun taak en de mate van
Links: Amsterdamse dienstbode met kapje ca.1860, rechts
een dienstbode ca. 1900.

4-2 Eindfase Sloterdijk
vertrouwelijke omgang met de leden van het gezin. De
dienstbode is niet alleen noodzakelijk als hulp in de huishouding,
maar ook onontbeerlijk als symbool van een
fatsoenlijke burgerlijke status. Zonder dienstbode is een
burger- of middenstandsgezin niet alleen letterlijk onthand
maar ook sociaal gedeclasseerd. Door zelf de handen
uit de mouwen te steken staat een burgerdame
gelijk aan een huisvrouw uit de kleine middenstand of uit
de arbeidersklasse. 3 Helemaal van hogere stand is het
huishouden waarin meerdere dienstbodes worden aangehouden
en een huisleraar of gouvernante, die voor de
opvoeding van de kinderen zorgt.
Een dienstbode of dienstmeid is iemand die in loondienst
huishoudelijk werk verricht. Het gaat meestal om
een jonge, ongehuwde vrouw. Gedurende de eerste
helft van de 19 de eeuw is een groot deel van de vrouwelijke
beroepsbevolking werkzaam als dienstbode. Men
onderscheidt de inwonende dienstbode die, behalve kost
en inwoning, een klein loon krijgt en het dagmeisje, dat
alleen overdag komt. Een van de merkwaardigste regels
is, dat de dienstbode recht heeft op fooien van gasten
van haar werkgever.
De dagtaak van de dienstbode begint om zeven uur met
het aanmaken van het fornuis, het vegen van de huiskamer
op de knieën met stoffer en blik en het poetsen
van de schoenen. Om het ontbijt klaar te zetten en thee
boven te brengen verwisselt ze haar bonte werkschort
voor een wit schort. Na het ontbijt is de dag gevuld met
het doen van de slaapkamers en het trappenhuis, het
legen van vuilwateremmers, het vullen van lampetkannen
en drinkwaterkaraffen en natuurlijk met koken en
wassen.
Met de vrouw des huizes wordt het menu van de dag
overlegd, waarna de dienstbode de vaste leveranciers
bezoekt om bestellingen af te geven. In de loop van de
dag wordt er bezorgd en moet de dienstbode geregeld
naar de dienstingang om de bestellingen in ontvangst te
nemen.
Het is een tijdlang in de mode, vooral in de steden, ontvangstdagen
te houden voor bezoek. Dat heeft men
afgekeken van de adelijke stand. Daartoe wordt eerst
een visitekaartje bezorgd als teken dat men ontvangen
wil worden. Met het gebrachte kaartje van de ontvangende
partij, kompleet met datum en tijdstip, eindigt de fase
van aftasten. Het bezoek dient zich vervolgens aan volgens
afspraak. Aangezien de man in beslag genomen
wordt door zakelijke besognes, is de plicht om bezoeken
af te leggen en te ontvangen voor rekening van de
vrouw des huizes. Op de ontvangstdag zorgt de dienstbode
voor de thee en draagt door haar gedienstige houding
zichtbaar bij aan de sociale status en de goede
smaak van haar mevrouw.
Notaris Johan Hendrik Bok jr. roept debiteuren en crediteuren
op zich te melden. Centraal Bureau Genealogie.
Het is een vermoeden dat het gezin van Henrich
Heijungs één dienstbode rijk is. Henrich is immers druk
in de smederij. Maria Kemper is voortdurend op weg
naar een volgende zwangerschap of ze heeft wel een
baby, en er lopen nog kleuters rond. Of zij er van die
chique procedures op na houden is niet bekend.
24 September 1853
Na de ondertekening van Henrichs overlijdensakte blijven
de aangevers nog even zitten om een tweede overlijden
aan te geven. “(...) Op 24 september 1853 om 6
uur ’s avonds is overleden Antje Janssen Heijungs, in
een huis aan de Haarlemmerweg nr. 111 in de ouderdom
van 63 jaar, zonder beroep, geboren te Norden,
ongehuwd, dochter van Jan Rudolph Heijungs en Gederuth
Henrichs, beiden overleden (...)”. 4
Beide overlijdens worden aangegeven door hun broer
Rudolph J. Heijungs, die nu laat noteren melkverkoper in
Amsterdam te zijn. De andere aangever, de 55 jarige
Amsterdammer Johannes Roos, zonder beroep, kan niet
in verband met de familie gebracht worden. 5
Het bestaan van ‘een Antje’, een dienstbode, werd verwacht
maar haar naam was tot nu toe onbekend. Antje
is ca. 1790 geboren in Norden en is ‘zonder beroep’.
Deze term is een ambtelijk verzamelbegrip. Timmerman
is een beroep, dienstbode ook. Kinderen zijn ‘zonder
beroep’, net als scholieren, huisvrouwen en bejaarden.
Thuiswonende huwbare dochters zijn ‘zonder beroep’
terwijl zij druk kunnen zijn in het huishouden. Werkzoekende
mannen worden wel dienstbaar genoemd; wat er
op duidt dat men geen duidelijk beroep heeft maar
ingehuurd kan worden voor handwerk. Iets duidelijker
over beroeplozen zijn woorden als dagloners, daghuurders,
daggelder of los werkman. Mensen die niet hoeven
te werken voor de kost worden aangeduid met rentenier
of ‘buiten beroep’ of zijn ‘zonder maatschappelijke
betrekking’.
Men kan er van uitgaan dat Antje, ‘zonder beroep’ zijnde,
weldegelijk behoort tot het gezin van Henrich en er
huishoudelijk werk verricht. Onbekend is wanneer Antje
is ingetreden in het gezin. Haar hulp zou al gewenst kunnen
zijn tijdens het ziekbed of het overlijden van Carolina
Martens. Maar stiefdochter Theodora Huijer kan zich
toendertijd evengoed van die taak gekweten hebben.
De nalatenschap van Henrich
Valt er wat te erven? Hoe succesvol was Henrich Heijungs
met zijn ‘smederij affaire’?
Aankondiging van de verkoop van de veestapel en de
boerderij inboedel op 21 en 22 oktober 1853 op de hofstede
van Wijkduin. Algemeen Handelsblad 17 en 20 oktober
1853.

Eindfase Sloterdijk 4-3
De Amsterdamse notaris Johan Hendrik Bok handelt de
nalatenschap af. Hij adverteert in het Algemeen Handelsblad
met “Al degenen, die iets te vorderen hebben
van, verschuldigd zijn aan of onder hunne berusting
hebben, betrekkelijk den boedel en nalatenschap van
Hendrik Jansen Heijungs, landman, gewoond hebbende
aan de Haarlemmer Trekvaart, tegen over Sloterdijk, op
de hofstede Wijkduin 6 , en aldaar den 23sten september
overleden, worden verzocht daarvan vóór of uiterlijk op
den 16den october dezes jaars, schriftelijke opgave te
doen ten kantore van den notaris J.H. Bok Jr”. 7
De oproep krijgt weerklank bij een groepje personen die
vorderingen hebben op Henrich. Dat blijkt in het repertoire
van de notaris. Jammer genoeg wordt de relatie
met de vordering niet vermeld.
Op 21 en 22 oktober 1853 zijn er kijk- en veildagen op
de inboedel van het boerenbedrijf van Wijkduin. Te koop
zijn: 37 koeien, 11 paarden, varkens, pluimvee, hooi,
gereedschappen, rijtuigen en meubels. Geen klein boerenbedrijfje!
Opvallend genoeg worden geen persoonlijke
en huishoudelijke zaken aangeboden zoals bedden,
sieraden, kleding, koper-, blik- of aardewerk. Het gaat
dus om het liquideren van het boerenbedrijf. Op 21 oktober
wordt ƒ 1.299,55 opgehaald en op 22 oktober nog
eens ƒ 7.409. 8
Na de boedel komt Wijkduin zelf in veiling op 28 november
1853 in het voormalige Oudezijds Herenlogement in
Amsterdam. 9 Nu blijkt de omvang van het bezit. Behalve
een hofstede (woonhuis Heijungs) staat er een apart
herenhuis (een verhuurbaar zomer- en winterverblijf) op
het erf, een koetshuis, een stalling (voor het vee en de
paarden), een tuin, een koepel, diverse bijgebouwen,
wei- en hooilanden. De landen gaan weg voor de som
van ƒ 8.907,10. 10 Voor de gebouwen wordt een opbodprijs
van ƒ 17.700 gulden geboden die wordt afgemijnd
met ƒ 2.200. Bok jr. maakt een ‘acte de commande’ op
voor ƒ 19.900 voor de makelaar Johannes Eeckhoff. 11
Hij biedt namens een onbekende meester. De afmijnzitting
eindigt in beraad, waarbij Kemper een dag mag
nadenken of zij de koop gunt terwijl de koper en zijn
meester zes dagen kunnen overleggen wie de koopsom
zal afrekenen. Zo zijn de regels. 12
Mocht er al twijfel bestaan of Henrich met 35 jaar smeden
enige rijkdom heeft vergaard, dan is die nu wel verdwenen.
Henrich kon zich de eigenaar noemen van een
buitenplaats, een boerderij met veestapel, rijtuigen en
beschikte in 1850 nog over een burgerwoning aan de
Spaarndammerdijk in Sloterdijk. Het woord burgerwo-
Makelaarskantoor uit Amsterdam kondigt veiling van Wijkduin
aan voor 28 november 1853. Algemeen Handelsblad
17 november 1853.
ning gebruikte men in die dagen ter onderscheid van de
arbeiderswoning, die natuurlijk bewoond werd door
iemand van een lagere stand.
Door de liquidatie van het boerenbedrijf verlaat het gezin
omstreeks januari 1854 de hofstede. Kemper koopt een
huis in het dorp, nr. 182. Waar dat ligt valt nog te ontdekken.
8 Februari 1855
Maria Kemper is snel hertrouwd met de veel jongere
Johannes Arnoldus Angenent 13 . Angenent duikt voor het
eerst op in Sloterdijk in 1854, komend uit Aalsmeer waar
hij ook al veldwachter was. Als zijn komst het begin is
geworden van hun verkering dan heeft het koppel er
weinig tijd overheen laten gaan. Angenent en Kemper
trouwen op 8 februari 1855. 14 De huwelijksgetuigen zijn
Rudolph Jansen Heijungs, 59 jaar, melkverkoper te
Amsterdam, Philip Kemper, 48 jaar, schilder te Amsterdam,
neef van de bruid, Ephraïm Andreas Sprenger 15 ,
51 jaar, zadelmaker te Amsterdam, neef van de bruid,
Nicolaas de Beurs, 40 jaar, schilder te Sloterdijk.
Veel tijd om te wennen aan het gezin wordt dus niet
genomen. Angenent is dorpsveldwachter en wellicht
kennen ze hem in die hoedanigheid. De liefst 21 jaar
jongere vrijer zal zich voor het huwelijk wel eens hebben
laten zien in het gezin. Door het huwelijk wordt Angenent
officieel stiefvader van de kinderen Heijungs.
Is Angenent soms de nieuwe kostwinner geworden. Is
een economisch huwelijk de drijfveer van Maria? Daarover
is twijfel. De hofstede is van de hand gedaan, Kemper
erft voldoende om een nieuw onderkomen te kopen
en Angenent blijft veldwachter in de Sloterpolder, zeker
tot begin 1858. Maar de vele persoonlijke leningen die
Kemper afsluit kunnen de wenkbrauwen doen fronsen
over de aanleiding of het doel daarvan.
In die tijd is een veldwachter een politionele ordehandhaver
met weinig gezag. Uniformgeld wordt overbodig
geacht door een gemeente. De aldus vaak sjofele verschijning
dwingt weinig respect af. Dit wordt mede in de
hand gewerkt doordat de veldwachter bijbaantjes nodig
heeft op zijn karige loon. Het publiek kan dat opgevat
hebben als dat zijn werkgever niet veel belang hecht aan
deze gezagsdrager. 16
Talloos zijn de toneelvoorstellingen waarbij veldwachters
lachwekkend worden neergezet als dom, achterdochtig
en overdreven plichtsgetrouw of als de loopjongen van
zijn broodheer. Het lijkt er op dat een veldwachter het
gebrek aan respect moet compenseren met een overdaad
aan striktheid en onvermurwbare houding.
Wat is er bekend over Angenent?
Johannes Arnoldus Angenent wordt geboren in Amsterdam
op 6 februari 1829 in een eenvoudig arbeidersmilieu.
Hij draagt dezelfde naam als zijn vader die op
moment van zijn geboorte kruiersknecht is. 17 Bij het
huwelijk van zijn ouders in 1828 laat de 26 jarige bruidegom
noteren schoenmaker te zijn. 18 Vader Angenent’s
doopbewijs vertelt dat hij gedoopt is in De Star. Dat is de
rooms-katholieke kerk gewijd aan de Heilige Augustinus
aan de Spinhuissteeg, een voormalige schuilkerk.
Angenent’s moeder heet Anna (soms Maria) Catharina
Engelkoer. Zij is 35 jaar oud wannneer ze trouwt en zon-

4-4 Eindfase Sloterdijk
der beroep zoals zoveel vrouwen in die tijd. 19 Haar identiteit
is met mist omgeven. Ze is namelijk afkomstig uit
het Aalmoezeniersweeshuis, het weeshuis voor de allerarmsten.
De burgerlijke stand put haar gegevens uit het
“register berustende in het Aalmoezeniers Weeshuis der
stad Amsterdam waarin genoteerd zijn de kinderen, zoals
vondeling, als door ouders verlaten, en door heeren
regenten van het voornoemde weeshuis zonder bewijs
van doop of geboorte cedulle als een verlaten kind is
aan- en opgenomen”. Men schatte haar leeftijd op 7 jaar
toen ze op 18 februari 1800 op de stoep werd gezet,
waarschijnlijk door haar ouders. 20
Moeder Engelkoer overlijdt in ’s Gravenhage op 8 juni
1849, 21 vader Angenent overlijdt twee dagen later. 22 Zij
vormden een bedienden echtpaar bij een niet nader
genoemde familie. Kind Johannes is hun enige kind en
wordt op zíjn twintigste wees. Welke religieuze mix ontstaat
er uit een rooms-katholieke vader en een religieus
onduidelijke moeder. Wij houden het er op dat Angenent
junior rooms-katholiek is opgevoed. Dat is in de 19 de
eeuwse verzuiling zeer relevant in de omgang tussen
bevolkingsgroepen. Het komt later nog een keer aan de
orde.
Johannes’ moeder is negen jaar ouder dan zijn vader; al
blijft het – door het gebeuren bij het Aalmoezeniersweeshuis
- een schatting van tijdgenoten. Op die manier
is zoon Angenent wellicht op de hoogte van de geneugten
van de rijpere vrouw. Hij aardt naar zijn vader door te
trouwen met de 21 jaar oudere Kemper. Door dit huwelijk
had hij in haar meer een nieuwe moeder gevonden
dan een partner. Maar ja, een verstandshuwelijk was
toen veel gebruikelijker dan eentje van het passionele
soort.
Huwelijk en geloof
Van huis uit behoort Henrich Heijungs tot de Evangelisch-Lutherse
kerk; in die tijd een godsdienst met een
vrijzinnige inslag. Hij is eerst gehuwd met de roomskatholieke
Carolina Martens. Zo ontstaat het beeld dat
Henrich een ruimdenkend karakter bezit en door de vrijzinnige
levensbeschouwing niet al te zwaar hecht aan
geloofszaken.
Dan zijn vlotte tweede huwelijk met Maria Kemper. Maria
Amsterdam, kerk van de hersteld Evangelisch-Lutherse
gemeente in 1869, aan de Kloveniersburgwal 50. Op de
gevel stond prominent “En zy bleven volstandig in de leere
der apostelen”. SAA, Beeldbank.
komt uit een Hersteld gezin, de orthodoxe variant van de
Evangelische. Orthodoxen en vrijzinnigen hechten verschillend
aan tradities, niet aan verschillende principes.
Henrich Heijungs is graag bereid zijn nieuwe vrouw te
volgen in haar opvattingen. Deze draai kan men ook
gedocumenteerd terug vinden in het lidmatenboek van
de Herstelden: ‘Hinrich Jansen Hayungs met een kind,
wonend Overtoom aan de sluis, ingeschreven door ds.
Johann Otto Meijer, op 23 januari 1835. De code ‘O’ bij
zijn naam betekent ‘overgegaan van de Vrijzinnigen naar
de Herstelden’.
Hierna doet Henrich nog op 54 jarige leeftijd zijn geloofsbelijdenis.Met
deze feiten moet men wel aannemen dat
het gezin Heijungs x Kemper van orthodoxe aard was.
Het gezin was doorspekt van meelevende godsdienstigheid,
traditionele waarden, strikte opvattingen en misschien
wel een beetje ‘zwaar op de hand’. Over de Herstelden
straks meer.
Deze analyse geeft het huwelijk tussen de vermoedelijk
van huis uit rooms-katholieke Angenent en de orthodoxe
Kemper een merkwaardige tegenstrijdigheid. Wat doet
dit met de verhouding tussen Angenent, de kinderen en
de rest van de familie? Hoewel het huwelijk in dit tijdsgewricht
enkele aparte trekjes heeft, mag men uit de
aanwezige huwelijksgetuigen afleiden dat het huwelijk
de steun heeft van de familie.
Zijn verdere achtergrond
Vanaf september 1854 heeft Angenent als woonplaats
Sloterdijk. Vóór Sloterdijk woont hij in Aalsmeer en dáár
voor wellicht in ‘s Gravenhage. Een snelle zoektocht in
Aalsmeer laat hem niet zien als de veldwachter die veel
gevraagd wordt als gemeentehuisgetuige. Die rol is in
handen van de gemeentebode Lindenaar en de
gerichtsdienaar Robart. In de gemeente Sloten wordt hij
wel geregeld opgetrommeld als gemeentehuisgetuige.
Dat doen veel veldwachters daar.
De gemeenteraad van Amsterdam besluit in december
1856: “dat tot afwijzing van het rekest van zekeren
Angenent, om afstand, tegen zekeren som, der tolgelden
aan het Sloterdijker Hek, zijn zonder discussie of stemming
goedgekeurd”. 23 Het Sloterdijker Hek is een hoog
en afsluitbaar metalen hek op de Haarlemmerweg bij de
Sloterdijker brug. Elke drie jaar wordt het innen van de
tol publiekelijk verpacht. Passanten betalen voor het
gebruik van de weg tussen Sloterdijk en Haarlem. Blijkbaar
is Angenent de pachter maar hij wil er van af om
redenen die hier niet worden toegelicht. Waarschijnlijk
wegen de tol-ontvangsten niet meer op tegen de pachtprijs.
Grote boosdoener is de komst van de spoorweg. 24
Het is niet bekend hoe Angenent de banen van veldwachter
en tolgaarder weet te combineren. Wellicht
heeft hij een hulpje die de penningen int. Locale boeren
hebben overigens vrijdom van tol om bij hun weilanden
Afhandeling nalatenschap van Angenent. Algemeen Handelsblad
6 oktober 1858.

Eindfase Sloterdijk 4-5
te kunnen komen.
De hofstede Wijkduin en het tolhek liggen nauwelijks
100 meter van elkaar. Het is een romantisch idee om
beide plaatsen met elkaar te verbinden als de ontmoetingsplaats
van weduwe Kemper en tolgaarder Angenent.
Cupido’s wegen zijn nu eenmaal ondoorgrondelijk!
Wat brengt de pedagogisch onervaren 26 jarige veldwachter
in een gebroken, orthodox gezin waarin de kostwinner
is weggevallen? Een veilige omgeving of juist
halsstarrigheid en rechtlijnigheid? Voorstelbaar is dat de
komst van Angenent spanningen in het gezin heeft
gebracht. Wat doet het met de gezagsverhoudingen als
er een stiefvader binnenkomt die weinig ouder is dan de
aanwezige kinderen. Heeft Kemper een bemiddelende
rol moeten spelen om de vrede te bewaren?
Van spanning is overigens niets te merken. Angenent is
aanwezig bij de grote gebeurtenissen. In november 1856
trouwt Henrich’s tweede zoon Hendrik Janse Heijungs.
Angenent is getuige bij diens huwelijk en wordt stiefvader
genoemd. 25 Hendrik vestigt zich in Sloterdijk in
huis nr. 176 en noemt zich koopman (1857). 26 . Na verloop
van tijd verhuist hij naar Houtrijk & Polanen (1861)
en noemt zich arbeider. Bij een andere gelegenheid
noemt de oudste zoon (Johannes) zich stiefzoon. 27
Uit hun huwelijk zijn geen kinderen geboren. Angenent
heeft de rol van stiefvader, hij is pedagogisch onervaren
en de levensbeschouwelijke verschillen zijn groot. Het
beeld is wel dat hij serieus getracht heeft het gezin Heijungs
een nieuwe toekomst te geven.
Na het overlijden van Kemper verhuist Angenent. Hij laat
zich nu geregeld bij de notaris zien. Hij is namelijk een
vermogend man geworden en dat verlangt om maatregelen.
Zo maakt hij op 29 februari 1858 zijn testament.
28 Op 3 maart van dat jaar keert hij Ephraïm Andreas
Sprenger nog ƒ 1.500 uit ten behoeve van diens
pupil Willem Hendrik Heijungs 29 en laat 4 maart een
boedelinventaris opmaken voor de andere minderjarigen.
30 Hij verschijnt op 6 maart 1858 opnieuw voor de
Maria Elizabeth Kemper overleden op 16 oktober 1857. BS
Sloten 1857.
notaris en verstrekt een obligatie van ƒ 3.000 aan de
verkopers van een huis aan de Oudezijds Achterburgwal
in Amsterdam. 31 Dit huis heeft hij eerder uit de
gemeenschappelijke boedel met Kemper gekocht.
Hij is maar druk met de afhandeling en heeft weinig kunnen
genieten van de nalatenschap. Op 24 september
1858 overlijdt hij op slechts 29 jarige leeftijd in huis nr.
192a. 32 Dit adres, 20 jaar daarvoor bewoond door het
gezin Heijungs’, is eerder gedefinieerd als dat van herberg
de Star. Het heeft er dus alle schijn van dat Angenent
een deel van het logement, misschien niet meer
dan een kamer, heeft betrokken. Op 2 oktober wordt de
boedelbeschrijving van Angenent’s bezit opgemaakt
door twee buitenstaanders, de Sloterdijkers: gemeentebode
Joris de Beurs en gemeente-ontvanger Cornelis
Johannes Stork. 33 Tot 1 november 1858 kunnen schuldeisers
zich melden bij notaris J. H. Bok in Amsterdam. 34
16 Oktober 1857
Terug naar Angenent x Kemper. Hun huwelijk heeft
slechts twee en een half jaar geduurd! Maria E. Kemper
overlijdt op vrijdag 16 oktober 1857. 35 Het huisgezin aan
de Dorpsstraat nr. 182 bestaat nu uit stiefvader Angenent
(28 jaar), de minderjarige kinderen Willem (19),
Hendrica (14) en Rudolph (12). De andere kinderen zijn
getrouwd en het huis uit.
De erfenis van Kemper
Op 4 maart 1858 wordt de boedel gescheiden tussen
Angenent en de kinderen Heijungs. 36 De akte is in tweevoud
te vinden in het dossier van Hendrica Heijungs in
het weeshuis der Herstelden. 37 Uit de opsomming van
afhandelingen blijkt het volgende.
1 Kemper en Angenent zijn gehuwd in gemeenschap
van goederen. Angenent erft dus de helft plus een
kindsdeel.
Johannes Arnoldus Heijungs doet niet mee in de
erfdeling van zijn stiefmoeder; hij had al geërft van
zijn moeder Carolina Martens en zijn vader.
De vier kinderen uit het huwelijk Heijungs x Kemper
erven nu natuurlijk wel; zij het een kindsdeel. Door
de ‘gemeenschap van goederen’ gaat grofweg een
derde van het door Henrich Heijungs opbouwde
kapitaal verloren. De vier kinderen erven namelijk
niet meer via Angenent.
2 Johannes A. Heijungs was indertijd aangesteld als
toeziende voogd naast zijn stiefmoeder over zijn
minderjarige halfbroers en halfzuster.
3 Maria Kemper heeft een aantal persoonlijke obligaties
op haar conto staan, o.a. bij de neven Habig
en Sprenger. (zie parenteel Harmen Hendrik
Vassee in deel ’Amsterdam’). Te bedenken valt dat
Kemper haar erfdeel van Henrich heeft gebruikt om
ondermeer huis nr. 182 te kopen maar verder geen
inkomen heeft om van te leven.
4 Het woonhuis nr. 182 waarin Kemper, de kinderen
en later Angenent, wonen, wordt geveild op 21
december 1857. Zonder veel moeite is de veilingsadvertentie
terug te vinden. Het onroerend goed
blijkt drie posten in te houden. Post nr. 3 gaat om
drie huizen onder één dak in wijk 2 № 182, 182a en
182b. Dit komt kadastraal overeen met Sloterdijk
sectie B65 (115m 2 ), B64 (60m 2 ) en B63 (60m 2 ). 38
De huizen liggen aan de Dorpsstraat tussen de
spoorweg en de trekvaart, naast het Rechthuis. In
januari 1852 zijn de huisjes nog eigendom van

4-6 Eindfase Sloterdijk
Hendrica Scharringhuizen, 39 de weduwe van de in
1840 overleden broodbakker Gerrit Wijsman. De
koper in 1857 is ene Jan Schipper uit Amsterdam
die er ƒ 1.250 voor geeft. Post 1, een huis aan de
Oudezijds Voorburgwal gaat weg voor ƒ 5.050 naar
Angenent en post 2, dat in de Raamstraat, voor
ƒ 1.560 aan Johann Philip Engelbrecht. 40 Ook hier
ziet men dat Kemper, in navolging van haar eerste
echtgenoot, haar centjes heeft belegd in onroerend
goed.
Op volgende pagina’s staan enkele van de oudst
bekende foto’s van de Dorpsstraat. De plaats waar
het huis van Kemper stond is bekend. De foto’s
geven een fraai beeld van de sfeer: een straat
waarin de winkelmiddenstand is verzameld.
Uitgangspunt is dat de percelering van huis nrs.
gelijk is aan die van de kadastrale kaart van 1832.
Het naar voren springend pand B54 is crusiaal voor
de oriëntatie in de straat. De beelden zijn van 50 à
60 jaar later: grote kans dat een aantal panden niet
dezelfde zijn. De huizen tussen spoorweg en dijk
zijn zeker andere. Die zijn gebouwd na de brand
van 1859 (zoals het pand Hörchner).
De details van datering staan vermeld. Zo is de
dorpssloot gedempt in 1901. Koffiehuis het Rechthuis,
later een uitspanning, is een belangrijk ijkpunt
voor datering. In mei 1892 sluit eigenaar Blom het
etablissement 41 tijdelijk voor een grote verbouwing
en breidt het pand uit op naastgelegen percelen.
Kenmerkend voor deze bouwfase van 1892 zijn de
veranda aan de zijkant, het koetshuis met de
gebogen deuren (twee raampjes i.p.v. drie zoals op
het plan) en de veranda aan de voorzijde. Rond
1899 is de veranda aan de voorzijde dichtgemaakt
met vensters. Rond 1916 worden de vensters
voorzien van rolluiken, is de overkapping bij de
ingang gesloopt en is de veranda aan de zijkant
vergroot en voorzien van vensters.
5 Hendrica erft van haar moeder een kindsdeel. Na
een omvangrijke rekenarij wordt dit bepaald op
ƒ 208,52½.
Evaluatie
Na het overlijden van Henrich Heijungs valt het gezin in
een rap tempo uit elkaar. Hendrica Heijungs krijgt in
Akte van boedelscheiding, links de hulsvormige omslag,
rechts de eerste pagina. SAA 190, inv. 737, dossier 332.
korte tijd een aantal tragische gebeurtenissen te verwerken.
De overlijdens van vader Henrich en de inwonende
tante Antje Heijungs in 1853. Een bedrukte stemming
moet zich hebben meester gemaakt van de huisgenoten.
Twee overlijdens zo vlak na elkaar en twee begrafenissen.
Er volgt een gedwongen verhuizing.
De dan tienjarige Hendrica zou als enige dochter wel
eens vaders lieveling geweest kunnen zijn. Dienstbodes
hebben vaak een bijzondere relatie met de kinderen in
hun werkhuis. Antje Heijungs zou, behalve tante, ook
haar vertrouweling geweest kunnen zijn. Dat maakt de
impact op de tienjarige nog dramatischer. De dood passeerde
in haar leven al drie keer eerder: ze heeft een
broertje en twee zusjes zien komen en die werden
slechts enkele weken oud.
Dan de komst van stiefvader Angenent in 1855.
De moeilijkheid met stiefvaders is dat de kinderen niet
om hem hebben gevraagd. Integendeel, zij kunnen in
hem een concurrent ondervinden in de aandacht die zij
willen van hun moeder; zeker na het verlies van de
vader. Zo kan de bijna 12 jarige Hendrica dat gevoeld
hebben. Er kan een gevecht om de moeder ontstaan
zijn. Dan overlijdt de moeder in 1857. Als de moeder
overlijdt is de strijd door het kind verloren. Het kind wordt
zelfs afhankelijk van haar tegenstander. Zijn de verhoudingen
op scherp gekomen nu de bemiddelende rol van
Kemper is verdwenen?
De ontwikkeling van Hendrica, nu 14½ jaar oud, kan nu
een rol spelen. Ze is mogelijk op een lastige leeftijd aangeland.
In korte tijd loopt haar vertrouwde omgeving
leeg. Er kan zich een gevoel van verlatenheid en onmacht
van het meisje hebben meester gemaakt. Ze was
al het enige meisje in een mannenomgeving en nu is
haar ook haar moeder ontvallen.
Woonhuis Dorpsstraat nr. 182 openbaar verkocht. De
makelaars Kesper en Kofoed zijn tevens regent van het
weeshuis der Herstelden. Nieuw Amsterdamsch handels-
en effectenblad 14 en 15 december 1857.

Eindfase Sloterdijk 4-7
Fotocollage van de Dorpsstraat begin 20 ste eeuws.
pand van de Amsterdamse
stroopbrander
J.A. Hörchner (B48)
Slochter
Dorpsstraat tussen
spoorweg en trekvaart
drie huizen onder één
kap (B65, B64 en B63)
Rechthuis (B75)
Haarlemmertrekvaart
klapbrug
B54 waterpomp
Dorpsstraat tussen
spoorweg en dijk
Petruskerk
afb. 1
Afb. 1. Kadastrale kaart van Sloterdijk uit 1832. De oostzijde van de Dorpsstraat
bezit nog een open sloot. Ingetekend zijn de spoorweg van 1839 en diverse herkenningspunten.
tracé spoorweg
pand (B54)
12 arbeiderswoningen
(B83)
terrein loodwitfabriek
de Star, later genaamd
de Molenwerf
pand Coppenaal (B79)
dorpsssloot
pand Hörchner pand Coppenaal
Afb 2. Dorpsstraat ca. 1900. De foto is genomen vanaf de Haarlemmerweg. Details: pand B54 is crusiaal voor de oriëntatie, nu is
het nog een huis met één verdieping; de dorpssloot is nog intact (gedempt 1901); de klapbrug bevindt zich rechts buiten de foto. De
plaats waar Kemper gewoond moet hebben is achter de man met gekantelde kar.
afb. 2

4-8 Eindfase Sloterdijk
Afb. 3. Dorpsstraat ca. 1900. Links het Rechthuis met de
open veranda. De dorpssloot is nog open.
afb. 3
afb. 5
Afb. 5. Dorpsstraat ca. 1910. Uiterst links het koetshuis van
het Rechthuis naar een plan uit 1892.
B114
afb. 7
Afb. 7. Dorpsstraat tussen 1910 en 1920, richting Spaarndammerdijk.
Alles is van na de brand van 1859.
B65-B64-B63
afb. 4
Afb. 4. Dorpsstraat ca. 1910. Huis B65 is net niet zichtbaar,
B64 en B63 bevatten winkeltjes. Helemaal links een reclameschild
voor Blooker’s daalders cacao.
B65-B64-B63
B54
afb. 6
Afb. 6. Dorpsstraat ca. 1910. Huis B65 is net niet zichtbaar.
Verder is het gelijk aan afb. 4; ander jaargetijde.
B48
afb. 8
Afb. 8. Dorpsstraat tussen 1910 en 1920. Vanaf de dijk. In
de verte het Rechthuis (met overkapping bij de ingang).
B47

Eindfase Sloterdijk 4-9
Dubbelhuis met
achterhuis
B62-B61
B54
pand Hörchner
pand Coppenaal
Afb. 9. Dorpsstraat ca. 1910. De foto is genomen met de rug naar de trekvaart. Details: dorpssloot gedempt; pand B54 is verbouwd,
het bezit nu twee verdiepingen en één reclame bord voor boter en kaas; pand B114 ligt aan de overzijde van de spoorweg en is nog
zonder gevelreclame.
B54
ingang molenwerf
B114
B83
pand Hörchner
Afb. 10 en 11. Dorpsstraat tussen 1910 en 1920. De fotograaf staat met de rug naar de trekvaart. Details: gezicht op de spoorweg;
sloot gedempt; op het huis B114 een veelvoorkomende reclame voor Spatram sigaren. Pand B54 bezit nu vier reclameborden w.v.
de onderste voor Amstel bieren.
B114
Petruskerk
afb. 9
B54
afb. 10 afb. 11

4-10 Eindfase Sloterdijk
1892: plan tot verbouwing van het
Rechthuis met veranda en koetshuis
B75-B74-B73-B72-B71
Rechthuis met
vensters en rolluiken
koetshuis
B65-B64-B63
Afb. 12. Dorpsstraat west 1920. De foto is genomen met de rug naar de spoorweg. Details: pand B54 springt iets naar voren; achter
de bomen bevinden zich de drie panden onder een dak B65-B64-B63. Kemper met de kinderen, en later veldwachter Angenent,
woonden van 1853-1857 in het meest linkse van de drie; het Rechthuis heeft zich sedert 1832 aanzienlijk uitgebreid met bijgebouwen
en een stalling (zie inzetstuk, een plan uit 1892, na 1916 is de veranda gesloten met vensters).
B54
afb. 12

Eindfase Sloterdijk 4-11
De Herstelden
De Nederlandse Evangelisch-Lutherse gemeente wordt
opgericht door Duitse en Scandinavische immigranten.
In de tweede helft van de 18 de eeuw ontstaat onder
invloed van de Verlichting een vrijzinnige stroming in de
lutherse theologie. Na jaren van spanning komt het tot
afscheiding van gelovigen die kiezen voor herstel van
tradities. De lutherse gemeente valt uiteen in een Vrijzinnig
en een Hersteld Evangelisch-Lutherse gemeente.
De laatste noemen zich kortweg de Herstelden.
De orthodoxe en vrijzinnige gemeenten leiden tot 1952
gescheiden levens met eigen kerken, wijkgebouwen en
diaconale instellingen.
De afgescheiden gemeente sticht een nieuw kerkgebouw
aan de Kloveniersburgwal 50 dat in 1793 wordt
geopend. Het krijgt al spoedig de naam de Kloof. De
kerk biedt plaats aan 2.000 kerkgangers.
Evenals de katholieke kerken heeft het gebouw geen
toren. Het stadsbestuur staat niet toe dat kerkgebouwen
van andere dan de officiële protestantse gemeente de
uiterlijke kenmerken van een kerk krijgen. Het gebouw
lijkt dan ook meer op een overheidsgebouw. Het timpaanreliëf
vormt een toespeling op de afzondering van
de Herstelden. De middelste figuur met opengeslagen
bijbel en wijzend naar de hemel stelt de godsdienst voor;
zij is vergezeld door twee 'wichtjes': het linker figuurtje
omklemt een zuil (symbool voor standvastigheid) en het
rechter figuurtje omklemt een kelk (het geloof). Onder
het reliëf is in de plint in vergulde letters de spreuk te
lezen: ‘En zij bleven volstandig in de leere der Apostelen’
waarmee de Herstelden het behoudend karakter
etaleerden.
De ligging in hartje Amsterdam is voor kerkgangers
daarbuiten een flinke reis. Sloterdijkers te voet doen er
wel anderhalf uur over; en dat tweemaal iedere zondag.
Een gelovige is er veel aan gelegen op de juiste plek
naar de kerk te gaan. Gelukkig wordt later ook de kerkzaal
in het weeshuis aan de Haarlemmerstraat gebruikt
voor het houden van kerkdiensten. Voor Sloterdijkers
hooguit drie kwartier gaans.
Het Hersteld Evangelisch-Lutherse Diaconie Wees-, Oude
Mannen- en Vrouwenhuis aan de Haarlemmerstraat 75 in
1869. Links de ingang Herenmarkt. SAA, Beeldbank, prent
door W. Hekking jr.
Het weeshuis der Herstelden
Geschiedenis
Het Amsterdamse gemeentebestuur erkent de afscheiding
alleen onder de voorwaarden dat men voor de
eigen armen en wezen zal zorgdragen.
In 1817 huren de diakenen een huis in de Koestraat als
verblijf voor weesjongens en armlastige bejaarde mannen.
Aan de Zandstraat wordt een huis voor weesmeisjes
en oude vrouwen ingericht. Het aantal wezen neemt
steeds toe. In 1818 gaat men over tot de stichting van
een toevluchtsoord voor alle wezen en oude lieden op
de Nieuwe Herengracht. In 1819 telt het huis 31 jongens
en 31 meisjes.
In 1826 wordt het wees- en oudeliedenhuis wegens
ruimtegebrek verplaatst naar het West-Indisch Huis, aan
de Haarlemmerstraat bij de Herenmarkt. Hier blijft het
gevestigd tot 1954. In de fronton aan de Haarlemmerdijk
is de Lutherse zwaan nog te zien die in die tijd geplaatst
is. Het huidige adres is Haarlemmerstraat 75.
Het aantal wezen der Herstelden groeit. Door de cholera-epidemie
van 1832 stijgt het aantal wezen opvallend.
Dat leidt tot allerlei verbouwingen. In 1839 wordt
een jongenskamer ontruimd om de onderwijzer intern te
laten wonen. De jongens worden naar de zolder gedirigeerd,
waar zij in hangmatten moeten slapen. Overdag
wordt op die zolder de was behandeld. In 1857 bevat het
huis 179 personen, waaronder 47 jongenswezen en 56
meisjeswezen. 42
Ambities
In 1839 houdt een spreker de wezen de ambities van het
weeshuis voor: “(...) Wat ontvangt gij!, behalve woning,
voedsel, kleding en dekking; niet nog veel, oneindig
veel, dat ge anders zoudt ontberen. Ziet de kinderen van
de behoeftige eens aan! Staat voor hen ’s morgens het
brood en ’s middags en ’s avonds het warm eten, zo
ruim en zo smakelijk als voor U gereed? Worden zij zo
dikwerf het nodig is, van nieuwe warme kleding en
schoeisel voorzien? en als de winterkoude snerpt – en
door de reten van hun slecht onderhouden kelder- en
vlieringvertrekken wind en tocht uit alle hoeken blaast, -
reikt hun een zorgende milde hand dan evenals aan u
de wollen deken toe? Helaas, neen, hun bleke gelaats-
De kerkzaal van het Hersteld Evangelisch-Lutherse Wees-
en Oudeliedenhuis aan de Haarlemmerstraat 75. SAA,
Beeldbank.

4-12 Eindfase Sloterdijk
kleur, hun gezwollen slechts half met lompen gedekte
lichamen, hun tandengeklapper en van koude samenkrimpende
leden getuigen van hun ontberingen. (...)”.
Het weeshuis heeft oog voor de zedelijke behoefte: wanneer
je gekleed bent is er geen excuus om kerkbezoek
te mijden.
De wezen moeten gehoorzaam en vooral dankbaar zijn.
“(...) tevreden met de gezonde doelmatige voeding,
kleding en bedekking (...) onderdanig en gehoorzaam
aan bestuur (...) vlijtig en bedacht, om zich nuttig in het
huis, bekwaam op de school en bedreven in zijn ambacht
te maken (...) eerbiedig in het bijwonen en nauwgezet
in het waarnemen van de godsdienst”. 43
In de kerk wordt jaarlijks gecollecteerd voor de diaconie.
De ‘bosman’ plaatst busjes bij gemeenteleden en komt
ze maandelijks legen. Het stemt de kerkgangers tot
grote voldoening wanneer de wezen binnen paraderen.
Nu is de liefdadigheid aangenaam zichtbaar. “(...) Onder
de kerkgangers vielen de wezen door hun uniform op.
(...) Na het morgengebed en het ontbijt moest de binnenvader
de kinderen binnen de poort en wel op de plaats
van het weeshuis in goede orde opstellen. Ze moesten
met behoorlijke modestie (ingetogenheid) door de binnenvader
of schoolmeester ter kerke geleid worden, en
er moest door hen zorg gedragen worden dat Gods
Woord in stilte en met aandacht door de kinderen aangehoord
wordt. Op dezelfde manier wederom werden zij
naar huis geleid. Dit herhaalde zich ’s middags.(...)”. 44
Alles wat de wees nodig heeft, verstrekt het huis. Slapen,
eten, spelen of leren, alles doen ze met de andere
kinderen. Geen van de kinderen heeft een plek die
alleen van hem is. Alle kinderen eten hetzelfde voedsel,
dragen dezelfde kleren en volgen een gelijk dagritme.
Slapen gebeurt op zalen zonder enige privacy. Het
weeshuis is een gesloten gemeenschap waarbinnen het
leven vierentwintig uur per etmaal gereguleerd wordt.
Toelating en bevolking
Niet iedere wees komt in een weeshuis. Heel vaak ontfermt
de familie zich over het ouderloze kind. Als dat niet
mogelijk is komt een weeshuis in beeld. Het aanname
beleid van het weeshuis van de Herstelden stelt zekere
grenzen aan opname, verblijf en ontslag. Wezen van alle
leeftijden worden geaccepteerd tot aan hun 17 de jaar.
Babies worden onmiddelijk bij een voedster ondergebracht,
kleuters gaan naar een pleeggezin tot hun
vierde jaar, soms langer. Wezen blijven tot hooguit hun
19 de levensjaar onder de hoede van het weeshuis. Daarna
moeten zij klaar zijn om op eigen benen te staan en
hun kost te verdienen. Grofweg wordt het weeshuis dus
bevolkt door 5-19 jarigen, een groep die men tegenwoordig
als de schoolgaande jeugd zou karakteriseren.
Over de kriteria voor toelating bestaat een ‘reglement
voor wezen’. Voorwaarde is bijvoorbeeld dat één der
ouders gedurende een aantal jaren voor hun overlijden
lidmaat is geweest. Bovendien moeten de ouders zonder
strafblad zijn anders worden de wezen zonder pardon
naar het Stads Bedelingshuis doorgestuurd. 45
Twijfelgevallen – bijvoorbeeld over de levenswandel der
ouders - worden voorgelegd aan een gecombineerde
vergadering van diakenen en regenten. Men is bepaald
streng in zijn rechtschapenheid. Wanneer kinderen vóór
de huwelijksdatum der ouders zijn geboren volgt afwijzing.
46
Bestuur
Zes regenten besturen het wees- en oudeliedenhuis.
Ongeveer tweewekelijks komen zij bijeen; in uitzonderlijke
gevallen beleggen zij een buitengewone vergadering.
Men verdeelt onderling de taken in z.g.n. departementen
die steeds voor één jaar worden waargenomen.
De dagelijkse gang van zaken in het huis is gedelegeerd
aan binnenvaders en binnenmoeders. Aan overige personeelsleden
zijn er nog een schoolmeester, een naaimoeder,
enkele keukenmoeders, een bakker en een
dienstmeid of huisknecht.
Binnenvaders en binnenmoeders rapporteren wangedrag
van de huisbewoners aan de regenten tijdens de
vergadering. Zij lichten het wangedrag toe en desgewenst
wordt de boosdoener direct in de vergadering ontboden
om weerwoord te geven en de vermaning of straf
aan te horen. In het algemeen houdt men er flink de
wind onder om discipline te waarborgen.
Organisatie
Weeskinderen wonen intern en dragen gestichtskleding
met een huisnummer. Daarmee zijn ze goed herkenbaar
in het straatbeeld. De jongens dragen een zwarte jas
met platte verzilverde knopen; de mouwen zijn van
blauwe omslagen voorzien. Daar onder bevindt zich een
vest dat boven aan de hals eindigt in een opstaand
boordje dat met het vest één geheel vormt en blauw
gekleurd is. Verder hebben zij een zwarte platte pet met
een blauwe band.
De meisjes dragen oorspronkelijk bij slecht weer een
cape. Maar omdat zij daarin haar armen nauwelijk kunden
bewegen wordt deze al gauw vervangen door een
lange zwarte mantel, waarvan de vrij korte mouwen
eindigen in een blauwe omslag. Op het achterhoofd
hebben zij een mutsje dat met twee tulen bandjes onder
de kin met een knoopje wordt vastgemaakt. De jonge
meisjes dragen een wit hoog schort en op het hoofd een
zwarte strohoed die versierd is met een blauw lint. De
oudere meisjes kleden zich op zondag met een witte,
geplooide halsdoek die met 50 spelden is vastgemaakt.
47
Het leven in een weeshuis speelt zich af binnen een
strikt regime met huisregels. De wees krijgt te maken
met beperkingen en dagritme. Zo is het verboden op
werkdagen uit te gaan zonder permissieloodje. Het
loodje wordt door de portier uitgereikt. Daarmee is in één
oogopslag te zien welke wees buitenshuis verkeert. Bij
terugkomst moet men het loodje inleveren. Op zondag,
na afloop van de kerkdienst, is het toegestaan tot ’s
avonds negen uur familie te bezoeken of vrij te wandelen.
Het onderwijs wordt gegeven door intern wonende
leerkrachten.
Soms slapen kinderen met z’n tweeën, drieën of zelfs
vieren in één kribbe en op een zaal. Deze situatie wordt
ingegeven door voortdurende krapte in de behuizing.
Ondanks verbouwingen is dit midden 19 de eeuw nog het
geval. Het beddengoed bestaat uit een stromatras,
veren bedden en hoofdkussen, linnen beddenlakens, en
al naar gelang het seizoen, een of twee wollen dekens.

Eindfase Sloterdijk 4-13
Gezondheid der wezen
De hoeveelheid lichaamsbeweging die de kinderen
krijgen is onvoldoende. Bij de grote jongens die op hun
veertiende jaar buiten het gesticht op een ambacht gaan
is het gunstiger dan bij de meisjes. Die worden te werk
gesteld op de naai-, brei- of mangelkamers waarbij hun
bezigheden vooral uit zitten bestaan.
Inspecteurs uit die tijd zijn in het algemeen slecht te
spreken over de gezondheidstoestand van de weeskinderen.
Het is namelijk gebruikelijk kinderen onder de vier
jaar uit te besteden bij pleeggezinnen op kosten van het
weeshuis. In sommige gevallen blijven zij daar langer,
soms wel tot hun zevende en achtste jaar. Deze kinderen
worden ondeskundig gevoed, zodat zij zwak en
ziekelijk zijn als ze tenslotte in het weeshuis worden
opgenomen.
De sterfte onder de uitbestede kinderen is groot. De
maaltijden in de weeshuizen worden ongeschikt geacht
voor jongere kinderen. Zij bestaan grotendeels uit meelspijzen,
gedroogde peulvruchten, grutterswaren, karnemelk,
enz. en weinig of geen vlees. Bovendien wordt
slechts driemaal per dag voedsel verstrekt. Inspecteurs
melden dan ook: “weshalve zij door deze spijzen wel
gevuld, maar weinig gevoed, altoos hongerig blijvende,
geen paal of perk kennen, maar meestal de maat te
boven gaan en slagtoffers van hun schrokkerig eten
worden”. 48
Het gebrek aan frisse lucht werkt nadelig met name voor
de meisjeswezen die de hele dag binnen verblijven. De
treurigste bewijzen zijn de achterblijvende wasdom, vale
huidskleur en hoge sterfte cijfers: “naar mate nu, met
deze nadeelen van zwaar verteerbaar voedsel en onzuivere
lucht, de beweging in de vrije lucht verwaarloosd
wordt, vermeerderen zich de zaden, welke in het vadzig
ligchaam tot allerhande soorten van ziekten en ongemakken
kiemen” aldus de inspectie.
Het dagritme
Mede door de aard van de werkzaamheden leven de
jongens- en meisjeswezen strikt gescheiden. Toegang
tot het andere gedeelte is streng verboden zelfs als je er
een broer of zus hebt. Met wat geluk zag je je familie
tijdens de kerkdienst, op afstand.
De naaikamer van de grotere meisjeswezen in het diaconieweeshuis
in Amsterdam ca. 1920. SAA, Beeldbank.
Alle dagen zijn gelijk, alleen zon- en feestdagen verschillen.
De tijd van opstaan is naar het jaargetijde vroeger of
later. In de zomer wordt om vijf uur opgestaan. Na zich
te hebben gewassen en de bedden afgehaald te hebben,
gaan de wezen naar de kerkzaal voor het ochtendgebed,
gevolgd door het ontbijt in de ontbijtzaal.
Opleiding en werk
Het weeshuis probeert een gezinsvervangend thuis te
zijn, zij het wel eentje met een concreet uitgestippeld
traject. Scholing is er op gericht de wees snel rijp te
maken voor een leven in de maatschappij. Vanaf het
vijftiende jaar wordt naar een passende arbeidsplek
uitgekeken.
Jongens leren een vak en worden tijdens hun opleiding
bij een baas ondergebracht. Onhandelbaren gaan onder
dwang in militaire dienst, velen vertrekken naar de commerciële
zeevaart, naar de koloniën of vinden als boerenarbeider
hun weg.
Meisjes worden opgeleid tot dienstmeid. In de brei- en
naaizaal vervaardigen zij kleding zowel voor de bewoners
van het huis als voor deftige Amsterdammers. Het
arbeidsloon komt aan het weeshuis toe. Praktische
vaardigheden komen altijd van pas in een goed
burgerhuishouden en, als het meisje niet gehuwd raakt,
kan zij er altijd een eerlijk bestaan mee opbouwen. Bij
voldoende geschiktheid wordt omgezien naar een
passende betrekking bij een gegoede Amsterdamse
familie. Dat levert enige inkomsten op voor het weeshuis
en de wees doet werkervaring op voor een leven na het
weeshuis.
Navenant het aantal wezen is het aantal uitbestedelingen
echter minimaal. Onder de bevolking (peildatum
oktober 1857) van 179 personen zijn er 103 wees. Daarvan
is slechts één jongen uitbesteed, zes jongens zitten
op zee, eentje is in krijgsdienst, drie jongens en één
meisje zijn tijdelijk afwezig en dienstbaar.
Meisjes zijn tot 12 uur aan het werk in de naai- en breizaal.
Tussendoor wordt van tijd tot tijd gebeden en
gelezen. Om één uur volgt het gezamenlijk middagmaal.
Het werk wordt hervat tot vier uur, gevolgd door ontspanning.
De grote meisjes kunnen zich dan op de zaal
tot haar eigen voordeel met naaien of breien bezig houden
tot zeven uur, tot wanneer zij les krijgen in lezen,
Slaapzaal rooms-katholieke maagdenhuis ca. 1932. R.
Meinske, foto Brinio.

4-14 Eindfase Sloterdijk
schrijven en rekenen. Bijbelles behoort tot de vaste
dagelijkse kost. Het voorlezen en bestuderen van tractaatjes
die het bestuur laat ronddelen, is eveneens een
vast ritueel. 49
Om acht uur gaan allen aan tafel voor de avondmaaltijd.
Tot half tien heeft iedereen vrij. Dan volgt nog het avondgebed
in de kerkzaal en gaat iedereen naar bed.
Zowel de jongens als de meisjes worden kortgehouden
en soberheid is de standaard. De grote kinderen hebben
de vrijheid om op zon- en feestdagen uit te gaan, mits
voorzien van een permissieloodje. Het is toegestaan
enig zondagsgeld te bezitten, voor de collectezak of om
wat snoep te kopen.
Het door de grote kinderen verdiende geld dient
onmiddelijk gestort te worden in het eigen spaarfonds.
Dat is voor ‘later’. Zo wordt diefstal en spilzucht voorkomen,
want de wees benodigt niets naast wat het huis
verstrekt, zo is de redenatie. Niettemin laat het bestuur
in 1859 nog een oukaze uitgaan over een verbod om
geld te besteden aan eigen kleding: “Dat van heden af,
de weezen niet geoorloofd zijn om kleedingstukken te
dragen, dan die welke van wege het gesticht zijn voorgeschreven,
zullende alleen in enkele gevallen, wanneer
dit door het bestuur gepast wordt geacht hiervan afgeweken
mogen worden en dan de onkosten daarvan door
het gesticht worden gedragen.
Zijnde deze maatregel genomen ten gevolge dat sommige
weezen zich op onbetamelijke wijze gelden toeëigenen
en die besteden tot aankoop van kleedingstukken
en opschik enz.” 50
Het interieur van de keuken van het weeshuis der Herstelden,
met pomp en gootsteen zoals die midden 20 ste eeuw
nog aanwezig waren. SAA, Beeldbank.
De wezen dienen opgevoed te worden. En zoals dat
gaat met opvoeden moet ongewenst gedrag gecorrigeerd
worden. Aan het gedrag van inwonende wezen
wordt dagelijks aandacht besteed. Tewerkgestelden
echter vormen een zeker risico. De regenten verrichten
vooronderzoek en baseren zich op referenties of een
baas of een familie wel geschikt is. Zij besteden het liefst
uit in eigen kring waarmee men vermijdt dat het de wees
aan een lutherse geestelijke verzorging zou ontbreken.
Toezicht is een voortdurend aandachtspunt. In de
arbeidsovereenkomst worden werkgevers nadrukkelijk
gevraagd goed toezicht te houden. Bovendien moeten
zij rapporteren over het gedrag van de wees. Zo heeft
het weeshuis ook zicht op het zedelijke gedrag. Dat kan
van belang zijn bij het toekennen van de tweede uitzet.
Officieel ontslag
De wees wordt ‘normaal ontslagen’ in zijn of haar 19 de
jaar. Ontslag van de meisjes vindt meestal plaats begin
mei; dan begint het dienstbode seizoen.
Tijdens het ceremonieel wordt de wees ontboden in de
vergadering der regenten en krijgt het ontslag aangezegd.
Hij of zij krijgt een mooie toespraak, een cadeau
en soms nog een extraatje. Een der regenten of regentessen
voert het patronaat. Deze houdt a.h.w. een oogje
in het zeil want wettelijk zijn de wezen met hun 19 de nog
minderjarig. De wees kan terugvallen op de patronaatvoerder.
Naar de ervaring van de regenten begint dit
altijd met de beste intenties maar de praktijk is weerbarstiger:
“van een sinds eenige jaren bij ons ingenomen
patronaat over ontslagen weezen, is bijkans de algemeene
ondervinding dat men de jongens slechts zoolang
in het oog kan houden als zij berekenen dat men
nog geld van hen heeft, zijnde deze ontvangen, men
heeft ze voor het laatst gezien, of zeker voor zoolang, tot
men ze berooid of bedelend, hetzij toevallig of door nood
geprest weder ziet”. 51
Voorbeelden van ontslag
“Komt in de vergadering de zeejongen Jan Herman
Bondt die door de voorzitter met eene toespraak als
wees wordt ontslagen, aan hem wordt een gezangboek
gegeven. De heer Diets neemt op zich het patronaat
over hem te houden, met welk ontslag in de extra notulen
aan de diakenen zal worden opgenomen.” 52
“Komt in de vergadering de wees E.W. Spoenhoff die als
zoodanig wordt ontslagen, daar zij als dienstbode bij den
heer Kimman, beroepen predikant te Hoorn, het gesticht
staat te verlaten. Uit handen van de voorzitter ontvangt
zij eenen bijbel, een gezangboek, haar bewijs van lidmaatschap,
benevens ƒ 3,- terwijl mevrouw Woldsen
zich belast met het patronaat over haar te houden ” 53
“G.K. Coordels, W. Lugthart, P. Siereking, J.H. Wamhoff,
C. Baaij, A.M.C. Schroder die in het vorig jaar zijn ontslagen,
aan ieder wordt ƒ 31,25 als aandeel in het legaat
Winkelman uitbetaald, terwijl het aandeel voor K. Meijer
aan den heer J. Uhlenbroek en dat van H.M. Kruger aan
heer Wolterbeek wordt ter hand gesteld.” 54
“Op de vergadering met die van dames regentessen vereenigd
zijnde komen in dezelve Jan Christiaan Abel,
Friedrich Ludwig Bergisch, Herman Lubsen, Casper
Matthijs Seuring, Dina Elisa Hohnhorst, Anja Benjanetta
Augusta Ogreen, Frederika Christina Beckrop en Chris-

Eindfase Sloterdijk 4-15
tina Maria Polak die bij monde van Abel en Ogreen hunnen
dank betuigen voor de verpleging die zij in het
gesticht hebben genoten.
Onder toespraak van den voorzitter worden zij als weezen
ontslagen en aan ieder hunner uitgereikt eenen
bijbel, gezangboek, bewijs tot vrije zitplaats in de kerk
gedurende 3 jaren, aan de jongens ƒ 5,- en de meisjes
ƒ3,- benevens hun bewijs van lidmaatschap.” 55
Het archief van het weeshuis
Het archief bezit zijn eigen indeling en titels. Het is geordend
naar het kerkelijk reglement. Daarin is het mandaat
van de verschillende colleges geregeld. Zo bestaat het
bestuur van het weeshuis uit een college van zes regenten
en zes regentessen. Regentessen hebben geen
stem. Zij zijn ondergeschikt aan de regenten; zo zijn de
maatschappelijke verhoudingen. Artikel 5 van hun
reglement van 1831 bepaalt dat niet meer dan twee
regenten tegelijk diakenen mogen zijn. De toepassing
van het artikel verslofte zodanig dat in 1866 inmiddels
alle zes regenten diakenen zijn en samen tevens het
derde departement (de penningmeesters) vormen van
het college van diakenen. Doordat dezelfde personen
met verschillende petten in meerdere colleges zitten
kunnen mandaten vervagen.
Het bestuur dient zowel de belangen van de wees als
van het weeshuis. Het mandaat en de instructies voor de
regenten zijn vastgelegd in het wezen reglement. Daarbinnen
kunnen zij naar bevind van zaken handelen. Correspondentie
over die zaken is vrijwel nooit bewaard. Is
een zaak afgehandeld dan verdwijnt het papier in de
afvalbak. Correspondentie waarmee verplichtingen voor
het weeshuis ontstaan, wordt wel bewaard. Komt het
college er niet uit dan wenden zij zich tot hun subsidiegever:
de diakenen. Voor het overige zijn zij redelijk vrij
om te beslissen of zekere correspondentie al of niet in
de vergadering ter sprake komt om dan als bijlage der
notulen gearchiveerd te raken. M.a.w. de kompleetheid
van het archief heeft beperkingen.
Maria Kemper overleden, wat nu?
Terug naar de werkelijkheid. Bij gebrek aan bewijzen
moet de verbeelding het overnemen. Zo ook hier. Het
kleine huisje aan de Dorpsstraat is gevuld op vrijdag 16
oktober 1857. Alle kinderen en de schoondochters zijn
er. Omstreeks ’s avonds negen komt aan het verdrietige
samenzijn een einde. Maria Kemper overlijdt.
Johannes Heijungs ontrukt zich aan het geschrei en
spoed zich in zijn rijtuig in het pikkedonker naar Amsterdam
om de ooms Rudolph Heijungs en Johannes Habig
te waarschuwen. Het is voorzichtig manoeuvreren in de
donkere stad waar slechts hier en daar een licht schijnt.
Het paard is onrustig en voelt de onzekerheid van de
menner. De ooms vernemen het nieuws en gaan mee
naar Sloterdijk. Daar volgt acuut familieberaad. De taken
worden verdeeld en er is de vraag wat te doen met Willem
(net 19 jaar), Hendrica (14½) en Rudolph (bijna 13
jaar).
Angenent mag dan officieel hun stiefvader zijn; nu het er
op aan komt legt zijn positie weinig gewicht in de schaal.
Zonder dat het zo expliciet wordt uitgesproken is het
zonneklaar dat de kinderen niet bij Angenent kunnen
blijven. Die heeft overdag zijn werk en draait onregelma-
tige diensten. En emotioneel gezien is hij een buitenstaander.
Laat ons aannemen dat niemand iets tegen de aankomende
tieners heeft. Het zou kunnen – de veranderende
houding tot het gezinsleven in gedachten hebbend, zie
het verhaal bij de 19 de eeuwse dienstbode – dat er een
maatschappelijke verandering gaande is. Een verandering
waarbij mensen meer op zichzelf gericht raken en
waarbij de vanzelfsprekendheid om familieleden in nood
in huis te nemen helemaal niet meer zo vanzelfsprekend
is; zeker niet als een andere oplossing letterlijk om de
hoek ligt.
Er wordt gewikt en gewogen. Halfbroer Johannes, hij is
toeziend voogd over de minderjarigen, ziet het niet zitten.
Hij heeft al zes kleine kinderen rondlopen en er is
een zevende op komst. Marthje Valintin heeft het al druk
genoeg en voelt er evenmin iets voor. Willem Heijungs
kan zich nuttig maken op zijn boerderij en van daaruit
werk en een onderkomen zoeken. Die is voorlopig onder
de pannen. In Hendrica Heijungs zien zij geen hulp in
het drukke huishouden.
Hendrik Heijungs en zijn vrouw Aagje Mansvelder hebben
net een baby en zien in een jarendurende komst
van Hendrica en/of Rudolph hun droom verstoord.
Opname bij een der ooms of nicht Antje van Tempel is
evenmin besloten. Terugkeer naar de grootouders in
Norden zal zeker niet overwogen zijn. 56
De ooms hakken de knoop door. Zij zullen de jongste
kinderen aanbevelen bij het weeshuis. Daar worden zij
goed verzorgd en opgeleid zodat zij straks hun eigen
kost kunnen verdienen. Het is slechts voor een aantal
jaren en zo blijven zij toch in de buurt. Een en ander in
afwachting van het overleg met de kantonrechter. 57
De volgende ochtend doet Angenent de aangifte, krijgt
vrijaf bij burgermeester Schuijt en regelt de begrafenis.
De ooms rijden langs het weeshuis aan de Haarlemmerweg
en stellen zich op de hoogte van de procedures. Zij
hebben geluk. Aanstaande dinsdag zijn de regenten
bijeen in vergadering. De portier zal de president verzoeken
een gesprek op de agenda te zetten. Ze krijgen een
eenvoudig formulier in te vullen en kunnen op het afgesproken
tijdstip komen en wachten tot ze toegelaten
worden.
Op die 20 ste oktober 1857 – het kan goed de dag van de
begrafenis geweest zijn - komen de ooms Rudolph Heijungs
en Johannes Habig op audiëntie in de vergadering
van regenten van het weeshuis. Daar hebben zij de
situatie van de wezen uit de doeken gedaan. Zij zullen
betoogd hebben dat er een noodsituatie is ontstaan, dat
zij zich verantwoordelijk voelen een goed onderkomen
voor hun neef en nicht te zoeken en dat het belangrijk is
dat zij in ‘de leer der apostelen’ opgevoed blijven. Dit
laatste met referentie aan de tekst op het timpaan van
de kerk aan de Kloveniersburgwal.
De motieven om de twee jongste kinderen wel aan het
gezag van Angenent te onttrekken en hen toch niet in de
eigen familie op te nemen zijn ongetwijfeld toegelicht
maar daarover leest men niets. Armoede in genoemde
families kan geen rol gespeeld hebben.
Normaliter kunnen de regenten op basis van het wezenreglement
beslissen om een wees al dan niet aan te

4-16 Eindfase Sloterdijk
nemen. Ter herinnering: de voornaamste voorwaarden
tot toelating: een der ouders is meer dan twee jaar lidmaat
van de kerk, de ouders zijn van onbesproken
gedrag en de kinderen zijn tijdens het huwelijk geboren.
Dit zal de ooms zijn voorgehouden.
Er zijn altijd twijfelgevallen waarin het reglement niet
voorziet. Een overleg met de diakenen moet daarin dan
klaarheid brengen. De regenten formuleren een voorstel
en verzoeken om een gecombineerde vergadering waarin
het voorstel wordt besproken.
De notulen schrijven erover: “komen in de vergadering
Rudolf Jansen Heuijings sic en Johannes Habig, zijnde
oom en behuwd oom van Hendrika Elisabeth sic Heuijings,
geboren 21 april 1843, gedoopt 9 mei en Rudolf
Jansen Heuijings geboren 2 december 1844, gedoopt 15
december, door ds. Kerkhoff, 58 kinderen van Hendrik
Jansen Heuijings lid der gemeente sedert 26 maart 1852
overleden te Sloterdijk 23 september 1853, gehuwd 11
Lidmaat- en doopgegevens van de wezen Heijungs en hun
ouders. In de marge: “Angenent te Sloterdijk. Maandag
voor 12 uur.” SAA toegang 190, inv. 737, dossier 332.
Huwelijksgegevens van de ouders. In de marge: “Deze
aanvrage geschied voor weezen waarvan men de papieren
uit den boedel, van wege tegenstand des overgeblevene
tweede vader, niet bekomen kan worden. De aanvrager is
hier, het bewijs van het wettig huwelijk.” SAA toegang 190,
inv. 737, dossier 332.
februarij 1835 met Maria Elisabeth Kemper lid sedert 12
april 1824 overleden te Sloterdijk 16 october 1857, hen
aanbiedende als weezen.
Op voorstel van den president wordt besloten om de
vereischte papieren aan te vragen en ingevolge art. 3
van het reglement op de aanneming van weezen bij
diakenen te verzoeken eene gecombineerde vergadering
te houden op vrijdag e.k. ter verdere behandeling
dezer zaak“. 59
De procedure wordt in gang gezet maar lijkt deels al te
zijn voorgekookt en er is iets waarvoor de regenten de
hulp inroepen van de diakenen.
De ‘papieren’ waarover de president regent Uhlenbroek
het heeft staan gedateerd op 20 oktober, dezelfde dag
als de vergadering. Aangezien zij een zekere bureaucratische
weg te volgen hebben, lijkt het vrijwel onmogelijk
dat de procudure nu pas begint, laat staan dat de papieren
bij de opening van de vergadering beschikbaar zijn.
Er moet toch een leeg formulier opgehaald worden bij
het weeshuis, dan moet de secretaris der diakenen in
Amsterdam die de doop- en trouwboeken beheert erop
schrijven wat men wil weten en tot slot dient de secretarie
van de gemeente Sloten de overheids gegevens te
verifiëren en te accorderen. De secretarie ligt weliswaar
in Sloterdijk maar het moet allemaal wel gebeuren en
zoiets kost tijd.
Interessant zijn de potlood opmerkingen in de marge.
Wie de opmerkingen heeft gemaakt is niet duidelijk. De
tekst in de marge bij de huwelijksgegevens der ouders
vertelt dat Angenent geen gegevens kan produceren
over het huwelijk van Kemper. Door de gezwollen tekst
lijkt het of er onwil van Angenent in het spel is maar dat
is schijn: Angenent heeft de gegevens eenvoudig niet.
Door de religieuse verschillen is men niet in een kerk
getrouwd en beschikt hij niet over de papieren van
Heijungs x Kemper.
Volgens de interpretatie van de auteur leiden de antwoorden
van de ooms en niet de tekst in de marge ertoe
dat de regenten de hulp van de gecombineerde vergadering
inroepen.
Het overleg met kantonrechter De Vries vindt plaats op
27 oktober. Daarvan wordt een proces verbaal opgemaakt.
Vastgelegd wordt dat de minderjarige Willem
Hendrik Heijungs als voogd krijgt toegewezen zijn halfbroer
Johannes en oom Efraïm Andreas Sprenger, de
zadelmaker. Willem is niet alleen zelfstandig/volwassen
genoeg, maar valt ook buiten het aanname beleid van
het weeshuis. De kinderen Hendrica en Rudolph krijgen
toegewezen Johan Martin Uhlenbroek (broer van Gijsbert)
en Lodewijk Albert Kesper namens het weeshuis.
De opname van de kinderen Heijungs is niet zo vanzelfsprekend
geweest. Wat kan er aan de hand zijn? Is het
omdat de vereiste gerechtelijke formaliteiten op de 20 ste
nog niet zijn gepasseerd? Zolang de kwestie namelijk
niet is geformaliseerd bij de kantonrechter zou iemand
nog iets anders kunnen voorstellen dan wat in het familieberaad
is beraamd.
De ouders voldoen aan de voorwaarden en zijn zonder
strafblad. Kemper is lidmaat sedert 12 april 1824 en
Heijungs sedert 26 maart 1852. 60 Het korte lidmaatschap
van de vader kan geen rol gespeeld hebben.

Eindfase Sloterdijk 4-17
Een punt van overweging: stiefvader Angenent is roomskatholiek.
Hij had beter gereformeerd, waals, luthers,
remonstrants of calvinistisch kunnen zijn. Rooms-katholiek
is wel erg ver weg van het spectrum van verwante
protestante gezinten om niet te veel negatieve aandacht
op zich te krijgen.
Of Angenent’s gezindte een feit ten gunste of ten nadele
van de wezen is, valt moeilijk te zeggen. Beoordeelt men
de invloed van de katholieke stiefvader als kort dan zou
de gedachte kunnen zijn dat er twee kinderen te redden
zijn. Beoordeelt men het stiefvaderschap als van te
lange duur dan kunnen de wezen zodanig bedorven zijn
met paapse invloeden dat er geen redding meer mogelijk
is. Ja, dat ze zelfs geweerd moeten worden uit het
weeshuis om slechte invloeden uit te bannen.
Van het overleg in de gecombineerde vergadering is
niets bekend en er zijn geen notulen gevonden. Oom
Rudolph en oom Johannes hebben de zaak goed bepleit
en de opgeworpen mogelijke moeilijkheden blijken niet
aan de orde. De beide kinderen kunnen komen op 26
oktober 1857. 61 Op 3 november: “De voorzitter rapporteert
de opname in het gesticht van de weezen Heijungs”.
62 Punt!
Dan is het zover
Op 26 oktober 1857 is het zover. Een der ooms brengt
beide kinderen weg. Daar staan ze dan, helemaal
bedrukt nog van de emoties van de afgelopen dagen,
met een bundeltje eigendommen. Spulletjes die straks
hun kast ingaan en er voorlopig niet meer uitkomen.
Ook de brenger zal met een brok in de keel de gebeurte-
Gijsbert Diederik Uhlenbroek (1831-1881), suikerraffinadeur,
president regent van het weeshuis der Herstelden in
1857. SAA, Beeldbank.
nissen hebben afgewacht als hij zich met de kinderen
aandient bij de portier. Deze heeft de namen op een
briefje staan en verwacht het gezelschap. Terwijl hij de
binnenmoeder haalt kijken zij verwonderd rond, snuiven
de nieuwe geuren op en laten de vreemde geluiden in
het gebouw op zich inwerken. Dit is de echo van de
komende jaren waaraan zij vanzelf zullen wennen.
De wezen worden overgedragen aan de binnenmoeder,
de 61 jarige Johanna Henderika Meijer 63 weduwe van
binnenvader Jacob Schoemaker. Nog een korte groet en
dan zijn zij overgeleverd aan het regime van het huis.
Binnenmoeders zijn kordate types en besteden weinig
aandacht aan heimwee en traantjes. Het meest confronterende
moment van overgang van het eigen gezinsleven
naar het weeshuisleven, is wellicht het wisselen
van de burgerkleding voor de wezenkleding. De kinderen
worden bij opname direct gewassen, verschoond en
kortelings geïnspecteerd op gezondheid en luizen. De
binnenmoeder is strikt geïnstrueerd de meegebrachte
kleren van de kinderen, “indien deze niet zuiver werden
bevonden, zonder enig uitstel uit het huis te verwijderen”.
In deze nogal gesloten omgeving waarin mensen
dicht op elkaar wonen kan men geen besmettelijke aandoeningen
tolereren. Begin 19 de eeuw is in alle weeshuizen
de koepokinenting ingevoerd. De kinderen krijgen
na deze wasbeurt de kledingstukken van het weeshuis
uitgereikt.
Hendrica Heijungs krijgt huisnummer 134 uitgereikt. 64
Haar eerste werkzaamheden in de naaischool bestaan
er in haar kleding te markeren met het nummer. Andere
persoonlijke voorwerpen, zoals bijv. een bijbeltje, een
liedboek, een borduurraam, een kam e.d. is eveneens te
voorzien van haar huisnummer. Het correspondeert met
een afsluitbare meisjeskast, de enige plaats van haar
privacy.
Haar registratie nummer is 332 (van Rudolph 333) 65 ,
bedoeld voor haar persoonlijke dossier en voor het
bewaren van haar bezittingen. 66 Om onderlinge onenigheid,
naijver, diefstal en jaloezie te vermijden moeten de
wezen alle meegebrachte opsmuk in bewaring geven.
Zo is Hendrica in het bezit van wat zilveren naaigerei en
enkele gouden sierraden. Het zijn typische meisjesdingen
die zij wellicht ooit van haar ouders cadeau heeft
gekregen of erfstukjes van haar moeder. Deze voorwerpen
worden opgeborgen in een stevige envelop in de
brandkast. Als Hendrica terug keert in de burgermaatschappij
krijgt zij alles terug.
Hendrica Heijungs ingeschreven als nr. 134 op 26 oktober
1857. In de rechter marge ”26 maart 1860 te Steenbeek
besteed, 9 december 1865 als weze afgeschreven”. SAA,
toegang 190, inv. 726.

4-18 Eindfase Sloterdijk
Persoonlijk dossier 332 van Hendrica Maria Heijungs.
persoonlijke gegevens
acceptatie in weeshuis.
gegevens van de
ouders
haar kapitaal
latere inkomsten
geloofsbelijdenis
ontslag als wees
geen 2 de uitzet
finale afrekening
aankoop obligatie
ƒ 2.200
aankoop obligatie
ƒ 500
opzending Asyl Steenbeek
toezending ‘enig geld’
toestemming tot
huwelijk
afgifte laatste goederen

Eindfase Sloterdijk 4-19
Een vertelling:
Familie uitjes
Hendrica en Rudolph missen hun moeder en moeten erg
wennen aan het dagritme van het weeshuis. Hendrica
worstelt met haar puberteit.
Zondag is in veel opzichten een feestdag. De kerkgang
is een gezellig uitje met leeftijdgenoten. Riek (want zo
wordt ze genoemd) draagt haar zondagse bovenkleed
en de zondagse muts. De haarspelden heeft ze dan een
beetje guitig scheef aan het haar geschoven. Dat doen
alle meisjes van haar leeftijd als teken dat ze toch iets
zelfstandiger zijn dan de kleintjes. De binnenmoeder laat
het oogluikend toe: als het maar niet gekker wordt. Riek
kan zo genieten van de prachtige verhalen die de dominee
zo beeldend kan vertellen. Zijn heldere gedragen
stem schalt door de kerkzaal en iedereen is muisstil.
Nazomer 1858
Na de dienst haalt ze een permissieloodje, Rudolph ook.
Bij de deur wachten ze op broer Hendrik. Hendrik is
twee jaar geleden met Aagje getrouwd en ze hebben
een kindje. Samen gaan ze een eindje rijden in de vigilante
met Neptunes, een rijtuig en paard dat ze mogen
lenen van halfbroer Johannes. Hendrik heeft beloofd dat
Riek en Rudolph vandaag mee mogen, dan maken ze er
een plezierige dag van.
Door het nazomerzonnetje verkeert heel Amsterdam in
opperbeste stemming. Stelletjes flaneren over de Haarlemmerstraat
richting Willemspoort, bekijken de etalages
en laten zich zien. Op het Haarlemmerplein bieden
talloze koetsiers een rijtuig aan om de polder in te gaan.
Riek is de eerste die Hendrik en Aagje ziet. Ze zwaait
met haar armen in de lucht. Aagje ziet ze ook en zwaait
als herkenning terwijl ze het kind stevig tegen zich aangedrukt
houdt. Hendrik zit stoer aan de teugels en Neptunes
is glanzend geroskamd met fraaie pluimen op zijn
tuig. Hendrik draagt een nieuwe strohoed en Aagje heeft
van die moderne pijpenkrullen en een modische hoed.
Behendig wordt het rijtuig bij de deur gelaveerd. Riek en
Rudolph snellen opgewonden toe en vliegensvlug klauteren
de kinderen achterin onder de kap. De vigilante is
nu echt vol. En weg zijn ze, richting Sloterdijk. Op de
Haarlemmerweg is het druk. Het is er een komen en
gaan van dagjesmensen. Daarom maant Hendrik het
paard tot rust. In de verte zien ze de rookpluimen van de
stoomtrein en ook die heeft er plezier in, naar het fluiten
te oordelen.
Voor het tolhek slaan ze links af en rijden de polder in.
Op de Ringsloterdijk is het uitkijken. Ze komen van alles
tegen. Dagjesmensen met de koets, wandelaars met
hun gezin, kinderen met grote hoepels, dienstbodes met
kinderwagens en waaghalzen op een loopfiets. De
mensen nemen de dijk breed in beslag. Als het kan gaat
Neptunis in galop. De tuigbelletjes rinkelen vrolijk en
Riek moet haar muts goed vasthouden. Ze geniet van de
frisse polderwind. Na het rondje Slotermeer wordt weer
de weg naar Sloterdijk genomen. Meteen over de brug,
bij het Rechthuis, stappen ze uit.
Riek kan haar ogen niet van Hendrik en Aagje af houden.
Ze zijn samen zo lacherig. Af en toe raken zij elkaar
aan. Hendrik is zo mannelijk, Aagje bloost zo vaak en
slaat haar ogen neer terwijl ze lacht. Is dit nou verliefdheid
waarover zij de oudere meisjes wel eens hoort
gniffelen. Riek vindt het raar en spannend tegelijk. Verder
houdt ze zich maar bezig met het nichtje, die wordt
al zo bewegelijk en brabbelt leuke woordjes
Eerst maar een frisse limonade in de tuin achter het
Rechthuis. Hendrik tracteert. Dan huurt hij een roeiboot.
Galant helpt hij iedereen in de boot. Aagje blijft met het
kind aan de kant. Zij slaken gilletjes van geveinsde
schrik als de boot heen en weer wiebelt maar Hendrik
stelt ze gerust: “uw kapitein zal u veilig overvaren”, verklaart
hij plechtig. Hendrik en Rudolph aan de riemen.
Riek geniet van al die verwennerij.
De sleur van het weeshuis wordt afgewisseld met uitjes.
Af en toe neemt een tante hen in huis. Dan spelen zij
met de neefjes en nichten, maar Hendrica wordt gaandeweg
te groot voor hoepelen, het poppenhuis en blindemannetje.
Johannes vertelt op een zondag dat Angenent een tijd
geleden is overleden (24 september 1858). Riek schrikt
op maar is verder weinig aangedaan. Het was een aardige
man voor haar moeder, hij deed zijn best maar de
kinderen vond hij toch een beetje lastig. Na het overlijden
van moeder raakte het contact op de achtergrond.
Alleen Johannes sprak hem nog wel eens.
Winter 1858
En zo verglijden de dagen.
In de winter worden de uitjes wat minder. Het weer wordt
slechter, sneeuw belemmert de rijtuigen en buiten valt er
weinig te beleven. Hendrica kan in haar dromen de
geuren van vader en moeder ruiken. Ze droomt over de
wandelingen hand in hand met vader over de Spaarndammerdijk.
Ze mist de eeltige handen die zo liefdevol
door haar lokken konden strijken. Die stoppelbaard als
ze hem zoende; ruw en toch zó aangenaam omdat het
vader was. Ze mist de aanraking van haar moeder, het
ritueel van het haren borstelen, praten over het nieuwe
kindje dat op komst is. Ze droomt over thuis en idealiseert
hoe het geweest had kunnen zijn. Ze voelt zich
eenzaam, ellendig en wordt melancholiek. Dan huilt ze
en is er niemand die haar troost.
Zo zou het gebeurd kunnen zijn!
Opnieuw een overlijden
Rudolph Janssen Heijungs, het jongeren broertje waarmee
Hendrica in het weeshuis zit, heeft een zwakke
gezondheid. De regenten menen er goed aan te doen
hem enkele maanden buiten het weeshuis te laten aansterken.
Er wordt overlegd met Johannes A. Heijungs en
deze geeft aan dat hij Rudolph deze zomer graag een
paar maanden te logeren kan hebben. Dan is hij er even
uit en kan een beetje meehelpen op de boerderij.
Het heeft niet mogen baten. Op 12 oktober 1859 overlijdt
Rudolph. De notulen van het bestuur: “De voorzitter rapporteert
het overlijden (...) van de wees Rudolph Jansen
Heijungs op de 13 de dezer in de ouderdom van bijna 15
jaren (...). 67 Het wordt de voorzitter vergeven dat hij er
een dag naast zit. Rudolph’s overlijden wordt bij de burgerlijke
stand aangegeven door twee oudere mannen:
Jan Fredrik Briel, 73 jaar, wonend in het Luthers wees-

4-20 Eindfase Sloterdijk
huis en Adolph Seegers 74 jaar, eveneens wonend in
het weeshuis.
Deze akte van de burgerlijke stand kan de lezer op een
dwaalspoor brengen als hij de achtergrond niet kent. Zo
kan de aanduiding ‘Luthers weeshuis’ evengoed slaan
op dat van de Herstelden als van de andere Lutheranen.
Het vermelde sterfhuis Haarlemmerdijk, kanton 3, buurt
TT, 419 vergt ook enige toelichting. Het weeshuis van de
Herstelden staat op de hoek Herenmarkt – Haarlemmerstraat.
Dat zijn de huidige adres gegevens. Veelvuldig
hernummeren van Amsterdamse huisadressen draagt bij
aan de verwarring. In deze tijd was de verordening van
21 juli 1852 nog geldig: “De buurten worden genoemd
naar de enkele en dubbele letters van het alphabeth, de
afdeelingen naar de letters der buurt, met bijvoeging van
nummers, de perceelen worden voorzien van de letter
de buurt en een volgnummer, bij iedere buurt met No. 1
te beginnen.” Bij die indeling ligt de huidige Haarlemmerstraat
in buurt TT, en de huidige Haarlemmerdijk in buurt
UU! Het systeem leidde tot veel verwarring en ging in
1875 weer op de schop voor een ander systeem (NB: de
Haarlemmerweg is gemeente Sloten).
Het huis aan de Haarlemmerstraat is behalve weeshuis
ook oudeliedenhuis. Aangevers Briel en Seegers zijn
bewoners van het oude mannen deel. Briel bereikt de
leeftijd van liefst 93 jaar. Bij zijn overlijdens aangifte in
1879 staat zijn sterfhuis vermeld: Haarlemmerstraat 75,
een adres zoals men het nu ook nog kent. 68
Uit een latere afrekening weten wij dat Rudolph de
bewuste drie maanden bij halfbroer Johannes te logeren
is geweest. Dat is ook wel logisch. Johannes bezit een
boerderij en meestal heerst daar gezonde lucht. De
notulen vertellen: “(...) om aan den broeder van de
onlangs overleden wees Heijungs te Sloterdijk bij wien
die wees gedurende 3 maanden voor zijne gezondheid
heeft doorgebragt, eenige vergoeding te geven van de
alimentatie kosten waarvoor de overledene is berekend
geworden. De vergadering besluit zulks toe te staan en
ƒ 20 aan Heijungs uit te keren (...)”. 69
Hendrica Heijungs zit nu twee jaar in het weeshuis. Het
verblijf kent weinig hoogtepunten. Het is vooral eentonig
en er valt weinig lol te beleven voor een tiener. Hendrica
is inmiddels 16½ jaar oud wanneer Rudolph overlijdt.
Op zondag 12 oktober 1859 is Rudolph Janssen Heijungs
overleden, de veertienjarige zoon van Henrich Janssen
Heijungs en Maria Elisabeth Kemper. Sterfhuis Haarlemmerdijk,
kanton 3, buurt TT, 419 te Amsterdam. BS
Amsterdam 1859.
Weliswaar is er doordeweeks geen contact en tijdens de
kerkdienst worden de jongen en meisjes ook strikt
gescheiden gehouden, maar het familiebezoek zullen zij
samen gedaan hebben. Haar laatste maatje is haar nu
ontvallen. Het moet haar nu zwaar gevallen zijn om de
moed er in te houden in deze deprimerende omgeving.
Een vertelling:
Het wordt stiller
In de zomer van 1859 zijn Riek en Aagje Mansvelder
met de trein gereisd. Uit pure verwennerij nemen ze de
2 de klas. In de buurt van Sloterdijk remt de trein af. Sensatiebeluste
passagiers hangen uit de ramen. De spoorwachter
bij de Kerksloot maant met een witte vlag de
trein tot stapvoets rijden.
Links in de verte zien zij het lege terrein van de voormalige
loodwitfabriek. Het terrein is veranderd in een stortplaats
voor het puin van de brand; iets wat ander stortgoed
aantrekt. De dorpsjeugd bouwt er hutten maar
wordt regelmatig door de veldwachter weggestuurd. Het
is er gevaarlijk en je kunt ziek worden van loodresten die
gevonden worden bij het graven van kuilen.
Aan de rechterkant passeren zij de resten van afgebrande
huizen. Aagje verhaalt van mensen die alles hebben
verloren: hun stoelen, de tafel, kleding en beddegoed.
Een kennis met een zieke baby was een bijzonder tragisch
geval. De eerste week werden de sloebers opgevangen
door een veehouder in de polder. Van de Commissie
kreeg het stel kinderkleertjes, een bedje en wat
speelgoed. De man had tijdelijk landwerk gekregen en
de kerk keek of er huisvesting was in de omgeving.
Het ruikt er nog steeds naar brand.
Reikhalzend kijkt Hendrica of het oude huis er nog staat.
Hé dat is raar, de oude smederij van vader staat nog als
enige overeind. En hé, je kunt helemaal het IJ zien nu
alles plat ligt. En hé, het ouderlijk huis bij de bocht is ook
aan de brand ten onder gegaan.
De reis met de stoomtrein is heel spannend, de rook van
de locomotief prikkelt in haar neus en het is tamelijk fris
geweest door de snelheid die het monster maakt. De
trein laat rijtuigen met een paard op de Haarlemmerstraat
met gemak achter zich. De snelheid is dus enorm.
In Haarlem heeft Hendrica een blikken doosje met ‘Haarlemsche
halletjes’ gekregen; heerlijke koekjes om van te
snoepen. Ze hebben veel pret gehad en gelachen om
een muzikant met zijn gedresseerde aapje.
Met de zwagerinnen kan ze praten over gevoelens en
vrouwendingen zoals de ontwikkeling van haar lichaam.
De zwagerinnen zijn een stuk ouder maar praten begripvol.
Ze heeft een leuke jongen gezien die snoepgoed
uitvent tegenover het weeshuis: ‘en hij dat zo leuk doet
dat iedereen iets van hem koopt’. Vanuit de naaikamer
heeft ze goed zicht op de Herenmarkt; zo kan ze hem
observeren. ‘Nee, ik ken hem verder niet. Als ze in het
weeshuis ontdekken dat ik met met praat krijg ik vast
straf. Het hoort niet’. De zwagerinnen schudden wijs het
hoofd om zoveel kalverliefde. Ze hopen dat het snel
overgaat.
Zondag 12 oktober 1859 verloopt heel anders dan de
andere zondagen. Geen uitje met Rudolph. De binnen-

Eindfase Sloterdijk 4-21
moeder vertelt dat ze bezoek krijgt. Onverwacht duikt
een agiteerde Johannes op: “Je broertje is erg ziek. Kom
dan gaan wij hem troosten”. Rudolph ligt in een ziekenkamer.
De gordijnen zijn toe. De heelmeester houdt
Rudolph’s geknakte pols vast die er uit ziet als de
magere tak van een oude boom. Marthje Valintin en
Aagje Mansvelder zijn er ook. Aagje slaat een arm om
Riek heen en fluistert iets in haar oor. Zij verstaat het
niet, zo is zij in beslag genomen door het akelig tafereel.
Marthje dept Rudolph’s voorhoofd en allen zien er
verslagen uit. Nog een siddering en plotseling stokt zijn
adem. De heelmeester luistert aan de mond en luistert
aan het hart. Nog een spiegeltje voor mond en neus:
geen aanslag. Dan schudt hij het hoofd: ‘Hij is van ons
heen gegaan.’ Routineus en nadrukkelijk sluit hij de
ogen van de gestorvene. Dan gaat er een laken over
hem heen. Het is voorbij.
Sedert het overlijden van Rudolp voelt Hendrica zich
eenzaam en verlaten. De uitjes worden wat minder door
het winterweer. Meestal komt iemand haar ophalen in
een rijtuigje. In hun gezinnen voelt ze zich nog veel eenzamer.
Ze drinken thee, praten over koetjes en kalfjes
maar haar eenzaamheid komt nooit ter sprake. Praten
over vader doen ze allang niet meer, over moeder nog
maar zelden. Het is net of ze bij vreemden op bezoek is.
Nee, haar broers waren nooit grote praters. Met de zwagerinnen
heeft Riek beter contact. Die nemen haar meer
in een huurkoets, maken een ritje naar Haarlem, Sloten
of Nieuwer-Amstel, drinken limonade bij een van de vele
uitspanningen of kijken naar de treinen.
Zo zou het gebeurd kunnen zijn!
De grote brand
“De gemeente Sloterdijk is gisteren namiddag door eene
vreselijke ramp geteisterd geworden. Ten ongeveer 4
ure is aldaar in het perceel bewoond door den heer Croll
een brand ontstaan, welke zoo spoedig in hevigheid
toenam, dat weldra het geheele perceel in volle vlammen
stond”.
Zo begint een bericht in diverse kranten over de ramp
die Sloterdijk treft op dinsdag 14 juni 1859. 70 De vlammen,
aangewakkerd door een hevige noord-westelijke
wind, slaan over naar het nabijgelegen pand van de
burgemeester en de gemeente ontvanger.
Ondanks de inzet van vier brandspuiten en die van de
HSM bedraagt het aantal getroffen gebouwen 22 à 24.
Het aantal dakloze gezinnen schatten tijdgenoten op 20.
Men heeft het hier over circa 100 personen die plotseling
dakloos worden. Over wie gaat dit en waar zijn die mensen
gebleven?
Het aangetaste gebied ligt tussen de spoorweg en de
Spaarndammerdijk. De aanmerkelijke breedte van de
spoorweg belet het oversteken van het vuur. Slechts één
pand aan de dijk blijft onbeschadigd overeind: Veritas.
Dit gebouw is al eens definieerd als huis nr. 191 en 192,
waarin de smederij van Heijungs in zijn beginjaren was
gevestigd. In een tijdsbestek van 3½ à 4 uur raken de
getroffenen niet alleen van hun huis beroofd maar ook
van hun bezittingen.
Wie ‘den heer Croll’ is, in de berichtgeving soms rentenier
genoemd en afwezig tijdens het uitbreken van de
brand, wordt nergens verklaard. Het blijkt te gaan om
Hendrik Cornelis Croll die in huis nr. 200 woont. Het huis
nummer is interessant. Weet u het nog? Huis nr. 200 of
kadastraal nr. B32 was ooit eigendom van Henrich Heijungs.
Met een rentenier denkt men met een oudere heer te
maken te hebben. Niets is minder waar. Hendrik Cornelis
Croll is op het moment van brand pas 36 jaar oud. Hij
is een voormalige banketbakker die in mei 1852 een
goedlopende koek-, banket- en bakkers-affaire aan de
Nieuwendijk in Amsterdam overneemt. Blijkbaar is zoiets
zo lucratief dat hij in 1857 een huis op fraaie stand in
Sloterdijk kan kopen en van zijn geld kan leven.
Hendrik is afkomstig uit Alkmaar. 71 Hij overlijdt te Amsterdam
7 maart 1871. 72 Zijn vrouw heet Adriana Hulleman
en komt uit Edam. 73 Zij overlijdt te Edam 24 juni
1871. 74 In 1857 wordt hun kind Cornelis geboren in
Sloterdijk, vandaar dat het huis nr. bekend is. De zoon
krijgt landelijke bekendheid als secretaris van de Sociaal-Democratische
Bond (toendertijd een nogal anarchistisch
politiek gezelschap) en als redacteur van het
partijorgaan ‘Recht voor Allen’. 75
Na de brand van 1859 vestigt het echtpaar Croll x Hulleman
zich aan het Leidseplein in Amsterdam waar zoon
Jan wordt geboren in 1861. 76 Aan de overlijdens data
van de ouders is af te lezen dat beide kinderen vroeg
wees werden.
Huize Croll is een van die riante panden die uitkijken
over de polder. Aan de achterzijde eindigen hun fraaie
tuinen op de Slochter; heel geschikt als visgelegenheid,
om een theekoepel neer te zetten of om een boothuisje
te bouwen. Menigeen doet dat dan ook. Het is een gewilde
stand voor iedereen die meent tot de betere stand
te horen. Een makelaar trekt er graag een boekje superlatieven
voor open: “een bijzonder aangenaam en welgelegen
zomer- en winterverblijf, genaamd Ons Genoegen,
met deszelfs heeren-huizing, tuinmanswoning,
koepel en verdere getimmerten, mitsgaders groote en
Verslag van de brand. Algemeen Handelsblad 16 juni 1859.

4-22 Eindfase Sloterdijk
naar Engelsche smaak welaangelegde tuin, bosch, enz.
aan het westeinde van het dorp Sloterdijk aan den
Hogen- of Spaarndammerdijk, get. V. 203”. Zo sprak een
Haarlemse makelaar er over in 1828. 77 In zo’n huis
woonde Henrich Heijungs.
Naast Croll woont burgemeester-secretaris Petrus Johannes
Schuijt (geboren ca. 1794, in ambt 1837-1863).
Schuijt. Petrus woont in bij zijn vader en verhaalt in 1840
over de aanbouw van een kantoor aan de woning: ‘de
zolder was tot berging der archieven ingericht’. Bij de
brand van 1859 is dat nog steeds zo. De burgemeester
weet met hulp het merendeel der belangrijke stukken
van de secretarie en van het gemeentearchief van de
zolder te redden. De werkzaamheden van de gemeente
hebben er geen moment onder geleden. De dag na de
brand is hij gewoon paraat om een akte in te schrijven.
Bij een inventarisatie in 1860 komt aan het licht dat “het
archief van de gemeente Sloten is bij den brand, welke
in het afgeloopen jaar te Sloterdijk heeft plaats gehad,
grootendeels vernield. De registers van den burgerlijken
stand zijn op één na bewaard gebleven”. 78
Het kantoor van 3 bij 6 meter, lees dus de secretarie der
gemeente Sloten, wordt door de gemeente gehuurd
want de gemeenteraad vindt een eigen gebouw veel te
kostbaar. Bovendien wil men de inwoners van de polder
niet extra belasten na de watersnoodramp van eind
1836. Die was zo gigantisch dat schuimende golven tot
aan de stadspoorten van Haarlem en Amsterdam reikten.
Waarheen Schuijt zijn kantoor en archief vervolgens
verplaatst wordt nergens vermeld. Het Rechthuis is de
meest waarschijnlijke plaats. De voormalige rechtkamer
van schout en schepenen is er nog in takt. Er worden
nog huwelijken gesloten, zoals van ouds. 79
De brand in Sloterdijk is voor bepaalde groepen een geweldige
ramp. Het publiek wordt om giften gevraagd ter lenigen
van de nood. Algemeen Handelsblad 16 juni 1859.
Schuijt heeft zitting in enkele polderbesturen, is voorzitter
van de Slotense afdeling der ‘Hollandsche Maatschappij
van Landbouw’ (waar hij Henrich Heijungs van
moet kennen) en hij kreeg in 1843 enstige kritiek over
zijn functioneren. 80 Tot op hoge leeftijd bleef hij in zijn
ambt. Over zijn persoonlijke leven is niets bekend.
Ook de gemeenteontvanger Cornelis Johannes Stork 81
wordt getroffen, zo vervolgt de berichtgeving. In een
geboorte akte van de gemeente Sloten is dan te vinden
dat hij huis nr. 201 (=B31) bewoont, aan de andere kant
van Croll. 82 Vermoedelijk ligt hier de westelijke grens
van de brand. In 1861, wanneer zijn tweede kind wordt
geboren, woont de ontvanger in huis nr. 116. 83
Stork woont op nr. 201. In gedachten de logica van het
stelsel van huisnummers, dan woont Schuijt op nr. 199.
Zijn buurman is dus huis nr. 198. Daar ‘resideert’, zoals
hij dat zelf noemt, makelaar Pieter van Coursel. Bij een
veiling in 1833 staat dit huis omschreven als “een
zomer- en winterverblijf, tuin en koepel, genaamd Oogzigt,
in de gemeente van het dorp Sloterdijk, aan de
Hooge- of Spaarndammerdijk, № 198”. 84 Of in het zelfde
jaar: “een aangenaam gelegen zomer- en winterverblijf,
met deszelfs proper betimmerde dubbele huizing en wel
onderhoudene tuin en koepel, staande en gelegen in de
gemeente van het dorp Sloterdijk, aan den Hoogen- of
Spaarndammerdijk, thans genaamd Oogzigt en
getekend V. № 198.”
Van Coursel, een in 1783 geboren timmermanszoon
afkomstig uit Ouder-Amstel heeft een militaire loopbaan
voor ogen bij de Mobiele Noord-Hollandsche Schutterij.
Na een onduidelijk ontslag wordt hij houthandelaar te
Ouder-Amstel en trouwt er op 51 jarige leeftijd de heel
veel jongere Anna Sophia Neuman in 1834. 85
Gefrustreerd over zijn ontslag schrijft hij er een boekje
over, gevuld met de prachtigste referenties. 86 Het is nog
antiquaries verkrijgbaar. In 1835 verhuist hij naar Sloterdijk
en wordt er makelaar. In 1836 geeft hij de geboorte
van een zoon aan, waardoor zijn huis nr. bekend raakt.
Pieter overlijdt in 1863, 79 jaar oud in huis nr. 76b. Neuman
overlijdt eveneens in Sloterdijk in 1866, op hetzelfde
adres. Waaruit mag blijken dat het echtpaar na de
brand in het dorp is blijven wonen. Vermoedelijk is nr.
76b het zomer- en winterverblijf met de naam Veelzigt,
achter het Rechthuis, met uitkijk over de trekvaart.
Al met al lijkt het er op dat deze slachtoffers zichzelf kunnen
redden en gemakkelijk een onderkomen vinden in
de buurt, al zegt dat nog niets over de rampdag zelf.
Het huis op de hoek van de Dorpsstraat en de Spaarndammerdijk-west
zou huis nr. 190 noteren. De Belg Jan
Aanprijzing van het buitenverblijf Veelzicht. Algemeen Handelsblad
5 augustus 1847.

Eindfase Sloterdijk 4-23
Minnebo woont er. 87 Hij is afkomstig uit Boekhout in
Oost-Vlaanderen. Daar scharrelt hij als dagloner zijn
kostje bijeen en komt via Ilpendam in Sloterdijk terecht.
Als zijn vrouw Maria Verhorst vlak na de kraam overlijdt
blijkt hij het hoekhuis te hebben verruild voor huis nr.
174. Jan zoekt snel een nieuwe vrouw, hertrouwt in april
1844 en noemt zich vanaf dan Jean François Minnebo.
Hij is verhuisd naar huis nr. 176 en wordt spoorwegwachter
bij de HSM (1849). Jean duikt weer op in Amsterdam
in 1881. 88
Huis nr. 176 wordt tamelijk vaak genoemd als huisvesting
van arbeiders. Daardoor ontstaat de indruk dat het
een komen en gaan is van bewoners. Dit nummer, evenals
nr. 178 trouwens, behoort tot de arbeiderswoningen
die de loodwitfabriek Coppenaal & Co op zijn terrein laat
bouwen voor het personeel. Dat is ook wel nodig om het
ongezonde werk aantrekkelijk te houden. 89 Nr. 176
betreft twaalf woningen onder één dak met één huis nr.
(kadastraal nr. B83), gelegen aan de Dorpsstraat-oost.
Het wordt al in 1811 genoemd: “een blok huizen en erf,
zijnde twaalf nieuw gebouwde wooningen, in het dorp
Sloterdijk, over de Molenwerf, geteekend G. 2, № 125 à
136, V. № 176, breder bij biljetten (...)”. 90 Hier worden
twee stelsels door elkaar vermeld: de huis nrs. 125-136
en het verpondings nr. 176 dat later in geboorte en overlijdens
als huis nr. wordt gebruikt. Verwarrend.
Elders op het terrein liggen nog eens acht arbeiderswoningen,
ook onder één kap en onder één huis nr. 178
(kadastraal B82). Ook na het sluiten van de loodwitfabriek
(1844) blijven het arbeiderswoningen.
Andere arbeiders, ambachtslieden e.d. wonen in nrs.
175-171. De ligging van deze huis nrs. moet gezocht
worden op die andere hoek waar de brand ook heeft
huisgehouden (kadastraal B114-B109). De huizen zijn
kleiner, eenvoudiger en van minder allure dan die aan
de westkant van de Spaarndammerdijk. Daaruit kan de
voorzichtige conclusie getrokken worden dat hier de
minder welgestelden wonen en hier dus de hardste
klappen vallen m.b.t. armoede. Deze armsten wonen in
huurpanden en hebben hun schamele huisraad niet verzekerd
tegen brandschade.
Er is geen bericht dat de school (B107) is geraakt. Ver-
Dorpsstraat 1894. Twaalf arbeiderswoningen van de voormalige
loodwitfabriek, gezamelijk gemerkt als huis nr. 176
(B83). Een deel der toegangen ligt opzij. Het bruggetje over
de dorpssloot geeft toegang tot de Molenwerf.
moedelijk ligt hier dus de oostelijke begrenzing van de
brand.
Ondanks de bereddering door de omgeving is de brand
voor de groep in deze hoek een echte ramp, zo leest
men in de berichtgeving. Nog diezelfde middag wordt er
een ‘Commissie voor noodlijdend Sloterdijk’ opgericht
onder leiding van burgemeester Schuijt. 91 Deze commissie
belast zich er mee om giften in te zamelen voor
de allersmartelijks getroffenen.
De oorzaak van de brand is nooit opgehelderd. Het is
midden zomer en dan is het een raadsel hoe zo’n geweldige
huisbrand kan ontstaan. Het enige vuur dat in huis
gebrand kan hebben is het kolenfornuis waarop wordt
gekookt. Normaliter gaat een fornuis over op een soort
van spaarstand door gebrek aan brandstof. Gevaar is er
dan niet. Door gebrekkig onderhoud aan rookkanalen
e.d. is men wel bekend met schoorsteenbrand.
Huizen in het midden van de 19 de eeuw zijn door hun
constructie en gebruik brandgevaarlijk al speelt dat
voornamelijk in de winter. Brandbare materialen zijn er in
overvloed. Het constructiemateriaal voor huizen is bij
uitstek steen, soms gedeeltelijk hout. Afb. 5 laat zien dat
hout nog wordt gebruikt. Semi-permanente bijgebouwen,
zoals schuurtjes, opslagplaatsen, stallingen, koetshuizen
e.d., zijn vrijwel zeker van hout gebouwd net als hun
inhoud. Dit geleidt een brand makkelijk van huis naar
huis als de wind meehelpt. Ook als dakpannen en steenconstructies
verplicht zijn is de brandgevaarlijkheid niet
geweken. Meubels, vloeren, dakbeschot, deuren, lambrizeringen
en kozijnen zijn allemaal van hout. Chique interieurs
worden betengeld met wandpapier op ragdoek;
ook al zo’n uitstekende brandgeleider.
Gevolgen brand
De publieke dienstregeling van de spoorweg wordt
onmiddelijk gestaakt. De middagdienst kan de vuurzee
niet passeren. Bovendien wordt de brandspuit van de
HSM als een van de eerste ingezet en komt aangesneld
op het enkelspoor op een platte wagen. Jonkheer Van
Bevervoorde, stationschef op het station Willemspoort
en waarschijnlijk gewaarschuwd door het systeem van
spoorwachters langs de lijn, tracht met een aantal manschappen
de brand in zijn opmars te stuiten. Iets waarin
hij maar gedeeltelijk slaagt. De door mannen getrokken
Sloterdijkse spuit, gestald in een schuurtje, is niet opgewassen
tegen het geweld. Vier brandspuiten uit Amsterdam,
getrokken door paarden, banen zich een weg over
de Haarlemmerweg en verlenen assistentie.
Na de brand ligt het spoorverkeer dagenlang stil. Het
puin op de rails wordt geruimd, de stabiliteit van muren
langs het spoor wordt geïnspecteerd en er volgt een
onderzoek naar schade aan de rails. Een ontspoorde
trein in de kom van Sloterdijk is wel het laatste wat men
wil.

4-24 Eindfase Sloterdijk
Op zekere dag komen er ruwe mannen met zware paarden,
sloophamers, touw- en lierwerk om de geblakerde
muren om te trekken. Het puin wordt tussen de fundamenten
gestort in afwachting van een opkoper. Aan de
dijk worden hout en verkoold huisraad verzameld en
verbrand. Herbruikbare bouwmaterialen raken gesorteerd
op stapels maar veel is het niet. Bewakers patrouilleren
dag en nacht wegens het gevaar en om plundering
te voorkomen.
Het is aan te nemen dat burgemeester Schuijt om assistentie
heeft gevraagd omdat hij over onvoldoende eigen
veldwachters beschikt. Rijksveldwachters manen nu het
verkeer op de dijk vlot door te rijden. Kijklustigen worden
op afstand gehouden.
Op de uitsvalwegen tussen Amsterdam en Haarlem
waarschuwen borden de reizigers toch vooral de dijk te
mijden en de tolweg te nemen. De tolhekken blijven
B46 – B45
Veritas
langer open dan gebruikelijk. Wie de Spaarndammerdijk
toch gebruikt manoeuvreerde altijd al ongemakkelijk in
de lus van Sloterdijk maar nu gebeurt passeren nog
voorzichtiger.
Herbouw aan deze zijde van de dijk heeft jaren geduurd.
Afb. 13. Panoramische gezicht op de kom van Sloterdijk na
de brand, gezien vanaf de Spaarndammerdijk. Prent door
M. v.d. Lugt en B.C. Albek. Details zie verderop.
Details uit afb. 13. V.l.n.r. de kom van Sloterdijk. Afb. 14. Hoek Spaarndammerdijk-oost Dorpsstraat. Afb. 15. Naar rechts een kijkje
in de Dorpsstraat. De ruïnes trekken veel kijkers. Op de achtergrond rijdt de trein. Afb. 16. Verder naar rechts staat huis Veritas
(dubbelhuis B65-B64) ongeschonden overeind. Afb. 17. Nog verder naar rechts de gehavende Spaarndammerdijk-west.
Ter indicatie: t/m 1866 vond er geen enkele geboorte
plaats in huis nrs. 190-201.
afb. 13
afb. 14 afb. 15
afb. 16 afb. 17

Eindfase Sloterdijk 4-25
water v/d trekvaart
brug dorpssloot
spoorrails
hekwerk spoorweg
puin van B114
ooievaarspaal?
later pand Hörchner
afb. 18
Afb. 18. Stereofoto van de ruines van Sloterdijk. De fotograaf staat op een tamelijk hoog punt in de Dorpsstraat met de rug naar de
dijk. V.l.n.r.: puin van pand B114, hek van de spoorweg met daar achter een stukje spoorrails, daarboven de dorpssloot met een
bruggetje naar de molenwerf dat ook te zien is op afb. 1 bij de serie over de Dorpsstraat. In het midden in de verte het water van de
trekvaart. De paal met manden is ook zichtbaar op de prent en lijkt een ooievaarspaal waarvan de nesten door het vuur zijn
geknakt. Helemaal rechts nog enkele muren van wat later pand Hörchner gaat heten. Collectie Rijksmuseum.

4-26 Eindfase Sloterdijk
Het geld van Hendrica
Het Amsterdamse weeshuis verzorgt onderdak, voeding
en kleding voor haar wezen en het beheert hun bezittingen.
De vergadering der regenten van 18 maart 1858
maakt melding van wat de wezen Heijungs is toegewezen
als erfenis van hun ouders. 92 Na aftrek van onkosten
erven Hendrica en Rudolph ƒ 2.872,03. De helft van
het bedrag vindt men keurig verantwoord in ieders persoonlijke
dossier: ƒ 1.436,01½. Toen haar broertje overleed,
erfde Hendrica van hem nog eens een bedrag van
ƒ 310,65½.
In haar persoonlijk register is terug te vinden wat er met
het geld gebeurt. “1858: aangekocht ƒ 2.200 WS 2½%
64 1 /16”. Uit deze code blijkt dat Hendrica’s geld wordt
belegd in een staatsobligatie met een nominale waarde
van ƒ 2.200. Deze wordt gekocht tegen een koers van
64 1 /16. Op de Amsterdam beurs van 28 oktober 1858
worden ‘Nederlandsche Certificaten Werkelijke Schuld
2½ pCt’ verhandeld tegen een koers van precies 64. 93
Een inkoopkoers van 64 1 /16 is dus een gangbare voor
het moment. “De markt was zoo voor Binnen- als Buitenlandsche
fondsen ongunstig gestemd (...)” was het commentaar
bij dit beursbericht. Voor de obligatie wordt dus
2.200x0,64 1 /16 = ƒ 1.409,375 betaald. Er wordt 2½%
rente uitgekeerd op het nominale bedrag, dus ƒ 55 per
jaar. In werkelijkheid trekt haar geld een rente van 3,9%
(55/1.409,375). Van de obligatie ter waarde van ƒ 500
staat de inkoopkoers niet in haar persoonlijk register.
Dat vindt men terug in de finale afrekening (zie hoofdstuk
‘samen verder’). Die koers was 62 15 /16.
In mei 1865, zo rond haar trouwen, staat de koers op
61 5 /8. 94 Als Hendrica de obligatie van ƒ 2.200 dan te
gelde maakt, krijgt zij er nog de som van 2.200x0,61 5 /8 =
ƒ 1.355,75 voor.
De rente op de obligatie boekt het weeshuis voor zichzelf
als tegemoetkoming in de kosten van verpleging. De
rest van het geld gaat in het spaarfonds samen met de
eigen verdiensten. Na het ontslag krijgt de wees de
obligatie tot zijn/haar beschikking en kan zelf de rente
trekken.
In 1864 bedenkt oud-tante Luecke haar achterneven en
-nichten elk met ƒ 350. Zij is te identificeren als Magdalena
Sophia Dorothea Vassee (Fasse) de vrouw van
broodbakker Joost Herman Hendrik Luecke. Zij overlijdt
op 88-jarige leeftijd. 95 Dit geld wordt niet omgezet in een
obligatie. Hendrica krijgt de erfenis op een moment dat
haar ontslag aanstaande is en de regenten oordelen
heel wijs dat zij er meer aan heeft in contanten.
Wangedrag en straf
De regenten van het weeshuis der Herstelden hebben
soms heel wat te stellen met de wezen en oude lieden.
Het bestuur legt geen aparte dossiers aan van booswichten
zoals bij andere weeshuizen gebruikelijk is. In
de notulen der regenten kan men van alles terugvinden
over wangedrag. De feiten worden zonder details
beschreven, de maatregelen zijn glashelder. Een paar
voorbeelden.
Diefstal (J.C.G. Fepe en K.H. Bekker)
Op 20 oktober 1857 vertellen de notulen: “De heer
J.G.G. Meijer rapporteert namens ds. Stemler 96 dat zijn
eerwaarde bij gelegenheid van een bezoek aan de cellu-
laire gevangenis met den heer W.H. Suringar 97 gesproken
heeft over de toekomst der beide wezen uit ons
gesticht. Fepe en Bekker hebben hun verlangen te kennen
gegeven, de eerste als dragonder, de 2 de bij de
marine, dienst te willen nemen, dat Suringar heeft
gezegd dat er gelegenheid bestaat om wanneer zij
hunnen straftijd hebben ondergaan en ontslagen zijn,
dat zij alsdan overgeplaatst worden in het militaire huis
van arrest te Leiden waaruit zij, na één jaar ten
genoegen van de directie doorgebragt te hebben, dienst
kunnen nemen bij het corps waarbij zij verlangen, en dat
de vermoedelijke kosten ƒ 40,- jaarlijks per persoon is.
“De vergadering met genoegen dit rapport vernemende,
verzoekt den heer Meijer om aan de heren Stemler en
Suringar den dank over te brengen voor hunne bemoeijing
in deze, en besluit om van deze gelegenheid gebruik
te maken en die conditiën aan te gaan met de betrokkene
besturen die blijken zullen nodig te zijn.” 98
De wees Fepe zit tijdens het bezoek van Stemler en
Suringar nog in voorarrest. Willem Hendrik Suringar is
oprichter van het Nederlands Genootschap tot Zedelijke
Verbetering van Gevangenen, de particuliere voorloper
van de reclassering, en tracht door gevangenenbezoek
hen te bewegen tot een beter leven.
In de vergadering van 17 november 1857 komt aan de
orde. “Dat de wees J.C.G. Tepe door de regtbank is
veroordeeld tot 3 maanden cellulaire gevangenisstraf
benevens 4 boete ieder à ƒ 50,- ” 99
“Eene missive van de in arrest zijnde wees K.H. Bekker
berigtende dat bij rapport van zijne majesteit den koning
d.d. 2 december zijn straf is gewijzigd in zes maanden
cellulair, ingaande 18 november en expireerende 17 mei
1858, verzoekende hij tevens om in het bezit te mogen
komen van een paar zakdoeken die hem door tusschenkomst
van ds. Stemler zullen worden gegeven.” 100
Het is na te lezen dat Tepe een greep in de kas van de
binnenvader heeft gedaan. Schade ƒ 100,-. Hoe dat
mogelijk is wordt niet toegelicht. Men zou menen dat
leidinggevenden zich door dit soort incidenten niet laat
verrassen. Die mening hebben de regenten ook. Op
speciaal verzoek om zijn schade te vergoeden krijgt de
binnenvader slechts 2 /3 van de schade of ƒ 70,- en nog
een reprimande omdat hij nauwlettender toezicht had
moeten houden. 101
Baldadigheid, klagen (diverse wezen en oude mannen)
“Komt in de vergadering de binnenvader die ene plainte
inlevert tegen de jongens Karel, Sining, Cornelissen,
Verniers, Beckrop en Hebeau die zich zeer baldadig
hebben aangesteld en daarin zijn opgeruid door de oude
mannen Mangels, Sartor, Sardeman, Heinrich, terwijl de
oude lieden Heiser, Diecke, Klinkmeijer en Nooteboom,
dikwijls blijken geven van groote ontevredenheid.
De voorzitter stelt voor om de weezen die excus hebben
gevraagd en volgens rapport van den vader reeds blijken
te hebben gegeven van beterschap met eene ernstige
vermaning de schuld kwijt te schelden, ten opzigte
de 4 eerstgenoemde oude mannen een strenger straf
toe te passen door hen de helft van hun verdiend geld
gedurende het laatste kwartaal in te houden en 6 weken
huisarrest op te leggen.

Eindfase Sloterdijk 4-27
De vergadering verenigt zich hiermede alsmede met het
amendement van den heer Diets om het ingehouden
geld te storten in de bus.” 102
Wangedrag (Philip Wilhelm Numan) 103
Philip Numan, geboren in 1843, was bijna tien jaar toen
zijn vader opnieuw trouwde. Vlak na elkaar overlijden
zowel zijn stiefmoeder als zijn vader in 1857. Zo belandt
hij in het weeshuis met een halfbroer en -zus. Opmerkelijk
overeenkomstig is zijn kindertijd met die van Hendrica
Heijungs.
Deze minder vlekkeloos verlopende kindertijd trekt nare
sporen in het gedrag van Philip Numan.
De wees Numan heeft ƒ 2,- gestolen van de huisknecht.
Zijn familie vergoedt de schade en betaalt een boete van
ƒ 3,-. De notulen van 7 juni 1859: “Dat de wees P.W.
Numan zich schuldig heeft gemaakt aan onderscheidene
bewijzen van verregaand wangedrag, als diefstal, misbruik
van vertrouwen, hetgeen aanleiding heeft gegeven
tot het besluit, dat genomen is, in eene bijeenkomst, te
besteden te Montfoort 104 waartoe de noodige correspondentie
heeft plaats gehad met den heer Frankenhuisen,
die bij een schrijven van den 1 ste dezer, de opzending
van deze wees wachtende is, hetgeen op gister heeft
plaats gehad.“ 105
Numan heeft daarop zijn leven gebeterd. Directeur Frankenhuijsen
schrijft 14 maart 1862 daarom aan de weeshuis
regenten: “(...) Aangenaam is het mij van Numan de
beste rapporten te mogen geven, hij was zeer verheugd
nog een jaar te blijven, meenende dan als letterzetter
ruim in eigen behoefte te kunnen voorzien”. 106
In mei 1862 mag de wees terugkeren, 107 trouwt, wordt
huisvader en oefent in zijn verdere leven het beroep van
letterzetter uit.
Achtergehouden loon (A.W.W. Muller)
“Komt in de vergadering de binnenvader, meedelende
dat de wees A.W.W. Muller zich schuldig heeft gemaakt
aan het terug houden van zijn verdiend loon, waarover
hij in de vergadering komende, door den voorzitter wordt
ondervraagt en ernstig onderhouden, zullende na
ingewonne rapport deswege van het 1 ste departement
een nader besluit ten zijne opzigte worden genomen.” 108
Op 21 juni besluiten de regenten over Muller: “De voorzitter
geeft in behandeling de zaak van de wees A.W.W.
Muller en stelt voor hem ondermeer huisarrest op te
leggen ingaande heden, de heer Diets stelt hierbij nog
voor om hem voor de gelden ten bedrage van ƒ 16,- die
hij van zijn verdiend loon het gesticht heeft ontvreemd
op zijn rekening te debiteren. Conform aan deze voorstellen
wordt besloten.” 109
Het verdiend loon heeft Muller meegekregen van zijn
baas. Het is geld dat toebehoorde aan het weeshuis en
niet aan de wees. De regenten besluiten daarop voortaan
met werkbazen af te spreken dat zij werklonen
alleen op kwitantie uitbetalen.
Dronkenschap en diefstal fruit (Frederik Beckrop en
Hendrik Baaij)
Notulen van dinsdag 20 september 1859: “Komt in de
vergadering de binnenvader, mededelende dat de wees
F. Beckrop in de vorige week beschonken te huis is
gekomen en dat de wees H. Baaij gister avond onder
geleide van de onderwijzer wandelende, zich schuldig
heeft gemaakt aan ontvreemding van boomvrucht, welk
feit beide jongens in de vergadering ontboden zijnde,
worden hierover ernstig onderhouden, en wordt op
voorstel van den voorzitter besloten de eerstgenoemde
voor deze keer buiten straf te laten wegens verzachtende
omstandigheid dat hij door een zijner kameraads
bij zekere gelegenheid hiertoe verleid is geworden, ten
opzigte de tweede genoemde wordt hem de straf
opgelegd van 3 weken huisarrest en gedurende dien tijd
om den andere dag op water en brood, het laatste met
intrekking door den vader naar gelang van zijn verder
gedrag.” 110
De wees Beckrop is niet helemaal eerlijk geweest in zijn
voorstelling van zaken. Nader onderzoek leidt tot een
nieuwe maatregel. “Naar aanleiding van een nader
ingesteld onderzoek ten opzigte het feit waarvoor de
wees Beckrop in de vorige vergadering is onderhouden
geworden, hetgeen eene ander uitkomst heeft opgeleverd,
zoo stelt de voorzitter voor, om hierop terug te
komen, en naar aanleiding daarvan hem 6 weken huisarrest
op te leggen, waartoe wordt besloten.“ 111
Het huisarrest kan vergezeld gaan van opsluiting in ‘een
hok’ wanneer er gevaar bestaat dat de wees zich aan
zijn straf zou onttrekken.
Zedeloosheid (Willem Coenraad Bergisch en Karel
Friedrich Man)
De notulen van 19 juli 1859. Het blijft vaag wat deze
oudere wees heeft uitgespookt. Door zijn leeftijd had hij
allang ontslagen moeten worden. Hij is op eigen verzoek
en op kosten van het weeshuis in opleiding als hulponderwijzer,
liever dan horlogemaker. Om die reden
verblijft hij nog in het huis en kan zo zijn opleiding enigzins
nuttig praktiseren. De regenten hebben overigens
wel hun twijfel over zijn capaciteiten. Hij stotterde nogal
en faalde al op zijn eerste examen.
Zijn gedrag wordt reden om hem alsnog te ontslaan en
hem te dwingen een andere keuze te maken.
“Komt in de vergadering de binnenvader mededeling
doende, als dat de wees W.C. Bergisch op onbetamelijke
wijze inbreuk heeft gemaakt op de zedelijkheid en wel
bepaaldelijk ten opzigte van de kinderen in het gesticht.
De voorzitter licht deze zaak aan de vergadering toe en
adviseert dat het langer verblijf van Bergisch in het
gesticht boven de andere weezen is toe te schrijven
omdat men hem hierdoor in de gelegenheid stelde zich
voor het onderwijzersvak te bekwamen.
Dat hij door dit wangedrag niet alleen zijn carrière voor
dat vak heeft verloren, maar zich daardoor een langer
verblijf in het gesticht onwaardig heeft gemaakt en stelt
alzoo voor hem als wees te ontslaan nadat vooraf pogingen
in het werk worden gesteld om hem dienst te doen
nemen bij het leger in Oost-Indiën of hem de plaatsen op
een zeevaartkundige school te Leiden. In het laatste
geval de kosten dier besteding voor rekening van
Bergisch.
De vergadering zich hiermede vereenigde, verschijnt
Bergisch ter vergadering, wordende hem na ernstige
toespraak van den voorzitter van dit besluit kennis

4-28 Eindfase Sloterdijk
gegeven en de keuze hiervan aan hem overgelaten,
waarop hij verzoekt zijne plaatsing te Leiden op de zeevaartkundige
school 112 waartoe het noodige in het werk
zal worden gesteld.” 113
In december 1859 valt er een annonieme brief op de
mat. De president regent leest hem en stelt een onderzoek
in: “(...) De voorzitter bericht de ontvangst van
eenen ongeteekenden brief, waarin mededeelingen
worden gedaan over het slecht gedrag van eenen wees;
dat bij nader ingesteld onderzoek gebleken is, dat K.F.
Man hiermede bedoeld wordt en dat zich de overtuiging
heeft opgedaan, dat het gedrag van die wees zoo verregaand
zeedeloos is, dat eene besteding te Montfoort
wenschelijk zoude zijn. De vergadering besluit in het
belang der wees, de maatregel van besteding op hem
toepasselijk te maken en de uitvoering aan den voorzitter
opgedragen”. 114
Het blijkt een moeizaam traject. Desgevraagd rapporteert
de directeur Frankenhuijsen in Montfoort in maart
1862: “(...) Wat Man aangaat deze kan te allen tijde
geplaatst worden, zoodra hij van dienst komt; ik verwagt
spoedig in mei oproeping voor in dienst te treden. Wat
Man gekost heeft aan zorgen kan alleen beloond worden
door vlijtig en eerlijk gedrag. Lui zonder voorbeeld, was
hij moeijlijk tot arbeid te brengen. Thans is dit anders.
Oneerlijk van aanleg heeft hij zich honderdmaal aan
diefstal schuldig gemaakt, zelfs zoo dat hij niet terug
deinsde voor inbraak. Zoo brak bij voor ruim 1 jaar ’t slot
van den koornzolder open en veroverde van tijd tot tijd
het koorn en vond handlangers in de opkoopers. Geroepen
om terug te brengen, heb ik alles gedekt en mag mij
vleijen, de les hem gegeven vrucht draagt zoodat het
ds. George Wilhelm Stemler (1808-1895). SAA, beeldbank.
met zijn begeervermogen verbeterd is. God geve en ik
vertrouw hij gewonnen is (...)”.
De regenten schrijven aan Frankenhuijsen: “om wanneer
de wees K.F. Man in militaire dienst zal zijn getreden,
zijne besteding als van als geëindigt te beschouwen.
Regenten verzoeken u hiervan nota te willen nemen en
aan de wees Man order te geven dit bestuur bekend te
maken met zijne garnisoensplaats en bij het verlaten van
den militaire dienst zich als van aan het gesticht aan te
melden”. 115
Disciplinaire maatregelen
Het weeshuis beschikt over een hele serie interne maatregelen
om ongewenst gedrag te beteugelen: waarschuwing,
vermaning, verscherpt toezicht, boete, weigeren
van de uitzet, ontnemen van privileges, ontslag uit de
betrekking, huisarrest, op water en brood zetten, opsluiting
in een hok of ‘aan het blok’. 116 Combinaties kwamen
ook voor, bijvoorbeeld drie zondagen huisarrest door
opsluiting in het hok met die dagen alleen water en
brood. Het dragen van ‘een kennelijk teken’, een lichte
vorm van te pronkzetten, kwam in 1860 nog voor.
Door nieuwe pedagogische inzichten in het midden van
de 19 de eeuw is de lijfstraf op z’n retour. In de notulen
van dit weeshuis leest men niets over lijfstraffen. Van
weeshuizen in het algemeen is bekend dat straffen met
de plak, kastijding, geseling met de bullepees, te pronk
zetten, ‘op het paard zetten’ gewoon gebeurde.
Voor zeer ernstige vergrijpen wordt justitie ingeschakeld
maar dat tracht men te vermijden. Strafrecht en straf
afhandeling zijn namelijk volledig geënt op volwassenen
en niet van jeugdigen. Extern wachten de Maatschappijen
van Weldadigheid en de gevangenis.
De wees op straat zetten was geen optie. Maar er waren
andere mogelijkheden. Jongens konden geprest worden
tot de krijgsdienst, de zeevaartschool te Leiden of de
marine: instituties - halve gevangenissen bijna - die in
staat worden geacht discipline bij te brengen. Voor meisjes
bestaan dergelijke routes niet. De opkomst van
opvoedingsgestichten in de veertiger jaren is in zekere
zin een uitkomst om jeugdigen, nu ook meisjes, op het
rechte pad te brengen.
Uitbesteding jongenswezen
Bewaarde brieven tussen de regerend president en ds.
O.G. Heldring in het verre Hemmen maken ons deelgenoot
hoe uitbesteding bij particulieren in de Betuwe in
z’n werk ging. Nota: uitbesteding is geen strafmaatregel
maar een gelegenheid om een beroep te leren.
Hier volgt de briefwisseling tussen beiden over de voortgang
van de weesjongen Jacobus Johannes Volmers,
waarbij later de wees Wurtz in beeld komt. Dank zij het
feit dat er financiële verplichtingen worden aangegaan is
deze correspondentie ‘weggelegd onder de bijlagen’.
In de vergadering van 15 juni 1858 komt ter tafel: “Een
nota van onkosten voor de besteede wees J.J. Volmers,
waarbij volgens particulier bericht van ds. Heldring mededeeling
geschiedt dat Volmers zich trouw
gedraagt.” 117

Eindfase Sloterdijk 4-29
Het betreft hier de wees Jacobus Volmers die ooit met
een broertje en drie zusjes in het huis is opgenomen.
Volmers blijkt een voorbeeldige bestedeling.
Op 7 juni 1859 schrijven de notulen: “De heer Uhlenbroek
brengt het verzoek ter tafel van ds. Heldring te
Hemmen (dat weggelegd wordt onder № 46 der bijlagen)
om de wees J.J. Volmers, die van zijne goede vorderingen
en gedrag bewijzen geeft, tot belooning hiervoor
hem eenige dagen verlof te geven tot het bezoek
zijner famiellie, met welk verzoek de vergadering zich
vereenigt.” 118
Heldring is tamelijk in zijn nopjes met Jacob Volmers. Op
30 juni 1859 verzoekt hij hem opnieuw verlof te geven
voor familiebezoek: “De ondergetekende geeft gaarne
aan Jacob Volmers een bijzonder goed getuigenis, zoo
van zijne goede vorderingen als van zijn goed gedrag.
Hij wordt een flinke landman. Gaarne zullen wij zien dat
hij tot belooning eenige dagen zijne familie bezoekt,
gelijk ook wij vertrouwen dat hunnen aanvraag hierover
in overeenstemming is met de heeren bestuurders van
het Hersteld Evangelisch-Luthers Weeshuis te Amsterdam.
Hemmen 30 junij 1859. O.G. Heldring.” 119
Het weeshuis raakt overtuigd van de goede werken van
Heldring. Men verzoekt hem opnieuw te bemiddelen in
de plaatsing van een weesjongen:
“Den Wel Eerwaarde Heer O.G. Heldring te Hemmen.
Amsterdam 18 october 1860.
Wel Eerwaarde Heer!
Door Regenten van het Hersteld Evangelisch Luthersche
Weeshuis is aan uwe zorg toevertrouwd de wees
Volmers waarvoor betaald wordt ƒ 1,50 per week. Wij
hebben eene weesjongen op wiens gedrag niets is aan
te merken dan die het aan genoegzame verstands ontwikkeling
ontbreekt, om in eene affaire werkzaam te zijn
of tot een ambacht te worden opgeleid.
Wij verneemen echter dat hij tot boerenwerk wel eenige
geschiktheid bezit en het is alzoo dat ik de vrijheid mij
veroorloof om deze letteren tot eerwaarde te rigten met
het beleefd versoek om s.v.p. de welwillendheid op U te
nemen tot het onderzoek of in costerij of in eenen omstreken,
ook gelegenheid te vinden zoude zijn gedachte
jongeling bij eenen boer te besteden tegen vergoeding
van een billijk kostgeld om zoo mogelijk hem tot eenen
boerenknecht te bekwamen.
Onder verexcusering weleerwaarde in deze te hebben
moeten lastig vallen en in afwachting eenen geachte
receptiën heb ik de eer mij met alle onderscheiding en
hoogachting te noemen.
Wel Eerwaarde Heer!
Uedele dienstwillige dienaar L.A. Kesper, president
regent van voornoemd weeshuis der Hersteld Evangelisch-Lutherse
Gemeente.”
Het antwoord van Heldring aan Kesper volgt anderhalve
week later op 30 oktober 1860:
“Weledele Heer,
Na ernstig overleg zag ik den knaap het liefst bij den
tabaksplanter waar Volmers nu is. Hij leert daar naar zijn
vermogen het meest, op dezelfde voorwaarden. Toont
hij zich na eenigen tijd vlug meer ontwikkeld welnu dan
kan men verder zien. Volmers gedraagt zich bijzonder
goed. Hij is gering vlijtig, trouw. Hij zal hem een goed
voorbeeld geven. Zoo uedele hier toe mogt inclineeren
gelief het mij dan te melden met nog eenige arrangements
te maken.
Hoogachtend, uedele dienaar. O.G. Heldring. Hemmen
30 october 1860.”
Kesper aan Heldring 20 november 1860. Kesper lijkt er
niet gerust op dat Volmers het juiste voorbeeld is voor
C.L. Wurtz. Debet daaraan kan zijn dat een der zussen
van Volmers in de Heldring gestichten is ondergebracht
om redenen van onhandelbaarheid en diefstal. Kesper
kan de zeemankinderen te dubieus gezelschap gevonden
hebben ondanks de fraaie berichtgeving van Heldring.
“Den Weleerwaarde Heer O.G. Heldring te Hemmen.
Amsterdam 20 november 1860.
Weleerwaarde Heer,
Ik zeg uedele dank voor aangegeven inlichtingen. Met
genoegen vernam ik het goede gedrag van Volmers
doch ik aarzel om de wees waarvoor ik uedele schreef,
die van eene andere zeer fatsoenlijke famielle afstamt,
met gedachte Volmers in aanraking te brengen hoe
vlijtig en trouw die zich thans ook mag gedragen. Liever
zag ik daarvoor eene andere plaatsing al moet dit dan
ook meerder kosten. Mag ik uedele bij eene reede zoo
betoonde welwillendheid ook nog met dit nieuwe ver
zoek lastig vallen en mij de beleefdheid bewijzen om
voor de wees Wurtz, zoo is de naam der jongeling, eene
andere gelegenheid te zoeken waar tusschen de reden
van vermindering der beide weezen zig een groot verschil
die waarover ik zoude nu ondervond ik nimmer
straf schuldig geweest om zijn gedrag maar hem ontbreken
de goede vermogens om alhier eene maatschappelijke
betrekking te krijgen.
Gregory Pierson (1806-1873), Amsterdamse koopman en
commissionair in effecten, actief réveilist uit het netwerk
van ds. O.G. Heldring e.a. Universiteitsmuseum Amsterdam

4-30 Eindfase Sloterdijk
Hoogachtend besluitend. Uedele dienstwillige dienaar
L.A. Kesper.”
Heldring dateert zijn antwoord op 21 november 1860:
“Weledele Heer,
De rede allezints billijk vindende heb ik onverwijld moeite
gedaan en eene plaats gevonden uiterst geschikt voor
den knaap. Het is naast mijne woning. Geheel onder
mijn toezigt. Mag voor hem betalen ƒ 2,- per week en
kleding.
Mijn schrijver is vertrokken. Hierdoor is verzuimd de laatste
kwartalen van Volmers op te vragen. Wil uedele de
goedheid hebben deze aan den heer Gregory Pierson 120
te betalen en mij het bedrag en den tijd waarover zij
loopen mede te deelen. Ik zal dan de verschotten later
betalen opgeven, en quitantie overzenden. De landman
is tabaksplanter en veehouder. Hij kan daar alles leeren
wat hem bij goede ontwikkeling naderhand nuttig is.
Hoogachtend, uedele dienaar. O.G. Heldring. Hemmen
21 november 1860.”
Uit alles blijkt dat toezicht uiterst belangrijk was. Wij zullen
Heldring de woorden ‘onder mijn toezicht’ nog vaker
zien gebruiken. Ze hebben het effect van een toverformule
waarmee hij bestuurders kan overreden kandidaten
richting Zetten te sturen. In een volgend hoofdstuk
zal uit de doeken gedaan worden hoe gemakkelijk en
treffend Heldring de uitspraak kan doen en waarmaken.
Kesper weer aan Heldring 6 december 1860:
“Den Weleerwaarde Heer O.G. Heldring te Hemmen.
Amsterdam 6 december 1860.
Weleerwaarde Heer!
Onder herhaalde dankzegging voor een betoonde welwillendheid
heb ik de eer uedele mede te deelen dat
regenten volkomen genoegen nemen met het door
uedele gedaan voorstel tot plaatsing der wees Wurtz
tegen ƒ 2,- per week en kleding.
Aangenaam zal het mij zijn nu van uedele te mogen vernemen
wanneer ik gedachte wees tot u zenden en de
beste wijze waarop zulks geschieden kan.
Aan den heer Pierson is op uw verzoek uitbetaald ƒ 30,-
voor een wees jaar kostgeld voor de wees Volmers, de
opgave van verschotten zal ik inwachten en uedele
nader doen toekomen.
Met verschuldigde hoogachting noemen wij, weleerwaarde
heer!
Uedele dienstwillige dienaar L.A. Kesper, president
regent van het Hersteld Evangelisch Luthers weeshuis.”
Voor de goede orde, Pierson fungeert hier als geldkoerier
tussen het weeshuis en Heldring.
Heldring weer aan Kesper, 10 december 1860:
“Weledele Heer,
Daar het jongske ieder nu welkom is, zoo kan hij gebracht
op den dag dat het uedele het beste convenieert.
De tabaksplanter is Lijbers 121 genaamd, bij de pastorie.
Mogelijk moet ik nog voor een zeegras matrasje 122 zorg
dragen. De brenger vraagt wel bij mij aan.
Hoogachtend, weledele heer. Uedele dienaar. O.G. Heldring.
Hemmen 10 december 1860.”
Er moet tussen deze en de volgende brief nog een verzoek
van Kesper geweest zijn om nóg een wees te
plaatsen. Die brief ontbreekt.

Eindfase Sloterdijk 4-31
Opnieuw Heldring aan Kesper, 13 februari 1861:
“Weledele Heer,
Ofschoon ik aanstaande zaterdag niet te huis ben, zoo is
dat jongske toch welkom. De secretaris gelieve slechts
het knaapje te brengen bij J. Lijbers naast de pastorie.
De zwager van J. Lijbers in Indoornik een half uur verder,
ook een uiterst geschikte familie Van Voorst
genaamd, heeft onlangs gevraagd of ik ook weder een
jongske voor hem had. Ik kan dien man gerust aanbevelen.
De gewone prijs van Volmers zal daar voldoende
zijn. Hoogst waarschijnlijk kom ik in het begin van maart
in Amsterdam. Ik zal u dan gaarne spreken. Ik zal Van
Voorst nog heden verwittigen dat mogelijk zaterdag ook
voor hem een jongske mede komt.
Ik teken mij met hoogachting. Uedele dienstwillige dienaar
O.G. Heldring. Hemmen 13 februari 1861.
Het beste is per spoor tot Ede, per omnibus tot Wageningen
en daar een karretje te nemen tot Hemmen.” Een
kopie van de brief vindt men in dit hoofdstuk terug.
Heldring aan (vermoedelijk) Kesper op 17 augustus
1863.
“Weledele Heer,
Ik had uwe vriendelijke letteren bij de dochter van Wolfheeze
gelegd en zich bij den tweeden bleef het zoeken
ijdel. Doch gelukkig is zij terecht.
De jongeling is zeer aanbevelenswaardig. Ik vertrouw
dat hij niet minder zal voldoen dan Volmers. Hij heeft
zich kloek ontwikkeld en is in alles aan te bevelen.
Waarbij ook met mindere talenten. Het verblijdt mij ook
zeer gunstigen berichten te kunnen geven van den
laatsten jongeling. Welke gaven heeft dees jongske, hoe
gezond een oordeel, wat uitnemend bijbelsch historisch
onderwijs. Ik heb zelden zulk een goed onderwezen
knaapje gezien. (...)
Bekeerling kan zijn baas dagelijks verlaten. Dus zal
wanneer er een goede dienst open is geen bezwaar in
zijn.
Nogmaals mijn verontschuldigende, blijf ik hoogachtend.
Weledele heer.
Uwe dienstwillige dienaar, O.G. Heldring, 17 augustus
1863.”
Uitbesteding meisjeswezen
Van een andere orde is de uitbesteding van weesmeisjes.
Maatregelen buitenshuis zoals die er voor jongens
waren bestonden er niet voor meisjes. Voor hen is uitbesteding
zowel een disciplinaire maatregel als beroepsopleiding.
De komst van opvoedingsgestichten is een
uitkomst om deze groep gerichter op te voeden.
Dertig jaar weeshuis 1838-1868
Opgenomen weesmeisjes 148
te verdelen in:
Normaal ontslagen en ‘uitgegaan’ 126
Overleden in het weeshuis 13
Uitbesteed bij familie 1
Uitbesteed aan Montfoort 2
Uitbesteed aan Steenbeek 1
Uitbesteed aan Talitha Kumi 2
Onbekend 3
Het register der weesmeisjes 123 registreert de uitbesteding
naar opvoedingsgestichten. Dit onderzoek begint in
1838, tien jaar voor de opening der eerste gestichten,
om ‘late gevallen’ er in te betrekken en eindigt in 1868.
Op peildatum maart 1860 wordt het weeshuis bewoond
door 57 meisjes.
Het register biedt overigens geen absolute zekerheid
over uitbestedingen. Catharina Elisabeth Huster (geboren
8 februari 1843) wordt 2 mei 1862 normaal ontslagen.
Een klein jaar later raken de regenten op de hoogte
van “haar treurige toestand en onbetameijke levenswijze”.
Zij besluiten haar familie financieel te ondersteunen
die haar een jaar naar het opvoedingsgesticht
Steenbeek willen sturen. 124 De indruk is dat deze terugval
een uitzondering is. Gelukkig komt het allemaal nog
goed met Catharina. Zij trouwt 6 mei 1868 in Renkum
met ene Evert Agelink, van beroep huisschilder. 125
Verderop is sprake van ene Elisabeth Frederika Wesseling.
In het register ontbreekt de notitie van uitbesteding
aan Bethel in Zetten.
De getallen in de eerste tabel tonen dat wegzending van
meisjes naar een opvoedingsgesticht uitzonderlijk is.
Slechts 5 van de 148 meisjes over een periode van 30
jaar maken het zo bont dat heropvoeding elders de
enige mogelijkheid is. De vijf weggezonden meisjes zijn
nader gespecificeerd in de volgende tabel.
Weggezonden weesmeisjes 1838-1868 126
weggezonden naam lft. *
16 aug. 1852 Anna C.M. Volmers 18½ M
16 jan. 1860 Christina H.v.d. Roest 17½ M
20 mrt. 1860 Hendrica M. Heijungs 16½ S
4 sep. 1860 Maria L. Volmers 15½ T
2 mrt. 1864 Maria H.v.d. Roest 15½ T
lft. = leeftijd op het moment van wegzending
Hieruit is vast te stellen dat het weeshuis geen ervaring
heeft met het wegzenden van meisjes naar een opvoedingsgesticht.
Voor het eerst sedert hun bestaan wordt
in 1852 een weesmeisje opgezonden naar Montfoort
(M). In het jaar 1860 stuurt men driemaal een weesmeisje
weg naar Montfoort, Steenbeek (S) of Talitha
Kumi (T), dan gaan er weer vier jaar overheen voor zich
een nieuw geval aandient.
Ja, u ziet het goed. Hendrica Heijungs zit er ook tussen.
Hendrica is de eerste die men naar de Heldring gestichten
stuurt. Men betreedt daarmee onontgonnen gebied.
Opvallend genoeg valt dit samen met de eerste tekenen
van teloorgang van Montfoort.
Verder valt op dat de wegzending van de meisjes Volmers
in schril contrast staat met de lovende woorden
over hun broer Jacob.
Laten wij eens kijken naar de achtergronden van wegzending.
Men kan zich daarover een beeld vormen door
enkele bewaard gebleven brieven. 127
Anna Catharina Maria Volmers
Zij is geboren 17 juni 1834 128 en is de eerste die door de
regenten wordt doorgestuurd naar een gesticht. Zij is 8
maart 1852 opgenomen in het weeshuis; op de grens
van het aannamebeleid. De regentessen trekken na vijf
maanden hun conclusie en sturen haar weg naar Montfoort.
129 Uit het vervolg kan men concluderen dat zij
vermoedelijk onhandelbaar is.
In augustus 1853 tracht Anna, nu 19 jaar en 2 maanden
oud, op eigen houtje terug te keren naar het weeshuis.
De regenten hebben bezwaar. Aan “Van Frankenhuisen,

4-32 Eindfase Sloterdijk
Montfoort. Regenten enz. berigten dat vanwege het
meisje Volmers aan de binnenmoeder een brief is ingekomen
waarin zij meldt dat zij binnenkort in het weeshuis
terug zal keren, hetgeen vooralsnog niet de bedoeling
van regenten is. Uw antwoord hierop inwachtende noemen
wij. Was getekend C.A. Broms, president”. 130 Ze
mag pas 9 september 1855 terugkeren en wordt 3
november van dat jaar onslagen. Zij is al ruim 21 jaar
oud. Zij blijft lang alleen; pas op 10 augustus 1892 weet
zij te huwen met de weduwnaar George Coenraad
Pool. 131
Christina Helena van der Roest
Er wordt wat langer stilgestaan bij deze wees. Zij kan
namelijk een ongunstig voorbeeld voor Hendrica zijn geweest
op een moment dat Hendrica bijkomt van het
overlijden van haar weeshuismaatje Rudolph Heijungs.
Al blijft het koffiedik kijken hoe kwetsbaar of beïnvloedbaar
Hendrica is geweest en of zij überhaupt op zoek is
naar vriendschap.
Christina van der Roest is geboren in Amsterdam op 22
maart 1842 als eerste kind van Hugo Hendrik van der
Roest en Maria Sophia de Moor. Het gezin woont aan de
Oostenburgergracht in de volksbuurt Kattenburg. Hier
woont veel werkvolk dat emplooi vindt op de marinewerven.
Het beroep van Hugo wekt dan ook geen verbazing.
Hij is baander (touwslager) van beroep en zal
gewerkt hebben aan tuigages van oorlogsschepen.
Christina is slechts een jaar ouder dan Hendrica. De
notulen van de regenten maken melding van de binnenkomst
van Maria van der Roest en haar broertje Cornelis
op 8 juni 1858, maar niet van hun zusje Christina. 132 Dat
is merkwaardig want de drie worden gelijktijdig wees.
Enkele maanden later wordt Christina alsnog aangedragen
als wees door haar grootmoeder. De vergadering
der diakenen moet er even over nadenken of zij haar wel
willen toelaten. Er is ‘iets’ wat hen niet zindt; wat staat
niet toegelicht. Een behoorlijk minpuntje is dat zij is
geëcht bij het huwelijk van haar ouders. Meestal is dat
een aspect waarop de wees worden afgewezen. Ook
lijkt zij een minder gunstige lichaamsontwikkeling te
bezitten. Als derde minpunt kan men getwijfeld hebben
aan haar verstandelijke vermogens, maar dat komt
straks pas aan de orde. Het bestuur weet er geen raad
mee; het is allemaal zo zielig. Zij krijgt het voordeel van
de twijfel, wordt bestempeld tot ‘een buitengewoon
geval’ en kan zo op 21 september 1858 toch opgenomen
worden.
Hoe is de thuissituatie? De moeder is overleden 20 mei
1854, de vader op 2 juni 1858. 133 Door het ziekbed en
overlijden van de moeder ontstaat er direkt een moeilijke
Brief van het weeshuis aan Frankenhuijsen over Anna C.M.
Volmers: ‘Wij willen haar voorlopig niet terug’.
gezinssituatie. Kinderen worden dan gemakkelijk aan
zichzelf overgelaten. Het oudste meisje Christina wordt
teveel in een moederrol gemanoeuvreerd. Het is denkbaar
dat de puberende Christina, al voor het overlijden
van de vader het ouderlijk huis is ontvlucht en vele
maanden op straat heeft geleefd. Door de leerschool
van de straat wordt ze ‘vroeg wijs’, raakt enigszins ontspoord
of onhandelbaar want de straat kent een eigen
moraal. In de tijdspanne voor de grootmoeder haar
binnen brengt kan zij in een ‘verkeerd huis’ gezeten hebben.
Onze fantasie is hier de beperking maar dat de
gevaren voor een meisje van die leeftijd en die constitutie
groots zijn, kent werkelijk géén twijfel.
De komst van Christina is omstreden; dat wordt door de
diakenen haarfijn aangevoeld. Het nadeel van de
gegeven twijfel wordt pijnlijk zichtbaar als na ruim één
jaar haar gedrag tot klachten leidt. De notulen van 17
januari 1860 berichten daarover: “dat de dames regentessen
in hunnen laatste bijeenkomst mededeeling hebben
gedaan van het onbetamelijke gedrag van C.H. van
der Roest, zoodat zijne edele in overleg met dames
regentessen besloten heeft tot de besteding te Montfoort,
welker opzending gister heeft plaats gehad.” 134
De aard van haar onbetamelijkheid wordt verder niet
toegelicht. De vergaderverslagen van de regentessen
zijn niet bewaard gebleven. Bij onbetamelijk gaat het niet
om brutaal zijn of diefstal maar om aanstootgevend,
onbehoorlijk, onzedelijkheid of oneerbaarheid, kortom
om dingen die je als meisje niet hoort te doen. Alles naar
de moraal van toen. Haar gedrag komt haar te staan op
overplaatsing naar het opvoedingsgesticht in Montfoort.
Men zou een brief van het weeshuis aan Montfoort verwachten
om te overleggen over de plaatsing. Helaas is
een dergelijk brief niet aanwezig in het boek waarin de
afschriften van de uitgaande post der regenten staan
opgeschreven. 135 Mochten de binnenmoeder, een regent
of regentesse de correspondentie gevoerd hebben dan
is die verloren geraakt.
Als na twee jaar, men schrijft het jaar 1862, haar normale
weeshuis ontslag in zicht komt ontwikkelt zich enige
discussie tussen regerend president regent J.C.C. Meijer
en stichter-directeur Frankenhuijsen. De laatste schrijft
14 maart 1862 onverbloemd negatief over haar capaciteiten:
“(...) Wat Leentje van der Roest aangaat, ik heb
zoo ver nog bekend is geen gegronde klagten wegens
haar gedrag. Maar iets anders is het of zij in staat is met
mei in eigen behoefte te voorzien. Ik en de mijnen zeg-
Briefhoofd uit 1852 van de afdeling ’s-Gravenhage van het
Protestants Landbouwkundig Opvoedingsgesticht te Montfoort.
Koninklijk Huisarchief.

Eindfase Sloterdijk 4-33
gen dat is onmogelijk!!! N. 1 zij is zeer klein en men zou
haar beschouwen voor een kind van 12 à 13 jaar. 2. te
ligt voor huisarbeid. 3 onzigtelijkheid en daartoe een erg
kwaad hoofd. ’t Is dus mijn pligt Uedele een en ander in
overweging te geven (...)”.
Stel het voor, een jonge vrouw van 20 jaar met het
uiterlijk van een lagere school kind en afzichtelijke wonden
aan het hoofd. Nee, die kan geen betrekking vinden,
aldus Frankenhuijsen. Hij wil dat ze blijft om verder te
worden opgeleid.
Een week later herhaalt Frankenhuijsen nog eens zijn
zienswijze: “het meisje Roest geeft minder stof tot klagen
en toch op verre na is zij niet rijp”.
Drie weken later krijgt Frankenhuijsen opdracht dat zij
toch terug gebracht moet worden. “Regenten enz. geven
u kennis dat zij besloten hebben om de besteding van
de wees C.H. v.d. Roest in uw gesticht te doen ophouden,
met het einde van het loopend kwartaal, om over
haar als van een nader besluit te nemen (...)”. 136
Van der Roest arriveert in het weeshuis. Daar schrikken
zij van haar toestand. Bovenop reeds bestaande irritaties
tussen het weeshuis en Montfoort over vergeten
frankering der post en verwijten over voortijdig afbreken
van contracten, zijn nu de rapen gaar. Er volgt een
heuse gisping over de professionaliteit van Montfoort.
Het briefdeel over V.d. Roest is het waard volledig te
publiceren. Eindeloze verbeteringen en doorhalingen in
het concept laten zien dat regent Meijer getracht heeft
zorgvuldige bewoordingen te kiezen. Regent Meijer
houdt zich in, maar van zijn beleefde bewoordingen
druipt de irritatie af, met V.d. Roest als lijdend voorwerp.
Meijer aan Frankenhuijsen (26 mei 1862): “(...) U weder
antwoord op dit uw schrijven is deze dienende om
Uedele te melden dat de motieven daartoe geensints
bestaan, zoo als door Uedele veronderstelt wordt, in
mededeelingen van kwaadgezinden en niet geloofwaardige
persoonen maar wel dat het bestuur tot dat besluit
gekomen is ten gevolge de zeer verwaarloosde toestand
waarin het meisje V.d. Roest bij ons is teruggekomen,
waar vooral het afzigtelijke hoofdzeer om tot ons leedwezen
de overtuiging gegeven heeft dat de kinderen met
geen genoegzaam zorg behandeld worden, vooral de
reiniging veel te wensen overlaat, sedert haar terugkomen
alhier is zij in behoorlijke behandeling geweest met
dat gevolg dat het hoofd in den korten tijd merkelijk beter
is zoodat wij hoop hebben haar bij zorgvuldige oppassing
daarvan spoedig geheel te genezen, wel een bewijs
dat het bij goede zorg geheel te overwinnen was
geweest. (...)”.
Daar kan Frankenhuijsen het mee doen! Het is tussen
hem en het weeshuis nooit meer goedgekomen. Na het
incident met C.H.v.d. Roest zijn geen wezen meer
opgezonden. Montfoort sluit zijn deuren in 1867.
Vervolgens heeft het weeshuis V.d. Roest ondergebracht
in het gesticht Bethel te Zetten. Aartsoptimist ds.
Heldring ziet mogelijkheden haar op te leiden tot dorpsnaaister.
137 De regenten krijgen in mei 1863 gerapporteerd:
“de heer J.C.C. Meijer rapporteert de ontvangst
eens briefs van het bestuur over het gesticht Bethel en
dat Zijn Edele eene conferentie heeft gehad met de
directrice van dat gesticht ter zake, de aldaar besteedde
wees C.H. van der Roest, welke wees blijken geeft van
verregaande luiheid, de heer J.C.C. Meijer stelt voor, om
nog dit kwartaal te blijven voortgaan met deze besteding
en ten hare opzigte aldan een nader besluit te nemen,
waarmede de vergadering zich vereenigt.” 138
In augustus 1863 overweegt het bestuur haar als
Amsterdamse wees als uit het gesticht Bethel te ontslaan;
zij is inmiddels 21½ jaar oud. Het bestuur heeft
Bethel nog voorgesteld haar aan een betrekking te helpen
maar die zien geen mogelijkheden. De notulen:
“eene brief van mej. Langelaar directrice van het gesticht
Venijnige brief van 26 mei 1862 van regerend president
regent Meijer aan Frankenhuijsen te Montfoort over het
gebrek aan verzorging van het hoofdzeer van V.d. Roest.

4-34 Eindfase Sloterdijk
Bethel waarin zowel de ongunstige physieke als morele
toestand van de aldaar besteedde wees C.H.v.d. Roest
wordt aangegeven, hetgeen de vergadering doet terugkomen
op haar besluit in de vorige vergadering om de
genoemde wees heden te ontslaan.” 139
De notulen noteren nog enkele jaren lang de zorgelijke
ontwikkeling van deze wees in Bethel. Zij is uitgesproken
lui, onhandelbaar en ziekelijk. 140 Zij stierf op 16 augustus
1875 in de gemeente Norg. 141 Deze plaats staat synomien
voor een einde in het strafgesticht Veenhuizen.
Hierdoor kan men wel bedenken dat het met deze
gestichtsloopster nooit is goedgekomen. Door de verslaglegging
maakt C.H. van der Roest de indruk een
zwakbegaafd en ziekelijk meisje te zijn geweest.
Maria Louisa Volmers
De volgende weggestuurde wees is het jongere zusje
van de hiervoor vermelde Anna. Zij wordt geboren in
Amsterdam op 15 oktober 1844 en komt 8 maart 1852 in
het weeshuis. Wegens ontvreemding kreeg zij al eens
een stevig gesprek, zes weken huisarrest en een ‘kennelijk
teken’, d.w.z. zij een uiterlijk teken van straf te
dragen. Na recidive wordt zij opgezonden naar Talitha
Kumi in Zetten. De notulen van het weeshuis: “Dat de
wees Maria Louisa Volmers zich herhaaldelijk heeft
schuldig gemaakt aan ontvreemding waardoor regenten
met dames regentessen in overleg zijn getreden tot
besteding buitenshuis waarover ZijnEdele gecorrespondeerd
heeft met mejufvrouw Huidekoper tot plaatsing
van deze wees in het gesticht Talitha Kumi, hetgeen
plaats kan vinden tegen een jaarlijksche contributie van
ƒ 104 bij vooruitbetaling van ieder kwartaal. De vergadering
besluit tot deze uitbesteding over te gaan, zullende
de opzending plaats hebben op vrijdag den 7
dezer.” 142
Zij wordt nog genoemd in een enigzins cryptische brief
van Heldring aan (vermoedelijk) Kesper op 17 augustus
1863. Zij verblijft in Talitha Kumi al wordt het gesticht in
de brief niet genoemd.
“Weledele Heer,
(...) Ook van Louize Volmers blijvend het goed. (...).
Nogmaals mijn verontschuldigende, blijf ik hoogachtend.
Weledele heer.
Uwe dienstwillige dienaar, O.G. Heldring, 17 augustus
1863.”
Maria is teruggekeerd naar Amsterdam als dienstbode
en huwt de suikerbakker Ruth van Dijk op 8 mei 1878. 143
Maria Hendrika van der Roest
Zij is het jongere zusje van Christina en wordt geboren
17 december 1849. Zij komt een kleine drie maanden
eerder in het weeshuis dan haar zuster.
Het is uit de notulen niet op te maken wat er gebeurd is.
Op 16 februari 1864 melden deze “2° Wordt op voorstel
van van den president besloten tot het besteeden van de
wees M.H. van der Roest naar Talitha Kumi”. 144 De
reden wordt niet gegeven. En 1 maart nog eens: “Voorts
dat de opzending van de wees Maria Hendrika van der
Roest op morgen plaats zal hebben”. 145
Een brief van mej. G.M.J. Huidekoper, bestuurslid van
Bethel te Zetten, aan het weeshuis, over Maria Hendrika
v.d. Roest:
“Amsterdam 7 februari 1866.
Weledele Heeren!
Hiernevens heb ik de eer u het jaarlijkse verslag te doen
toekomen van het door u besteede meisje op het gesticht
Talitha Kumi, 1 januari 1866, Maria van der Roest.
Zij is zeer achterlijk in het lezen, schrijven en rekenen,
breit goed, bijna blind. Deze zomer leefde zij meer op.
Hare gezondheid is gering, een lijdend kind. Wij hopen
op ligchamelijk en dan ook ziels ontwikkeling. Namens
het bestuur der afdeling Amsterdam. G.M.J. Huidekoper,
secretares.” 146
“Achterlijk” wil in dit verband zeggen dat zij achterloopt
op hetgeen men van iemand op die leeftijd mag verwachten.
Twee jaar later een soortgelijke rapportage van mej. E.
Hartsen, bestuurslid van ‘Commissie te Amsterdam’, aan
het weeshuis:
“Weledelgeboren heeren.
Hiernevens heb ik de eer u de jaarlijksche verslagen te
doen toekomen omtrent de meisjes die door u op het
gesticht Talitha Kümi zijn besteed.
Januarij 1868 Maria Hendrika van der Roest leert redelijk
op de school en breit nog op de naaikamer. Zij kan
weinig doen. Is steeds slapende en zeer achterlijk. Enkele
keren waakt zij wat op.
Elisabeth Wessling leert goed op de school, breit best,
naait en werkt goed, begint te waken. Zij is redelijk voor
de natte wasch en zal eerlang aan het huiswerk beginnen.
Zij is traag en nog onrein; als het karakter maar
beter werd; wij durven dit somtijds hopen.
Namens het bestuur der afdeling Amsterdam, E. Hartsen,
afdelings secretares, februarij 1868“.
Maria van der Roest wordt in 1865 afgeschreven als
wees en overlijdt in Randwijk, mogelijk op een dienstbetrekking
vanuit het Heldringgesticht, op 1 juni 1873 147
waarmee de zorgen van de secretares Huidekoper
worden bewaarheid.
Elisabeth Frederika Wesseling wordt in Utrecht geboren
in 1852 148 en komt als meisje van 2 jaar in dit weeshuis
terecht. Zij moet na de onderzochte periode (1868) uitbesteed
zijn geraakt. Van haar is verder niets bekend.
Een vertelling
Bewoeld voor een gulden
Christina heeft een permissieloodje gehaald om na de
breiles een wandeling te maken. De portier heeft niet
geaarzeld ook al gaat ze alleen op pad. Het is tenslotte
zondagmiddag en dan hebben ze even vrijaf. De wees
ziet er uit of die wel op zichzelf kan passen.
Eerst is Christina langs de Haarlemmerstraat (toen een
bekende hoerenbuurt) gewandeld om etalages te bekijken.
Lange tijd talmt zij bij de verkoper van gepofte
kastanjes. Het ruikt er ook zo lekker! Ze lust wel iets
maar heeft helaas geen geld. Verwonderd heeft zij
vrouwspersonen achter ramen en in deurposten gezien
die met wulpse wenkbewegingen, druk zwaaiende rokken
en pssst-geluiden de aandacht van het mansvolk
trachten te trekken. Het is wel raar om midden in de
winter dames te zien met ontblootte armen en in nietsverhullend
decolleté. In een zijstraat heeft een jongen
naar haar gefloten en geroepen. Nieuwsgierig heeft ze
gekeken en hij is zowaar op haar afgekomen.

Eindfase Sloterdijk 4-35
Het is diezelfde jongen met het rooie haar van een paar
weken geleden. Die heeft toen ook al naar haar gefloten.
Hij is slagerknecht; dat weet ze nog wel. Nu wordt haar
gevraagd ‘wat voor vlees zij in haar kuip heeft’. Vervolgens
zijn ze de Binnenbrouwerstraat ingelopen. Hij trekt
haar speels een gangetje in. Daar heeft zij zich onder
haar boezelaar laten betasten. De slagersknecht heeft
een gulden beloofd ‘om haar even te mogen bewoelen’.
Christina gunt de knecht zijn spel en tilt bereidwillig haar
rokken. Met die gulden komt een zakje kastanjes binnen
bereik.
De slagersknecht komt met één gulden goedkoop aan
zijn gerief. Kelderhoeren vragen wel vijf gulden. Daarmee
duik je met de dame achter een eenvoudig kamerscherm.
Meestal staan er meerdere schermen waarachter
het ritselt, mompelt en kreunt. Venstermeisjes in
de Haarlemmerstraat zijn duurder. Voor hun tarief sluiten
zij gratis de gordijnen en nemen de tijd. Stoepsnollen
zijn weer een stuk goedkoper. Maar met die is er altijd
gedoe met andere vrouwen over de afwerkplek en een
coïtes moet altijd staande en haastig bedreven worden.
Met de gemeentewet van 1851 in de hand heeft de stad
Amsterdam toezicht op ‘tapperijen en openlijke huizen
van ontucht’ gekregen en verplicht prostituees tot medische
controle. Het circuit van de betaalde liefde onttrekt
zich daarop aan de reglementering en wijkt uit. Het
actieterrein verplaatst zich naar particuliere achterkamers,
kelderwoningen, donkere steegjes, portieken en
de duisternis van nissen onder bruggen.
De bovenburen aan de overkant van de Binnenbrouwerstraat
hebben aanstoot genomen aan het tafereel met
de slagersknecht. Eerst hebben zij luidruchtig uit het
raam geroepen dat ze moeten opzouten. De gewaarschuwde
benedenbuur is er op af gegaan. Hij heeft
geroepen in het gangetje. Daarop is het stel uiteengestoven.
De slagersknecht is via het gangetje gevlucht,
over een hek geklommen en zo ontkomen naar de Brouwersgracht,
denkt men.
Christina is minder behendig. Zij raakt gevangen en
wordt door de benedenbuur vastgegrepen. Hij herkent
het meisje als wees en levert haar, voortgetrokken aan
een oor, af in het weeshuis een blok verder. Daar doet
hij bij de portier zijn beklag over de openlijke misdragingen.
De binnenmoeder komt toegesneld op het lawaai aan de
voordeur en hoort het aan. Haar verontwaardiging stijgt
gaandeweg. Nu aarzelt zij geen moment. Zij grijpt Christina
bij het andere oor en sleept haar naar het turfhok.
Ze trekt zich niets aan van het gekerm en geeft onmiddelijk
straf: twee weken opsluiting in het hok met alleen
water en brood. Zij zal passende maatregelen bespreken
met de regentessen. Daarop sluit zij de deur en
haakt de sleutel aan haar steutelbos.
Zo zou het gebeurd kunnen zijn!
Wangedrag en Hendrica Heijungs?
Een veel voorkomend euvel is diefstal zowel door jongens-
als meisjeswezen en zowel in het weeshuis als
daarbuiten. Meestal maakt de gelegenheid de dief en
het gaat vrijwel altijd om geld. Diefstal is niet verwonderlijk
want de wezen worden kort gehouden in voeding en
opsmuk. Verdiend loon moeten zij in hun spaarfonds
storten. Het is natuurlijk tegen de regels maar als ze
echt de verleiding niet kunnen weerstaan dan moeten zij
verdiend loon achterhouden, geld stelen of gestolen
goederen te gelde maken.
Alle vormen van wangedrag wordt de wees ernstig aangerekend.
Het maakte niet zoveel uit of het om diefstal,
onhandelbaarheid of onzedelijkheid gaat. Het is tegen
alle principes van de opvoeding en het brengt het weeshuis
in discrediet. Sommige wezen zijn niet te handhaven.
Gebrek aan spijt maakt de zaak alleen maar erger.
De wees Tepe wordt overgedragen aan justitie na diefstal
van ƒ 100,-. Nog tijdens zijn voorarrest wordt hij
geprest in krijgsdienst te gaan. Compaan Bekker krijgt
zelfs 6 maanden cel en moet eveneens in krijgsdienst.
Numan – een opvallend parallel met Hendrica Heijungs -
wordt voor diefstal van ƒ 2,- naar het opvoedingsgesticht
in Montfoort gedeporteerd. Het pikken van een appeltje
komt Baaij te staan op drie weken huisarrest en een
dieet op water en brood. Het geval Bergisch toont dat
zijn onzedelijk gedrag verbanning tot gevolg heeft. Van
der Roest is een speciaal geval waar niemand goed
raad mee weet.
De notulen van 20 maart 1860 laten er geen misverstand
over bestaan en maken korte metten met haar
wangedrag: “De voorzitter rapporteert dat de wees H.M.
Heijungs zich schuldig heeft gemaakt aan onderscheidene
diefstallen in het gesticht, ten gevolge men besloten
had tot eene uitbesteding in het gesticht der vereniging
Talitha Kumi, waartoe geene gelegenheid bestaat;
bij nader onderzoek gebleken; dat er voldoende termen
bestaan tot eene opzending naar het Asyl Steenbeek, en
dat in overleg met dames regentessen besloten is, hieraan
gevolg te geven.” 149
In de notulen van een buitengewone vergadering van 27
maart 1860 rapporteert voorzitter J.C.C. Meijer: “Dat de
opzending van de wees H.M. Heijungs naar het Asyl
Steenbeek gister heeft plaats gehad”. 150
De zinsnede achter de puntkomma “bij nader onderzoek
gebleken” wekt de indruk dat er extra argumenten zijn
om voor Steenbeek te besluiten nu Talitha afvalt.
Die extra argumenten kunnen de motieven achter de
diefstallen zijn. Zo kan ze gestolen hebben voor ongewenste
opsmuk, ze kan ertoe gekomen zijn omwille van
de aandacht of het kan van onnozelheid getuigen. Deze
achterliggende motieven en de naïeviteit kunnen de
regentessen als potentieel gevaar gezien hebben voor
de zedelijke toekomst van Hendrica. Maar verder blijft
het heel cryptisch.
Hoe is eigenlijk de sociaal emotionele kant van Hendrica.
Thuis is zij opgegroeid in een door mannen en jongens
gedomineerde omgeving. Schoolmeisjes zijn haar
natuurlijk bekend. Andere vrouwelijke rolmodellen kent
zij alleen van haar moeder en tante Antje. Later zijn er
ook schoonzussen in haar leven gekomen maar die zijn
allen een stuk ouder, wijzer en op afstand.
Dan het weeshuis: Die omgeving bestaat uitsluitend uit
meisjes. Verwacht mag worden dat meisjes in diverse
leeftijdscategoriën elkaar opzoeken voor steun en ontvankelijk
zijn voor een zekere groepsmoraal. Hendrica is

4-36 Eindfase Sloterdijk
zeker omringd met een dozijn leeftijdsgenoten. Aan de
meeste heeft zij een goed voorbeeld kunnen nemen,
maar dan weer niet aan Christina v.d. Roest. De meeste
worden op normale wijze ontslagen of zijn ‘uitgegaan’
(uit zichzelf vertrokken). Van een aantal is zelfs bekend
dat zij een gezin stichten.
De felle reacties van de regentessen kunnen ingegeven
zijn door de midden 19 de eeuwse discussie over de
positie van vrouwen. Daarin wordt het lot van onnozele
en vooral arme meisjes zonder beroepsperspectief vastgesteld
op prostitutie. Weliswaar mengen de regenten
en de Herstelden zich niet openbaar in deze discussie
maar zij zijn wel kinderen van hun tijd en het openbare
debat gaat niet aan hen voorbij.
De gestichts legende
Oma Heijungs heeft in de Heldringstichting gezeten omdat ze
wees was, aldus twee geïnterviewde kleinkinderen. Eén voegt
er spontaan aan toe ‘in Talitha’.
De auteur
1. Hendrica’s eerdere verblijf in het Amsterdamse weeshuis
was de geïnterviewden onbekend. In hun ogen was de Heldringstichting
een bijzonder weeshuis en geen opvoedingsgesticht.
2. Uit het onderzoek blijkt Hendrica Heijungs inderdaad wees te
zijn, maar dan afkomstig uit een Amsterdams weeshuis. Zij
werd om een kleinigheid overgeplaatst naar een opvoedingsgesticht
van de Heldringstichting in Zetten, het Asyl Steenbeek en
niet naar Talitha Kumi.
Wie zich wel nadrukkelijk mengt is ds. Heldring, een
man die nog vaak aangehaald zal worden in het leven
van Hendrica.
Ds. Heldring roert zich niet alleen intellectueel met
geschriften en lezingen. Hij gaat de problematiek ook
met daden te lijf. In 1860 heeft hij twee meisjesgestichten
in Zetten opgericht. Zijn gestichten volgen het verfijnde
patroon van sexuele categorisering zoals hij dat
dan ziet. Dit ziet men weerspiegeld in de publicitaire
uitingen, de doelstellingen van de aanbrengcommissies
en de toelatingscriteria van zijn gestichten op de oplopende
schaal van ‘gevaar lopen’ naar ‘totale val’. 151 In
concreto: Steenbeek is er voor ‘gevallen vrouwen van
alle leeftijden’ en Talitha Kumi voor ‘meisjes in gevaar
onder de 16 jaar’. Het derde gesticht, toen in voorbereiding
en later Bethel genaamd, is bestemd voor meisjes
vanaf 16 jaar die ‘gevaar lopen’. 152 Hoewel Bethel o.i.
precies geschikt zou zijn voor Hendrica omdat haar geen
onbetamelijkheid wordt verweten, dit in tegenstelling tot
C.H. van der Roest zal in het volgende hoofdstuk blijken
dat Hendrica in januari 1863 nog steeds onder de hoede
van de directrice van Steenbeek staat. M.a.w. zij hoort
niet bij de voorlopige kandidaten van Bethel.
De gestichten hebben hele specifieke criteria op zedelijkheid.
Ook bieden zij een onderkomen aan onhandelbare
meisjes. Met het eerste criterium in gedachten kan
het zo zijn dat Hendrica naast diefstallen ook een groot
gevaar in zich borg voor onbetamelijkheid. Bovendien
heeft men wellicht Christina v.d. Roest – het slechte
voorbeeld - en Hendrica uit elkaar willen houden door de
ene in Montfoort en de andere in Zetten te plaatsen. De
auteur troost zich graag met de gedachte dat de tweede
toelatings mogelijkheid – de onhandelbaarheid - op Hendrica
van toepassing is.
Wat valt er te stelen?
Er staat in de notulen dat de diefstallen in het weeshuis
zijn gebeurd, dus niet op een uitbesteed adres. Dit
maakt het onwaarschijnlijk dat Hendrica een dienstje
buiten het weeshuis heeft gehad. Dan heeft zij haar tijd
doorgebracht in de naai- en breivertrekken van het
weeshuis. De archieven schieten tekort om daar opheldering
over te geven.
Overigens, wat valt er te stelen in een weeshuis? Kleding,
kousen, naaigerei, voedsel, geld? Sierraden zijn
immers in bewaring gegeven.
Weten de regenten van de criteria van Steenbeek?
De gestichten voorzien in de behoefte om de zelfredzaamheid
aan de onderkant van de maatschappij te verbeteren.
Zij voorkomen ondermeer dat jeugdigen in de
correctie instellingen of het gevang terecht komen. De
gestichten van Heldring genieten grote bekendheid en
vertrouwen in protestantse kringen.
De gestichts jaarverslagen zijn opgenomen in ‘Magdalena’,
een evangelisch jaarboekje vol vrome stichtelijkheid.
In protestantse kringen schenkt men het elkaar als
sinterklaas- of kerstcadeau. Menig keurig burgergezin
moet gerild hebben bij de pathetische bewoordingen:
Heldring redde meisjes; en wel de ergste onder de
ergste!
Het jaarboekje publiceert niet alleen de namen en
financiële bijdragen van donateurs maar ook voorbeelden
van asylistes. Onder de Amsterdamse donateurs
treft men zeer bekende namen aan waaronder de weeshuisnotaris
en een van zijn bestuurders.
Via deze weg weten de bestuurders van het weeshuis
van het bestaan, de werkwijze, het draagvlak en de
resultaten van Steenbeek.
Even is de ‘Commissie te Amsterdam’ in gedachten
geweest of die soms een rol speelt in de opzending van
Hendrica. Die gedachte is snel vervlogen omdat het
akkefietje in het weeshuis plaats vindt en uit de notulen
geen aanwijzingen opduiken.
De ‘Vereeniging tot opbeuring van boetvaardige gevallen
vrouwen te Amsterdam’, is opgericht in 1846. Dit illustere
gezelschap van dominees, medici en filantropen is
de prostitutie in Amsterdam een doorn in het oog. Hun
doelstelling: “de vereniging ondersteunt hare morele
pogingen wel doorgaans ook met geldelijke uitgaven,
maar soms vereischen hare bemoeijingen slechts weinig
kosten; ja dikwijls geschiedt het hulpbetoon geheel zonder
kosten, wanneer de jeugdige gevallenen of met hare
ouders worden verzoend, of wanneer berouwhebbenden
bij de toespraak des leeraars tevens in weldenkende,
liefdadige vrouwen, bij welke zij eene dienst bekomen,
eenen steun vinden. Enkelen worden voor rekening der
vereeniging toevertrouwd aan de zorg van de directrice
van het Asyl Steenbeek".
In concreto bemiddelden zij, brengen een meisje onder,
zonden het naar een opvoedingsgesticht – desnoods
zorgen zij voor het benodigde geld - of zorgen voor
bijvoorbeeld reisgeld naar Amerika als daar een nieuw
leven begonnen kon worden. Drie der leden, filantroop
Van Eeghden, dominee Lentz en kantonrechter De
Vries, zijn tevens bestuurslid van Steenbeek. 153 Ongetwijfeld
kennen zij regenten van het weeshuis in hun
persoonlijke netwerk.

Eindfase Sloterdijk 4-37
Overigens betreden de leden van de Commissie niet zelf
de bordelen, danszalen, drinkhuizen, achterbuurten en
andere mogelijke plaatsen van ontucht. Dat doen
anderen. Vóór de hulp van de Commissie wordt ingeroepen
is er al heel wat gesproken en gedaan tussen
gevallenen en hulpverleners. De Commissie komt in
actie wanneer er kans is op succes door de inschakeling
van het netwerk of door subsidiëring van een activiteit.
Zakelijke argumenten van Heldring?
Het regenten van het weeshuis hebben enige ervaring
met Heldring over de uitbesteding van jongenswezen in
de regio, meestal bij boeren. Hendrica Heijungs is de
eerste meisjeswees die men naar Zetten wil sturen. In
de optiek van ds. Heldring is dit nieuwe aanvoer voor
zijn gestichten. Voorheen gingen de meisjes naar concurrent
Montfoort; iets dat bij Heldring zeer wel bekend
is.
Heldring ziet – zoals wij van hem gewend zullen raken –
altijd mogelijkheden voor zijn gestichten. Bovendien
heeft hij een ijzersterke toverformule ‘alles geschiedt
geheel onder mijn toezicht’, waarmee hij de laatste
twijfels bij opdrachtgevers weet weg te nemen!
De briefwisseling
Het contact tussen het weeshuis en Heldring moet men
zich ongeveer zo voorstellen. Nadat de regentessen
gerapporteerd hadden over de diefstallen en met de
regenten hadden overlegd wat te doen, heeft voorzitter
Meijer een brief (1) geschreven naar ds. Heldring in
Hemmen. De post in die dagen wist Hemmen feilloos te
vinden en Heldring was daar iedereen bekend. Daarop
heeft Meijer antwoord gekregen (brief 2). Het besluit om
met Heldring in zee te gaan is vervolgens brief nr. 3
geworden.
Briefwisseling in die dagen munt uit door omstandige
plichtplegingen maar ook door wederzijds begrip, beknopt
taalgebruik over de zaken en vertrouwen in de
deskundigheid en correcte bedoelingen van de ander.
Wat kan er in de brieven gestaan hebben?
In brief 1 staat zoiets als: ‘wij hebben een weesmeisje
van bijna 17 jaar uit een goede burgerfamilie dat in
aanmerking komt voor het opvoedingsprogramma in
Talitha Kumi. Wij hebben geen concrete klachten over
haar betamelijkheid. Door haar naieve en ongezeggelijke
houding vrezen wij wel voor haar toekomst. Kunt u
ons berichten of u haar kunt opnemen en wat de kosten
zijn.’
Naar verwachting staat er in brief 2: ‘de wees is te oud
voor Talitha Kumi. In gedachten uw vrees is het raadzaam
haar te plaatsen in het gesticht Steenbeek. Zij zal
daar verblijven geheel onder mijn toezicht. De kosten
zijn .....’. Bericht mij wanneer u het meisje opzendt.
Gelieve u zich aan te dienen bij mej. Voûte, de directrice’.
Er is geen twijfel aan de oprechte zorgen van de regenten,
de regentessen en de motieven van Heldring maar
bij de laatste kunnen zakelijke overwegingen meegespeeld
hebben.
Brief 3 zal dan de bevestiging zijn dat het weeshuis
accoord gaat met Heldring’s voorstel.
Kopieën van deze correspondentie zijn niet gevonden in
het archief van het weeshuis of het gesticht. In het volgende
hoofdstuk, wanneer nog een dozijn andere brieven
ten tonele worden gevoerd, zal verklaard worden
waarom dat zo is.
Een vertelling
Betrapt
Sommige tijden gaan in een roes voorbij. Nog enkele
weken geleden heeft de binnenmoeder de groep een
gepeperde preek gegeven. Er zijn kleine dingetjes verdwenen
uit de naaikamer. Zij neemt het ernstig op en
geeft de dievegge twee dagen de gelegenheid het
gestolene zelf terug te brengen.
Desondanks is de diefstal uitgekomen want Hendrica
kan haar mond niet houden. De binnenmoeder toont
weinig compassie met Hendrica’s tranen en verordonneert
verscherpt toezicht op haar doen en laten om
herhaling te voorkomen.
Met het gestolene heeft zij zichzelf wat willen verwennen
want sedert de dood van Rudolph voelt zij zich meer
verlaten dan ooit te voren. De binnenmoeder is verplicht
het voorval te melden aan de regenten. Er zal zeker een
gepaste straf volgen, zo verzekert zij.
In een vlaag van zelfreflectie realiseert Hendrica zich
met schaamte dat haar vader en moeder dit nooit goedgekeurd
zouden hebben. Die kijken nu natuurlijk vanuit
de hemel op haar neer, hoofdschuddend over zoveel
onnozelheid. Ze heeft spijt van haar onbezonnen daden
en ’s nachts valt zij huilend in slaap.
Broer Johannes wordt van het voorval op de hoogte
gesteld. Hij heeft geluisterd en gezwegen. Hij maakt
Hendrica geen verwijten, vraagt geen motieven, troost
haar niet .... gewoon niets. Zijn zwijgen is een grote
weerzin over het gebeurde. Nu voelt Hendrica zich nog
veel meer beschaamd. Haarfijn wordt zij gewaar dat de
afstand met haar familie groeit. Binnenkort zullen zij het
allemaal weten.
Straf
De straf laat niet lang op zich wachten. In het kamertje
van de binnenmoeder hoort ze het bedremmeld aan.
Naar het inzicht van de binnenmoeder moet Hendrica’s
persoonlijke verwennerij de kop worden ingedrukt. Ze
moet meer met werk en opleiding bezig zijn, en minder
met opschik. Als dat teveel op de voorgrond blijft zal het
haar in de toekomst tot onwelgevoegelijkheid en onzedelijkheid
brengen. Die woorden begrijpt Hendrica niet,
maar wel dat het heel erg is. Daar schrikt ze van want
een ‘erge toekomst’ voorziet ze zelf helemaal niet.
Volgende week wordt ze overgeplaatst naar een ander
gesticht. De regenten en regentessen menen dat ze
beter af in Zetten. Er wordt gunstig gesproken tijdens
theekransjes over dominee Heldring die geweldige
resultaten bereikt met meisjes die van het goede spoor
afwijken. Daar kan ze onder toezicht het beroep van
dienstbode leren. Bij goed gedrag kan ze ook betrekking
krijgen bij een goede familie. Er wordt niet gevraagd of
ze het er mee eens is. Zaterdag krijgt zij een valies en
zondag moet zij haar spulletjes inpakken. Het uniform
kan hier blijven. Maandag mag ze haar zondagse kleed
aan en gaat ze met een der regentessen op reis.

4-38 Eindfase Sloterdijk
Hendrica is toch wel opgelucht, want ondanks dat het
een straf is, biedt een nieuwe omgeving toch perspectief.
Verbanning
Vandaag is het maandag 26 maart 1860. Het is nog
frisjes en er hangt een waterige mist voor de zon. Tijdens
de ochtenddienst zit Hendrica er maar stilletje bij.
Ook het ontbijt verloopt zonder een woord. Traag lepelt
zij de ochtendpap maar een brok in haar keel lijkt alles te
blokkeren. Iedere wees schijnt te weten dat dit een
galgenmaal is. Een enkeling schenkt bemoedigende
blikken. Anderen houden hun blik strak op het bord.
Hendrica voelt zich eenzamer dan ooit.
‘Ga snel jouw valies halen en wacht in de hal bij de portier.
Mevrouw de regentes komt je daar ophalen.’ De
regentes arriveert in haar eigen rijtuig. De portier wijst de
koetsier: ‘die moet mee!’. De koetsier gebaart mee te
komen.
Het rijtuig bevat een nieuw gezicht en vreemde geuren.
‘Goede morgen meisje’ klinkt het vriendelijk. De
regentes tikt op de wand, de koetsier commandeert het
paard en weg zijn ze naar het station Weesperpoort. De
regentes vraagt nog naar haar naam en zwijgt dan
verder.
De koetsier koopt twee kaartjes, geeft ze aan de regentes.
Enigzins bedrukt gaat ze op reis. Een dergelijke
lange reis heeft zij nog nooit ondernomen. De reis verloopt
verder zonder dat er een woord wordt gesproken.
Hendrica durft niets te vragen aan deze deftige mevrouw.
Voor de afleiding leest zij in haar bijbeltje. Dit
boekje zou troost en kracht moeten brengen maar de
knoop in haar maag verdwijnt er niet mee. Af en toe tuurt
zij uit het raam en laat de gebeurtenissen op zich afkomen
... de hele reis lang.
Zo zou het gebeurd kunnen zijn!
Raadselachtig besluit
Het besluit tot wegzending naar een oord voor ‘boetvaardige
zondaressen’ blijft een raadsel. Het ligt immers niet
voor de hand om Hendrica naar een oord voor de
opvoeding van onbetamelijken in Zetten te sturen, terwijl
Christina van der Roest naar Montfoort gaat. Natuurlijk
zal Christina in Zetten met ‘verkeerde voorbeelden’ in
aanraking komen. Dat kan geen motief zijn haar dan
maar naar Montfoort uit te zenden want Steenbeek is
juist bedoeld voor de onbetamelijken. Maar wellicht is de
vermoedelijk zwakbegaafde Christina van der Roest
helemaal niet boetevaardig en was wegzenden naar
Steenbeek bij voorbaat een zinloze weg.
Stel dat de ‘zakelijke argumenten’ van Heldring inderdaad
een overweging zijn geweest dan getuigt het niet
krachtdadig optreden. De regenten hadden ook kunnen
uitwijken naar Montfoort toen Heldring met Steenbeek
op de proppen kwam. De regenten komen altijd zo
gedecideerd en slagvaardig voor in hun notulen. Of zegt
dit iets over de commerciële kwaliteiten van Heldring en
zijn toverformule.
De regenten hebben er geen moeite mee Hendrica tussen
wel 30 voormalige onzedelijken, potentiële prostituees
en door de wol geverfde straatmeiden te plaatsen.
Die zeggen allemaal boetevaardig te zijn, maar pedagogisch
gezelschap is het allerminst. Zeker niet wanneer
men weet dat de boetevaardigheid niet diep zit. Het
aantal meisjes dat op enigerlei wijze terugvalt in oude
patronen is aanzienlijk. Wel 60% volgens het staatje
‘Twaalf jaar Steenbeek’ in het volgende hoofdstuk; nota
bene een schatting van Heldring zelf.
Een balans van feiten en vermoedens:
Feiten
1 Hendrica wordt géén onbetamelijkheid verweten.
2 Hendrica is te oud voor het gesticht Talitha Kumi.
Het gesticht Bethel is pas in voorbereiding; kandidaten
worden nog niet elders geparkeerd.
3 De regenten hebben extra, cryptisch verwoorde,
argumenten bovenop diefstal die wegzenden naar
Steenbeek verdedigbaar maken.
4 De regenten zijn bekend met de doelstellingen van
Steenbeek. Het is dus bekend dat Steenbeek staat
voor ‘gevallen vrouwen’ en onhandelbare meisjes.
5 Enkele regenten zijn correspondent met en/of
donateur van het gesticht net als weeshuisnotaris
Bok.
Vermoedens
6 In 1860 is Steenbeek 12 jaar open. Stichter Heldring
heeft de dagelijkse leiding, de doelstellingen
zijn nog zuiver aanwezig.
7 Heldring ziet mogelijkheden voor diversificatie van
een bestaande klant; dus niet alleen jongens uit
Amsterdam naar de Betuwe maar ook meisjes
naar Zetten.
8 Montfoort wordt niet overwogen door de regenten
omdat het al uit de gratie is.
9 Hendrica heeft aan Christina v.d. Roest een verkeerd
voorbeeld genomen maar is wel boetevaardig.
10 Men heeft Hendrica en Christina uit elkaar willen
houden.
Er zijn nu diverse scenario’s voorbij gekomen. Geen
enkele biedt een bevredigende oplossing want op alles
is wat af te dingen. De beslissing van de regenten zal
daarom altijd wel een merkwaardig pedagogisch raadsel
blijven.

Eindnoten H 4 4-39
Eindnoten H. 4 (Eindfase Sloterdijk)
1 SAA, toegang 190, inv. 737, Stukken betreffende de wezen. Dossier 332 bevat ondermeer twee kopieën van de
boedelscheiding tussen de kinderen en hun overleden moeder, door notaris J.H. Bok jr. In de boedelscheiding wordt
melding gemaakt van het bestaan van een dergelijk proces verbaal.
2 Stokvis, blz 131 e.v.
3 Stokvis, blz 140 e.v.
4 BS Sloten 1853, overlijdens, akte 65.
5 BS Amsterdam 1857, overlijdens 1857, folio 192. Overleden Johannes Roos, 58 jaar, pensverkoper aan de Goudsbloemgracht,
echtgenoot van Annatje Burggraaf, eerder weduwnaar van Geertruij Staal.
6 De naam Wijkduin duikt voor het eerst in 1813 op maar kan veel ouder zijn. Het is ook goed mogelijk dat de buitenplaats
hiervoor een andere naam heeft gehad. Bijvoorbeeld: westelijk van Wijkduin lag de buitenplaats Fonteinzicht.
In de Amsterdamse Courant van 13 augustus kondigt de makelaar aan dat de nieuwe naam Beek en Hof zal zijn.
7 Centraal Bureau Genealogie, familie advertenties, Algemeen Handelsblad.
8 SAA, toegang 5075, inv. 21537, repertoire notaris Bok, minuut 151 van 20 en 21 oktober 1853.
9 Algemeen Handelsblad 17 november 1853.
10 SAA, toegang 5075, inv. 21537, repertoire notaris Bok, minuut 169 van 28 november 1853, tevens Algemeen
Handelsblad van 30 november 1853.
11 SAA, toegang 5075, inv. 21537, repertoire notaris Bok, minuut 172 en 173 van 28 november 1853, tevens Algemeen
Handelsblad van 30 november 1853.
12 Het veilingsysteem ‘koopsom=opbod+afslag’ is gebruikelijk in Amsterdam. Het bedrag van opbod geldt als basis, daar
bovenop komt het bedrag van de afslag. Bij Wijkduin ging het dus als volgt. Bij inzet wordt een bedrag van ƒ 17.700
geboden. In dezelfde zitting wordt bij afslag begonnen met een willekeurig bedrag van bijv. ƒ 10.000. Hierop wordt
afgemijnd met porties van ƒ 100 tot op het moment dat de afslager ƒ 2.200 roept. De koopsom bedraagt nu ƒ 19.900.
De hoogste bieder bij de inzet ontvangt een premie van de verkoper, het z.g.n. plokgeld, ter grootte van 1% van het
door hem geboden bedrag (ƒ 177). Het bieden en afmijnen is niet vrijblijvend. Een bod is steeds onvoorwaardelijk,
onherroepelijk en er kan geen enkel voorbehoud gemaakt worden, ook geen financieringsvoorbehoud. Kopers zijn
dan ook meestal handelaren.
13 BS Amsterdam 1829, geboorten, register 2, folio 105v.
14 BS Sloten 1855, huwelijken, akte 4.
15 Algemeen Handelsblad, 6 april 1864, blz. 3, linker kolom, “Heden overleed tot mijne bittere droefheid mijn hartelijk
geliefde echtgenoot Ephraim Andreas Sprenger, mr. zadel- en rijtuigmaker, in den ouderdom van ruim zestig jaren,
waarvan ik er vijf en dertig met hem door den band des huwelijks mogt vereenigd zijn. 2 april 1864. A.H. Garrels, wed.
E.A. Sprenger. De affaire zal op denzelfden voet worden voortgezet.”
16 Sinds de Franse tijd wordt de veldwachter (garde champêtre) ingezet voor politionele ordehandhaving met bevoegdheden
binnen de eigen gemeente. De gemeenteveldwachter is nauwelijks een professionele politieman. Als aanvulling
op zijn karige salaris heeft hij een aantal betaalde neventaken zoals bode en opzichter bij openbare werken. In
kleine gemeenschappen treft men vaak de veldwachter of de gemeentebode aan als getuige.
17 BS Amsterdam 1829, geboorten, register 2, folio 105v.
18 BS Amsterdam 1828, huwelijken, register 4, folio 94.
19 BS Amsterdam 1828, huwelijken, register 4, folio 94 en dito bijlagen.
20 Gens Nostra, 66 (2011), blz. 577 e.v.: Sommige kinderen hadden een naam opgespeld gekregen, anderen niet. In het
laatste geval verzon het huis een naam. De briefjes werden ingeplakt in de ‘Inkomende kinderen boeken’ bij de registratie
van de inname van een kind. Noot auteur: Of Engelkoer de werkelijke naam is zou men hier kunnen vinden. In
het kader van dit boek is er niet naar gezocht.
21 BS ’s Gravenhage 1849, overlijdens, akte 945.
22 BS ’s Gravenhage 1849, overlijdens, akte 974.
23 Algemeen Handelsblad 25 december 1856, blz. 4, linker kolom, rubriek Gemeenteraad van Amsterdam.
24 Abrahamse, blz. 38.
25 BS H&P 1856, huwelijken, akte 5.
26 BS Sloten 1857, geboorten, akte 61.
27 BS Sloten 1858, overlijdens, akte 121.
28 SAA, toegang 5075, inv. 21537, repertoire notaris Bok, minuut 17 van 29 januari 1858.
29 SAA, toegang 5075, inv. 21537, repertoire notaris Bok, minuut 41 van 3 maart 1858.
30 SAA, toegang 5075, inv. 21537, repertoire notaris Bok, minuut 42 van 4 maart 1858.
31 SAA, toegang 5075, inv. 21537, repertoire notaris Bok, minuut 22 van 6 februari 1858.
32 BS Sloten 1858, overlijdens, akte 121.
33 SAA, toegang 5075, inv. 21537, repertoire notaris Bok, minuut 198 van 2 oktober 1858.
34 Algemeen Handelsblad, 6 oktober 1858.
35 BS Sloten 1857, overlijdens, akte 75.
36 SAA, toegang 5075, inv. 21537, repertoire notaris Bok, minuut 42 van 4 maart 1858.
37 SAA, toegang 190, inv. 737, “Stukken betreffende de wezen”. Hendrica Heijungs is te vinden in dossier 332. Het
bevat ondermeer twee kopieën van de boedelscheiding door notaris J.H. Bok jr., de doop-, huwelijks- en lidmaatschapsbewijzen
van de wezen en hun ouders en enige kattebelletjes over de financiën, zoals een briefje met de
erfenis van haar tante Luecke.
38 Het Nieuw Amsterdamsch handels- en effectenblad 16 december 1857 legt het verband tussen de verpondingsnummers
en de kadastrale nummers. Formaten volgens het OAT van Sloterdijk.
39 Opregte Haarlemsche Courant, 16 januari 1852. Hendrica Scharringhuizen is overleden Sloterdijk (gem. Sloten) 10
januari 1852.
40 SAA, toegang 5075, inv. 21537, repertoire notaris Bok, respectievelijk minuut 286, 284 en 285 van 21 december
1857.
41 Het Nieuws van den Dag 2 mei 1892.

4-40 Eindfase Sloterdijk
42 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 210 (notulen 17 november 1857).
43 Happee, blz. 145 e.v.
44 Happee, blz. 115.
45 Happee, blz 143.
46 SAA, toegang 190, inv. 630, notulen regenten van 6 juni 1865. Afwijzing van aangeboden wezen: “dat bij ZijneEdele
zijn aangeboden als wezen Harm Hendrik Lodewijk, geboren 25 september 1849, gedoopt 7 october 1849 door ds.
Kerkhoff, Berndina Margaretha, geboren 29 april 1851, gedoopt 12 mei 1851 door ds. Kerkhoff, kinderen van Carel
Lodewijk Steenkamp, lid der gemeente sedert 18 december 1861, overleden 25 mei 1865 in der tijd gehuwd geweest
sedert 21 juli 1852 met Helena Berndina Wilmes, overleden 24 october 1858. De voorzitter maakt de vergadering
opmerkzaam op den datum van de geboorte dezer kinderen en die van het huwelijk der ouders. ZijneEdele preadviseert
dat op grond van artikel 2 weezen reglement deze vergadering de bevoegdheid niet heeft om deze kinderen als
weezen aan te nemen, en stelt voor of deze vergadering overeenkomstig artikel 9 van ’t weezen reglement eene
gecombineerde vergadering zal aanvragen teneinde daarin over de al of niet opname te besluiten; bij meerderheid
van stemmen wordt besloten deze aanbieding bij diakenen niet voor te dragen.”
47 Estié, blz. 86.
48 Meischke, blz 170 e.v.
49 Kort populair geschrift van over het algemeen godsdienstige of stichtelijke inhoud, ook wel van algemeen sociale of
zedelijke strekking, dienende om als vlugschrift verspreid te worden. Een sinds de Reformatie vooral door protestanten
gebezigd middel tot overtuiging en lering.
50 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 269 e.v. (notulen 7 juni 1859).
51 SAA, toegang 190, inv. 690, blz. 158.
52 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 216 (notulen 19 januari 1858).
53 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 226 (notulen 16 maart 1858).
54 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 221 (notulen 2 maart 1858).
55 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 231 e.v. (notulen 4 mei 1858).
56 Als Hendrica Maria Heijungs in 1865 trouwt, vraagt de ambtenaar formeel naar haar grootouders. Zij kent ze niet en
weet niet of zij nog in leven zijn. Hieruit blijft dat het kontakt met Norden geheel verwaterd is. Dat staat in schril
contrast met haar halfbroer Johannes Arnoldus Heijungs die 16 jaar daarvoor bij zijn toekomstige bruid in Oost-Friesland
nog een kind wist te verwekken.
57 De kantonrechter heet Jeronimo de Vries (1808-1880). Hij komt in dit hoofdstuk nog terug als oprichter van de ‘Commissie
te Amsterdam’, een vooruitgeschoven post van Asyl Steenbeek te Zetten.
58 In een relatief kleine gemeenschap als de Herstelden zijn er allerlei dwarsverbanden te ontdekken. Neem bijvoorbeeld
ds. Hans Kerkhoff, die enkele kinderen Heijungs doopte. Kerkhoff werd geboren Amsterdam 6 augustus 1805
als zoon van Christiaan Hans Kerkhoff en Anna Elizabeth Charlotta Hartman. Hij huwde pas op 16 september 1847 in
Amsterdam met de 16 jaar jongere Osmunda Bertha Maria Wolff. Hij overlijdt eveneens in Amsterdam op 29 maart
1866. Een der aangevers is de ons welbekende notaris Johannes Hendrik Bok jr. Zij woonden bij elkaar in de buurt.
59 SAA, toegang 190, inv. 629, notulen 1852-1864, blz. 208.
60 Kemper voldeed aan de voorwaarde. BS Amsterdam 1835, huwelijks bijlagen, register 2, akte 9. Maria Elizabeth
Kemper, gedoopt 17 juni 1807, in de Hersteld-Evangelisch-Lutherse kerk te Amsterdam. Idem BS Sloten 1855,
huwelijks bijlagen, akte 4. Henrich Heijungs was gedoopt in de Evangelisch-Lutherse Ludgeri kerk (de vrijzinnigen)
van Norden en niet in de kerk der orthodoxen in Bargebur. In het lidmatenboek van de Hersteld Evangelische-Lutherse
kerk kan men vinden: Hinrich Jansen Hayungs met een kind, wonend Overtoom aan de sluis, ingeschreven door
ds. D.J.O. Meijer, op 23 januari 1835. De code O bij zijn naam betekent ‘overgegaan van de Vrijzinnigen naar de
Herstelden’, destijds heel relevant om een notitie van de maken. Verderop in het register komt hij voor als Hendrik
Jansen Heijungs te Sloterdijk, lidmaat op 26 maart 1852 door ds. Kerkhoff.
61 SAA, toegang 190, inv. 719. Voorin een index, Hendrica folio 332, Rudolph folio 333.
62 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 208 (notulen 3 november 1857).
63 BS Amsterdam 1858, overlijdens, register 1 folio 18v. Johanna Henderika Meijer, suppoostin, geb. Den Haag, overl. 2
januari 1858, sterfhuis Haarlemmerdijk buurt TT nr. 419 (= oud adres weeshuis), d.v. Jan Meijer en Geetruij van der
Horst, wed. van Jacob Schoemaker, geb. Boskoop ca. 1809, suppoost Hersteld Luthers Weeshuis, z.v. Hermanus
Schoemaker en Maria Marijt. Hun huwelijk: BS Amsterdam 1845, register 2 folio 125v., 8 mei 1845.
64 SAA, toegang 190, inv. 726, register van de meisjeswezen en SAA, toegang 190, inv. 708, Algemeen register 1853-
1863, folio 16.
65 SAA, toegang 190, inv. 708, algemeen register 1853-1863, blz. 15 en 16.
66 SAA, toegang 190, inv. 719, register van wezen 245-482 (1851-1874).
67 SAA, toegang 190, inv. 713, register van overledenen 1839-1864. Tevens SAA, toegang 190, inv. 629, notulen
regenten, blz. 280. Rudolph werd begraven op het noorderkerkhof.
68 BS Amsterdam, overlijdens 1879, akte 1675, Jan Frederik Briel overl. 9 maart 1879, oud 93 jaar, weduwnaar van
Geertrui Vink, sterfhuis Haarlemmerstraat 75. Zijn beide aangevers wonen eveneens op dit adres.
69 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 287 (notulen 15 november 1859).
70 Nieuwe Rotterdamse Courant 16 juni 1859, De Tijd 16 juni 1859, Leydsche Courant 17 juni 1859, Algemeen Handelsblad
16 juni 1859, Leeuwarder Courant 15 juni 1859.
71 BS Alkmaar 1823, geboorten, akte 99, geboren als zoon van Cornelis Croll, drogist, chemist en stadsbode aldaar en
Gisalina de Ruiter.
72 BS Amsterdam, overlijdens, register 2, folio 99, akte 1790.
73 BS Edam 1824, geboorten, akte 154 dochter van broodbakker Jan Hulleman en Susanna Meijerink.
74 BS Edam 1871, overlijdens, akte 72. Tevens BS Amsterdam 1761, overlijdens, register 5, folio 75v.
75 Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland: Cornelis Croll, SDB-secretaris
en redacteur van Recht voor Allen, is geboren te Sloterdijk op 12 september 1857 en overleden te Bussum op 8 juni
1895. Pseudoniemen: Een Ingewijde, Socius, Independent, Sentinelle.

Eindnoten H 4 4-41
Croll groeide op in het milieu van de kleine burgerij. Aan zijn jeugdvriend Joan Nieuwenhuis vertelde hij eens hoe hij
in de Sociaal-Democratische Bond (SDB) verzeild was geraakt. Dat gebeurde niet uit sympathie voor de arbeiders
maar uit haat tegen zijn chefs en 'de adellijke stinkerds', die bij bevordering werden voorgetrokken. In 1870 werd Croll
op dertienjarige leeftijd wees en kwam terecht in Harlingen, waar F. Domela Nieuwenhuis toen predikant was. Croll
moest er meemaken dat tussen twee ooms onderhandeld werd over de vraag bij wie hij en zijn jongere broertje in
huis werden genomen. De een bood geld aan, de andere was bereid de opvoeding van de jongens op zich te nemen.
(...) De laatste jaren van zijn leven leidde Croll een teruggetrokken bestaan. Hij vond van zichzelf dat hij zich moeilijk
aan mensen kon hechten, wat hij verklaarde uit het feit dat hij een liefdeloze opvoeding had genoten. Hij was somber
en pessimistisch geworden. Zijn gezondheid begon hem parten te spelen en op 8 juni 1895 werden zijn hartklachten
hem fataal. Hij stierf in Bussum, waar een bevriend echtpaar hem al enkele maanden verzorgde. Recht voor Allen
herdacht hem in enkele regels en roemde zijn welversneden pen maar schreef ook: 'Voor de arbeidersbeweging was
hij de laatste jaren zijns levens dood'. De Koo schreef in De Amsterdammer dat Croll bijzonder scherpzinnig, zeer
bekwaam en uiterst werkzaam was geweest.
76 BS Amsterdam 1861, geboorten, register 4, akte 136, Jan Croll is geboren 22 juni 1861.
77 Opregte Haarlemsche Courant 26 februari 1828.
78 Algemeen Handelsblad 5 juli 1860.
79 Algemeen Handelsblad 15 november 1843. “Dat men volstrekt geene behoefte heeft aan een gemeentehuis. Het voor
meerdere jaren met goedvinden der bevoegde authoriteit gebouwd perceel, is voldoende en de daardoor in der tijd
vastgestelde huur, wordt alsnog aan den eigenaar, en niet aan den burgemeester, uitbetaald, terwijl de huwelijken
worden voltrokken in het Regthuis, op de vroegere regtkamer van schout en schepenen, welke daartoe alsmede
genoegzaam wordt geoordeeld, en waaruit, althans voor zoverre men kan nagaan, nimmer eenige wezentlijke
stoornis ontstaan is. De ingezetenen van Sloten, in de laatste jaren, door zoo vele rampen getroffen, behoeven
inderdaad niet verder bezwaard te worden, met den opbouw of aankoop van gebouwen, waaraan hoegenaamd
geene behoefte bestaat”.
80 Algemeen Handelsblad 13 oktober 1843. Er verschijnt een ingezonden stuk waarin ene O.O.W.W. het functioneren
van burgemeester Schuijt aan de kaak stelt. Hij zou vriendjespolitiek bedrijven, te veel tijd besteden aan zijn bijbaan
als afslager bij publieke veilingen, zijn taken als secretaris der gemeente verwaarlozen, zijn kantoortje van 3 bij 6
meter voor veel geld verhuren aan de gemeente, huwelijks plechtigheden onteren in het Rechthuis door bijluiden van
ruziënde biljardspelers en tot slot de branspuit laten oefenen op zondag!
81 Cornelis Johannes Stork (geboren Amsterdam 22 januari 1817, register 1, folio 59v.), z.v. Cornelis Johannes Stork en
Dina Lint (de Sloterdijkse vroedvrouw), is getrouwd met Engelina Margaretha Christina Brandt. Zij trouwen in Sloten
op 4 augustus 1853.
82 BS Sloten 1855, geboorten, akte 93. Geboren Dina Stork op adres Sloterdijk 201!
83 BS Sloten 1861, geboorten, akte 74. Geboren Hendrik Marten Stork op adres Sloterdijk 116.
84 Algemeen Handelsblad, 6 november 1833.
85 BS Nieuwer-Amstel 1834, huwelijken, akte 11.
86 Koninklijke Bibliotheek, Iets over de schutterlijke of militaire loopbaan van Pieter van Coursel, voormalig kapitein,
thans rijksschatter.
87 Geboren Bouchate (Boekhout) 10 februari 1802.
88 BS Amsterdam 1881, overlijdens, register 3, folio 178v., overleden 16 mei 1881.
89 De loodwitindustrie moest het werk wel aantrekkelijk maken door hoge lonen en huisvesting. De industrie werd
geweerd uit volle steden zoals Amsterdam. Ze stond immers bekend om haar ongezonde werkomstandigheden,
stank en lawaai. Van de overlast kon de omgeving ruimschoots meegenieten: het stof van loodoxides, een omzettingsproces
in sterke azijn, het broeien der zetkroezen in paardenmest en het afkloppen van loodwit. Het schoonspoelen
der zetkroezen zal wel gebeurd zijn in de trekvaart. Onder druk van buitenlandse concurrentie wordt de fabriek in
1844 stilgelegd en te koop aangeboden. Afbraak volgt in 1847.
90 Opregte Haarlemsche Courant 11 februari 1811.
91 In 1836 organiseerde burgemeester Hanenberg een inzameling voor de slachtoffers van een watersnood in Osdorp,
Sloterdijk en Sloten. Huizen, dieren en oogst gingen verloren. Schuijt was als ambtenaar een der organisatoren. Zie
o.m. de Opregte Haarlemsche Courant van 6 december 1836.
92 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 223 e.v. (notulen 9 maart 1858).
93 De letters WS staan voor ‘Werkelijke Schuld’, synoniem voor een obligatie in de Grootboeklening der Nationale
Schuld. De geschiedenis van de grootboeken van de nationale schuld gaat terug naar 1815. Nadat koning Willem I in
1813 een lege staatskas en een grote, uit allerlei leningen bestaande staatschuld aantrof, werd tot de uitgifte van een
2½% grootboeklening besloten. Deze vorm van eeuwigdurende schuld werd naar Frans voorbeeld ingericht. Daar de
staatskas naar verwachting niet snel zou verbeteren werd een Werkelijke Schuld en een Uitgestelde Schuld in het
leven geroepen. De Werkelijke Schuld werd ingeschreven in het grootboek en houders ontvingen, ongeacht de
afgesproken rente en looptijd van de oorspronkelijke lening, vanaf dan 2½% rente, halfjaarlijks uit te keren. Vanaf
2010 werd de grootboeklening niet meer gecontinueerd.
94 Nieuwe Rotterdamsche Courant, 16 mei 1865.
95 BS Amsterdam 1864, overlijdens, register 3 folio 35, overleden 19 april 1864 op het adres Zeedijk 31.
96 George Wilhelm Stemler, predikant bij de Hersteld Evangelisch-Lutherse gemeente te Amsterdam 1850-1875, kwam
van Hoorn.
97 Willem Hendrik Suringar was een Friese filantroop.Hij droomde er van predikant te worden. Omdat hij zijn vader, die
een eigen zaak had, moest gaan helpen, heeft hij zijn studie moeten beëindigen. Toch probeerde hij wat te doen aan
geestelijke verzorging. Hij bezocht regelmatig gevangenen en probeerde hen zedenkundige steun en onderricht te
geven. Hij wilde iets doen voor gevangenen, in het bijzonder voor de jeugd. Hij richtte samen met twee anderen,
Nierstrazz en Warnsinck, het Genootschap tot Zedelijke Verbetering der Gevangenen op.
Hij was tevens oprichter van de Nederlandsche Mettray in 1851, een protestants opvoedingstehuis voor niet-criminele
jongeren met gedragsproblemen. Het werd als landbouwkolonie opgebouwd op het landgoed Rijsselt in Eefde bij
Zutphen naar een gelijkaardig voorbeeld in het Franse Mettray.

4-42 Eindfase Sloterdijk
98 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 216 (notulen 19 januari 1858).
99 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 210 (notulen 17 november 1857).
100 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 213 (notulen 15 december 1857).
101 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 218 (notulen 2 februari 1858).
102 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 245 (notulen 19 oktober 1858).
103 Philip Wilhem Numan, geboren 24 april 1843, z.v. Philip Wilhelm Numan, smid, later machinist en Barbara Margaretha
Schuijt. Schuijt overlijdt 9 januari 1852. De vader hertrouwt 2 februari 1853 met Maria Cramer en overlijdt in het
Binnengasthuis op 1 augustus 1857. De stiefmoeder overlijdt 3 april 1857. Alle gebeurtenissen zijn in Amsterdam.
104 ‘Montfoort’ is het Protestants Landbouwkundig Opvoedingsgesticht opgericht in die plaats door Dirk van Frankenhuijsen.
Hij was geïnspireerd door de landbouwkolonie in het Franse Mettray en zette hem ertoe, zijn huizen en grond in
Montfoort in te zetten voor arme en verwaarloosde kinderen en wezen. Op 16 oktober 1847 werd het Landbouwkundig
Huis voor Verwaarloosde Kinderen geopend. Het werk dat de kinderen moesten doen, had vooral een
zedelijk opvoedkundig karakter. Het had tot doel hun kennis te vermeerderen en hun gedrag te verbeteren, maar
moest ze tevens voorbereiden op een leven in de maatschappij. Binnen de instelling konden de kinderen leren voor
verschillende beroepen. Zo hielden de meisjes zich voornamelijk bezig met huishoudelijk werk en het maken van
kaas en boter. Beroepen die verder aangeboden werden, waren weven, timmeren, schepen bouwen, letterzetten,
sigaren maken en boerenwerk. De kinderen moesten brave burgers worden die zelf in hun onderhoud konden voorzien.
Na 1856 liep het aantal kinderen echter sterk terug. In 1867 werd het opvoedingsgesticht gesloten.
105 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 267 (notulen 7 juni 1859).
106 SAA, toegang 190, inv. 659 (ingekomen stukken).
107 SAA, toegang 190, inv. 690, blz. 186.
108 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 268 (notulen 7 juni 1859).
109 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 271 (notulen 21 juni 1859).
110 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 278 e.v. (notulen 4 oktober 1859).
111 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 279 e.v. (notulen 4 oktober 1859).
112 De Zeevaartkundige School te Leiden was in de begin jaren niet minder dan een opvangplaats voor Leidse straatschoffies
die dreigden voor galg en rad in armoede op te groeien. Eind 1855 begonnen 24 jongens aan een opleiding
tot matroos, in een kil en vochtig gebouw. In 1858 wordt een nieuw internaat voor de huisvesting van aankomende
matrozen in gebruik genomen.
113 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 273 e.v. (notulen 19 juli 1859).
114 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 291 (notulen 20 december 1859).
115 SAA, toegang 190, inv. 659 (ingekomen stukken).
116 De gestrafte kreeg voor enige tijd een houten blok van 9 à 10 kg vastgeketend aan een been om weglopen tegen te
gaan. Helemaal vernederend was een blok tijdens de kerkgang. Het blok was te zwaar om voortdurend te dragen. De
geketende restte niets anders dan het achter zich aan te slepen.
117 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 234 (notulen 1 juni 1858).
118 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 269 (notulen 7 juni 1859).
119 SAA, toegang 190, inv. 659 (ingekomen stukken).
120 Jan Lodewijk Gregory Pierson (1806-1873) was een Nederlandse zakenman en een vooraanstaand vertegenwoordiger
van het Réveil. Gregory Pierson, zoon van de Alkmaarse predikant en dichter Allard Pierson en Johanna Elisabeth
Gregory, trouwde in 1829 met de bankiersdochter Ida Oyens. Het echtpaar sloot zich aan bij het Réveil en
bezocht bijeenkomsten van Isaäc da Costa en Nicolaas Beets. Hun huis werd een belangrijke ontmoetingsplek voor
geestverwanten. Pierson ijverde voor afschaffing van de slavernij. Hij steunde het werk van Ottho Gerhard Heldring.
Zijn zoon Hendrik zou later de opvolger van Heldring als directeur van de Heldring-gestichten te Zetten worden.
Pierson’s vrouw schreef enkele stichtelijke werken.
Gregory Pierson en Ida Oyens waren de ouders van de politicus Nicolaas Pierson en de predikanten Allard en Hendrik
Pierson.
121 Jacob Lijberts, tabaksplanter en landbouwer te Hemmen, geb. Hemmen 4 oktober 1815, overl. Hemmen 5 juni 1895.
122 Zeegras matrassen werden vervaardigd door de meisjes in het Asyl Steenbeek te Zetten.
123 SAA, toegang 190, inv. 726, ongenummerde blz., periode 14 februari 1855 tot 31 juli 1865.
124 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 404 e.v. (notulen 3 februari 1863). Of het plan is doorgegaan valt te betwijfelen. Er is
geen Catharina Elisabeth Huster te bespeuren in het bevolkingsregister van Steenbeek in de periode 1860-1870.
125 BS Renkum 1868, huwelijken, akte 13.
126 SAA, toegang 190, inv. 726, ongenummerde blz., periode 14 februari 1855 tot 31 juli 1865.
127 SAA, toegang 190, inv. 660. De titel is ‘bij regenten ingekomen stukken’. De lezer mag niet verwachten dat hierin de
ingekomen post is ondergebracht. Het is een mengeling van bewaarde bijlagen van de notulen waarvan de chronologie
verloopt volgens behandeling in de vergadering. De stukken werden bewaard omdat er mogelijk financiële verplichtingen
voor het weeshuis aan vastzaten.
128 Dochter van Henrick (Henderich of Hinderich) Volmers en Anna Catharina Klupper. Volmers was zeeman.
129 O.a. BS Montfoort, bevolkingsregister 1850-1859, inv. 2048, folio 18, ingekomen 13 augustus 1852.
130 SAA, toegang 190, inv. 690, blz. 121, uitgaande brief 17 augustus 1853.
131 BS Amsterdam 1892, huwelijken, register 20, folio 16.
132 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 235 (notulen 15 juni 1858).
133 Maria Sophia de Moor overleed Amsterdam 20 mei 1854 (register 3 folio 84v.), Hugo Hendrik van der Roest overleed
Amsterdam 2 juni 1858 (register 4 folio 119v.).
134 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 293 (notulen 17 januari 1860).
135 SAA, toegang 190, inv. 690 (uitgaande stukken der regenten).
136 SAA, toegang 190, inv. 659 (ingekomen stukken).
137 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 381 (notulen 20 mei 1862).
138 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 426 (notulen 5 mei 1863).
139 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 443 (notulen 4 augustus 1863).

Eindnoten H 4 4-43
140 Een relativerende opmerking over deze argumenten. Vries, blz. 76, wanneer zij schrijft over de Heldringgestichten:
‘Van de juffrouwen en directrices in de gestichten werd een liefdevolle en moederlijke houding verwacht ten opzichte
van de zogeheten verpleegden. Naast deze moederlijke zorg heerste er echter ook een streng vaderlijk regime, dat
van de verpleegden een verregaande onderwerping en gehoorzaamheid aan de leiding verwachtte. Er was van de
kant van de redders niet alleen sprake van een zekere bekeringsijver – de vrouwen ondergingen stevige zedepreken
– maar ook andere religieuze principes zetten de toon. Boetvaardigheid, besef van eigen zondigheid, bereidheid tot
verbetering, en vergelijkbare kwaliteiten van wat men kennelijk als de ideale client zag, werden als voorwaarde voor
redding gezien. Voldeed de vrouw hier niet aan, dan liep ze de kans bestempeld te worden als lui, leugenachtig,
lichtgelovig, eigenzinnig, hebzuchtig, dom, brutaal of stompzinnig, categorieën die getuigen van de sociale afstand
tussen redder en verlorene, en evenzeer van de wanhoop die hen beide gevangen hield.’ Schrijfster Petra de Vries
tekent hierbij aan dat de periode Heldring-Voute minder bestraffend was dan de periode Kruijff-Pierson.
141 BS Norg 1875, overlijdens, akte 113.
142 SAA, toegang 190, inv. 629, notulen regenten, blz. 314v. e.v. (notulen 4 september 1860).
143 BS Amsterdam 1878, huwelijken, register 8 folio 8v.
144 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 462 (notulen 16 februari 1864).
145 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 462 (notulen 1 maart 1864).
146 SAA, toegang 190, inv. 660, ingekomen stukken.
147 BS Heteren 1873, overlijdens, akte 22.
148 Volgens het register van weesmeisjes is Elisabeth Hendrika Wesseling, geb. Utrecht 16 augustus 1852, in het weeshuis
21 oktober 1854, d.v. Jan Barend Wesseling en Henderkien Folkers.
149 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 302 e.v. (notulen 20 maart 1860).
150 SAA, toegang 190, inv. 629, blz. 304 (notulen 27 maart 1860).
151 Vries, blz. 69.
152 Dubois, blz. 150. Tijdens de voorbereiding van Bethel werden kandidaten ondergebracht in het zendelingshuisje en
niet in een der bestaande gestichten. De eerste verpleegden voor Bethel arriveerden in de loop van 1861, in 1863
werd het opvoedinghuis officieel geopend.
153 De Amsterdamse commissie bestaat in 1860 uit dr. G.A. van Limburg Brouwer (theol. dr.), C.P. van Eeghen (bankier
en filantroop), ds. P. van der Goot, ds. J.P. Hasebroek, ds. L.C. Lentz, ds. P.R. Hugenholtz, prof. G.E. Voorhelm
Schneevoogd (hoogleraar geneeskunde), dr. D.J. Muntendam (theol. dr.), prof. C.B. Tilanus (hoogleraar geneeskunde),
dr. M.J. Verkouteren (med. dr.) en mr. Jeronimo de Vries (kantonrechter).