Jaarboek no. 87. 2008/2009 - Koninklijke Maatschappij voor ...

DWALEN IN DE TAALTUIN
HET SPREKENDE BREIN: OVER TAAL EN HERSENEN
door
Prof. dr. P. Hagoort
Donders Centrum voor Cognitieve Neuroimaging, Radboud Universiteit, Nijmegen,
en Max Planck Instituut voor Psycholinguistiek, Nijmegen
Als ik bij een gelegenheid als deze zou moeten samenvatten waaraan ik tot op heden
mijn intellectuele vreugde ontleend heb, dan laat zich dat het best omschrijven als
‘dwalen in de taaltuin'. In mijn vrije tijd mag ik graag wat in de taaltuin rondlopen en er
in spelen. Als onderzoeker stel ik mij de vraag: Wat maakt de taaltuin mogelijk? Hoewel
genetisch onderzoek heeft vastgesteld dat de mens meer dan 98% van zijn genetisch
materiaal deelt met chimpansee en bonobo, en ofschoon uit neurowetenschappelijk
onderzoek bekend is dat de hersenstructuren en -functies van mens en hogere zoogdieren
belangrijke gelijkenissen vertonen, beschikt desalniettemin alleen homo sapiens
over een communicatiesysteem met de complexiteit van natuurlijke talen. Wat zou onze
cultuur zijn zonder taal? Hoe ons denken? Wie het geheim van de mens wil ontraadselen,
moet bij de taal te rade gaan. Wie het geheim van de taal wil doorgronden, zal ook
naar het menselijk brein moeten kijken.
Maar alvorens het brein te verkennen, moet ik u iets over ons taalvermogen vertellen.
Kinderen besteden in de eerste jaren van hun leven veel van hun energie aan het ontwikkelen
van de taalvaardigheid. Maar als die eenmaal verworven is en niet beschadigd
raakt, gaat het verder automatisch; dat wil zeggen met een groot gemak en een verbijsterende
snelheid. Een doorsnee spreker praat met een snelheid van zo’n 2 tot 3 woorden
per seconde. Daarbij moeten de juiste woorden uit het geheugen worden opgehaald.
In het woordgeheugen is bij een volwassene kennis over naar schatting zo’n 40.000 tot
60.000 woorden opgeslagen. Deze kennis behelst de klank van de woorden, wat ze betekenen,
maar ook hun grammaticale eigenschappen. Koe is een zelfstandig naamwoord,
maar loeien is een werkwoord. Dit maakt dat De koe loeit gezegd kan worden, maar
De loei koet niet. Al die kennis moet de spreker razendsnel uit zijn geheugen ophalen
en bovendien nog eens zo’n 100 spieren gecoördineerd aansturen om de opgehaalde
woordklanken uiteindelijk te kunnen articuleren. Wat voor informatie zoal uit het geheugen
moet worden opgehaald is inmiddels vrij aardig in kaart gebracht. Veel minder
is bekend over de precieze temporele orkestratie van de ophaal- en uitvoerprocessen.
Laten we ter illustratie het volgende scenario eens onder de loep nemen. Gesteld, na het
verlaten van Diligentia ziet u tot uw schrik een exemplaar van de soort Ursus Horribilis
over het Lange Voorhout lopen. Verschillende reacties zijn mogelijk, waaronder snel
weglopen. Maar ook zou u kunnen roepen: ‘een grote beer'. Deze reactie is in het kader
van het spreekproces de meest interessante. Wat vindt plaats tussen het herkennen van
de beer en het uitroepen van het woord beer? Allerlei informatie moet worden opgehaald
uit het geheugen om deze uitroep tot stand te brengen. Daaronder dat het woord
Natuurkundige Voordrachten Nieuwe reeks 87. Lezing gehouden voor de Koninklijke
Maatschappij voor Natuurkunde ‘Diligentia’ te ’s-Gravenhage op 6 oktober 2008.
Dwalen in de taaltuin