Jaarboek no. 87. 2008/2009 - Koninklijke Maatschappij voor ...

34 Diligentia
beer met de b-klank begint, maar ook dat het woord beer een bepaald grammaticaal
geslacht heeft. Het is de beer en daarom een grote beer. Dit in tegenstelling tot onzijdige
woorden zoals huis. Het is het huis en een groot huis en niet een grote huis. Al deze kennis
moet u razendsnel uit uw geheugen hebben opgehaald alvorens u ‘een grote beer' kunt
roepen. Deze ophaalprocessen en hun tijdsverloop staan de laatste jaren volop in de
belangstelling van taalpsychologen.
Miranda van Turennout, Colin Brown en ik bedachten dat we dit tijdsverloop op een geheel
nieuwe wijze zouden kunnen bestuderen, en wel door gebruik te maken van het registreren
van elektrische hersenactiviteit. In ons onderzoek registreerden we hersenpotentialen
over de motorschors. Dat is het deel van de hersenen dat bij de voorbereiding
en uitvoering van bewegingen betrokken is. De daar gemeten hersenpotentialen zijn
afgeleid van de elektrische activiteit van de hersenen, die voor de informatieoverdracht
in ons brein zorg draagt. Als informatie in het brein beschikbaar komt die gebruikt kan
worden om een respons (bijvoorbeeld het drukken op een knop) voor te bereiden, wordt
die onmiddellijk doorgeseind naar de motorschors. In het Nederlands zouden we deze
gemeten hersenactiviteit kunnen omschrijven als de ‘het-is-zover’ potentiaal. Van dat
gegeven maakten we gebruik om te achterhalen op welk moment verschillende vormen
van kennis over woorden beschikbaar komen.
Van een hele reeks experimenten zal ik hier als voorbeeld onze proef beschrijven die in
1998 in Science verscheen. Daarbij ging het om de vraag hoeveel eerder de grammaticale
informatie over woorden beschikbaar is dan hun klankpatroon. Om dit te achterhalen
werden plaatjes van objecten aan proefpersonen aangeboden. De proefpersonen
moesten de namen van die plaatjes uit het geheugen ophalen. In sommige gevallen
waren dat onzijdige woorden (bijvoorbeeld het schaap), in andere gevallen waren dit
woorden met het grammaticale geslacht voor vrouwelijke en mannelijke woorden (bijvoorbeeld
de schoen). Bij het-woorden moesten de proefpersonen met de ene hand op
een knop drukken, bij de-woorden met de andere hand. Maar, en dit was het cruciale
aspect van het experiment, proefpersonen mochten alleen met een van de handen op
de knoppen drukken als het woord met een bepaalde medeklinker begon (bijvoorbeeld
met de b), en niet als het woord met een andere medeklinker begon (zie figuur 1).
Figuur 1. Voorbeelden van de plaatjes in het onderzoek naar het tijdsverloop van spreken.
De namen van de bovenste plaatjes beginnen met een /b/. Daarop moet worden gereageerd
(go). De onderste plaatjes beginnen met een /s/. Daarop mocht geen respons gegeven worden.
Bij de-woorden beginnend met een /b/ werd met de linker hand gereageerd, bij het-woorden
beginnend met een /b/ met de rechter hand. Rechts: Voor een periode van 40 milliseconden
gaat de ‘het-is-zover’ potentiaal voor de no go-items samen op met die voor de go-items.
Dwalen in de taaltuin