Fietsen in Markelo heide, essen en broeken, bergen, hooibergen en ...

Fietsen in Markelo
heide, essen en broeken,
bergen, hooibergen en
hooischuren
Schöppen en
kapbaarg’n route
Een fietstocht in en rond
Markelo. Boerderijen,
hooiopslag en fraaie
afwisselende natuur.
Versie april 2008
25 of 35 km.

2
Over
Markelo
Het ontstaan van het Markelose Landschap
In de voorlaatste ijstijd, zo’n 200.000 jaar geleden, schoof vanuit het
hoge noorden een dik pak landijs over het noordoosten van Nederland. Het
stuwde enorme bergen zand en grind op. Zo ontstonden onder andere de
Veluwe, de Utrechtse Heuvelrug en ook de Sallandse Heuvelrug. Tussen de
Sallandse heuvelrug en de heuvels in het oosten van Twente perste het
landijs een dikke laag keileem samen.Op deze haast ondoordringbare laag
ontstonden later de natte lage gronden van Twente.
In de laatste ijstijd, zo’n 70.000 jaar geleden, legden de toendrawinden een
dik pak zand over het landschap, afkomstig van onder andere de Sallandse
heuvels.
Het Markelose landschap vormt de overgang tussen de Sallandse heuvels en
de laagtes van Twente. Nog steeds zijn de hogere heuvels, als de Friezen-,
Markelose- en Herikerberg, en de lagere natte delen als het Elsenerbroek en
Kerspel-Goor goed herkenbaar.
Aan de westzijde van de Sallandse Heuvelrug vormde het landijs het
IJsseldal. De zijbeken van de IJssel, waaronder de Schipbeek, reiken ook tot
het Markelose gebied.
Het Markelose landschap is niet alleen door natuurkrachten bepaald. De
mensen die eeuwenlang op de zandkoppen in de "Twentse laagte" en op en
langs de dekzandruggen in het "Sallandse deel" van Markelo leefden hebben
ook invloed gehad. Zo heeft het potstalsysteem bijvoorbeeld lange tijd het het
landschapsbeeld bepaald. Ruilverkaveling en landbouwmechanisatie
veranderden het landschap later, waardoor streekeigen kenmerken
verdwenen. Toch zijn op verschillende plaatsen nog karakteristieke
Markelose gebieden, erven en gebouwen te vinden, waardoor de woon- en
werkwijze van onze voorouders nog is af te lezen in het landschap.

3
Wat maakt Markelo
bijzonder?
Je hoeft de doelstellingen van Stichting Maarkels Landschap maar te lezen
en het is duidelijk. Markelo onderscheidt zich door de samenkomst van
heuvels en glooiende essen, de ontgonnen broeken en de aanwezigheid van
prachtig bos en heide, waterlopen, open landschappen en schilderachtige
boerderijen en opslaggebouwen. De Stichting zet zich in voor het behoud van
het Maarkels eigene. Markelo is een plaats waar nog de oude houten
hooiberg bewaard is gebleven, de dwarsritschuur weer in ere hersteld wordt,
de oude kookhuisjes gerestaureerd worden, boerenerven weer in ere hersteld
worden en de bevolking steeds meer participeert in deze activiteiten. Een
bewijs hiervoor was het realiseren van de Kerkepad- en Tichelroute in 2008.
Deze fietstocht leidt u langs al de voor Markelo typische kenmerken. U kunt
de kortere route nemen die dicht bij het dorp blijft, de langere route leidt u
door onder meer de buurtschap Oomsdijk en het omringende
ontginningslandschap (1930) .

4
Schöppen, boerderijen en
kookhuisjes.
Stokkum.
Het mooist bewaard gebleven dorpje binnen Markelo is de buurtschap
Stokkum, een esdorp. Hier valt veel over de streektypische bouw te zien. Wat
slordig verspreid om de es, liggen de boerderijen van Stokkum tussen grasen
-tegenwoordig-maisland. Zo'n nederzetting noemt men daarom een "los
esdorp". De 40 meter hoge bergen Markeloseberg, de Kattenberg en de
Herikerberg, en het Twentekanaal, vormden vroeger het grondgebied van de
marke Stokkum. Een plaatsnaam die al in de 12e eeuw werd genoemd en die
volgens het Schattingsregister van Twente uit 1475, toen 20 erven rijk was.
Het laagstgelegen deel van de boerschap is het Vlier, waarvan de oude
Stokkumers nog weten, dat men daar alleen springend van pol op pol
doorheen kon. Nu is het Vlier een uitgestrekt weidecomplex.
De boerderijen staan hier nog dicht bij elkaar. Een aantal had in het kader
van de ruilverkaveling Markelo/Holten verplaatst kunnen worden, maar de
Stokkumers bleken erg gehecht aan hun stekje, waar gedurende eeuwen
generaties boeren elkaar opvolgden, spurrie, boekweit, rogge, stoppelknollen,
voederbieten en tenslotte snijmais teelden en de plaggenzicht hanteerden in
de drassige heide, waar hun schapen graasden.
Omdat de bewoners van Stokkum in het kader van de ruilverkaveling niet
wilden verhuizen, hebben de meesten hun grond een eind van het bedrijf
vandaan. De boerderijen zijn vaak met riet gedekt, dikwijls een "onderschoer"
rijk en menig oude schuur of een klein kookhuisje op het erf geven een
romantische sfeer aan de bedoeningen. Opvallend zijn in deze omgeving de
schuren met een doorgetrokken dak boven de brede inrijdeuren. Een soort
dakkapel. Tussen die oude hoeven door, langs houtwallen met meidoorn,
sleedoorn en kardinaalsmuts, door de bossen op de langglooiende helling
van de Herikerberg en hoog langs het Vlier kan men een mooie wandeling
maken.

5
Over hooibergen
Markelo is nog een aantal oude houten hooibergen rijk. Oude houten
hooibergen hebben 1 tot 7 palen (roeden). Het dak bestaat uit liggers (lanen),
en daarop gemonteerde balken (sporen) die schuin omhoog lopen naar de
top lopen. Het dak is bedekt met riet.
Het dak is beweegbaar. Het op en neer bewegen gaat tegenwoordig met
lieren of dommekracht, vroeger met zgn. boom en ketting, houten
schroefconstructies of krikachtige constructies als de rikrak.
Hooibergen kennen verschillende vormen. Alleen roeden, of met een vloertje,
of met schuren. Ze kunnen meer dan 100 jaar oud worden.
Iedere regio kent zijn eigen types. Zo is de grote schuurberg kenmerkend
voor de Betuwe en de IJsselregio . De eenroeder of paraplu zie je vooral in
de Achterhoek, de IJsselregio en de Graafschap.
Landgoederen zijn echte hooibergreservaten! Voorts zijn er enkele regio’s
met opvallend veel oude bergen zoals de Betuwe, Veluwe en Gooi. Ook
Markelo kan als een reservaat gezien worden en vanwege de ligging kent het
alle types die er zijn.
Na een dreigende teloorgang eind vorige eeuw is er nu sprake van een
revival. Overal verrijst nieuwbouw en ook wordt er enthousiast gerestaureerd.

6
Over hooibergen in
Markelo
Zuid Twente, Graafschap met IJsselinvloeden en Zuid Salland raken elkaar in
Markelo. Gevolgen zijn diverse landschapsoorten, diverse boerderijstijlen en
diverse hooibergstijlen. Fraai zijn de typische onderschoeren met grote
deuren waarin weer een -kleinere – niendeur. Omdat diverse culturen elkaar
hier raken zien we alle bestaande hooibergstijlen rond Markelo! Het betreft
zowel de paraplu, de kapberg, de steltenberg en de schuurberg. De roeden
staan in dit gebied op zwerfstenen..
De daken van de bergen zijn zeer sterk en trotseren de grootste stormen.
Zolang ze worden onderhouden…..
Bekijk eens een kap van de onderkant. Per zijkant zie je één zware balk
(spoor) uit het midden van de draagbalk (lan) omhoog lopen. De 4 zware
balken dragen samen eigenlijk het hele dak. Ze breken niet als het dak
omhoog of omlaag gaat, ook al gebeurt dat steeds per hoek. De verklaring is
dat de hele constructie beweegbaar is gebouwd. Een kunst die nog maar
weinig bouwers verstaan.
Vroeger woonden er veel pachtboeren in dit gebied. Als die naar een andere
boerderij gingen namen ze hun bergje mee. Het zijn bergjes met op
heuphoogte horizontale lanen aan twee zijden om de zaak te versterken.
Bijkomend voordeel van deze onderlanen was dat er een draagvloertje op
kon liggen. Dat hield het gewas (rogge etc.) mooi droog en onbereikbaar voor
ongedierte. En je kan de bergen gemakkelijk verplaatsen (zie foto boven).
Bergen die voor paardevoer werden gebouwd worden roggebargen genoemd.
Ze hebben meestal een tasvloertje dat op paaltjes staat, op deze paaltje zijn
vaak blikken schermen te zien die bedoeld zijn om ongedierte tegen te
houden. Aan de Taets van Amerongensweg staat een mooi voorbeeld.

7
Fietstocht Markelo
STARTPUNT
De fietstocht start bij Erve de Keite, Oude Rijssenseweg 19, waar camping
de Keite is gevestigd. In het kookhuisje aldaar kunt u informatie vinden over
het Markelose landschap, streekeigen bouw, hooibergen
In het kookhuis werd vanzelfsprekend gekookt, maar ook geweckt en
gegeten. Ook werd de was in het kookhuisje gedaan. De meeste kookhuisjes
bestonden uit één vertrek, maar sommige hadden een extra vertrek of
varkenskot. De bijgebouwen, die onze voorouders puur voor eigen nut
bouwden, hebben nu vaak - meer dan de boerderijen - geen nuttige functie
meer. Veel van deze gebouwtjes zijn daarom inmiddels verdwenen. Behalve
cultuurhistorische en landschappelijke waarde hebben de bijgebouwen
beleving, architectonische en educatieve waarde. Karakteristieke
bijgebouwen verdienen bij streekeigen erven daarom speciale aandacht. Ze
kunnen het erf versterken. Nuttige, mogelijk nieuwe functies kunnen ervoor
zorgen dat de gebouwen behouden blijven.
In de periode 2003-2005 heeft Stichting Maarkels Landschap op tien erven de
restauratie van karakteristieke bijgebouwtjes (kapbergen en kookhuisjes)
gefaciliteerd. Dit kookhuisje is een van de 10 gebouwtjes.
Tip U kunt bij de campingbeheerder het boekje “Omstreeks Markelo” van de
Stichting Het Maarkels landschap kopen. Dat geeft veel
achtergrondinformatie over het landschap, en de boerenerven in Markelo.
Op de deel van de voormalige boerderij kunt u een kopje koffie of thee krijgen
en het boekje even doornemen. Vervolgens start uw fietstocht.

8
Fietstocht pagina 1
Naar de Friezenberg
Oude Rijssenseweg . U staat met rug naar het erf en gaat linksaf richting de
Friezenberg. Bij de 1e kruising linksaf (Hochtweg)
Hier is vroeger leem gewonnen voor baksteenfabricage. Bovenop het
heuveltje in het bosje ligt nog een grafheuvel.
Bij bocht naar links in de Hochtweg gaat u rechtdoor, langs landhek, het
fietspad oprijden.
U komt langs een schaapskooi.
Aan het einde van het fietspad bij het landhek , draait een een fietspad aan
uw rechterhand, weer scherp het bos in. Waar een kruising komt gaat u
linksaf. Bij een vervolgkruising blijft u het fietspad rechtsaf .De eerste weg
linksaf leidt u naar een klaphek. U komt nu in een terrein met de koeien
waarvan u boven een foto ziet. U volgt het fietspad.
De hekken voor de natuurgrazers (koeien) kunt u openen, deze gaan vanzelf
weer dicht.
Bij vijfsprong rechtsaf (Oude Rijssenseweg). Tweede weg linksaf
(Lentfertsweg, deze weg loopt over in Bovenbergweg). Bij een T-splitsing,
Bovenbergweg 8 , gaat u rechtdoor .Hier staat de onderstaande vierroedige
kapberg en eenroedige kapberg. Als u achterom kijkt ziet u een schuurberg
en een eenroeder. Verderop volgt rechts een hooischöppe bij Bovenbergweg
6. Bij de boerderij een onderschoer, korfboog en niendeur
Bij de kruising met de Kemperweg staat de uit 1680 stammende herberg de
Kemper. Even een pauze nemen in de fraaie tuin volstaat niet! Kijk ook even
binnen. Vroeger was het een klein doorgangsherbergje met alleen het kleine
verblijf rechts. Achter de herberg liggen nog de zwerfstenen begraven waar
de vierroeder vroeger op stond. Verderop links door gaand (Kemperweg)
staat links hooischuur met twee dwarsritten. Boerderij met korfboog en
onderschoer

9
Fietstocht pagina 2
Apenberg. Let op.
Bij de T-splitsing linksaf (Apenberg)
De buurtschap Elsen vanaf hier goed te zien. Elsen is een Esflankendorp.
Op de camping die U passseert staat een nieuwe schuurberg.
Bij T-splitsing rechtsaf (Diependaalseweg) en vervolgens Rijssenseweg
oversteken en direct linksaf voor de langere route (ongeveer 9 kilometer
meer) Voor de korte route gaat u rechtsaf , tot de rotonde, en
vervolg daar rechtsaf het fietspad naar Markelo. Neem de
eerste weg aan uw linkerhand, de Worsinkweg en vervolg de
route op de volgende pagina
. Rechts een schaapskooi. Vervolgens nog een schaapskooitje (kleinste van
Markelo) Nog iets verderop net voorbij de afslag met Enterbroekweg staat
een eenroedige kapberg.
Ga de Enterbroekweg in Voorbij de afslag Oomsdijk is langs deze weg een
eenroedige kapberg te zien. Wordt gebruikt voor pannenkoekenfeestjes/kinderpartijtjes.
Eindje verderop nog een eenroeder. (met metalen
dak) .
Enterbroekweg vervolgen tot Oomsdijk. Bij Oomsdijk rechtsaf. U treft hier een
broekontginningslandschap van de jaren dertig. Onder meer een T-boerderij
of krukhuisboerderij aan de linkerzijde
Bij het einde van de Oomsdijk rechtsaf (Plasdijk). Hooischuur (met typische
dwarsritten) aan linkerkant .
Bij kruising linksaf slaan en meteen weer rechts (Holtdijk) Rechts is de romp
van een oude korenmolen te zien.
Bij de Herikerweg linksaf over het fietspad.
Herikerweg vervolgen tot aan uw rechterhand een garagebedrijf verschijnt.
daar rechtsaf, doorrijden tot kruising en weg rechtsaf nemen.

1
0
Fietstocht pagina 3
Buurtschap Herike
U bevindt zich hier in de buurschap HERIKE.
Links een gerestaureerd kookhuisje.
Bij de eerste weg linksaf (maar rij eerst even een eindje rechtdoor tot Worsinkweg 1a, een
gaaf boerenerf met boerderij, kookhuisje, schöppe en kapbergen). Met de korte route pakt
u hier de oorspronkelijke tocht weer op en gaat u iets verder rechts de Imminksweg
op..
Linksaf (Imminksweg) U fietst nu de Herikerberg op.
Boven bij kruising rechtsaf (Herikeresweg) Deze weg maakt haakse bocht naar links en komt
uit op vijfsprong. Bij vijfsprong verharde weg vervolgen (Herikeresweg)
Beneden treft u herberg de Pot . Daar is het net zo goed zitten als bij de Kemper.
Bij kruising (De Pot) rechtsaf (Potdijk)
Hier is buurtschap POTHOEK.

1
1
Fietstocht pagina 4
Bij grote weg linksaf (Rijssenseweg)
Linkerzijde vierroedige kapberg Aan de rechterzijde ligt de Noordesch, een
van de meest vruchtbare essen rond Markelo. Tot 1970 bevond zich hier de
laatste hooiberg van een hele groep hooibergen van boeren uit het dorp.
In de bebouwde kom rechterzijde Taets van Amerongenweg in. Rechts staat
een eenroedige kapberg met tasvloertje.
Dan volgt een terras: Bill’s Bar.
Bij Bill’s Bar gaat u linksaf richting Dirk van de Broek en links hiervan een
parkeersteeg door tot de Grotestraat. U kijkt op het oude kerkje uit. Bij
Grotestraat linksaf, en bij de museumboerderij/VVV rechtsaf op de rotonde
Rechts van u is terras: ’t Wapen van Markelo. U gaat nu links de
Stationsstraat in.
Langs de molen van Buursink
Stationsstraat uitrijden tot Prinses Beatrixstraat, hier rechtsaf. U komt langs
fraaie boerderijen met de kleuren van Landgoed Weldam. Via de
Beatrixstraat/Stationsweg rijdt u het dorp uit,Tweede weg rechts (Voordesdijk)
in.

1
2
Fietstocht pagina 5
Stokkum
U rijdt nu in buurtschap STOKKUM
De Voordesdijk is een bochtige weg met rechts zicht op de Markelose berg
Weg vervolgen tot eerstvolgende zandweg (Slattenweg) Daar rechtsaf. U
komt langs een vierroedige kapberg met onderlanen en steunende korbelen.
U rijdt nu een stukje door de MARKELOSE BROEK. Steek de Roosdomweg
over en vervolg de zandweg. Een grote veldkei die eertijds verplaatst is zal
zijn oorspronkelijk plek in het bos aan de rechterkant terug krijgen.
Bij de Langeweg gaat u even linksaf en vervolgens direct weer rechtsaf
(Hogedijk). U komt hier langs een erf met een gerestaureerde kapberg en
een roede die alleen staat: rest van een eenroeder met alleen nog het
hefmechanisme. Maar dat is mooi te bestuderen..
Doorrijden tot de provinciale weg en daar rechtsaf (Larenseweg). U komt
langs de Dingspelerberg waar vroeger recht werd gesproken.
Tegenwoordig is het een openlucht trouwlocatie. U komt hierna langs een
reeks typisch Markelose schöppes (aanvankelijk hooischuren, later vooral
varkensschuren), zowel aan de linker als aan de rechterzijde.
Dijkerhoek
U bevindt zich nu in de buurtschap DIJKERHOEK
Eerste weg linksaf (Dijkerhoekweg). Deze weg loopt over in een parallelweg
langs de Holtweg. Volg deze linksaf. Bij de eerste weg rechts
(Leusmansweg), inslaan U moet hiervoor de Holterweg oversteken)

1
3
Fietstocht pagina 6
Achterhoek
U rijdt nu in buurtschap ACHTERHOEK. U ziet links voor u uit een
gerestaureerde hooischuur vlak aan de weg met twee onderschoers. Er kan
in de lengterichting door deze schuur worden gereden. Makkelijk, omdat deze
vlak aan de weg ligt en er nauwelijks ruimte is om te keren. Aan de
rechterzijde een dwarsrittenschöppe in restauratie..
Voor de schuur gaat u echter al linksaf (Luttekeveldweg) Op een gegeven
moment aan de linkerzijde een heel oude vierroedige schuurberg en een
schöppe (hooi/varkensschuur) bij Luttekeveldweg 6.
In de bocht ziet u aan de linkerzijde bij graszodenbedrijf Berendsen nog een
vierroedige schuurberg. Na haakse bocht Luttekeveldweg vervolgen. Aan de
rechterzijde doemt een vierroedige kapberg op. De eigenaar is altijd in voor
een praatje en een toelichting. Het eiken van de berg is 300 jaar oud.
Bij de volgende haakse bocht linksaf de Luttekeveldweg vervolgen tot een T
splitsing en daar rechtsaf . Aan de linkerzijde een nieuwe schuurberg bij een
manege. Bij kruising met Winterkamperweg staat aan de linkerzijde aan het
eind van een doodlopende weg een opgeknapte eenroedige kapberg (niet
zichtbaar vanaf de weg)
Bij Winterkamperweg rechtsaf en deze uitfietsen tot aan de Postweg, daar
linksaf (Postweg vervolgen). Als u goed oplet kunt u onderweg achter de
erven een tweetal oude eenroeders en twee keer een vierroeder ontdekken.
Bij kruising met Oude Rijssenseweg linksaf tot De Keite.

1
4
Literatuurlijst
De Friezenberg en het esflankendorp Elsen zijn in de eind jaren 60 door de heer GJ Eshuis
uit Almelo onder de noemer “Elsen. Groene zoom langs goud bestikt kleed”omschreven in het
Dagblad van het Oosten.
De heer Jan Jans, architect te Almelo, bekend van diverse streekhistorische uitgaven zoals “
Landelijke bouwkunst in Oost Nederland”, waarin diverse tekeningen van boerderijen en
schoppen te Markelo e.o.
Jaarboek Twente, diverse uitgaven. Waaronder “Dwarsritschuren
door Everhard Jans 2001, geschiedenis van de heuvels rond Markelo” en “De gebruiken rond
het trouwen anno 1840” door D. Roeterdink en Jan Lammertink 1987.
Diverse uitgaven m.b.t. de verschillende buurtschappen van Markelo en hun bewoners, door
Stichting Heemkunde Markelo.
Sociografieën van de Plattelandsgemeente Markelo,
door mevr. De De Vries Reilingh.
Omstreeks Markelo, De veranderende boerenerven in het Markelose landschap. door A.M.
van Velzen en J.R. de Vries.
Uitgave Maarkels Landschap.
Deze brochure kwam tot stand door samenwerking van de Stichting Maarkels landschap, Stichting
Kennisbehoud Hooibergen Nederland en werkgroep IVN.
Tekst: Jan ten Tije, Diederik Roeterdink, Wim Lanphen
Foto’s: Wim Lanphen en Diederik Roeterdink
Markelo 2008
© SKHN 2008
De opstellers hebben hun uiterste best gedaan om de juiste gegevens te verschaffen. Desalniettemin
kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor de juistheid, betrouwbaarheid en
compleetheid van de informatie. Zij stellen opmerkingen over de brochure op prijs.

1
5
Nieuwsgierig geworden?
Wilt u meer informatie?
.
De Stichting Maarkels Landschap
stimuleert het restaureren en
behoud van typisch Maarkelse
bouwsels als kookhuisjes,
hooibergen en schuren. U kunt
meer lezen op www.maarkelslandschap.nl
De groeiende reeks
publikaties is vermeld op pagina 15
van de brochure. Kijk ook eens
naar de Kerkepaden Tichelroute
van de Stichting
De Stichting Kennisbehoud Hooibergen
Nederland (www.skhn.nl ) heeft alle
kennis gebundeld over de hooiberg in
het virtueel hooibergmuseum
www.hooiberg.info . Ook een boek
“Hooibergen in Nederland”, van de
SKHN, en uitgegeven bij de
Ijsselacademie te Kampen levert veel
informatie en prachtige foto’s. Bij de
SKHN is ook te koop “Een Oost
Nederlandse hooiberg bouwen”. Vanaf
www.hooiberg.info is een vergelijkbare
fietstocht-beschrijving als deze te
downloaden over een hooibergroute in
de Betuwe.