Bekijk hier enkele voorbeeldpagina's van de herziene ... - Plantyn

Techniek en biochemie
9 Techniek en biochemie
In biochemie herken je de woorden
- bio: leer of wetenschap van de levende wezens, een biologisch proces is bijvoorbeeld
het beschimmelen van voedsel;
- chemie: leer of wetenschap van de samenstelling en bouw van stoffen, een chemisch
proces is bijvoorbeeld het branden van gas bij een gasfornuis.
Binnen de lessen techniek is het zeker niet de bedoeling om biologie en chemie te leren.
Het is wel de bedoeling om aan te tonen dat techniek en wetenschap heel dikwijls hand in
hand gaan. De wetenschap maakt gebruik van technische systemen. En bij de ontwikkeling
van technische systemen gebruikt men wetenschappelijke inzichten. Techniek en wetenschap
gaan dus samen vooruit!
De actieve voedingsdriehoek: hulpmiddel voor je optimale
energieopname
Voeding levert energie voor je lichaam. De actieve voedingsdriehoek is een uitstekend
hulpmiddel om gezond te eten en zo optimaal energie op te doen. Het woord ‘actieve’ wijst
er op dat je ook voldoende moet bewegen om gezond en energiek te zijn.
© www.vigez.be
De actieve voedingsdriehoek is opgebouwd uit 9 vakken. Hoe groter een vak, hoe belangrijker
en hoe meer je er dagelijks van nodig hebt.
166

De actieve voedingsdriehoek leert je ook meteen de verschillende groepen van voedingsmiddelen
kennen:
- water;
- aardappelen en graanproducten;
- groenten
- fruit;
- vlees, vis, eieren en vervangproducten;
- melkproducten en calciumverrijkte sojaproducten;
- smeer- en bereidingsvetten;
- restgroep.
Voedingsmiddelen zijn de producten die je eet.
Voedingsmiddelen bestaan uit voedingsstoffen. Er zijn 3 groepen voedingsstoffen:
- energieleverende stoffen: eiwitten (of proteïnen), vetten (of lipiden), koolhydraten (of
sachariden) en alcohol;
- bouwstoffen: water, eiwitten, mineralen en vetten (of lipiden);
- regulerende stoffen: eiwitten, mineralen, vitaminen, vezels en water.
Opmerking: water is zowel het belangrijkste voedingsmiddel (zie actieve voedingsdriehoek)
als een belangrijke voedingsstof binnen andere voedingsmiddelen.
Tijdens de lessen natuurwetenschappen verken je de actieve voedingsdriehoek zeker nog
van naderbij. Je kan ook zelf op verkenningstocht op www.vigez.be/voeding. Hier vind je
ook de actieve voedingsdriehoeken voor de Marokkaanse en Turkse gemeenschap, alsook
voedingsdriehoeken voor specifi eke doelgroepen, zoals bijvoorbeeld diabetici.
Diabetici = mensen met suikerziekte.
Tip: Test op www.gezondheidstest.be hoe jouw persoonlijke voedingsdriehoek er uitziet,
m.a.w. hoe gezond je leeft.
Zuiver water
Het zoete water
De voedingsdriehoek toont duidelijk het belang van water voor een gezond leven aan.
Zonder water kun je gewoon niet leven.
Er is overal rondom ons water: rivieren, beken, zeeën, meren .... Maar niet al dat water is
drinkbaar.
op 100% water → is 97.5 % zout water
is 2,5 % zoet water → 30 % in de grond
→ 69 % in ijs en sneeuw
→ < 1 % in meren, rivieren en grondwaterlagen
Alleen zoet water is drinkbaar, dus slechts 2,5 % van het totaal aan water. Bovendien moet
dat weinige zoet water behandeld worden voor je het kan drinken.
Daarom moet je heel spaarzaam met leidingwater omgaan. Gebruik leidingwater best alleen
voor voedselbereiding en persoonlijke hygiëne. Voor nieuwe woningen raadt men aan om
systemen te plaatsen waarbij je bijvoorbeeld voor het toilet, de wasmachine en voor het
sproeien van de tuin hemelwater kan gebruiken. Hemelwater is water afkomstig van regen,
sneeuw enz. Nog systemen om zuinig met water om te gaan, zijn o.a. de spaarknop op het
toilet en de spaardouchekop.
167
Techniek en biochemie

Techniek en biochemie
Zuiveren tot drinkbaar water
Grondwater is meestal zuiverder dan oppervlaktewater omdat het grondwater voor een
groot deel door de bodem is gezuiverd. Grondwater krijgt dan ook een andere zuiveringsbehandeling
dan oppervlaktewater uit meren en rivieren om er drinkbaar water van te maken.
De verschillende stappen van de waterzuivering vind je in volgend schema.
1 Het grondwater (1), dat men eerst
uit de bodem moet pompen, of het
1 3
3
2
oppervlaktewater (2) worden naar een
waterproductiecentrum (3) gebracht.
4
2 In het waterproductiecentrum (3)
gebeurt de zuivering van het water.
3 Na de zuivering komt het water in een
watertoren (4) of reinwaterkelder (5).
Een reinwaterkelder is een reservoir
dat tot 60 zwembaden groot kan zijn!
4 Van hieruit pompt men het water door
leidingen naar de verbruikers (6).
Hard of zacht water
168
Bron: www.vmw.be
Drinkwater heeft niet overal dezelfde samenstelling en smaak. Op de website van de waterleverancier
of watermaatschappij van je streek kun je de samenstelling van het drinkwater
van je woonplaats of de streek van je woonplaats terugvinden.
Je kan je waterleverancier eenvoudig vinden door te googelen naar “maatschappij watervoorziening”
en de naam van je woonplaats in te tikken.
De smaak van water is o.a. afhankelijk van de hoeveelheid kalk die er in zit.
Water met veel kalk = hard water.
Water met weinig kalk = zacht water.
Hard water kan kalkaanslag op toestellen veroorzaken.
Zo kan de waterkoker of de vaatwasmachine
met kalk aangeslagen zijn. Het toestel
werkt dan minder goed. Je kunt daarom het water
best ontkalken vooraleer je het gebruikt. Voor de
vaatwasmachine bijvoorbeeld bestaan speciale
ontkalkingsproducten.
Bij zacht water heb je dit probleem niet. Zacht water
is echter minder lekker.
Het beste water is dat met de juiste verhouding:
niet te hard én niet te zacht.
5
6 6
6

Afvoer van water na verbruik
Nadat water verbruikt is in huis wordt het afgevoerd. Het afvalwater loopt door afvoerleidingen
de riolering in.
Om te vermijden dat de slechte geur van afvalwater in huis komt, plaatst men geurafsluiters
op de afvoerleidingen. Zo’n geurafsluiter, ook bekend als ‘ sifon’, is een eenvoudig maar slim
technisch systeem.
Het water dat in de bocht blijft staan, sluit de geur af.
Water ook zuiver terug naar de natuur
Het afvoerwater gaat opnieuw naar een waterzuiveringsstation vooraleer het terug in de
natuur wordt geloosd.
Er bestaan twee soorten rioleringen om het afvalwater naar het waterzuiveringsstation te
vervoeren.
1 Gemengd rioleringsstelsel
Alle afvalwater wordt samen met het hemelwater door één leiding afgevoerd.
2 Gescheiden rioleringsstelsel
Alleen het afvalwater wordt naar het waterzuiveringsstation afgevoerd. Het hemelwater
wordt opgevangen in grote regenputten of afgevoerd naar beken waar het rustig in de
bodem kan sijpelen.
Voordeel: er komt minder water in het zuiveringsstation en er moet dus minder water
gezuiverd worden.
Eenmaal in het waterzuiveringsstation
aangekomen, kan men
het water zuiveren. Dit gebeurt
in verschillende stappen.
bron: www.kids.vmw.be
4
169
1
3
3
2
Techniek en biochemie

Techniek en biochemie
1 Eerst vangt men de vetten en het zand op door ze te laten bezinken. Daarna worden ze
afgevoerd.
2 De volgende stap is het water mengen met zuurstof. Door het water van het ene reservoir
naar het andere te doen stromen mengt het zich met zuurstof. Soms voegt men ook
bacteriën toe. Deze bacteriën voeden zich met de afvalstoffen en zetten ze om in nietschadelijke
stoffen. Het zijn dus in dit geval nuttige bacteriën!
Dit proces zorgt er voor dat er slib ontstaat.
Een bacterie is een eencellig organisme dat bij verzwakte mensen (en ook dieren en
planten) ziektes veroorzaakt. Maar soms werken bacteriën ook zuiverend.
3 Dit slib zakt langzaam naar beneden. Het water dat overblijft is zo zuiver dat het terug de
natuur in kan.
4 Het overblijvende slib wordt afgevoerd en meestal verbrand in de verbrandingsoven.
Een alternatieve manier om water te zuiveren
is een rietveld aanleggen. Bedrijven en woningen
die men niet op een rioleringsstelsel kan
aansluiten, gebruiken dit. Het principe is dat de
rietplanten de schadelijke stoffen opnemen en
vasthouden. Het snoeisel wordt verbrand in een
verbrandingsoven.
Een rietveld kan mooi geïntegreerd worden in de
tuin.
Micro-organismen
Wat zijn micro-organismen?
‘Micro’ is Grieks voor ‘klein’.
‘Organisme’ komt ook uit het Grieks en betekent ‘levend wezen’.
Micro-organismen zijn dus heel kleine, levende wezens, zo klein dat ze voor het blote oog
niet zichtbaar zijn.
Ze komen echter overal voor: in voedsel, in water en zelfs in de lucht.
Er zijn verschillende soorten micro-organismen. Binnen het vak Techniek houden we het bij
bacteriën en schimmels.
Bacteriën
Een bacterie bestaat maar uit één cel. Bacteriën
zijn gewoon overal: in je bed, op het toilet, op de
tafel, in de wasbak, op het toetsenbord van je pc
en gsm …
Gelukkig zijn de meeste bacteriën niet schadelijk
voor de gezondheid. Veel bacteriën doen
zelfs bijzonder nuttig werk, bijvoorbeeld in onze
darmen. Ze worden ook ingezet in de industrie,
onder andere om bepaalde soorten afval af te
breken. Bacteriën zijn de grote opruimers van de
natuur: ze zorgen dat de wereld niet met afval
overdekt is. Denk maar aan de rol van bacteriën
170

ij waterzuivering, zoals we in het vorige hoofdstuk gezien hebben. Ook om medicijnen
en vitamines te maken worden ze ingeschakeld. Zelfs bij de bereiding van voedsel worden
bacteriën gebruikt. Denk maar aan yoghurt en zuurkool.
Anderzijds zijn er ook bacteriën die je ziek kunnen maken. Daartegen moet je je beschermen
door een goede hygiëne en gezonde levensstijl.
Schimmels
Een schimmel kan uit één cel bestaan, maar
ook uit meerdere, zoals bij een paddenstoel.
Schimmels komen vooral voor op vochtige plaatsen
(bijvoorbeeld op nat behang, nat hout …)
waar ze goed kunnen groeien.
Ook schimmels kunnen zowel een goede als
een slechte werking hebben. Als ze op voedsel,
in huis of in je lichaam voorkomen, dan
kunnen ze je gezondheid schaden en infecties
veroorzaken.
Toch zijn schimmels, net als bacteriën, ook
een belangrijk onderdeel van de natuur om ons
heen. Ze verwerken vaak dood materiaal, zijn
noodzakelijk voor het ontkiemen van bepaalde
zaden en zorgen bij sommige bomen en planten
voor een betere opname van mineralen. Ze
vervullen dus een belangrijke rol in de kringloop
van het leven.
Schimmels worden ook gebruikt bij de bereiding
van eten, bijvoorbeeld bij schimmelkaas. Een
speciale soort schimmel is gist.
Gist
Gist is een eencellige schimmel. Gist is in staat
om suiker om te zetten in alcohol en koolzuur.
Bij het bakken van brood maakt men gebruik van
de omzetting naar koolzuurgas om het deeg te
laten rijzen. Bovendien verandert gist de smaak
van het brood. Door deeg op verschillende
manieren te laten rijzen maakt men verschillende
broodsoorten met andere eigenschappen.
(Uiteraard zorgen ook de verschillende graansoorten
voor verschillende soorten brood).
Bij het bereiden van dranken wordt gist omgezet in alcohol. In sommige wijnen (bijvoorbeeld
champagne) en in bier wordt zowel alcohol als koolzuur gevormd.
171
Techniek en biochemie

Techniek en biochemie
De techniek van het bewaren
Voedingsmiddelen zijn beperkt houdbaar. Maar als je ze op de juiste manier bewaart, kan je ze
langer vers houden. Een goede verpakking is daarbij zeker ook van belang. Zie vanaf blz. 174.
Voedsel langer bewaren, doe je door de negatieve werking van micro-organismen (bacteriën,
schimmels) tegen te gaan.
Dat kan je doen door die micro-organismen te:
behandeling voorbeeld
- stimuleren fermenteren yoghurt
- remmen koelen groenten, vlees, fruit, ...
drogen gedroogd fruit
zuurstof verwijderen vacuüm verpakking
roken of toevoegen van alcohol en/of azijn (of
ander conserveermiddel)
gerookte vis
UHD = ultra hoge druk sinaasappelsap in brik
- doden pasteuriseren gepasteuriseerde melk
steriliseren gesteriliseerd fruit
UHT (= ultra high temperature) melk in brik
- verwijderen fi lteren fruitfi ltraten
centrifugeren room
Fermenteren
Fermenteren betekent vaster of dikker maken door een
soort gistingsproces.
Yoghurt is een gefermenteerd melkproduct: het is melk
die door de werking van bepaalde bacteriën vaster of
dikker is geworden. De bacteriën, de ‘yoghurtcultuur’
genoemd, veroorzaken ook de zure smaak van yoghurt.
Die yoghurtcultuur kun je een aantal keren gebruiken
om nieuwe yoghurt te maken.
Daarom is zelf yoghurt maken makkelijk.
Koelen
Koel bewaren in de ijskast verlengt de versheid van
heel veel voedingsmiddelen.
Sommige voedingsmiddelen (vlees, vis, groenten, ...)
kan je een langere tijd bewaren door te diepvriezen.
De periode dat je kan invriezen zonder kwaliteitsverlies
is afhankelijk van het voedingsmiddel/product dat je
invriest en de vriestemperatuur.
172

Drogen
Gedroogde vruchten, bijvoorbeeld rozijnen (= gedroogde
druiven), bewaren langer.
Ook het toevoegen van suiker (bijvoorbeeld confi tuur)
of zout (bijvoorbeeld pekelharing) is een manier van
drogen. De suiker of het zout bindt immers het vocht,
waardoor schadelijke micro-organismen zich minder
vlug ontwikkelen.
Zuurstof verwijderen: vacuüm verpakken
Doordat het vacuüm verpakte voedingsmiddel niet
meer in aanraking komt met lucht, vertraagt de schadelijke
werking van micro-organismen en biochemische
reacties (zoals bijvoorbeeld het bruin worden van fruit).
Toevoegen van stoffen die microben doden:
roken, alcohol of andere conserveringsmiddelen
Roken: men hangt het voedingsmiddel (bijvoorbeeld
paling of ham) in een afgesloten ruimte boven een
smeulend houtvuur met kruiden.
Toevoegen van alcohol: bijvoorbeeld krieken in alcohol.
Meestal wordt ook suiker toegevoegd. Het is dan
eigenlijk een dubbele bewaringsmethode.
Toevoegen van conserveringsmiddelen wordt veel
toegepast in de voedingsindustrie. De toegestane
stoffen hebben meestal een E-nummer in de reeks 200
t/m 299. De gebruikte stoffen moeten vermeld worden
op de verpakking. Zie ook voedseletikettering blz. 174.
UHD = Ultra hogedrukbehandeling
Het voedingsproduct wordt in zijn verpakking samengedrukt in een
drukvat. Dat gebeurt door steeds meer vloeistof (meestal water)
in het drukvat te brengen. Het product wordt zo 10 tot 20 % samengedrukt.
Deze methode gaat meestal samen met nog andere
bewaringsmethoden.
O.a. sinaasappelsap en drinkyoghurt in brik krijgen een
UHD-behandeling.
173
Techniek en biochemie

Techniek en biochemie
Pasteuriseren
Men gaat door middel van hete stoom of heet water het voedingsproduct
verhitten tot 70 à 90 °C en het dan heel snel terug afkoelen.
Het pasteuriseren kan zowel met als zonder verpakking.
Het meest gekende voorbeeld is gepasteuriseerde melk.
Steriliseren
Het voedingsproduct wordt verhit tot boven 100 °C. Daarna wordt
het onmiddellijk hermetisch afgesloten in glazen fl essen of bokalen
zodat er geen besmetting meer kan gebeuren.
Heel veel groenten worden gesteriliseerd.
UHT (Ultra Hoge Temperatuurbehandeling)
UHT is eigenlijk een nieuwere vorm van steriliseren. Men laat
stoom van 140 °C enkele seconden over het voedingsmiddel gaan.
Daarna wordt het product onmiddellijk aseptisch verpakt, dat is
meestal in brikverpakking.
Aseptische verpakking = verpakking die beschermt tegen kiemen
van verrotting of infectie.
Over fi lteren (scheiden door fi lter) en centrifugeren (vloeistof scheiden
van vaste delen) gaan we hier niet uitweiden. Dit zijn moeilijke
processen die je later in de lessen natuurwetenschappen zult
leren.
En dan de verpakking
Verpakking van voedingswaren heeft verschillende functies:
- het verpakken i.f.v. het vervoer
- gebruiksgemak
- communicatie = voedseletikettering
- hygiënische bescherming.
Het verpakken
Verpakken van voedingsmiddelen gebeurt op verschillende niveaus:
- de verpakking van het voedingsmiddel zoals het naar de consument gaat
- verpakking in grote loten om van producent te verdelen naar verdeelcentra en daarna
verder naar de verkooppunten (grootwarenhuizen, winkels, markt).
Zie ook logistieke keten blz. 151.
Het gebruiksgemak
- Voedingsmiddelen worden dikwijls in grotere of kleinere porties
verpakt, in familieverpakking of individuele verpakking.
- Voedselverpakkingen worden ook zo comfortabel mogelijk
gemaakt: makkelijk te openen, hersluitbaar, met een rietje
erbij, voorzien van een drinktuit, ...
174

De communicatie = voedseletikettering
De verpakking vermeldt
- wettelijk bepaalde of verplichte informatie =
• de naam waaronder het product verkocht wordt;
• de netto inhoud: in milliliter, liter, gram of kilogram;
netto= zonder de verpakking
• de ingrediëntenlijst, ook de additieven;
additieven = stoffen die toegevoegd zijn, dat kunnen zijn:
kleurstoffen, conserveermiddelen, verdikkingsmiddelen, ...
Deze hebben allemaal een E-nummer, de lijst van E-nummers
vind je op http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_E-nummers.
• de houdbaarheidsdatum: ‘Ten minste houdbaar tot ...’ of de uiterste verbruiksdatum:
‘Te gebruiken tot ...’; Dikwijls staat ook vermeld hoe lang het product nog houdbaar is
na opening.
• indien nodig: bijzondere bewaarvoorschriften en/of gebruiksvoorwaarden, bv. ‘bewaren
in de koelkast’, ‘bewaren op een koele, droge plaats’;
• indien nodig: gebruiksaanwijzing;
• naam en adres van fabrikant, invoerder, verpakker en verkoper;
- bijkomende niet-verplichte informatie =
• de voedingswaarde = hoeveelheid energie in kcal of kJ,
eiwitten, koolhydraten, suikers en (verzadigde) vetten;
1 kcal = 4,18 kJ.
Als men vitamines of mineralen vermeldt, dan moet er
ook het percentage van de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid
bijstaan.
• de streepjescode: deze geeft informatie over het land van herkomst (voor België
begint de streepjescode met 54), het soort product, de producent;
• afbeeldingen i.v.m. afvalverwerking, bv. symbool recycleerbaar;
• kwaliteitslabels, bv. biogarantie.
Nog een soort communicatie: de reclameboodschap
Naast het informeren gebruiken de voedingsproducenten de verpakking natuurlijk ook om
hun product zo aantrekkelijk mogelijk te maken.
Het is aan jou om je hierdoor niet te laten beetnemen!
Hygiënische bescherming
Verpakking heeft ook een hygiënische functie: beschermt voedingsmiddelen
tegen
- fysisch bederf
bv. tegen breken of blutsen tijdens transport
Verpakking beschermt een voedingsmiddel in de eerste plaats
omdat er niks in of niks uit kan. Men noemt dit de ‘barrièrefunctie’.
Een potje babyvoeding heeft bijvoorbeeld als extra beveiliging
een speciale afsluitdop.
Daarnaast beschermt verpakking tegen fysisch bederf door
schokken (bv. stevig karton) of temperatuurverschillen (bv. isolerende
zak of doos) tijdens de transportketen.
- biologisch bederf
bv. vacuüm verpakking om verrotting te vertragen
175
Techniek en biochemie

Techniek en biochemie
Naast een lage temperatuur helpt vacuüm verpakking biologisch bederf af te remmen,
bv. bij voorgesneden groenten, voorgeschilde aardappelen, vlees, ...
Aseptische verpakking zorgt er zelfs voor dat bijvoorbeeld melk enkele maanden kan
bewaard worden. Zie ook blz. 173.
- chemisch bederf
bv. ondoorzichtige verpakking tegen de invloed van licht
Licht is in veel gevallen schadelijk voor voedingsmiddelen. Het
kan immers chemische reacties te weeg brengen, waardoor
vitaminen, vetten en eiwitten afbreken. Dat is bijvoorbeeld het
geval bij melk, maar ook bij bier. Het is niet toevallig dat bier in
donkere fl essen of in blik wordt bewaard.
Ook zuurstof en water kunnen chemische reacties veroorzaken
bij voedingsmiddelen. De juiste verpakking moet er voor zorgen
dat deze factoren zo goed mogelijk worden uitgeschakeld.
Controle op bewaring en verpakking
Goede bewaring- en verpakkingtechnieken zijn noodzakelijk voor een gezonde en veilige
voeding voor ons allen.
Er is dan ook een stevige controle op. De belangrijkste Belgische organisatie die hier voor
zorgt, is het Federaal Voedselagentschap of FAVV, zie www.favv.be/home-nl/.
Klaar met eten: wat met de restjes en de verpakking?
Zie ook blz. 16 ‘Verklein de afvalberg’.
De meest gebruikte verpakkingsmaterialen voor voeding
We kunnen de meeste verpakkingen onderverdelen in vier groepen.
Eigenschappen
Voorbeelden
Metaal Glas Kunststof Papier en karton
- kan verwerkt
worden tot zeer
fi jne lagen
- niet oplosbaar in
water
- recycleerbaar
- stapelbaar
- ...
- hersluitbaar met
schroefdeksel
- breekbaar
- niet oplosbaar in
water
- niet goed
stapelbaar
- recycleerbaar
- ...
176
- licht
- sterk
- vervormbaar
- gemakkelijk
recycleerbaar
- ...
- licht
- goed stapelbaar
- niet bestand tegen
vloeistoffen
- recycleerbaar
- ...

Afval beperken: de ladder van Lansink
Afval is onvermijdelijk. Toch kun je het volume
van je afval beperken.
De Nederlandse politicus Lansink heeft de
verschillende oplossingen voor afval op een
ladder gezet: de ladder van Lansink. Hoe
hoger op de ladder, hoe beter de oplossing.
Afval vermijden is natuurlijk het allerbeste.
Hergebruik is een goede tweede. Onderaan
staan verbranden en storten van afval.
Preventie (voorkomen)
Hergebruik
Recycleren
Composteren
Verbranden met energierecuperatie
Verbranden
Storten
A Preventie
De ladder geeft duidelijk aan dat het vermijden van afval of ‘afvalpreventie’ het milieuvriendelijkst
is.
B Hergebruik
Wanneer vermijden niet mogelijk is, kies je best voor verpakking die je opnieuw kunt gebruiken
zoals glazen fl essen.
C Recycleren, maar eerst sorteren
Recycleren betekent afval opnieuw tot grondstof verwerken. Men maakt
er dan nieuwe producten van. Hiervoor moet je het afval eerst sorteren.
Zie blz. 178 ‘Sorteren doe je zo’ voor meer informatie.
D Composteren
Je kan je GFT-afval makkelijk thuis verwerken door te composteren. Dit is goedkoop, goed
voor het milieu en het levert gratis meststof of compost voor je tuin.
Zie blz. 179 ‘Composteren’ voor meer informatie
E Verbranden
Niet alle verpakkingen kun je recycleren. Dan is een mogelijke oplossing: het afval verbranden.
De warmte-energie die vrijkomt bij het verbranden kan men gebruiken bij het produceren
van elektriciteit. Verbranden mag je niet zelf doen, maar moet in speciale verbrandingsovens
gebeuren
F Storten
Storten staat onderaan de ladder. Doe dit alleen als het niet anders kan.
Breng wat je wilt storten in elk geval naar het containerpark!
Zie blz. 179 ‘Wat breng je naar het containerpark?’
177
Techniek en biochemie

Techniek en biochemie
Sorteren doe je zo!
In onderstaande tabel vind je de belangrijkste sorteergegevens voor afval.
Let op: er zijn kleine regionale verschillen mogelijk! Kijk op de website van de afvalmaatschappij
van je regio, bv. IVAREM voor regio Mechelen, ILVA voor regio Aalst, limburg.net ...
Op www.ivarem.be/sorteergids.html kun je een afvalsoort intikken en dan krijg je te zien
hoe je die moet sorteren.
GFT
Groente -, Fruit en
Tuinafval
Wat? Hoe voorkomen?
- etensresten
- eierschalen
- notendoppen
- koffi efi lters en theezakjes
- gras, stro en bladeren
- bloemen en planten
Papier en karton - kranten, tijdschriften
- reclamefolders
- papieren zakken
- kartonnen dozen
Glas - uitgewassen verpakkingsglas
zoals fl essen, potjes,
bokalen
PMD
Plastic fl essen en fl acons,
metalen verpakkingen
en drankkartons
PMD
- Plastic fl essen en fl acons
van dranken of onderhouds
-en verzorgingsproducten
- Metalen verpakkingen
- Drankkartons
Restafval en grofvuil Wat na sorteren nog overblijft:
- botervlootjes
- yoghurtpotjes
- aluminiumfolie
- kauwgom
- kaarsen
- mosselschelpen
- behangpapier
- luiers
- pleisters
- ...
178
- Composteren.
- Laat kippen, schapen of
andere dieren je helpen afval
te verwerken.
- Kleef een sticker “Geen
reclame” op de brievenbus.
- Kopieer / print op beide
zijden.
- Gebruik gerecycleerd papier.
- Gebruik herbruikbare verpakkingen
met statiegeld.
- Les je dorst aan de kraan
met leidingwater.
- Gebruik herbruikbare verpakkingen
met statiegeld.
- Kies voor navulverpakkingen.
- Drink kraantjeswater in
plaats van fl essenwater.
- Gebruik een brooddoos.
- Koop geen waardeloze spullen
die na korte tijd bij het
afval belanden.

KGA
Klein Gevaarlijk
Afval
AEEA
Afgedankte
Elektrische en
Elektronische
Apparaten
Wat breng je naar het containerpark?
- verf, lak, vernis, inkt, siliconen
- frietvet - of olie
- smeerolie, afvalolie
- batterijen en accu’s
- spuitbussen
- TL - en spaarlampen
- brandstoffen
- brandblusapparaten
- injectienaalden
Opgelet: vervallen geneesmiddelen
breng je naar de apotheker.
De lijst van AEEA is heel lang.
Enkele voorbeelden:
- koelkast
- diepvriezer
- gsm
- oven
- televisie
- computer
- ...
179
- Koop zo weinig mogelijk
apparaten die op batterijen
werken.
- Kies milieuvriendelijke verf.
- Gebruik navulbare
verstuivers.
- Bespaar computerinkt door
kladteksten na te lezen op
het scherm.
- Laat een toestel indien mogelijk
herstellen.
- Schenk werkende toestellen
die je niet meer gebruikt,
aan een school, jeugdbeweging,
kringwinkel, ...
- Elke elektrozaak is verplicht
je afgedankte toestellen gratis
te aanvaarden. Daarvoor
dient de Recupelbijdrage.
Techniek en biochemie

Techniek en biochemie
Composteren
Wat is composteren?
Composteren is een natuurlijk proces waarbij organisch materiaal omgezet wordt in natuurlijke
meststof. Micro-organismen zoals bacteriën en schimmels zorgen voor deze omzetting.
Hierbij ontstaat er warmte. Vandaar de dampen die vrijkomen bij grote composthopen.
De compost of natuurlijke meststof is voedzaam voor bodem en planten.
Wat kan je thuis composteren?
Veel organisch materiaal dat je thuis hebt, is composteerbaar.
Wat is toegelaten?
- bladeren;
- grasmaaisel;
- planten;
- onkruid dat nog niet in zaad staat;
- oude potgrond;
- fruit- en groenteafval (rauw);
- eierschalen;
- koffi edik.
Wat is verboden?
- vlees- en visresten;
- botten van het vlees;
- vet en olie;
- sausresten;
- kattenbakvulling.
Composteringstechniek
Volg de onderstaande tips als je thuis composteert.
- Maak het organisch materiaal zo klein mogelijk.
- Leg onderaan takafval om de luchtcirculatie en de waterafvoer te bevorderen.
- Wissel vochtige lagen (keukenafval) af met droge lagen (tuinafval).
- Werk niet met dikke lagen van hetzelfde materiaal. Zo zorg je, samen met de aanwezige
regenwormen, voor een goede verluchting.
- De ideale vochtigheid is belangrijk. De inhoud moet vochtig zijn als een uitgeknepen
spons. Een compostbak zet je daarom ook best op een schaduwrijke plaats.
- Verlucht de compost regelmatig door deze om te scheppen.
- Compost is klaar wanneer hij donker van kleur is en naar aarde ruikt.
- Zeef de compost vooraleer je hem gebruikt. Het onverteerd materiaal gebruik je terug in
de compostbak.
De manier waarop je composteert is afhankelijk van de grootte van je tuin en de hoeveelheid
organisch afval dat je hebt. Kies voor een systeem dat het best bij de grootte van je
tuin, binnentuin of balkon past.
- Wanneer je over een grote tuin beschikt, kan
je composthopen maken. Zorg er wel voor dat
de hoop voldoende groot is (min 2m 3 ). Anders
droogt hij te snel uit en werkt het verteringsproces
niet meer.
180

- Heb je een kleine tuin, kies dan eerder voor
een compostvat. De bodem van een compostvat
is geperforeerd om een goede verluchting
te krijgen. De beluchtingstok die er bij geleverd
wordt, dient om de massa regelmatig
om te woelen zodat er voldoende verluchting
ontstaat.
- Heb je geen tuin, dan kan je composteren met
een wormenbak. Dit is een afvalvriendelijke
methode om je fruit- en groenteresten te
recycleren.
Problemen bij het composteren
Probleem Mogelijke oorzaak Mogelijke oplossingen
Massa wordt niet kleiner of
wordt niet warm.
Kern van de massa is vochtig
en warm. De buitenzijde
is droog en koud.
Massa is vochtig, heeft een
zoete geur en warmt niet
op.
Massa heeft een onaangename
geur.
Composthoop is te
droog.
Composthoop is te nat.
181
Water toevoegen.
Mengen met oude compost.
Hoop in zon spreiden.
Droog afval toevoegen.
Composthoop is te klein. Gebruik een compostvast.
Oude en nieuwe compost
mengen.
Droge compost met natte
mengen.
Te weinig stikstof in de
massa.
Massa zit te vast op
elkaar.
Gemaaid gras, tafelresten
of organische meststof
toevoegen.
Verluchten door materiaal losser
te maken.
Houtspaanders toevoegen.
Massa omwoelen.
Techniek en biochemie

Techniek en biochemie
In plaats van een composthoop te maken, Compost is klaar wanneer hij
kan je ook compostbakken gebruiken. donker is en naar aarde ruikt.
182

A
aandrijving 136
aanzichten 78
aarding 128
actieve voedingsdriehoek 166
actuatoren 92
adapter 124
afstandmeter 47
afwerkgereedschappen 41
afwerkingstechnieken 63
alpha-sturingen 98
alternatieve centrales 116
aluminium 20, 21, 22, 26, 30
ampère 120
ampèremeter 120
analoog 84, 85
and-poort 86, 88
arduin 33
automatische reset 96
automatische sturingen 98
automatische zekering 127
automatisch stoppen 97
automatiseren 101
B
bacterie(n) 170
bakeliet 36
baken 103
bankhamer 51
bankschroef 50
batterij 122
bedrading 100
beeldverhaal 72
behoefte 17
beitels 41, 52
beschermingsmiddelen 10
beslissingspaneel 93
beton 32, 33
betonmixer 66
betonmolen 66
betonspecie 66
beugelzaag 53
beuk 31
binair 91
binaire code(s) 84, 95
binaire teller 94
binair talstelsel 89, 90
biochemie 166
biogas 116
biogascentrale 116
blikschaar 58
blindklinken 61
blindklinknagel 61
blindklinktang 61
blokwinkelhaak 48
Index
Bluetooth 112, 113
boormachines 41
boren 41, 54
botsingsensor 103
bouten 59
bouwgereedschappen 64
bouwlasers 46
brailleschrift 68
bron 107, 121, 122
brons 20, 21, 27, 29
buigkrachten 158
C
carbon 39
CE-label 129
cement 23, 33
centerpons 42
centerpunt 42
chroom 21, 30
combinatietang 57
communicatie 67
communicatiemiddel 67
composiet(en) 23, 24, 39
composietmaterialen 23, 25
composteren 177, 179
composthopen 179
compostvat 181
compressor 146
condensator 132
connector 101
conserveringsmiddelen 173
constructie 153
constructiemultiplex 37
constructieprincipes 158
constructies 37
constructievormen 159
controlegereedschap 49
controlegereedschappen 41
Controleled 101
criterium/criteria 17, 18, 155
cyclus 96
D
darmwaterpas 49
decimaal 91
decimaal talstelsel 89, 90
decimale teller 110
decoratiemultiplex 37
diepte meten 45
digitaal 84, 85
digitale 45, 47
dikke lijn 77
diode 131
display 95
doorloopschaar 58
183
draaiknop 111
draaizin 141
driehoek 159
drijver 140
drukknop 92, 102, 107
drukknop reset 94
drukknop tellen 94
drukkrachten 157
dubbele isolatie 129
dunne gemengde streeplijn 77
dunne lijn 77
duraluminium 27, 30
duurzaam 31
dynamo 115, 122, 140
E
ecologisch 9, 15
ecologische voetafdruk 15
economisch 9, 15
edele metalen 22
EHBO 12
eik 31
elastomeren 24, 37
elektriciteit 12, 114, 115, 119
elektriciteitsmeterkast 126
elektrische energie 114, 126
elektrische geleidbaarheid
26, 27, 28, 29, 30
elektrische kringloop 119, 130
elektrische signalen 92
elektrische spanning 119
elektrische stroom 120
elektrische stroomkring 121
elektrische weerstand 120
elektrisch schema 73
elektrisch vermogen 120
elektrocutie 129, 133
elektrocutiegevaar 133
elektromagnetische 69
elektromotor 135
els 43
energie 15, 114
energiebronnen 114, 134
energielabel 15
enkelvoudige metalen 21
en-poort 86, 104
E-nummer 173
eps 25
ergonomie 14
ergonomisch 9
ergonomisch werken 14
erts 21
ertsen 20
europese projectiemethode 78
expanded polystyreen 25
Techniek en biochemie

Techniek en biochemie
F
fax 69
fenolformaldehyde 36
fermenteren 172
ferro 22
ferromagnetisch 26, 27, 28,
29, 30
ferrometa(a)l(len) 22, 26
fi guurzaag 53
fi guurzaagmachine 53
fl ipfl op 104, 109
fl owchart 75
fossiele brandstoffen 115
fotovoltaïsche cel 117
freesmachine 41, 55
G
gegevens 83
gegevensverwerking 99
geheugeninvoer 95
geheugenpaneel 95
geheugenselectie 95
geleider(s) 56, 120, 121,
122, 128
gelijkspanning 124
gelijkstroom 122, 131
geluidsensor 108
generator 115, 122
geodriehoek 44
gereedschap 9
gereedschappen 41
gesloten kringloop 123
geurafsluiter 169
gewicht 138
gietijzer 22
gist 171
gistingsproces 172
glas 40
glasvezel 39, 112
goud 22
graniet 33
grenen 32
grind 32, 33
grip 140
groef meten 45
groene stroom 116
grofheid 63
gsm 69
H
hamer(s) 41, 51
handboormachine 55
handschaar 58
hardware 122
HD 36
HDF 38
HDPE 25
hefboom 58, 147
hefboomprincipe 65
hexadecimaal talstelsel 89, 90
hoofdschakelaar 101
hout 20, 23, 31
houtbeitels 52
houtboor 54
houten hamer 51
houtspaanders 38
huisinstallatie 127
hulpmaatlijn 81
hulpmiddel 134
hydraulica 146
hygiënisch 9, 13
I
ICE 13
ijzer 21, 26, 30
ijzererts 21
ijzerhoudende 22
informatie 67, 83
informatietechnologie 67, 83
infrastructuur 152
inox 21, 30
internet 71
internet provider 112
invoer 99
invoergedeelte 99
invoerorganen 83, 92, 102, 107
invoer, verwerking 93
inwendig meten 45
IP-adres 112
IR13 101
isolatie 56
isolator(en) 34, 36, 120
isometrisch 79
K
kalk 33
kapzaag 53
katoen 20, 34
katoenplant 34
katrol 149
keramiek 40
keramische materialen 23, 24,
25, 40
kernenergie 114, 115
ketting 139
keurmerk 129
kilowattuurmeter 120
kinderbeveiliging 129
klauwhamer 51
kleur 26
knabbelschaar 58
knipgereedschappen 41
kniptang 57
kolomboormachine 55
koolstofvezel 39
koper 21, 22, 27, 29, 30
kopererts 21
kopkniptang 57
kortsluiting 127
184
kraspasser 43
kraspen 42
kruisschroevendraaier 59
kruiwagen 65
kunstmatige materialen 23, 35
kunstrubbers 24, 37
kunststof 20, 25, 44, 53, 66
kunststoffen 23, 24, 25
kunststof hamer 51
kunststofplooibank 62
L
ladder van Lansink 177
lamp 92, 101, 110
LAN 112
latex 33
LD 36
LDPE 25
LDR-sensor 103
led 110, 131
leder 23, 32
legering(en) 21, 25, 29, 30
legeringsmateriaal 27
lekstromen 128
lichtsensor 92, 108
lichtsluis 109
lift 138
lijmen 61
lijmkam 65
lijmpistool 61
lijnsoorten 77
logische 93
logische poorten 86
logisch schakelen 92
logistiek 151
logistieke keten 151
lood 21, 22, 28, 30
loofhout 31
luchtweerstand 137
luchtwrijvingskracht 137
M
maakproces 18
maat 80
maataanduiding 80
maatgetal 80
maatlat 44
maatlijn 81
MAC 112
machineklem 50
machines 9
magneetschakelaar 103
marmer 33
massa 138
materia(a)l(en) 19, 26, 28, 29, 60,
66, 156, 158
MDF 38
mechanismen 139
meetgereedschappen 41

meetlat 44
meetlint 46
meranti 32
mergel 33
messing 27, 29
metaal 53, 58
metaalboor 54
metalen 20, 21, 22, 23, 28
meten 45
metselspecie 33
metselverband 164
micro-organisme(n) 170, 172
milieuvriendelijk 15
modem 112
modules 102
montagegereedschappen 41
morse 68
mortelkuip 66
multimeter 47
multiplex 37
N
nand-poort 87
natuurlijke materialen 23
natuurlijke textielmaterialen 23
natuurlijk rubber 23
natuursteen 23, 33
netwerk 112
niet-ijzerhoudende 22
niet-metalen 20, 23, 24
niet-poort 86
niet-verspanende 41
nikkel 21, 30
non-ferrometalen 22, 26
nonius 45
noodnummers 13
normen 80
nor-poort 87
not-poort 86, 88, 104
nylon 35
O
of-poort 86, 104
ohm 120
ohmmeter 120
omwentelingen 141
onrechtstreekse
overbrenging 140
ontvouwing 74
ontwerpproces 18
open kringloop 123
opspangereedschappen 41
or-poort 86, 88
overbelasting 127
overbrengingen 139, 141
overbrengingsmechanismen
139
oxidatiekleur 27, 28
oxideert 27
oxideren 21,
P
PA 35
papier 25, 39
papierformaten 76
parallelschakeling 125
pasdarm 49
passer 42
patroon 73
PC 25
PE 36
perspectief 79
perspectieftekenen 79
PET 25, 36
PF 36
pictogram(men) 10, 72
pijlpunt 81
plaatmateriaal 58
plakspaan 65
plan 73
plattebektang 56
platte schroevendraaier 59
ploftekening 74
plooigereedschappen 41, 62
pneumatiek 146
polyamide 35
polycarbonaat 25
polyesterhars 36
polyetheen 25, 36
polyetheen- tereftalaat 25
polypropeen 25
polystyreen 25
polyvinylchloride 25, 35
poorten 97
popnagel 61
potentiometer 111
potlood 42
PP 25
preventie 177
priem 43
primaire hefboom 147
principeschakelingen 96
printplaat 130
profi elen 161
projectietekenen 78
prototype 17, 18
PS 25
pulsgenerator 94, 106, 111
puntlassen 60
PVC 25, 35
pythagoras 48
R
radio 70
rechtstreekse overbrenging 140
recyclage 25
recycleren 177
rei 64
relais 92, 110
resetknop 101
185
riem 144
riemoverbrenging 144
ringsleutel 59
roest 21
roesten 21
roestvast 30
rolmeter 44
rolweerstand 137
rolwrijvingskracht 137
rondebektang 56
router 112
rubber 33
rugzaag 53
S
satelliet 70
schakelaar(s) 92, 121, 122
schakeling(en) 93, 102
schalen 82
schema 73, 102, 104
schep 65
schets 72
schietlood 49
schimmels 170, 171, 172
schrijftoets 95
schrijnwerkerwinkelhaak 48
schroevendraaier(s) 59
schuifmaat 45
schuifschakelaar 92, 102, 108
schuurlinnen 63
schuurpapier 63
schuurspons 63
secundaire hefboom 148
sensor 103
serieschakeling 125
sifon 169
signaleren 96
simulatie 100
sleutels 59
slip 140
slotketen 97
slot-resetketen 97
sluimerverbruik 15
smelttemperatuur 26, 27, 28
smeltzekering 127
smetkoord 43
snelspantang 50
software 112
soldeerbout 60
soldeertin 21, 30, 60
solderen 30, 56
soortelijke massa 26, 27, 28,
29, 30
spaanplaat 25, 38
spade 65
spanning 102, 119, 125, 126
spanplaten 50
spanschroef 50
staal 20, 21, 22, 26, 30
staalwol 63
Techniek en biochemie

Techniek en biochemie
stappenplan 75
steeksleutel 59
steenboor 54
steenkool 33
stekkerbus(sen) 94, 95
stoommachine 135
streepjescode 175
streeplijn 77
striptang 56
stroom 120, 128
stroomdiagram 75
stroom, elektrische 120
stroomkring 124
stroomschema 75
stroomsterkte 133
sturingsbusjes 101
sturingswagon 102
stuurkring 101, 124
Switch 112
symbo(o)l(en) 25, 73, 102
T
tachymeter 47
talstelsel(s) 89, 90, 91
tandlat 143
tandwiel 142, 143
tandwieloverbrenging 142
tandwiel-tandlatoverbrenging 143
tang(en) 41
technieklokaal 9
technische tekening 67, 74
technisch proces 17, 165
technisch systeem 17, 154
teken- en
aftekengereedschappen 41
tekening 72
telefonie 69
telegraaf 68
telegrafi e 68
tellen 94, 97
tellerdisplay 94
tellerpaneel 94
temperatuursensor 92, 108
temperen 52
tertiaire hefboom 148
textiel 34
theodoliet 46, 47
thermische centrale 115
thermoharder(s) 24, 36
thermoplast(en) 24, 36
thermoplastische 35
tin 22, 28, 30
torsiekrachten 158
transistor 110, 132
transport 134
transportmiddel 65, 134, 150
trekkrachten 157
triplex 25, 37
truweel 64
tv 70
U
uitvoer 93, 99
uitvoergedeelte 99
uitvoerorganen 83, 92, 95, 105
uitwendig meten 45
universeelmeter 47
universele tang 57
UP 36
UTP 112
V
veilig 9
veiligheidspictogrammen 10
veiligheidsvoorschriften 9
verbinden 61
verbindingstechnieken 156, 158
verbrandingsmotor 135
verbruiker 121, 122, 124
verbruikerskring 101
verdeelkast 126
verliesstroomschakelaar 128
vermogen 120
vermogenkring 124
vernissen 63
verpakking 174
verspanende 41
verstelbare sleutel 59
verven 63
vervezelen 38
verwerking 83, 99, 104
verwerkingsgedeelte 83, 99
verwerkingsorganen 109
verzinkboor 54
verzinken 27
vezelplaat 38
vezels 38
vijl 54
vingerplooibank 62
vloeimiddel 60
vochtbeveiliging 129
voeding 107
voedingsgewassen 23, 34
186
voedingsmiddelen 167
voedingsstoffen 167
volger 140
voltmeter 119
voorschriften 80
vorm 156
vouwmeter 46
W
waarheidstabel 88
wachtmodule 105
warmtegeleidbaarheid 26, 27, 28,
29, 30
waterenergie 116
waterkrachtcentrale 116
waterpas 49
waterzuivering 168
waterzuiveringsstation 169
watt 120
weerstand 120, 130, 133
weerstandskrachten 137
werktekening 74
wiel 135
WIFI 112
windenergie 116
winkelhaak 48
wisselspanning 124
wisselstroom 122, 131
wol 34
world wide web 71
wormwieloverbrenging 143
wrijving 141
wrijvingskrachten 137
wrijvingswielen 141
Z
zaagblad 53
zagen 41, 53
zand 23, 32, 33, 40
zekering 127
zekeringkast 126
zetbank 62
zilver 22, 30
zink 21, 22, 27, 29
zoemer 92
zonneboiler 117
zonnecel(len) 33, 117
zonnecollector 117
zonne-energie 116
zonnepaneel 117
zwaartekracht 138, 157