Jaarboek no. 87. 2008/2009 - Koninklijke Maatschappij voor ...

26 Diligentia
draaien ze allemaal in dezelfde richting en hetzelfde vlak om de zon.
De HST heeft dit scenario op een prachtige manier bevestigd. In het centrale deel van de
Orion- nevel, een bekend stervorminggebied, vond men een aantal kleine witte vlekjes,
soms met een soort staartje eraan. In figuur 3a zijn een aantal ervan uitvergroot. We zien
een soort schijfje met soms een heldere punt erin. Die heldere punt is een heel jonge
ster, minder dan een miljoen jaar oud. Tegen een heldere achtergrond (rechts) zien we de
schijfjes donker maar tegen een donkere achtergrond zien we ze licht (links). Men noemt
die ‘proplyds’, een samentrekking van ‘Proto-Planetary Discs’. Het blijkt dat de schijfjes
ongeveer tien maal zo groot zijn als ons planetenstelsel en voldoende materie bevatten
om daaruit een aantal planeten te vormen. Hiermee zien we dus het eerste stadium van de
mogelijke vorming van een planetenstelsel.
Het meest bijzondere is echter het aantal proplyds dat men heeft ontdekt. In het centrale
deel van de Orion-nevel blijkt de helft! van de heel jonge sterren omgeven te zijn door een
proplyd. Dat is veel meer dan men had verwacht. Het betekent dat ruwweg de helft van de
sterren wel eens een planeet of een planeten stelsel zou kunnen hebben!
De laatste ademzucht van sterren
Figuur 4. Proplyds in de Orion-nevel. Links: Prolyds
= gas- en stofschijven rondom heel jonge sterren,
eerst fase van vorming van planetenstelsel.
Onder: Model voor het ontstaan van planetenstelsels
Zware sterren, meer dan 8 keer zo zwaar als de zon, ontploffen aan het eind van hun leven
als zgn. supernova, waarbij ze al hun gas met een snelheid van 10000 km/s de ruimte in
slingeren. Maar de lichtere sterren, en dat zijn verreweg de meeste, doen het rustiger aan.
Zij stoten tegen het eind van hun leven hun buitenlagen af met een snelheid van ongeveer
10 km/s. De zon zal dat ook doen over 4 miljard jaar. Dat komt omdat die sterren vlak
voor hun einde gaan opzwellen en rode superreuzen worden. Rode superreuzen pulseren:
ze zetten uit en krimpen in met een regelmaat van ongeveer een paar maanden tot een
paar jaar. Elke keer als ze uitzetten, verliezen ze wat materie; dat is gas van de buitenste
lagen dat de ruimte in vliegt. Na een honderdduizend jaar heeft de ster zo bijna al zijn gas
uitgestoten. Alleen de ‘pit’ van de ster blijft over, een zgn. witte dwerg. Na een tienduizend
jaar of zo zien we het uitgestoten gas als een prachtige nevel om de ster heen zitten. We
noemen dat ‘ringnevels’. (Vaak ‘planetaire nevels’ genoemd maar dat is een foute naam: ze
hebben niets met planeten te maken.)
Het nieuwe heelal: ontdekkingen van de Hubble Ruimte Telescoop