Jaarboek no. 87. 2008/2009 - Koninklijke Maatschappij voor ...

Diligentia 41
Dom genoeg hadden we het artikel waarin we van deze ontdekking gewag maken toegezegd
aan een bevriende collega die een special issue voorbereidde van een tijdschrift dat
wel goed is, maar zeker niet tot de top behoort. Bovendien duurde het productieproces
ook nog eens schandalig lang. Dat de impactfactor van een tijdschrift echter niet alles
zegt, bleek enkele jaren geleden toen ik een brief ontving van het Centrum voor Wetenschaps
en Technologie-Studies van collega Van Raan in Leiden. Zijn instituut had
het nodige telwerk gedaan over de impact van uit Nederland afkomstige wetenschappelijke
publicaties in de periode 1994-1998. Dit telwerk had opgeleverd dat het in 1993
verschenen artikel waarin Colin Brown en ik van deze ontdekking gewag maakten, in
de desbetreffende periode tot de meest geciteerde artikelen behoorde op het gebied van
taalkunde en taalonderzoek. Hij wilde wel eens weten hoe dat kon. Tevens ontvingen
wij na publicatie een enthousiaste brief van ’s werelds meest bekende taalgeleerde,
Noam Chomsky. Vanwaar al die aandacht, zult u zich afvragen? Ik vermoed dat de reden
daarvoor gelegen is in het feit dat het bestaan van afzonderlijke, voor respectievelijk
semantiek en syntaxis gevoelige hersenpotentialen, neurofysiologische ondersteuning
vormde voor de gedachte dat bij lezen en luisteren onderscheid gemaakt moet worden
tussen het opbouwen van een syntactische structuur en het genereren van een
semantische interpretatie. Het betreft hier twee afzonderlijke deelcomponenten van de
menselijke taalvaardigheid. Tevens kan uit deze bevindingen worden afgeleid dat het
samenstel van hersenstructuren dat betrokken is bij syntactische processen niet (volledig)
overlapt met hersengebieden die zich bezighouden met de betekenis van woorden
en zinnen. Hiermee was aangetoond dat een onderscheid dat taalkundigen maken ook
in het brein kan worden teruggevonden.
Ook al maakt ons brein onderscheid tussen syntactische analyse en semantische integratie,
voor de uiteindelijke interpretatie van de uiting is een vorm van samenspraak
tussen deze processen waarschijnlijk. Hoe ziet die samenspraak eruit? Om dat te onderzoeken
combineerde ik semantische en syntactische schendingen in een en hetzelfde
design. De syntactische schending betrof het niet overeenkomen van het grammaticale
geslacht van het lidwoord en het daarop volgend zelfstandig naamwoord (‘Het kapotte
paraplu...'). De semantische schending had te maken met een adjectief dat qua betekenis
niet samengaat met het zelfstandig naamwoord (‘De eerlijke paraplu...'). Tenslotte, en
cruciaal voor de vraagstelling werden beide schendingen gecombineerd (‘Het eerlijke
paraplu...'). Als semantische integratie en syntactische analyse onafhankelijk zijn, dan
zou het ERP-patroon voor de gecombineerde schending een optelsom moeten zijn van
de effecten voor de afzonderlijke semantische en syntactische schending. Dit volgt uit
het door Helmholtz beschreven principe dat elektrische velden in een geleidend medium
optellen bij intersectie. De uitkomst van het experiment was dat de bijdragen van
de semantische N400 en de syntactische P600/SPS niet additief waren. Wat ik vond was
dat een syntactische verwerkingsprobleem het semantische N400-effect doet toenemen.
Omgekeerd heeft het P600/SPS effect geen last van een semantisch integratieprobleem.
Syntactische analyse kan kennelijk plaatsvinden onafhankelijk van het gelijktijdige semantische
integratieproces. Semantische integratie daarentegen wordt beïnvloed door
het syntactische analyseproces.
De taaltuin kent behalve het veelkleurige perk van de meertaligheid en het ontluikende
groen van de taalontwikkeling, ook stukken die er minder goed bijliggen.
Een voorbeeld daarvan is het omgewoelde perk dat getroffen is door het vandalisme
van een hersenberoerte. Het is via dat omgewoelde perk dat mijn wetenschappelijke
belangstelling voor taal en hersenen zich ontwikkelde. Deze begon namelijk met het
verzoek van het Max Planck Instituut om als student-assistent de standaardisering van
de Akense Afasietest voor het Nederlands te organiseren. Hierdoor kwam ik in aanraking
met de diverse reeks van taaluitvalsverschijnselen, die het gevolg kunnen zijn van
een beschadiging van de voor taal relevante hersengebieden. Samen met Tamara Swaab,
Dwalen in de taaltuin