Jaarboek no. 87. 2008/2009 - Koninklijke Maatschappij voor ...

28 Diligentia
Een van de meest bijzondere nevels is wel de Kattenoog- nevel. Het centrale deel toont
een soort dubbele helix (links). Maar een langere opname laat zien dat daaromheen een
serie concentrische gasbollen zitten. Een opname in het infrarood tenslotte laat zien dat
het geheel omgeven is door een veel grotere grillige nevel. Als we bedenken dat het gas dat
het verste weg is van de ster het eerste is uitgestoten, dan moeten we concluderen dat de
ster heel lang geleden al veel gas heeft uitgestoten dat nu de grillige nevel vormt. Daarna
was er een periode waarbij de ster keurig ronde gasbollen uitstootte en tenslotte is er iets
merkwaardigs gebeurd waardoor de laatste uitgestoten gassen een soort dubbele helix
vormde. De oorzaak van al deze opeenvolgende fasen is niet bekend. Men vermoedt dat
de ster misschien een dubbelster is waarbij de begeleider de richting van de gasstromen
beïnvloedde. Of heeft de ster misschien een sterk magneetveld dat een rol speelde?
Botsende melkwegstelsels
Melkwegstelsels zijn enorme verzamelingen van sterren en van gas wolken. Ze hebben
vaak de vorm van een platte pannenkoek waarin de sterren en de gaswolken in spiraalarmen
geconcentreerd zijn. Ons eigen melkwegstelsel is zo’n ‘spiraalstelsel’. Het heeft
een diameter van ongeveer 100 000 lichtjaar en een dikte van slechts 3000 lichtjaar. Het
bevat ongeveer 100 miljard sterren. De zon, een van die sterren, bevindt zich een beetje
aan de buitenkant van de schijf, zo’n 25 000 lichtjaar uit het centrum. Behalve sterren
bevatten melkwegstelsels ook veel reuzen gaswolken die sterren kunnen vormen (zie de
eerste paragraaf van dit artikel: De geboorte van sterren). Niet alle melkwegstelsels zijn
spiraalstelsels. Er zijn veel soorten: platte stelsels met spiralen, platte stelsels met de sterren
geconcentreerd in een soort rechte balk die door het midden loopt, min of meer ronde,
d.w.z. niet afgeplatte stelsels, en dan zijn er nog de kleinere stelsels met een onregelmatige
structuur. Zie figuur 7.
Fig. 7. Links: verschillende typen melkwegstelsels. Rechts: een cluster van melkwegstelsels
Melkwegstelsels (of sterrenstelsels) komen vaak in groepen voor: zgn. clusters van honderden
tot vele duizenden stelsels, die met snelheden van een paar honderd km/s door
elkaar krioelen. Daarom ondergaan ze vaak botsingen of bijna-botsingen. Soms komen
ze zo dicht bij elkaar dat ze door hun onderlinge zwaartekrachtsaantrekking aan elkaar
verbonden blijven en uiteindelijk samensmelten.
De HST heeft fantastisch mooie opnames gemaakt van botsende melkwegstelsels. Figuur
8 toont de ‘muizenstelsels’ die 40 miljoen jaar geleden een bijna-botsing hadden. Figuur
8 toont rechts de ‘Vogelkop’-nevel. Hier gaat het om twee stelsels, de een midden op de
foto en de ander nog net met een deel in het rechteronderhoekje te zien. De stelsels zijn
Het nieuwe heelal: ontdekkingen van de Hubble Ruimte Telescoop