Jaarboek no. 87. 2008/2009 - Koninklijke Maatschappij voor ...

Diligentia 25
om duizenden sterren van te maken. (De opname toont alleen de binnenste helft van de
totale wolk). De buitendelen van de wolk zijn koud. Een deel van het koude gas, van ca. 10
à 100 K = -263 à -173 C, is daar gecondenseerd tot minuscule stofkorreltjes, voornamelijk
koolstofrijke (roet) of siliciumrijke (zand) korrels. Die zenden geen zichtbaar licht uit en
daarom zijn de buitendelen van de wolk donker op de foto. De binnendelen zijn helder.
Daar hebben zich reeds de eerste sterren gevormd en hun intense straling heeft de stofdeeltjes
daar afgebroken tot atomen en die tot lichten gebracht. In het midden zien we
nog een paar donkere ‘stoffige’ kolommen die naar het centrum gericht zijn. In figuur 2b
zijn die uitvergroot. (Dit is misschien wel de bekendste HST opname!) De linker kolom is
ca. 3 lj lang en 1 lj breed. Er zit genoeg gas en stof in om een honderdtal sterren van te
maken. De top van de kolom is helder: die wordt beschenen door de heldere sterren die in
het midden al gevormd zijn. Waarom wijzen de kolommen naar het centrum? Dat is geen
toeval maar het gevolg van ‘kosmische erosie’. Toen de eerste sterren gevormd waren was
de rest van de wolk nog koud en stoffig. De straling van de sterren verhitte het stof tot een
temperatuur van boven de 1000 graden, waarbij stof gaat verdampen en overgaat in gas. Zo
ontstaat er in de grotendeels koude wolk eerst een holte van heet gas. Dat is het lichte
diffuse gas in het midden van de Adelaar-nevel. Maar de stofwolk is niet overal homogeen
en bevat ‘klonters’. Het afbreken van die klonters gaat langzamer dan de afbraak van het
stof eromheen.
Zo is na een tijd het meeste stof afgebroken en omgezet tot gas behalve de klonters en
het stof achter de klonters omdat het sterlicht daar niet kan komen. Gevolg: klonterige
stofgebieden resulteren in kolommen die wijzen naar het centrum van het gebied waar de
meeste sterren zitten!
Figuur 3. Monument Valley.
Kolommen van gesteente zijn
het gevolg van erosie van
afwisselende harde en zachte
lagen.
We kunnen het vergelijken met erosie kolommen op aarde, bijv. in Monument Valley in de
V.S. (zie figuur 3). Daar heeft de aarde in het verre verleden lagen van verschillende hardheid
gevormd. Wat gebeurt er als een harde laag boven op een zachte ligt? Door erosie ten
gevolge van wind, water en zonnestraling wordt de harde bovenlaag langzaam afgebroken.
Als die laag overal even dik zou zijn, dan wordt hij in zijn geheel langzaam weg geërodeerd.
Als hij weg is wordt de zachte laag daaronder in hoog tempo afgebroken door erosie tot
op de volgende harde laag. Maar als de harde bovenlaag plekken bevat waar het gesteente
wat dikker of harder is, dan is die harde plek nog niet afgebroken terwijl eromheen de
zachtere lagen al weg zijn. Zo ontstaan zuilen met bovenop een restant van een harde laag.
De geboorte van planetenstelsels: Proplyds!
De aarde is een van de negen planeten in ons zonnestelsel. Die planeten draaien allemaal
rondjes om de zon in ongeveer hetzelfde platte vlak. Men vermoedde al dat zo’n planetenstelsel
het gevolg is van de snelle draaiing van de subwolk waaruit de zon ontstond. Door
de centrifugale kracht komt bij het samentrekken van de wolk niet al het gas in de ster
terecht, maar blijft een deel daarvan rondom de ster draaien. Zo was de zon in zijn vroege
jeugd dus omgeven door een roterende gasschijf. Het gas in die schijf is langzamerhand
ook gaan klonteren en die klonters hebben zich samengetrokken door hun eigen zwaartekracht.
Dat zijn dan de planeten geworden. Omdat ze uit een roterende schijf ontstonden,
Het nieuwe heelal: ontdekkingen van de Hubble Ruimte Telescoop