Hoe verkrijgt een kunstwerk betekenis (deel 1): Soorten ... - KABK

Hoe verkrijgt een kunstwerk betekenis? (deel 1)
Soorten betekenis
1. Hoe interpreteren?
Pictionary
Eenduidigheid
2. Opgelegde betekenis
Een paar vaktermen
Iconografie
Allegorie
Metafoor
Emblematiek
3. Subjectieve en onbewuste betekenis
Interpretatie van expressie
Psychologische theorieën
4. Betekenislagen
Dubbelzinnigheid
De mening van de kunstenaar
‘Triggers’ en begriploos begrijpen
Eén betekenis of verschillende
Semiotiek
5. Samenvatting
6. Verder lezen
- 1 -

1. Hoe interpreteren?
Kunstwerken kun je interpreteren. Dat betekent dat er een omzetting plaatsvindt: een
vertaling van de ene uitdrukkingsvorm in de andere. Als we spreken van een vertaling,
veronderstellen we, dat er in ieder kunstwerk iets taligs zit, iets wat zich leent om
vertaald te worden. En dat veronderstelt weer, dat er zoiets moet bestaan als een ‘taal
van de kunst’. Of misschien zelfs, dat er sprake is van verschillende ‘kunst-talen’. Als dat
zo is, hoe zouden die kunst-talen dan in elkaar zitten? Hoe werken ze? Hoe is het
mogelijk is dat een beschouwer begrijpt wat er met een kunstwerk gezegd of bedoeld is?
Pictionary
Als je wel eens het spelletje Pictionary
hebt gespeeld, dan weet je, dat het
grootste deel van het vermaak eruit
bestaat, dat de ene speler een plaatje
tekent dat door de andere spelers
volkomen verkeerd wordt begrepen. Hoe
complexer de tekening, hoe groter de
verwarring. Spelers die erin slagen hun
onderwerpen te reduceren tot een
simpel icoontje winnen het spel in het
algemeen. Hoe simpeler, des te begrijpelijker; hoe complexer, des te moeilijker.
Bij Pictionary gaat het erom een woord te raden via een tekening. Dat is het spelletje,
het tijdverdrijf. Maar als je geen tijd te verdrijven hebt? Dan is het natuurlijk veel
simpeler om gewoon woorden te gebruiken, als je iets te zeggen hebt.
Alleen: woorden kennen hetzelfde probleem: ook woorden kunnen onduidelijk zijn. Hoe
moeilijk is het niet om iets duidelijk en ondubbelzinnig uit te leggen?
Eenduidigheid
Als je iets heel specifieks te vertellen hebt, heb je een uitdrukkingsvorm nodig die zo
simpel en ondubbelzinnig mogelijk is. Denk aan het formuleren van een wet: juristen
moeten een regel zo eenduidig als het maar kan formuleren, om iedere verwarring te
voorkomen. Exacte wetenschappers moeten in hun wetenschappelijke verklaringen geen
enkele ruimte laten voor andere theorieën, anders heb je er niets aan. Wetgevers en
wetenschappers en maken daarom doorlopend gebruik van afspraken en definities om
verwarring te voorkomen. Wanneer er zo’n definitie voorhanden is, kan die definitie
worden gereduceerd tot een simpele symbolische weergave. Het symbool is, letterlijk,
een samenballing van begrip, of een complex van begrippen, waarmee simpel en eenduidig
een specifieke betekenis kan worden opgeroepen.
Werkt het in de kunst net als in de wetenschap? Kun je door middel van symboliek in een
schilderij een betekenis weergeven? Het antwoord op die vraag is geen simpel ‘ja’ of
‘nee’. In de wereld van de kunst kom je zowel vergelijkbare manieren van
informatieoverdracht tegen, waarin net als in de wetenschap door middel van symbolen
complexe begrippen worden aangeduid, als totaal onvergelijkbare.
In dit eerste hoofdstuk over de vraag hoe kunstwerken betekenis krijgen, bekijken we
eerst een aantal factoren bekijken, die het interpreteren van een kunstwerk mogelijk
maken, en daarna een aantal, die het interpreteren ingewikkeld en ongewis maken.
- 2 -

2. Opgelegde betekenis
Sommige kunst heeft een makkelijk op te sporen, welbewust opgelegde betekenis. Dat is
bijvoorbeeld het geval met Middeleeuwse schilderijen. Die kunnen wij begrijpen, omdat
ze zijn opgebouwd uit eenvoudig herkenbare symbolen. Als je een vrouw met een blauwe
jurk ziet, en bij haar staat een vaas met witte lelies, dan weet je: dat is Maria, de
moeder Gods. En als je goed bent ingewijd, weet je dat die witte lelies weer symbool
staan voor haar maagdelijkheid, en de blauwe jurk voor haar hemelsheid.
Een paar vaktermen
Iconografie
Omdat wij op de hoogte zijn van de
Middeleeuwse conventies, kunnen wij de
voorstellingen op Middeleeuwse
schilderijen begrijpen en interpreteren.
Kunsthistorici noemen dat geheel van
conventies de ‘Middeleeuwse
iconografie’. Het woord iconografie
betekent oorspronkelijk
‘beeldbeschrijving’, en verwijst naar de
kunsthistorische discipline die zich
bezighoudt met het inventariseren en
onderzoeken van beeldelementen in de
kunst van bepaalde periodes, stromingen
of genres. Het woord is geleidelijk aan
synomiem geworden met het begrip
‘beeldtaal’.
Allegorie
Wanneer er, zoals in de Middeleeuwen,
gebruik wordt gemaakt van vaste
beeldmiddelen, met een vaste betekenis,
- 3 -
dan kan men net als in de wetenschap
complexe voorstellingen creëren,
waarmee evenzo complexe betekenissen
worden verbeeld. Wanneer elk
beeldelement symbolische betekenis
heeft, spreekt men van allegorieën. en
het spreekt vanzelf dat heel veel
Middeleeuwse kunstwerken zo’n
allegorisch karakter hebben, waarvan we
de betekenis heel precies kunnen
ontrafelen.
Metafoor
Een metafoor is een gangbare manier
van betekenisoverdracht, waarbij
gebruik wordt gemaakt van een
gelijkenis. In een metafoor wordt een
begrip verhelderd met behulp van een
ander begrip. Denk aan uitdrukkingen
als: ‘De kameel is het schip van de
woestijn’. Metaforen komen veel voor in
taal, maar ook in kunstwerken.
Emblematiek
In de 17 e eeuw maakten de Nederlandse schilders gebruik van zogenaamde ‘emblemata-boeken’. Dat
waren voorbeeldboeken, waarin precies stond beschreven hoe je een betekenisvol schilderij kon
maken. In het onderstaande voorbeeld zie je links een pagina uit een emblemata-boek, waarin bij
een plaatje van een roker uitgelegd wordt dat roken een nieuwigheid is (we zitten in de 17 e eeuw!),
die niks goeds betekent, zoals de meeste nieuwigheden niets goeds betekenen (!). In het
rechterschilderij van Jan Steen zie je dezelfde roker zitten in een van Steens spreekwoordelijke
huishoudens. Het roken symboliseert verloedering

3. Subjectieve en onbewuste betekenis
Interpretatie van expressie
Het gebruik van symbolen is een heel handige manier om betekenis over te dragen.
Voorwaarde is echter wel, dat de ontvanger van de symbolische boodschap ingewijd is in
de betekenis van de symbolen. Maar, zo kan je tegenwerpen, is het echt noodzakelijk om
ingewijd te zijn in de betekenis van symbolen om de betekenis van een kunstwerk op te
pikken? Het is toch heel gebruikelijk, om kunst op een intuïtieve of gevoelsmatige manier
te interpreteren? Zijn wij niet juist gewend om kunstwerken te interpreteren aan de
hand van de wijze waarop het kunstwerk spreekt tot ons gevoel?
Inderdaad is het een uiterst gangbare en algemeen aanvaarde praktijk om de
expressiviteit van kunstwerken op ons in te laten werken, en zo een gevoelsmatig
betekenisniveau te ontsluiten. Het probleem met expressiviteit als vertaalsleutel is
echter, dat gevoel een subjectieve kwestie is. Een aangezien subjectief betekent:
persoonlijk, niet algemeen – hoe kun je dan toch weten of die subjectieve interpretatie
ook nog enige algemene geldigheid zou kunnen hebben? Of moet je concluderen dat
interpretatie van kunst, zeker als er geen sprake lijkt te zijn van duidelijk opgelegde
symboliek, uiteindelijk altijd een persoonlijke kwestie is, waaraan geen rechten ontleend
kunnen worden? Over die vraag lopen de meningen sterk uiteen.
Psychologische theorieën
Sommige denkers betwisten dat een subjectieve interpretatie ook alleen maar
subjectief is. Met name in de psychologische wetenschap is veel onderzoek gedaan naar
en gespeculeerd over meer algemene gevoelsmatige werkingen van kunstwerken. Sigmund
Freud, bijvoorbeeld, dacht dat de emotionele werkzaamheid van alle symbolen kon
worden herleid tot seksuele driften. In zijn optiek kun je een Middeleeuws Mariaschilderij
opvatten als een uitdrukking van de opwinding die een jong, maagdelijk meisje
bij mannen opwekt, en de verering van de Maagd zou je dan kunnen opvatten als een
veredelde, ‘gesublimeerde’ vorm van ordinaire versierpogingen. Freuds interpretatie van
kunst als een soort verknipte vorm van seksuele toespelingen heeft een hele reeks
ontluisterende analyses van beroemde kunstwerken tot gevolg gehad, die even
fascinerend als omstreden zijn. Het debat duurt voort tot op de dag van vandaag.
Een andere welbekende theorie over onbewuste, onder de oppervlakte verborgen
betekenissen in kunstwerken is ontwikkeld door Carl Jung. Die kwam op de gedachte, dat
de menselijke psyche een gebied van onbewuste kennis omvat, dat ons als mensen
aanstuurt en ons in staat stelt om woordloos te communiceren. In uitingen van alle
culturen in alle tijden herkende Jung motieven die zich telkens herhalen. Hij
interpreteerde deze als de ‘archetypische’ uitingen van het ‘collectief onbewuste’. Het
‘archetype’ is volgens Jung de onbewuste, diep in de mens verankerde drift die deze
uitingen veroorzaakt. Zo heeft ons Middeleeuwse Maria-schilderij heeft volgens Jung
geen andere betekenis dan een oud-Egyptisch Isis-beeld, of een polynesisch beeld van
een moedergodin.
Hoewel de theorieën van Freud en Jung enorme invloed hebben uitgeoefend op de
beschouwing en interpretatie van kunstwerken, zijn hun denkbeelden ook buitengewoon
omstreden, vanwege het hoog speculatieve gehalte ervan. Maar, nog steeds is er een
omvangrijke groep kunstexegeten, die probeert via gevoel en intuïtie vastomlijnde,
onbewuste betekenissen van kunstwerken bewust te maken.
- 4 -

4. Betekenislagen
Dubbelzinnigheid
Opgelegde symboliek ‘werkt’ alleen wanneer een symbool wordt gehanteerd binnen een
kader van afspraken, definities en conventies. Bovendien moet het symbool helder en
eenvoudig zijn, wil het geen verwarring scheppen. In het verleden was daarom het
kunstonderwijs voor een niet onaanzienlijk deel erop gericht om kunstenaars te leren hoe
zij symbolen moesten gebruiken zodat een specifieke betekenis van hun werk afleesbaar
werd. Dubbelzinnigheid in kunstwerken stond niet hoog in aanzien. Dat is tegenwoordig
wel anders. In de hedendaagse kunstwereld is het streven naar eenduidigheid in de
beeldtaal zo niet verdwenen, dan toch in elk geval veel minder duidelijk aanwezig. Veel
kunstenaars maken tegenwoordig juist graag gebruik van het feit dat een kunstwerk op
verschillende manieren kan worden opgevat.
Neem Andy Warhols bekende serie zeefdrukken van de Elektrische Stoel. Centraal staat
een foto van een executieapparaat dat bij iedereen akelige associaties oproept. Maar
Warhol maakt daar een mooi, decoratief plaatje van, dat hij repeteert alsof het om een
behangetje gaat. Die dubbelzinnigheid kun interpreteren. Je kunt je afvragen: wat zou
daarmee bedoeld zijn? En dan kun je bijvoorbeeld bedenken, dat de elektrische stoel een
soort symbool is voor Amerika, en dat Amerika vaak wordt gezien als een soort ideale
staat, waar iedere burger The American Dream kan beleven. De elektrische stoel is als
het ware de andere kant van de medaille van de Amerikaanse droom. En de decoratieve
neutraliteit waarmee die elektrische stoel wordt afgebeeld door Andy Warhol, zou je
kunnen interpreteren als een verbeelding van de onverschilligheid waarmee Amerikanen
over de doodstraf nadedenken.
Maar hoe kun je nou zeker weten of die interpretatie klopt?
De mening van de kunstenaar
Als je niet zeker bent van de betekenis van
een kunstwerk, omdat de symbolen
dubbelzinnig zijn of omdat het om een
gevoelsmatige interpretatie gaat, kun je
natuurlijk bij de maker zelf te rade gaan. En
dat gebeurt dan ook veelvuldig. In interviews
in kranten, op de radio en in
televisieprogramma’s worden kunstenaars
eindeloos doorgezaagd over hun opvattingen
en bedoelingen. En als de kunstenaar dood is,
proberen kunsthistorici documenten te
achterhalen, waarin de kunstenaar zich uitlaat
over de betekenis van zijn kunstwerken.
Dat eindeloze gevraag naar de bedoelingen
van een kunstenaar heeft natuurlijk ook iets
vreemds. Als wat de kunstenaar in een
interview over zijn werk zegt doorslaggevend
is voor de interpretatie, waarom zou hij dan
de moeite moeten nemen om zich in
kunstwerken uit te drukken?
- 5 -
‘Triggers’ en begriploos begrijpen
Sommige kunstenaars gebruiken hun
kunstwerken als een trigger. Ze proberen de
aandacht te trekken met iets intrigerends,
en maken vervolgens van die aandacht
gebruik om via een ander medium hun zegje
te doen. Andere kunstenaars hebben daar
juist weer een enorme hekel aan. Die
drukken zich uit via een artistiek medium,
omdat ze het gevoel hebben dat ze dat ook
alleen maar via dat ene medium kunnen
doen. Zulke kunstenaars gedragen zich in
interviews nukkig en boos. Ze gaan er
vanuit, dat niet ieder begrijpen
verstandelijk is. Dat niet ieder begrip kan
worden vertaald in woorden. Dat er ook
zoiets bestaat als een ‘begriploos verstaan’.
Aanhangers van het begriploze verstaan
wekken op hun beurt weer vaak de ergernis
van degenen die juist veel en graag over
kunst praten. Die verwijten, de ‘begriploze
begrijpers’ dat ze veel te vrijblijvend en
dweperig met kunst omgaan.

Eén betekenis of verschillende?
Nog een heel andere kwestie is, of de kunstenaar het alleenrecht heeft op de uitleg van
zijn kunstwerk. Een kunstenaar kan van alles bedoelen met zijn kunstwerken, maar zijn
kunstwerken hoeven niet noodzakelijk zo begrepen te worden.
Neem de ‘Zonnebloemen’ van Vincent van Gogh. Die werden geschilderd als een leuke
versiering voor het huisje dat hij samen met Paul Gauguin in de Franse Provence had
gehuurd. Een fleurig kadootje voor zijn vriend dus, en geen koopwaar. Wat zou Van Gogh
er van hebben gevonden dat zijn Zonnebloemen een eeuw later voor 52 miljoen dollar
werden verkocht aan een Japanse verzamelaar? Wat hij er ook van gevonden zou hebben,
de Zonnebloemen hebben door die transactie tegenwoordig een heel andere betekenis
gekregen dan die Van Gogh er zelf aan gaf. Ze staan nu vooral symbool voor de financiële
excessen in de kunsthandel en voor de onbegrepen genialiteit van een kunstenaar.
kadootje financieel exces onbegrepen genialiteit
Een kunstwerk kan al naar gelang de context waarin het beschouwd wordt, van betekenis
verschillen. In een kunstwerk kunnen op die manier vele, zo niet talloze betekenislagen
aanwezig zijn, en het is niet uitgesloten dat die betekenissen met elkaar conflicteren.
Semiotiek
Samenvattend:
• Je kunt verschil kunt maken tussen opgelegde interpretaties en gevoelsmatige
interpretaties.
• Daarnaast kunnen in een kunstwerk vele verschillende betekenislagen aanwezig
zijn; het hangt er maar vanaf vanuit welke hoek je een kunstwerk beschouwt wat
het betekent.
• Er valt te twisten over de vraag wie er eigenlijk het laatste woord heeft over de
betekenis van een kunstwerk – de maker of de interpreet?
In de loop van de 20 ste eeuw heeft zich vanuit het besef, dat er zulke verschillen
bestaan, een speciale tak van kunstinterpretatie ontwikkeld, die zich baseert op de half
filosofische, half wetenschappelijke werkwijze van de semiotiek.
De semiotiek heeft als uitgangspunt, dat alle menselijke uitingen kunnen worden opgevat
als het uitwisselen van tekens, precies zoals dat gebeurt in een gesproken of geschreven
taal. Semiotiek is de systematische bestudering van tekens en de wijze waarop wij
tekens interpreteren. Semiotici gaan ervan uit dat een kunstwerk een teken is, of een
complex van tekens. Die tekens vertonen altijd een structuur, en door middel van die
- 6 -

structuur is het niet alleen mogelijk om betekenis over te dragen, maar ook om
betekenissen te verheimelijken of mensen te indoctrineren.
In het tweede deel van dit hoofdstuk over kunst en betekenis zullen we uitgebreid
ingaan op de wijze waarop semiotici kunst als tekensysteem interpreteren.
5. Samenvatting
Als kunst geïnterpreteerd kan worden, veronderstelt dit dat kunst iets van een taal
heeft. Hoe die taal in elkaar zit, is vervolgens de vraag. Het blijkt dat er talrijke
manieren bestaan om de betekenis van een kunstwerk te achterhalen.
Allereerst zijn er wat je kunt noemen ‘eenduidige symbolen’: elementen waarvan de
opgelegde betekenis kan worden begrepen op basis van conventies, definities en
afspraken. Het is ook mogelijk om kunstwerken gevoelsmatig te interpreteren. Probleem
daarbij is, dat je nooit zeker weet of jouw interpretatie juist is. Psychologen zoals Freud
en Jung hebben geprobeerd de gevoelsmatige receptie van een kunstwerk te herleiden
naar algemene, diep menselijke factoren, zoals seksuele driften (Freud) en het collectief
onbewuste (Jung).
Het kan echter ook zo zijn dat betekenissen niet zo eenduidig zijn. Sommige
kunstwerken hebben juist een uitgesproken dubbelzinnig karakter. Wanneer het publiek
het niet meer weet, neemt het vaak zijn toevlucht tot uitspraken van kunstenaars.
Echter: heeft de kunstenaars wel het alleenrecht op de interpretatie van zijn werk? En:
heeft het wel zin om kunstenaars hun eigen werk te laten uitleggen? Extra complicatie is
dat betekenissen in de loop van de geschiedenis kunnen veranderen, of dat er nieuwe
betekenissen kunnen worden gehecht aan een kunstwerk. Bovendien kan een kunstwerk
vanuit verschillende hoeken worden belicht, en zo telkens een andere betekenis
aannemen. Niet uitgesloten is dat die betekenissen elkaar tegenspreken.
Semiotiek is een 20 ste eeuwse methode om te proberen opgelegde en verborgen
betekenissen te ontrafelen, volgens ideeën ontwikkeld in de linguïstiek.
6. Verder lezen
Over iconografie:
James Hall, Hall's Iconografisch handboek; Onderwerpen, symbolen en motieven in de
beeldende kunst, Leiden (Primavera Pers) 2000
Buitengewoon handig iconografisch woordenboek, waarin zeer veel motieven uit
de (westerse) kunstgeschiedenis worden toegelicht.
E.M. Moormann, Van Achilleus tot Zeus, Nijmegen (SUN), 200?.
Overzichtelijk naslagwerk over thema’s uit de klassieke mythologie in literatuur,
muziek, beeldende kunst en theater.
De SUN-uitgeverij publiceert een hele reeks van dit soort zeer informatieve
boeken over verschillende iconografische aandachtsgebieden.
A. van den Braembussche, Denken over Kunst, hfst. 10.
Bruikbare links:
http://en.wikipedia.org/wiki/Iconography
http://en.wikipedia.org/wiki/Semiotics
http://en.wikipedia.org/wiki/Meaning
http://en.wikipedia.org/wiki/Symbol
- 7 -