Joodse kinderen ondergedoken in WO II - Leuvens Historisch ...
Joodse kinderen ondergedoken in WO II - Leuvens Historisch ...
Joodse kinderen ondergedoken in WO II - Leuvens Historisch ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Joodse</strong> <strong>k<strong>in</strong>deren</strong> <strong>ondergedoken</strong> tijdens <strong>WO</strong> <strong>II</strong><br />
<strong>in</strong> Don Bosco Groenveld<br />
70 joodse <strong>k<strong>in</strong>deren</strong> ontsnappen aan de Holocaust dankzij de<br />
Zusters van Barmhartigheid<br />
Lisa De Wolf<br />
Don Bosco Groenveld <strong>in</strong> Heverlee is vandaag een secundaire school,<br />
maar oorspronkelijk was het een weeshuis van de zusters van Barmhartigheid.<br />
Dit weeshuis werd <strong>in</strong> 1893 opgericht door Virg<strong>in</strong>ie Jacobs, een ongehuwde<br />
dame uit S<strong>in</strong>t-Truiden. Haar doel was een opvangtehuis voor verlaten <strong>k<strong>in</strong>deren</strong><br />
op te richten. Decennialang bewaarde de school dit geheim. Tijdens de Tweede<br />
Wereldoorlog zaten er <strong>in</strong> dit weeshuis joodse <strong>k<strong>in</strong>deren</strong> <strong>ondergedoken</strong>. Dankzij<br />
de moedige zusters konden meer dan 70 joodse <strong>k<strong>in</strong>deren</strong> de terreur van de<br />
Holocaust overleven.<br />
Fig. 1: Jongensgroep van het Huis van Barmhartigheid, 1943 (privébezit C. Jakubowicz).<br />
Dit opmerkelijke verhaal mocht niet onbekend blijven, besloten Ria<br />
Christens, erfgoedmedewerker van Cultureel Erfgoed Annuntiaten en Leen<br />
Alaerts, lector aan de KHLeuven. Twee studenten van het Departement<br />
Lerarenopleid<strong>in</strong>g spoorden op hun vraag verschillende overlevende betrokkenen<br />
op en maakten beeldreportages van hun getuigenissen. Zo haalden Lisa De<br />
Wolf en Karen Van Lil een stukje vergeten geschiedenis weer boven water.<br />
Daarna werkten de studenten een erfgoedproject uit voor het vijfde jaar<br />
Publiciteitsgrafiek van Don Bosco Groenveld. Leerkrachten Helene Melle en<br />
Sarah Jooken zetten hun schouders mee onder het project. Het hoogtepunt<br />
was een tentoonstell<strong>in</strong>g die doorg<strong>in</strong>g op 28 en 29 maart 2013. De leerl<strong>in</strong>gen<br />
g<strong>in</strong>gen actief aan de slag rond deze beklijvende geschiedenis. Zo vergeleken<br />
enkele leerl<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> de school de foto’s van toen met de plaatsen nu. Tijdens de<br />
tentoonstell<strong>in</strong>g leidden ze de bezoekers en de joodse genodigden rond.<br />
6
Fig. 2: De voorgevel van het Huis van Barmhartigheid, 1936 (foto Delcampe.net)<br />
Fig. 3: De voorgevel van Don Bosco Groenveld, 2013 (foto Eli Bogaert)<br />
De voorgevel van toen is nauwelijks van uitzicht veranderd. Inmiddels<br />
hangt er dankzij de directrice van de school, Kathleen De Goignies, een<br />
gedenkplaat die her<strong>in</strong>nert aan de oorlogsfeiten (fig. 19). B<strong>in</strong>nen is er niets dat<br />
verwijst naar het merkwaardige verleden van de school. De geïnterviewde<br />
getuigen brachten deze vervlogen tijd weer tot leven dankzij hun her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gen<br />
aan het Huis van Barmhartigheid.<br />
De joodse <strong>k<strong>in</strong>deren</strong>, die dit weeshuis betraden, werden opgenomen<br />
<strong>in</strong> de katholieke cultuur van het weeshuis. Ze werden gedoopt om zo geen<br />
argwaan te wekken bij de andere <strong>k<strong>in</strong>deren</strong> of tijdens controles door de Duitse<br />
bezetter. Tevens kregen ze een valse naam bij hun opname <strong>in</strong> het weeshuis.<br />
Buiten de zusters kende niemand de ware identiteit van deze <strong>ondergedoken</strong><br />
<strong>k<strong>in</strong>deren</strong>. Ze werden behandeld zoals de andere wezen. Zo deden net als zij<br />
karweitjes. Één van de getuigen, Ida Godny, vertelde dat ze met haar vriend<strong>in</strong><br />
wekelijks de gangen en de toiletten schoonmaakte. De zusters volgden hun<br />
werk nauwgezet op, want “God ziet alles”. Vandaag v<strong>in</strong>dt u <strong>in</strong> deze gang de<br />
kantoren van de directie.<br />
Fig. 4: De gang <strong>in</strong> het Huis van Barmhartigheid, 1936 (Stadsarchief Leuven)<br />
Fig. 5: Dezelfde gang anno 2013 (foto Eli Bogaert)<br />
7
Fig. 6: De achterkant van de kapel, 1936 (Stadsarchief Leuven)<br />
Fig. 7: De achterkant van de kapel, 2013, (foto Eli Bogaert)<br />
De joodse <strong>k<strong>in</strong>deren</strong> namen deel aan de religieuze oefen<strong>in</strong>gen.<br />
Meermaals per dag baden alle wezen. Daarom was <strong>in</strong> het gebouwencomplex<br />
een kapel voorzien. Vandaag wordt dit gebouw nog steeds gebruikt als kapel<br />
voor de lagere school. Tijdens de oorlogsjaren werd hier op zondag de Heilige<br />
Mis opgedragen. Ook militairen van de Duitse bezett<strong>in</strong>gsmacht <strong>in</strong> Leuven<br />
kwamen deze vier<strong>in</strong>g regelmatig bijwonen, wat uiteraard erg onaangenaam was<br />
voor de <strong>ondergedoken</strong> <strong>k<strong>in</strong>deren</strong>. Charles Jakubowicz vertelde hoe hij als joodse<br />
misdienaar stond te beven, bang om door de mand te vallen onder het keurende<br />
oog van de Duitsers op de eerste rij.<br />
De wezen genoten onderwijs <strong>in</strong> het Huis van Barmhartigheid. Tot aan<br />
het derde leerjaar volgden de leerl<strong>in</strong>gen het gewone lager onderwijs. Daarna<br />
konden meisjes alleen maar praktijkgerichte vakken volgen die gericht waren<br />
op huishoudkundige taken zoals strijken, naaien en wassen.<br />
Hier lag de oorsprong van Don Bosco Groenveld als BSO-school.<br />
De Zusters van Barmhartigheid waren werkzusters of oblaten. Indien oudere<br />
meisjes een theoretische opleid<strong>in</strong>g wilden volgen, werd uitgekeken naar een<br />
andere school <strong>in</strong> de omgev<strong>in</strong>g. Elke ochtend werden ze er naar toe geleid. Rond<br />
16 uur werden ze opnieuw opgehaald door de zusters, zo vertelt de <strong>in</strong>tussen<br />
101-jarige Zuster Marie Beirens. Tijdens de oorlogsjaren werkte zij als jonge<br />
zuster <strong>in</strong> het Huis van Barmhartigheid.<br />
Charles Jakubowicz vertelde hoe zijn 15 jaar oude zus Madele<strong>in</strong>e<br />
verschillende <strong>Leuvens</strong>e scholen afwisselde. Hoe dit precies <strong>in</strong> elkaar zat, zou<br />
verder nagetrokken moeten worden. In elk geval stond ze op een bepaald<br />
ogenblik geregistreerd als leerl<strong>in</strong>ge <strong>in</strong> het Heilig-Hart<strong>in</strong>stitiuut.<br />
8
Charles zelf<br />
deed het derde leerjaar<br />
drie keer opnieuw zodat<br />
hij <strong>in</strong> het weeshuis kon<br />
blijven. Het was namelijk<br />
niet vanzelfsprekend<br />
om als joods jongetje<br />
lessen te volgen <strong>in</strong><br />
een andere school.<br />
Het gevaar ontdekt te<br />
worden was vele malen<br />
groter bij jongens.<br />
<strong>Joodse</strong> mannelijke<br />
baby’s worden namelijk<br />
besneden. Misschien<br />
werd er ook wel meer <strong>in</strong><br />
de opleid<strong>in</strong>g van meisjes<br />
geïnvesteerd omdat er<br />
mogelijks een roep<strong>in</strong>g uit<br />
kon voortvloeien.<br />
Fig. 8: De naaischool, 1936 (foto Delcampe.net)<br />
Fig. 9: Hetzelfde lokaal anno 2013 (foto Eli Bogaert)<br />
De joodse <strong>k<strong>in</strong>deren</strong> sliepen met de andere wezen <strong>in</strong> grote slaapzalen<br />
die <strong>in</strong>gedeeld werden per geslacht en per leeftijdsgroep. Zusjes van 6 en 11 jaar<br />
sliepen dus <strong>in</strong> een aparte slaapzaal. Voor Simone Altman was dit verschrikkelijk<br />
want ze kon ’s nachts niet bij haar jongere zusje Susanne zijn. Ook voor Albert<br />
Fuks was dit moeilijk; zijn kle<strong>in</strong>e broer Salomon zat namelijk ook <strong>in</strong> een andere<br />
groep.<br />
De <strong>k<strong>in</strong>deren</strong> werden ook ’s nachts niet alleen gelaten. Enkele<br />
surveillerende zusters sliepen <strong>in</strong> de chambrettes, een soort kamertje met<br />
gordijnen die zich langs de muur van de slaapzaal bevonden. Op die manier<br />
waren ze steeds <strong>in</strong> de buurt bij bombardementen of een ander gevaar.<br />
Rég<strong>in</strong>a Gielbartowicz her<strong>in</strong>nert zich nog dat ze als 12-jarig meisje de<br />
zolder moest schoonmaken. Ze opende het zolderluikje en zag Engelse soldaten<br />
marcheren. Leuven was bevrijd! Rég<strong>in</strong>a liep naar beneden, door de slaapzaal<br />
van de jonge meisjes (fig. 10). Ze vroeg aan de zuster of ze de soldaten mocht<br />
begroeten. De zusters stemden <strong>in</strong> en Rég<strong>in</strong>a nam de foto van haar vader mee<br />
naar buiten. Ze toonde deze foto aan de voorbijrijdende Engelse soldaten met<br />
de vraag: “Heeft u deze man gezien?”. Ze hoopte dat één van de soldaten haar<br />
vader zou herkennen. Natuurlijk kon niemand haar helpen. Haar vader was op<br />
dat moment al opgepakt door de Gestapo en vergast <strong>in</strong> Auschwitz.<br />
9
10<br />
Jongens en meisjes<br />
waren <strong>in</strong> het Huis van<br />
Barmhartigheid strikt<br />
van elkaar gescheiden.<br />
Er waren niet alleen<br />
verschillende slaapzalen<br />
<strong>in</strong> het weeshuis, maar<br />
ook aparte speelplaatsen<br />
en refters. Op deze<br />
speelplaatsen speelden<br />
de <strong>k<strong>in</strong>deren</strong> en maakten<br />
ze soms ruzie.<br />
Fig. 10: De slaapzaal van de<br />
jonge meisjes, ca.1936 (foto<br />
zuster Marie Beirens)<br />
Fig. 11: De slaapzaal anno<br />
2013, een gewoon klaslokaal<br />
met stoelen, banken en een<br />
bord. (foto Eli Bogaert)<br />
Charles Jakubowicz<br />
vertelde dat hij op<br />
een dag ruzie maakte<br />
met een jongetje op<br />
de speelplaats. In zijn<br />
heftigheid schold Charles<br />
hem uit voor “sale petit<br />
juif”. De zuster had dit<br />
gehoord en riep Charles<br />
bij zich. Ze zei: “Je<br />
beledigt hem door vuile<br />
jood te zeggen, maar je<br />
weet toch dat je zelf joods<br />
bent? Vergeet niet wat je<br />
Fig. 12: De speelplaats<br />
van de jongens, 1936 (foto<br />
Delcampe.net)<br />
Fig. 13: De speelplaats van<br />
de lagere school, 2013<br />
(foto Eli Bogaert)
ent.” Dit voorval toont<br />
aan hoe erg de kle<strong>in</strong>e<br />
Charles uit angst om<br />
ontdekt te worden door<br />
de Duitsers zijn eigen<br />
identiteit <strong>in</strong>tussen had<br />
verdrongen.<br />
Annette Apelbaum, die<br />
12 jaar was toen ze <strong>in</strong> het<br />
Huis van Barmhartigheid<br />
terechtkwam, vergat<br />
haar joodse wortels<br />
niet. Ze her<strong>in</strong>nert zich<br />
nog heel goed hoe<br />
alle <strong>k<strong>in</strong>deren</strong> op de<br />
speelplaats op een dag<br />
de hora dansten. Het<br />
waren recent van een<br />
weeshuis <strong>in</strong> Wezembeek<br />
overgenomen <strong>k<strong>in</strong>deren</strong>,<br />
zoals Félix Messer,<br />
die de dans hadden<br />
geïntroduceerd.<br />
In dat weeshuis<br />
konden alleen maar<br />
joodse <strong>k<strong>in</strong>deren</strong><br />
terecht wier ouders al<br />
gedeporteerd waren.<br />
Deze <strong>k<strong>in</strong>deren</strong> kregen<br />
dus een joodse<br />
opvoed<strong>in</strong>g, waardoor ze<br />
de hora ook aangeleerd<br />
hadden.<br />
Fig. 14: De meisjesspeelplaats, 1936 (foto Delcampe.net)<br />
Fig. 15: De speelplaats van de eerste graad, 2013 (foto Eli<br />
Bogaert)<br />
Wat vroeger de meisjesspeelplaats was, is nu de speelplaats van<br />
de basisschool. De oorspronkelijke jongensspeelplaats doet vandaag dienst<br />
als speelplaats van de eerste graad. Buiten wat vernieuw<strong>in</strong>gswerken en<br />
de aankled<strong>in</strong>g met fietsenstall<strong>in</strong>g, banken en vuilnisbakken, zijn de twee<br />
speelplaatsen amper van uitzicht veranderd.<br />
11
Fig. 16: De ziekenzaal, 1936 (foto Delcampe.net)<br />
Het Huis van Barmhartigheid beschikte over een ziekenzaal waar zieke<br />
wezen konden herstellen en waar tijdens de oorlog ook onder andere gewonde<br />
soldaten verzorgd werden. Ook zieke wezen konden hier herstellen. Één van<br />
de getuigen, Walter Bleiberg, zat samen met zijn jongere broer Charles <strong>in</strong> het<br />
weeshuis. Het waren joodse jongetjes waarvan de ouders en het zusje reeds<br />
gedeporteerd waren.<br />
Op het e<strong>in</strong>de van de oorlog keerde hun vader terug van het kamp en<br />
g<strong>in</strong>g zijn zoontjes ophalen <strong>in</strong> het weeshuis. Hij was erg vermagerd en had<br />
verschillende verwond<strong>in</strong>gen opgelopen. De zusters verzorgden hem eerst<br />
voordat ze hem bij Walter en Charles brachten. In tussentijd vertelden de<br />
zusters tegen de twee broertjes dat ze braaf goeiedag tegen hun vader moesten<br />
zeggen. Charles was nog erg kle<strong>in</strong> en begroette zijn<br />
vader met de woorden: “Bonjour monsieur le papa”.<br />
Hij wist niet wat “papa” betekende omdat hij zo jong<br />
was toen hij naar het weeshuis g<strong>in</strong>g.<br />
Een ziekenzaal is vandaag niet meer terug te<br />
v<strong>in</strong>den <strong>in</strong> Don Bosco Groenveld. Wel zijn er momenteel<br />
verbouw<strong>in</strong>gswerken aan de gang op de plaats waar<br />
vroeger het hospitaal was. Een deel van de oude<br />
ziekenzaal doet nu dienst als k<strong>in</strong>derdagverblijf.<br />
Fig. 17: verbouw<strong>in</strong>gswerken en de k<strong>in</strong>dercrèche, 2013<br />
(foto Eli Bogaert)<br />
12
Fig. 18: De meisjesgroep van het Huis van Barmhartigheid, 1943 (privébezit C. Jakubowicz).<br />
Tijdens de Tweede Wereldoorlog konden meer dan zeventig joodse<br />
<strong>k<strong>in</strong>deren</strong> onderduiken <strong>in</strong> het Huis van Barmhartigheid. Hoewel de Duitsers<br />
regelmatig aanwezig waren <strong>in</strong> het weeshuis, zijn de heldhaftige zusters er<br />
toch <strong>in</strong> geslaagd alle <strong>k<strong>in</strong>deren</strong> veilig te houden. Na de oorlog begon het echte<br />
trauma pas voor de <strong>ondergedoken</strong> <strong>k<strong>in</strong>deren</strong>. De zoektocht naar familieleden<br />
zorgde voor heel wat pijn en verdriet. We<strong>in</strong>igen keerden terug uit de kampen.<br />
Dit was een trauma dat de <strong>ondergedoken</strong> <strong>k<strong>in</strong>deren</strong> hun hele leven met zich mee<br />
moesten dragen. Zelf waren ze ontsnapt aan de gruwel van de Holocaust, maar<br />
ze moesten er mee leven dat hun familie van de ene op de andere dag van hen<br />
ontnomen werd.<br />
Fig. 19: Onthull<strong>in</strong>g van het plaket door de leerl<strong>in</strong>gen<br />
van het vijfde jaar publiciteitsgrafiek <strong>in</strong> Don<br />
Bosco Groenveld, begeleid door hun leerkracht<br />
PAV Helene Melle. Hierdoor zal het oorlogsverleden<br />
van de school nooit vergeten worden.<br />
Met medewerk<strong>in</strong>g van: Lisa De Wolf, Karen Van<br />
Lil, Leen Alaerts (KHLeuven), Ria Christens (Cultureel<br />
erfgoed zusters annuntiaten), Sarah Jooken<br />
(Don Bosco Groenveld), Helene Melle (Don Bosco<br />
Groenveld), CANON Cultuurcel, INgeBEELD.<br />
Met dank aan: Simone Altman, Annette Apelbaum,<br />
Zuster Marie Beirens, Walter Bleiberg, Albert Fuks,<br />
Rég<strong>in</strong>a Gielbartowicz, Ida Godny, Charles Jakubowicz<br />
en Félix Messer.<br />
13