Jaarboek no. 87. 2008/2009 - Koninklijke Maatschappij voor ...

Diligentia 35
Ruim voordat de feitelijke respons gegeven wordt, kan in de hersenpotentialen over
de motorschors reeds de voorbereiding van de respons worden waargenomen. Wat wij
vonden was dat zo’n hersenpotentiaal niet alleen zichtbaar was in het geval dat een
reactie gegeven moest worden (voor woorden beginnend met een b), maar ook voor
woorden waarop niet gereageerd moest worden (de woorden beginnend met een andere
medeklinker). In dat laatste geval werd de voorbereiding van de respons echter na zo’n
40 milliseconden (ms) afgebroken zonder dat een feitelijke respons gegeven werd. De
elektrische hersenactiviteit over de motorschors liet dus zien dat de voorbereiding van
de responsen voor een korte periode (40 ms) gelijk opging voor woorden waarop wel en
woorden waarop niet gereageerd moest worden, maar na die periode alleen nog zichtbaar
was voor de woorden waarop gereageerd moest worden.
Wat kan uit deze resultaten worden afgeleid? Het grammaticale geslacht van een woord
is onderdeel van zijn grammaticale eigenschappen, net zoals de woordklasse (werkwoord,
bijvoeglijk naamwoord, zelfstandig naamwoord, etc.). Op basis van deze grammaticale
informatie kon een respons worden voorbereid. De hersenpotentialen lieten
zien dat dit inderdaad gebeurde. Voor een periode van 40 ms werden ook responsen
voorbereid voor die woorden die met de verkeerde medeklinker begonnen. Daaruit kan
worden afgeleid dat de grammaticale informatie 40 ms eerder beschikbaar was dan de
beginklank van het woord. Immers, pas na die 40 ms kwam informatie beschikbaar
die de motorschors vertelde dat niet alleen de goede maar ook de foute respons werd
voorbereid. Na die 40 ms kon de motorschors de voorbereiding van de foute respons
afbreken.
Hoewel dit een wat kunstmatige situatie lijkt om het spreekproces te bestuderen, is dit
in feite toch niet het geval. Bij spreken gaat het vaak over dingen die we om ons heen
zien. Denk aan het geval van Ursus Horribilis op het Lange Voorhout. Daarbij herkennen
we eerst wat we zien en halen dan de erbij horende woordinformatie uit het geheugen
op. Uiteindelijk worden via die route onze articulatieorganen aangestuurd. Om de
taak in het experiment te kunnen uitvoeren, moet dezelfde route bewandeld worden en
wordt dus van hetzelfde systeem gebruik gemaakt als bij het spreken. Dat wil zeggen, de
route wordt bewandeld tot het moment dat de articulatie begint. Daaraan voorafgaand
moeten de grammaticale eigenschappen van het woord en de klankinformatie worden
opgehaald. Precies dat werd in het experiment gemeten. Op basis van deze resultaten en
ander onderzoek is inmiddels een vrij precies beeld verkregen van het tijdsverloop van
de verschillende deelprocessen die zich afspelen tussen het herkennen van een object,
het activeren van het bijbehorende concept en het uitspreken van de daarbij horende
reeks klanken.
Nu wil het geval dat wij zelden in losse woorden spreken, maar meestal in uitingen die
uit een reeks woorden bestaan. Om welgevormde uitingen te kunnen produceren, moeten
de woorden in een adequaat syntactisch verband worden geplaatst. Dit proces staat
bekend als syntactisch encoderen. Peter Indefrey, Colin Brown en ikzelf wilden weten
welke hersengebieden een cruciale rol spelen bij het proces van syntactisch encoderen.
Om dat te achterhalen deden we een PET-studie, waarbij PET staat voor Positron-Emissie-Tomografie.
In onze studie kregen deelnemers korte filmpjes te zien, waarin simpele
geometrische figuren tegen elkaar botsten. In een zo’n filmpje bijvoorbeeld stootte
een rood vierkant een blauwe ellips weg. Omdat we ten tijde van dit onderzoek in
Nijmegen nog niet over geavanceerde hersenscannings-apparatuur beschikten, deden
we het in Duitsland met Duitse deelnemers. Deze moesten de visuele gebeurtenissen
in hun moedertaal beschrijven. Deelnemers werd in één conditie van het experiment
gevraagd de visuele gebeurtenissen in een volledige, grammaticaal correcte zin weer te
geven (‘Das rote Viereck stöβt die blaue Ellipse weg.'). In een andere conditie beschreven
Dwalen in de taaltuin