Bijlage I: Niet gesprongen explosieven
Bijlage I: Niet gesprongen explosieven
Bijlage I: Niet gesprongen explosieven
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Vooronderzoek naar het risico op het<br />
aantreffen van Conventionele Explosieven in<br />
het onderzoeksgebied: “Knooppunt Joure”<br />
Juli 2011<br />
Copyright 2011©. <strong>Niet</strong>s uit deze rapportage mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door<br />
middel van druk, fotokopie, microfilm, elektronisch, internet of welke andere wijze dan ook zonder<br />
voorafgaande schriftelijke toestemming van de houders van het auteursrecht. De opdrachtgever mag<br />
voor intern gebruik duplicaten maken.<br />
Pagina 1 van 28
Distributielijst:<br />
- Haskoning Nederland BV<br />
- Explosive Clearance Group (ECG)<br />
Auteur: Ter controle: Autorisator:<br />
Drs. H. van der Burgt<br />
(Historicus)<br />
A. van Hoeven<br />
(Werkvoorbereider OCE)<br />
Ing. F.G. Pas<br />
(Directeur)<br />
Pagina 2 van 28
INHOUDSOPGAVE<br />
Hoofdfase 1: De Probleeminventarisatie ............................................................... 4<br />
1 Inleiding ........................................................................................................... 5<br />
1.1 ALGEMEEN ............................................................................................................................................5<br />
1.2 AANLEIDING ..........................................................................................................................................5<br />
1.3 WERKWIJZE ...........................................................................................................................................6<br />
1.4 HET ONDERZOEKSGEBIED .........................................................................................................................7<br />
2 Het historisch onderzoek .................................................................................. 8<br />
2.1 INDELING ..............................................................................................................................................8<br />
2.2 DE DUITSE INVAL IN NEDERLAND TUSSEN 10 EN 15 MEI 1940 ........................................................................8<br />
2.3 DE LUCHTOORLOG TUSSEN MEI 1940 EN MEI 1945 ......................................................................................9<br />
2.4 DE BEVRIJDING IN APRIL 1945 ................................................................................................................12<br />
2.5 LUCHTFOTO INTERPRETATIE ....................................................................................................................13<br />
2.5.1 Doel van de luchtfoto interpretatie ......................................................................................... 13<br />
2.5.2 Methodiek .............................................................................................................................. 13<br />
2.5.3 Grenzen en mogelijkheden van luchtfoto interpretatie ........................................................... 13<br />
2.6 IN HET VERLEDEN GEMELDE EN GERUIMDE EXPLOSIEVEN ...............................................................................18<br />
2.7 MIJNENVELDEN ....................................................................................................................................20<br />
2.8 LEEMTEN IN DE KENNIS ..........................................................................................................................21<br />
3 Conclusie ....................................................................................................... 22<br />
4 Advies ............................................................................................................ 23<br />
5 Overzicht van gehanteerde bronnen ............................................................... 24<br />
6 <strong>Bijlage</strong>n .......................................................................................................... 25<br />
Pagina 3 van 28
HOOFDFASE 1: DE PROBLEEMINVENTARISATIE<br />
Pagina 4 van 28
1 INLEIDING<br />
1.1 ALGEMEEN<br />
Op een onbekend aantal plaatsen in Nederland liggen nog bommen, granaten en andere munitie uit de<br />
Tweede Wereldoorlog. Tot op heden worden bij grond-, water- en wegwerkzaamheden nog nagenoeg<br />
dagelijks Conventionele Explosieven gevonden.<br />
Volgens mondiale, militaire inschatting is van al het materieel dat gedurende de Tweede Wereldoorlog<br />
(1940-1945) verschoten of afgeworpen is, ondergronds 10% en onder water 15% niet tot ontploffing<br />
gekomen. Wanneer deze <strong>explosieven</strong> bij werkzaamheden worden aangetroffen, kunnen deze gevaar<br />
opleveren voor de publieke veiligheid. Daarnaast kunnen deze vondsten een zware belasting voor het<br />
milieu vormen. 1<br />
1.2 AANLEIDING<br />
In opdracht van Royal Haskoning Nederland BV heeft Explosive Clearance Group BV (ECG) een<br />
vooronderzoek conform de huidige BRL-OCE uitgevoerd ter plaatse van het te omschrijven<br />
onderzoeksgebied "Knooppunt Joure". Door de gemeente Skarsterlân, Rijkswaterstaat Noord-<br />
Nederland en de Provincie Fryslân is afgesproken dat zij gezamenlijk een definitieve oplossing willen<br />
realiseren voor het knooppunt Joure. Het knooppunt is verantwoordelijk voor een slechte doorstroming<br />
op de autosnelwegen A6 en A7. Er zijn een aantal varianten mogelijk.<br />
Een onderdeel van het voortraject is de wens om duidelijkheid te verschaffen omtrent de mogelijke<br />
aanwezigheid van niet ontplofte <strong>explosieven</strong>. De eerste aanzet hiervoor omvat een Vooronderzoek<br />
conform de vigerende BRL-OCE.<br />
Het doel van de eerste fase van het vooronderzoek is het verkrijgen van een, door middel van het<br />
verzamelen en verwerken van relevant historisch feitenmateriaal, gefundeerd antwoord op de volgende<br />
twee kernvragen:<br />
1. Is het onderzoeksgebied betrokken geweest bij oorlogshandelingen en is er daardoor sprake van<br />
een verhoogd risico op het aantreffen van Conventionele Explosieven?<br />
2. Wat is de verschijningsvorm van de vermoede <strong>explosieven</strong>? Met andere woorden: zijn er<br />
<strong>explosieven</strong> afgeworpen, verschoten, neergelegd, gedumpt etc.?<br />
Omdat de probleeminventarisatie een belangrijke input vormt voor het vervolg van het<br />
<strong>explosieven</strong>onderzoek met een eventuele probleemanalyse, is het van belang dat de inventarisatie<br />
grondig en nauwkeurig wordt uitgevoerd. Om deze reden wordt de probleeminventarisatie door<br />
academisch opgeleide historici uitgevoerd. De probleemanalyse wordt, indien noodzakelijk, in<br />
samenspraak met een senior OCE (deskundige in het Opsporen van Conventionele Explosieven) en een<br />
civiel technicus opgesteld.<br />
1 Voor nadere info betreffende regelgeving etc. zie: www.<strong>explosieven</strong>opsporing.nl<br />
Documentcode: 123-011-VO-001 Pagina 5 van 28
1.3 WERKWIJZE<br />
Om antwoord te kunnen geven op de vraag of er binnen het onderzoeksgebied sprake is van een<br />
verhoogd risico zal een aantal bronnen worden geraadpleegd, te weten: de landelijke en regionale<br />
literatuur, het gemeente archief van Skarsterlân, het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH)<br />
in Den Haag, het archief van het EOCKL te Culemborg, de nationale luchtfotoarchieven te Wageningen en<br />
Zwolle en internationale luchtfotoarchieven in Schotland en in de Verenigde Staten.<br />
Op basis van de onderzoeksresultaten zal worden bepaald of er in (delen van) het onderzoeksgebied een<br />
feitelijk aantoonbaar verhoogd risico op het aantreffen van achtergebleven <strong>explosieven</strong> aanwezig is.<br />
Indien dit het geval is, zal een overzicht worden opgesteld van de mogelijke verschijningsvorm van de<br />
vermoede <strong>explosieven</strong> en wordt vervolgens een probleemanalyse opgesteld.<br />
Wanneer uit het bronnenmateriaal belangrijke feiten of conclusies naar voren komen, wordt met behulp<br />
van voetnoten een verwijzing gegeven naar de vindplaats van de betreffende passages, afbeeldingen of<br />
documenten zodat alle gegevens desgewenst verifieerbaar zijn.<br />
Pagina 6 van 28
1.4 HET ONDERZOEKSGEBIED<br />
In dit rapport wordt als onderzoeksgebied de locatie genomen van het voorkeursalternatief en de<br />
aanpassingen in het onderliggende wegennet.<br />
Fig.1 Het onderzoeksgebied Knooppunt Joure.<br />
Legenda<br />
Scharsterbrug<br />
Onderzoeksgebied<br />
Joure<br />
Ouwsterhaule<br />
Haskerhorne<br />
Pagina 7 van 28
2 HET HISTORISCH ONDERZOEK<br />
2.1 INDELING<br />
Om een helder en overzichtelijk beeld te krijgen of het onderzoeksgebied betrokken is geweest bij<br />
oorlogs- en gevechtshandelingen, is gekozen voor een chronologische beschrijving van de<br />
gebeurtenissen. Deze zijn ingedeeld in een drietal historische tijdvakken: de Duitse inval in<br />
Nederland tussen 10 en 15 mei 1940, de luchtoorlog tussen mei 1940 en mei 1945, de bevrijding<br />
in april 1945. Vervolgens worden de luchtfoto's uit de Tweede Wereldoorlog geanalyseerd en<br />
worden de naoorlogse ruimingen van Conventionele Explosieven beschreven.<br />
2.2 DE DUITSE INVAL IN NEDERLAND TUSSEN 10 EN 15 MEI 1940<br />
Bij de Nederlandse verdediging tegen de dreigende Duitse invasie, rekende het Nederlandse<br />
opperbevel niet op een eventuele overwinning op de oosterbuur. De Nederlandse strategie werd<br />
uitgevoerd met het doel de Nederlandse Regering niet in handen van de Duitsers te laten vallen en naar<br />
het veilig geachte Londen te sturen. Om dit te bewerkstelligen werden de meeste Nederlandse troepen<br />
rondom Den Haag, Rotterdam en Utrecht (de Vesting Holland) gestationeerd. Om de dreigende opmars<br />
te kunnen vertragen, werden onder meer in Noord-Brabant en Limburg, de Peel-Raamstelling en de<br />
Maaslinie opgeworpen. Deze linies werden bewapend met zogenaamde kazematten. Wanneer de<br />
Duitse opmars niet langer weerstand geboden kon worden, hadden de Nederlandse strijdkrachten de<br />
opdracht bruggen over de rivieren en kanalen op te blazen en zich richting het westen terug te trekken<br />
om vervolgens onder andere in de Grebbelinie en Kornwerderzand positie te nemen.<br />
Op 11 mei 1940 trokken de Duitsers Joure binnen. De stad en omgeving werd zonder gevechtshandelingen<br />
ingenomen. 2 De Duitse opmars was verder gericht op de Afsluitdijk en de havens aan het<br />
IJsselmeer.<br />
Resumerend kan gesteld worden dat er geen aanwijzingen achterhaald zijn dat er oorlogshandelingen<br />
hebben plaatsgevonden in het onderzoeksgebied.<br />
2 Overzicht Tweede Wereldoorlog Haskerland, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de gemeente Haskerland<br />
1918-1967, inv.nr. 1628, Diverse rapporten en verslagen o.a. over de mislukte landing van een watervliegtuig op het<br />
Tjeukemeer op 15 oktober 1940<br />
Pagina 8 van 28
2.3 DE LUCHTOORLOG TUSSEN MEI 1940 EN MEI 1945<br />
Tussen juli 1940 en juni 1944 woedde aan het westfront in de Tweede Wereldoorlog voornamelijk<br />
een oorlog in de lucht. Hieronder is een overzicht opgenomen van de (lucht)oorlogshandelingen die<br />
mogelijk in de omgeving van het onderzoeksgebied hebben plaatsgevonden.<br />
Datum: Gebeurtenissen:<br />
19/20 september Bominslagen gemeld op 250 meter ten westen van de Vegelinsweg. Er is<br />
1940<br />
mogelijk sprake van een blindganger. 3<br />
20/21 september Bominslagen waargenomen in de richting van Noorder Oudeweg - Broek -<br />
1940<br />
Akmarijp. 4<br />
24 april 1941 Vier brisantbommen afgeworpen op de tabaksfabriek van Douwe Egberts in<br />
Joure. 5<br />
28 april 1941 Bombardement op Joure. Getroffen werd de fabriek van Douwe Egberts. 6<br />
Tevens werden gebouwen in de omgeving beschadigd. 7<br />
31 augustus 1943 Crash Halifax Mk om 03.53 te Joure. 8<br />
22 november Bominslagen in weilanden langs de Rijksweg 43 nabij Broek en Boornzwaag.<br />
1943<br />
Er werden een 15 -tal gaten waargenomen in landerijen langs de Rijksweg,<br />
van mogelijk niet geëxplodeerde bommen. Tevens twee kraters met een<br />
doorsnede van 12 tot 15 meter. 9<br />
5 januari 1944 Een blindganger van een fosfor rubber brandbom van ca. 6/8 kilo, mogelijk<br />
achtergebleven bij de ruiming van de projectielen, die op 22 november 1943<br />
nabij Broek en Boornzwaag waren neergekomen, werd opnieuw gemeld. 10<br />
3<br />
Rapport bommen Gemeente Politie Haskerland daterende 21 september 1940, Gemeentearchief Skarsterlân,<br />
Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1630, diverse stukken uit het politiearchief 1940-1944<br />
4<br />
Rapport Gemeente Politie Haskerland aangaande uitwerpen van bommen, Gemeentearchief Skarsterlân,<br />
Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1630, diverse stukken uit het politiearchief 1940-1944<br />
5<br />
G.J. Zwanenburg, En nooit was het stil… kroniek van een luchtoorlog I (z.p, z.j) 183<br />
Opmerking van G.J. Zwanenburg: Op 26 april 1941 werd in het Duitse KTB nr. 3 van het Commandobereik<br />
Amsterdam gerapporteerd dot op 24.4.1941 om 12.00 uur in Joure vier brisantbommen waren afgeworpen op<br />
de tabaksfabriek van Douwe Egberts. Uit geen enkel Brits document blijkt dot op die tijd RAF-vliegtuigen boven<br />
Nederland waren. Het Gemeente-archief in Joure bracht ook geen uitkomst; uit documenten daar blijkt dot de<br />
aanval op 28 april 1941 ± 12.10 uur moet zijn uitgevoerd. Vraag blijft, hoe de Duitsers reeds op 26 april konden<br />
rapporteren, dot een aanval had plaatsgevonden. Het zou kunnen zijn dat ergens een fout is gemaakt en dat b.v.<br />
de melding later is bijgeschreven. Maar dan nog blijft de vraag waarom 'dezelfde hand van schrijven' die op 26<br />
april de notitie inschreef, op 28 april 1941 wel de aanvallen op De Kooy heeft vermeld, maar niet die op Joure.<br />
6<br />
T. Eversteijn, Bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode 10 mei 1940 – 5 mei 1945 (z.p.<br />
2003) 607 (Opmerking ECG: zie voorgaande voetnoot).<br />
7<br />
Afwikkeling oorlogsschade Douwe Egberts, daterende 1 december 1956, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief<br />
van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1614, oorlogs- en bezettingsschade: diverse schadegevallen<br />
1945 - 1957<br />
8<br />
Eversteijn, Bombardementen en verongelukte vliegtuigen, 1680. In het register Vliegtuigcrashes in de Tweede<br />
Wereldoorlog Verliesregister 1939 -1945, het jaar 1943, samengesteld door de Studiegroep Luchtoorlog (SGLO),<br />
2008, Nederlands Instituut voor Militaire Historie te Den Haag (NIMH) 82 (T2854) wordt Kuinre aangegeven als<br />
crashlocatie.<br />
9<br />
Proces-verbaal van te Boornzwaag, gemeente Doniawerstal afgeworpen vliegtuigbommen, resp. wel en niet<br />
geëxplodeerd, op Maandag 22 november 1943, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de gemeente<br />
Doniawerstal 1925-1983, inv. nr. 824, Stukken betreffende bijzondere voorvallen waaronder vliegtuigaanvallen,<br />
neerstorten van vliegtuigen, aantreffen van bommen en afgeworpen voorwerpen uit vliegtuigen. 1940-1944.<br />
10<br />
Proces-verbaal van een te Boornzwaag afgeworpen en niet geëxplodeerde vliegtuigbom gevonden op 5<br />
januari 1944, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de gemeente Doniawerstal 1925-1983, inv. nr. 824,<br />
Stukken betreffende bijzondere voorvallen waaronder vliegtuigaanvallen, neerstorten van vliegtuigen,<br />
aantreffen van bommen en afgeworpen voorwerpen uit vliegtuigen. 1940-1944<br />
Pagina 9 van 28
29 februari 1944 Een lege afwerpbare benzinetank werd aangetroffen in een weiland bij<br />
Haskerhorne. 11<br />
7 mei 1944 Neerkomen vier lege benzinetanks bij Oudehaske en Haskerhorne. 12<br />
5 augustus 1944 Treinbeschietingen bij Follega, tussen Joure en Lemmer. Tramstel van de<br />
NTM onder vuur genomen. 13<br />
Beschieting van een voertuig door een tweetal gevechtsvliegtuigen op de<br />
Rijksweg 43 ter hoogte van Westermeer. 14<br />
15 augustus 1944 Beschieting vrachtwagen op de rijksweg 43 onder Westermeer. 15<br />
16 augustus 1944 Beschietingen van een tweetal vrachtwagens door gevechtsvliegtuigen op de<br />
Rijksweg 43 onder behoor van Westermeer. 16<br />
11 september Beschieting van een schip in de waterweg genaamd "de oude weg" door<br />
1944<br />
Geallieerde gevechtsvliegtuigen. 17<br />
6 oktober 1944 Een zevental vliegtuigen beschieten voertuigen op de Rijksweg 43 te Broek. 18<br />
22 oktober 1944 Een aantal schepen nabij het Tjeukermeer en op een watergang richting<br />
Scharsterbrug werden door een 16-tal Geallieerde jagers beschoten, een<br />
sleepboot werd hierbij tot zinken gebracht. 19<br />
Vliegtuigen beschieten de gashouders te Joure. Een aantal panden in de<br />
buurt liep tevens schade op. 20<br />
22 februari 1945 Een Engels vliegtuig beschiet een bus van het Duitse leger op de Rijksweg 43<br />
onder het behoor van het dorp Westermeer. 21<br />
11 Mededeling betreffende het vinden van ledige benzinetanks uit vliegtuigen, daterende 3 maart 1944,<br />
Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr 1623,<br />
Luchtbeschermingsdienst, meldingsrapporten luchtaanvallen, 1943-1945<br />
12 Mededeling betreffende het vinden van benzinetanks vliegtuigen, daterende 9 mei 1944, Gemeentearchief<br />
Skarsterlân, Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst,<br />
meldingsrapporten luchtaanvallen, 1943-1945<br />
13 Zwanenburg, En nooit was het stil II, 265<br />
14 Melding luchtoorlogshandeling 5 augustus 1944, daterende 7 augustus 1944, Gemeentearchief Skarsterlân,<br />
Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst, meldingsrapporten<br />
luchtaanvallen, 1943-1945. Zie bijlage 1 voor het desbetreffende archiefstuk.<br />
15 Verklaring rapportage luchtaanval, daterende 6 september 1944, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de<br />
gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1635, hulpverlening aan slachtoffers en nabestaanden 1940-1945<br />
16 Bevestiging telefonische melding, daterende 16 augustus 1944, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de<br />
gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst, meldingsrapporten luchtaanvallen, 1943-<br />
1945. Zie bijlage 2 voor het desbetreffende archiefstuk.<br />
17 Proces verbaal van onderzoek vliegtuigaanvallen op het schip Gema, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de<br />
gemeente Doniawerstal. 1925-1983, inv. nr. 824, Stukken betreffende bijzondere voorvallen waaronder<br />
vliegtuigaanvallen, neerstorten van vliegtuigen, aantreffen van bommen en afgeworpen voorwerpen uit vliegtuigen.<br />
1940-1944<br />
18 Melding berichtendienst daterende 6 oktober 1944, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de gemeente<br />
Doniawerstal. 1925-1983, inv. nr. 824, Stukken betreffende bijzondere voorvallen waaronder vliegtuigaanvallen,<br />
neerstorten van vliegtuigen, aantreffen van bommen en afgeworpen voorwerpen uit vliegtuigen. 1940-1944<br />
19 Melding door Geallieerde beschoten schepen, daterende 23 oktober 1944, Archief van de gemeente Haskerland<br />
1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst, meldingsrapporten luchtaanvallen, 1943-1945<br />
20 Bevestiging telefonische melding, daterende 23 oktober 1944, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de<br />
gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst, meldingsrapporten luchtaanvallen, 1943-<br />
1945 en Inventarisatie en opmaken schade rapporten in verband met geleden oorlogsschade, Gemeentearchief<br />
Skarsterlân, Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1611, oorlogs- en bezettingsschade 1943 -<br />
1946<br />
21 Afschrift aan burgemeester der gemeente Haskerland, daterende 23 februari 1945, Gemeentearchief Skarsterlân,<br />
Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst, meldingsrapporten<br />
luchtaanvallen, 1943-1945. Zie bijlage 3 voor het desbetreffende archiefstuk.<br />
Pagina 10 van 28
2 maart 1945 Een laag overvliegend vliegtuig lost boven Joure een mitrailleursalvo. Hierbij<br />
werd o.a. het Theresiahuis getroffen. 22<br />
12 maart 1945 Een vliegtuig beschiet een aantal woningen in Joure. 23<br />
22 maart 1945 Door beschieting vanuit vliegtuigen werd schade toegebracht aan een<br />
woning in de Houtmolensteeg te Joure. 24<br />
Tabel 1. Overzicht achterhaalde luchtoorlogshandelingen.<br />
Resumerend kan gesteld worden dat er in het gehanteerde bronnenmateriaal aanwijzingen zijn<br />
gevonden van oorlogshandelingen op de toenmalige Rijksweg 43 onder behoor van het toenmalige<br />
dorp Westermeer (beschietingen van voertuigen door gevechtsvliegtuigen). Tevens is er sprake van<br />
bominslagen in de landerijen naast de Rijksweg 43 nabij Broek en Boornzwaag. De locaties van deze<br />
oorlogshandelingen zijn op basis van de beschikbare gegevens niet feitelijk te herleiden naar het<br />
onderzoeksgebied.<br />
22 Onderwerp beschieting uit een vliegtuig, daterende 4 maart 1945, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van<br />
de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst, meldingsrapporten luchtaanvallen,<br />
1943-1945.<br />
23 Onderwerp beschieting uit een vliegtuig, daterende 13 maart 1945, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van<br />
de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst, meldingsrapporten luchtaanvallen,<br />
1943-1945.<br />
24 Enquête formulier schade, daterende 2 oktober 1946, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de gemeente<br />
Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1611, oorlogs- en bezettingsschade 1943 - 1946<br />
Pagina 11 van 28
2.4 DE BEVRIJDING IN APRIL 1945<br />
Na de invasie in Normandië en de uitbraak uit het bruggenhoofd verliep de Geallieerde opmars tot<br />
september 1944 zeer voorspoedig. Gedurende deze maand waren de Geallieerden reeds tot aan de<br />
Nederlandse grens gevorderd en zag de strategische situatie er voor hen zeer rooskleurig uit. Van<br />
georganiseerde Duitse tegenstand leek geen sprake meer te zijn. Doch de razendsnelle opmars begon<br />
zijn tol te eisen. De ver vooruitgeschoven eenheden kregen moeilijkheden met de bevoorrading en het<br />
landschap werd minder geschikt voor een snelle mobiele oorlogsvoering. Het momentum van de<br />
Geallieerde opmars diende echter zo lang mogelijk gehandhaafd te blijven. De Britse veldmaarschalk<br />
Montgomery pleitte daarom voor een zogenaamde ‘single thrust’ aanval. Hij wilde via een smal front<br />
vanuit België door Nederland naar het Ruhrgebied. Dit werd operatie ‘Market Garden’. In de nasleep<br />
van deze operatie werd Zuid-Nederland beneden de grote rivieren bevrijd. Begin april 1945 werd de<br />
Geallieerde opmars voortgezet richting het noorden.<br />
Fig.2 Overzicht Geallieerde<br />
opmars in Friesland.<br />
Met de blauwe stip is de<br />
onderzoekslocatie (globaal)<br />
aangegeven.<br />
Bron:<br />
H. Bollen en P. Vroemen,<br />
Canadezen in actie.<br />
Nederland najaar '44 -<br />
voorjaar '46 (Warnsveld<br />
1994) 197<br />
De 8th Canadian Infantry Brigade had de opdracht het gebied ten westen van Heerenveen richting<br />
Afsluitdijk te bevrijden. Le Régiment de la Chaudiére, een Frans-Canadees regiment van de 3e Canadese<br />
Infantry Division, kreeg de opdracht om via Joure, Sneek te bevrijden om vervolgens weer naar Lemmer<br />
af te zakken om de aldaar verwachtte vluchtende Duitsers de pas af te snijden. 25 Op 15 april werd Joure<br />
zonder strijd bevrijd. 26 In de opmars richting Lemmer werden rond Scharsterbrug gevechten geleverd.<br />
Met behulp van artillerie werden de Duitsers uiteindelijk verdreven. 27<br />
Voor het tijdvak van de bevrijding zijn er op basis van de gehanteerde bronnen geen feitelijke<br />
aanwijzingen gevonden van oorlogshandelingen binnen het onderzoeksgebied.<br />
25 M. H. Huizinga, Maple Leaf Up, de Canadese opmars in Noord-Nederland april 1945 (Groningen 1980) 225<br />
26 Overzicht Tweede Wereldoorlog Haskerland, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de gemeente Haskerland<br />
1918-1967, inv.nr. 1628, Diverse rapporten en verslagen o.a. over de mislukte landing van een watervliegtuig op het<br />
Tjeukemeer op 15 oktober 1940. 1946-1979<br />
27 Huizinga, Maple Leaf Up, 232<br />
Pagina 12 van 28
2.5 LUCHTFOTO INTERPRETATIE<br />
Luchtfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog kunnen in een aantal gevallen een zeer bruikbare bron vormen<br />
bij het vergaren van informatie voor het opsporen van Conventionele Explosieven.<br />
2.5.1 Doel van de luchtfoto interpretatie<br />
Het primaire doel van de luchtfoto interpretatie is het vaststellen of een gebied zichtbaar betrokken is<br />
geweest bij oorlogshandelingen. Met andere woorden: zijn er sporen waarneembaar van kraters,<br />
stellingen en andere oorlogsgerelateerde handelingen. Ten gevolge van deze constatering kan een<br />
inschatting worden gemaakt of er een verhoogde kans bestaat op het aantreffen van achtergebleven<br />
Conventionele Explosieven.<br />
Als er op de foto’s sprake is van zichtbare oorlogshandelingen kan men op basis hiervan tot een meer<br />
exacte lokalisering van verdachte gebieden komen.<br />
2.5.2 Methodiek<br />
Het interpreteren van luchtfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog gebeurt op diverse manieren.<br />
Eenvoudig gesteld: de foto’s worden zou nauwkeurig mogelijk afgescand op zichtbare verstoringen die<br />
mogelijk in verband staan met oorlogshandelingen. Het merendeel van de foto’s heeft een minimale<br />
overlap van 40%, dit om het zogenaamde stereoscopisch interpreteren mogelijk te maken.<br />
2.5.3 Grenzen en mogelijkheden van luchtfoto interpretatie<br />
Het hanteren van luchtfoto’s bij <strong>explosieven</strong>onderzoek wordt sterk beïnvloed door een aantal kwaliteits-<br />
en randvoorwaarden:<br />
◊ Beschikbaarheid van luchtfoto’s van het gebied;<br />
◊ Opnamedata;<br />
◊ Beeldkwaliteit;<br />
◊ Opnamehoogte (schaal);<br />
◊ Beschikbare neveninformatie (bijv. bombardements- en aanvalsdata);<br />
◊ Ondersteunende technische mogelijkheden (bijv. analoge of digitale<br />
interpretatiesystemen);<br />
◊ Ervaring van het uitvoerende personeel met interpreteren/analyseren.<br />
Daarnaast blijft een luchtfoto een momentopname van een situatie die bijvoorbeeld een week, een<br />
maand of een jaar later totaal anders zou kunnen zijn. Het is goed denkbaar dat een bomkrater of een<br />
loopgraaf op de ene foto wel, maar op een eerdere of latere luchtfoto niet meer zichtbaar is. Tussentijdse<br />
herstel- en/of dempwerkzaamheden kunnen een vertekend beeld geven. Bovendien kunnen bijv.<br />
jaargetijden, schaduwwerking, wolken, puin, begroeiing en water een belemmerend effect hebben op<br />
het ontlenen van gegevens aan luchtfotografie.<br />
De luchtfotoarchieven van de Speciale Collecties, Universiteit Wageningen, het Kadaster te Zwolle, The<br />
Aerial Reconnaissance Archives (TARA) behorende tot de Royal Commision on the Ancient and Historical<br />
Monuments of Scotland te Edingburgh (RCAHMS) en de National Archives and Records Administration in<br />
Washington (NARA) zijn voor deze interpretatie geraadpleegd. Voor dit onderzoek zijn de volgende<br />
fotodata bekeken en geanalyseerd.<br />
Pagina 13 van 28
Sortienr.: Datum: Schaal: Beeldnummer: Aantal: Kwaliteit: Archief:<br />
7-1616 28-05-1944 46.000 7009 1 B TARA/RCAHMS<br />
4-1175 29-10-1944 13.000 3047, 3048, 3049,<br />
3050, 3051, 3052,<br />
3053, 4047, 4048,<br />
4049, 4050, 4051,<br />
4052<br />
13 A/B TARA/RCAHMS<br />
16-1536 26-12-1944 30.000 4054, 4056 2 A Kadaster<br />
140-1535 21-02-1945 30.000 3019, 3020, 3021,<br />
3022<br />
4 A/B TARA/RCAHMS<br />
34W-S0007 19-06-1945 30.000 5075, 5076, 5077 3 A TARA/RCAHMS<br />
Tabel 2. Datalijst van de gebruikte luchtopnames.<br />
Hierna volgen enkele afbeeldingen met betrekking tot de fotodekking en de luchtfotoanalyse.<br />
Fig.3 Overzicht luchtfotodekking Knooppunt Joure.<br />
Legenda<br />
Grens luchtfoto interpretatie<br />
Onderzoeksgebied<br />
Pagina 14 van 28
Fig.4 Detailaanzicht luchtfoto van 29 oktober 1944, sortienummer 4-1175, fotonummer 3050. Op de foto zijn<br />
buiten het onderzoekstracé een aantal niet definieerbare verstoringen waarneembaar. Locatie ten zuiden van<br />
de huidige Morseweg. Het onderzoeksgebied is een middels transparante laag zichtbaar gemaakt.<br />
Legenda<br />
, <strong>Niet</strong> definieerbare verstoring<br />
Onderzoeksgebied<br />
Middels de luchtfotoanalyse is getracht om de locaties van een aantal van de achterhaalde<br />
oorlogshandelingen (uit paragraaf 2.3: Tabel 1 o.a. de beschietingen van voertuigen op de Rijksweg 43 op<br />
5 augustus 1944 en 15/16 augustus 1944 door Geallieerde gevechtsvliegtuigen onder Westermeer) te<br />
achterhalen. Op de qua tijdsspanne meest nabij liggende fotodata (daterende 29 oktober 1944) zijn geen<br />
sporen zichtbaar van de beschreven luchtaanvallen.<br />
Pagina 15 van 28
Fig.5 Detailaanzicht luchtfoto van 29 oktober 1944, sortienummer 4-1175, fotonummer 4049. De toenmalige<br />
Rijksweg 43 is deels nog in aanbouw. Het zandbed is reeds aanwezig maar slechts voor een deel bestraat.<br />
Locatie ter plaatse van de huidige rotonde. Het onderzoeksgebied is middels een transparante laag zichtbaar<br />
gemaakt.<br />
Legenda<br />
Onderzoeksgebied<br />
Onbestraat zandbed<br />
Fig.6 Het onderzoekstracé op een luchtfoto van 19 juni 1945, sortienummer 34W-0007, fotonummer 5076.<br />
Legenda<br />
Onderzoeksgebied<br />
Pagina 16 van 28
Resumerend kan gesteld worden dat er op de geraadpleegde luchtopnames geen sporen van<br />
oorlogshandelingen in het onderzoeksgebied zijn waargenomen.<br />
Pagina 17 van 28
2.6 IN HET VERLEDEN GEMELDE EN GERUIMDE EXPLOSIEVEN<br />
Voor de probleeminventarisatie is het archief van de Explosieven Opruimingdienst Defensie in Culemborg<br />
(EODD) geraadpleegd. In dit archief vindt men de meldingslijsten en de ruimrapporten van <strong>explosieven</strong>,<br />
zoals die bij de EODD tot op heden bekend zijn. Een nadeel van deze bron is dat deze niet volledig is: over<br />
de meldingen tussen 1940 en begin jaren ’70 zijn geen gegevens beschikbaar en recente ruimingen zijn<br />
nog niet gearchiveerd en raadpleegbaar.<br />
ECG heeft een overzicht van de meldingslijsten voor het onderzoeksgebied en omliggend gebied<br />
ontvangen. 28 Uit dit overzicht zijn de meldingen geselecteerd die betrekking hebben op (de omgeving<br />
van) het onderzoeksgebied. De locatie omschrijvingen zijn inclusief spelfouten e.d. letterlijk<br />
overgenomen. Uit de praktijk is gebleken dat door de EODD en haar voorgangers het dichtstbijzijnde<br />
adres in de omgeving van de vindplaats als locatie aanduiding wordt gehanteerd. Dit kan betekenen dat<br />
het gemelde of geruimde object op een locatie (bijvoorbeeld in akkerland achter het vermelde adres) is<br />
gevonden die naderhand slechts bij benadering kan worden aangegeven. Locatie aanduidingen als<br />
buro/politiebureau hebben als nadeel dat de herkomst van het aangetroffen explosief nauwelijks nog te<br />
achterhalen valt.<br />
Mora.nr: Data melding: Cat.: 29 Adres: Plaats: Aangetroffen bij ruiming:<br />
19732155 13-09-1973 C Jousterweg 9 Nije Haske 1x 8cm Brisant mortiergranaat<br />
19732773 22-11-1973 D Jousterweg 9 Nije Haske <strong>Niet</strong> aangeleverd door de EODD<br />
19792831 05-10-1979 C Jousterweg 9 Nije Haske <strong>Niet</strong> aangeleverd door de EODD<br />
19792950 15-10-1979 ZA Jousterweg 9 Nije Haske <strong>Niet</strong> aangeleverd door de EODD<br />
19821845 25-05-1982 D Politiebureau Joure 1x Oefen anti-tank brisant raket<br />
3.5 inch (verschoten)<br />
19841962 05-06-1984 B Vuilstortplaats Joure 1x Vliegtuig mijnbom 50 kg<br />
Ouwsterhaule<br />
(Oud Hollands) zonder<br />
ontsteker<br />
19843225 01-10-1984 D Politiebureau Joure 5x Klein kaliber munitie,<br />
1x Patroonhouder,<br />
4x Valst (onleesbaar),<br />
1x Onst. dm 41<br />
19850127 28-01-1985 D Politiebureau Scharsterbrug 2x Scherfhandgranaat Mills 36,<br />
10x Oefenhandgranaat (Oud<br />
Hollands)<br />
19852986 25-09-1985 D Politiebureau Scharsterbrug 1x Oefen anti-tank<br />
brisantgranaat 105mm<br />
(verschoten),<br />
1x Pantsergranaat 25 ponder<br />
(verschoten)<br />
19883445 25-11-1988 A Stuurboord (?) Haskerland <strong>Niet</strong> aangeleverd door de EODD<br />
19890775 28-03-1989 D Bureau Joure Skarsterlân <strong>Niet</strong> aangeleverd door de EODD<br />
28 Om een zo nauwkeurig mogelijk beeld te kunnen schetsen of een gebied bloot heeft gestaan aan een bepaald<br />
soort oorlogshandelingen (beschietingen, bombardementen etc.), hanteert ECG een ruimere afbakening<br />
rondom het onderzoeksgebied bij het aanvragen van de meldings- en ruimrapporten.<br />
29 De urgentie van de melding en/of gewenste ruiming wordt aangeduid in een categorie door de letters A tot D: A is<br />
hoogste prioriteit, D is geen prioriteit, maar betreft de normale procedure en doorlooptijd.<br />
Pagina 18 van 28
19893736 21-11-1989 C Jousterweg 1 Skarsterlân <strong>Niet</strong> aangeleverd door de EODD<br />
19910450 14-03-1991 A Stadhuis<br />
Heermaatstraat<br />
Joure <strong>Niet</strong> aangeleverd door de EODD<br />
19940397 10-03-1994 C De Scharre Scharsterbrug <strong>Niet</strong> aangeleverd door de EODD<br />
19952591 24-11-1995 C Oude Haske Skarsterlân <strong>Niet</strong> aangeleverd door de EODD<br />
19970973 30-04-1997 C Jetze Veldstraweg<br />
46<br />
Skarsterlân <strong>Niet</strong> aangeleverd door de EODD<br />
19991842 05-10-1999 C Industrieterrein<br />
1, De Vries<br />
Transportbedrijf<br />
Joure Geen explosief<br />
20002171 09-11-2000 C Midstraat 187 Joure 1x Handgranaat Mills 36<br />
20031313 22-08-2003 D Buro Joure 1x Rookgranaat (leeg)<br />
20070120 25-01-2007 D Buro. Joure 1x Traangashandgranaat<br />
20080307 10-03-2008 C Jetze Veldstraweg<br />
89<br />
Ouwster-<br />
Nijega<br />
Tabel 3. Overzicht meldingen EODD archief met de bij de ruimingen aangetroffen objecten.<br />
Ruimingen op Politiebureau<br />
2x MK 86 Oefenbom (USA) met<br />
mogelijke aandrijflading<br />
Ruiming transportbedrijf:<br />
Mora 19991842<br />
Ruiming op vuilstort: Mora 19841962<br />
Legenda<br />
¸Ý EODD Ruiming<br />
Onderzoeksgebied<br />
Fig.7 Overzicht aangegeven locaties ruimingen Conventionele Explosieven (een deel van de ruimingslocaties is bij<br />
benadering aangegeven).<br />
Resumerend kan gesteld worden dat er geen gegevens zijn achterhaald die erop duiden dat er in het<br />
onderzoeksgebied ruimingen hebben plaatsgevonden van Conventionele Explosieven.<br />
Pagina 19 van 28
2.7 MIJNENVELDEN<br />
Bij de EODD zijn gegevens opgevraagd over de aanwezigheid van mijnenvelden in en nabij het<br />
onderzoeksgebied. De EODD heeft de onderstaande kaart aangeleverd. 30<br />
Fig.8 Mijnenkaart Joure.<br />
Bron: EODD Culemborg<br />
Resumerend kan gesteld worden dat er bij de EODD geen gegevens bekend zijn omtrent de aanwezigheid<br />
van mijnenvelden in het onderzoeksgebied.<br />
30 De EODD is recent overgegaan tot het gebruik van een Geografisch Informatie Systeem. Een aantal mijnenkaarten<br />
zijn door een transformatie fout in het systeem niet juist gepositioneerd. Het gevolg is dat er sprake kan zijn van<br />
enige afwijking. Het probleem is erkend en zou binnen afzienbare tijd verholpen worden (mailcorrespondentie ECG<br />
-EODD, daterende 16 juni 2011).<br />
Pagina 20 van 28
2.8 LEEMTEN IN DE KENNIS<br />
Van eventuele meldingen of ruimingen van (vermoede) <strong>explosieven</strong> in of direct grenzend aan<br />
het onderzoeksgebied zijn over de periode 1940 – 1970 geen gegevens meer bekend bij de<br />
EODD te Culemborg.<br />
Een aantal van de aangevraagde ruimrapporten is vooralsnog niet aangeleverd door de EODD.<br />
De reden hiervoor ligt waarschijnlijk in het ten tijde van onderzoek opgestarte digitalisering van<br />
het ruimingsarchief, waardoor bepaalde rapporten tijdelijk niet beschikbaar zijn.<br />
Voor de periode van de bevrijding in april 1945 zijn geen luchtfoto’s beschikbaar.<br />
Pagina 21 van 28
3 CONCLUSIE<br />
Zoals in het inleidende deel van deze probleeminventarisatie beschreven, heeft de<br />
probleeminventarisatie als doel antwoord te geven op de volgende twee vraagstellingen:<br />
1. Is het onderzoeksgebied betrokken geweest bij oorlogshandelingen en is er daardoor sprake van<br />
een verhoogd risico op het aantreffen van Conventionele Explosieven?<br />
2. Wat is de verschijningsvorm van de vermoede <strong>explosieven</strong>? Met andere woorden: zijn er<br />
<strong>explosieven</strong> afgeworpen, verschoten, neergelegd, gedumpt etc.?<br />
De eerste vraagstelling kan als volgt worden beantwoord:<br />
Er zijn geen feiten achterhaald die erop duiden dat het onderzoeksgebied betrokken is geweest bij<br />
oorlogshandelingen.<br />
De beantwoording van de tweede vraagstelling (“Wat is de verschijningsvorm van de vermoede<br />
<strong>explosieven</strong>?”) is derhalve niet van toepassing.<br />
Op basis van de onderzoeksresultaten, zoals beschreven in de paragrafen 2.2 t/m 2.8 kan het volgende<br />
worden geconcludeerd:<br />
Op basis van het beschikbare en gehanteerde historisch bronnenmateriaal zijn voor de<br />
onderzoekslocatie geen feitelijke gegevens aangetroffen die duiden op een verhoogd risico op het<br />
aantreffen van Conventionele Explosieven.<br />
Pagina 22 van 28
4 ADVIES<br />
Op basis van de conclusie dat er voor het onderzoeksgebied geen feitelijkheden zijn achterhaald<br />
die duiden op een verhoogd risico van het aantreffen van achtergebleven Conventionele<br />
Explosieven, wordt u geadviseerd om het traject van <strong>explosieven</strong>opsporing niet verder voort te<br />
zetten.<br />
Desalniettemin wordt u aangeraden om het uitvoerend personeel altijd te instrueren om bij het<br />
onverhoopt aantreffen van munitieverdachte objecten, deze niet te beroeren, de werkzaamheden<br />
ter plaatse onmiddellijk te staken en de plaatselijke politie van de vondst op de hoogte te stellen.<br />
Pagina 23 van 28
5 OVERZICHT VAN GEHANTEERDE BRONNEN<br />
Archivalia:<br />
- Explosieven Opruimingsdienst Defensie te Culemborg<br />
- Gemeentearchief Skarsterlân<br />
- Luchtfotoarchief Topografische Dienst Kadaster te Emmen/Zwolle<br />
- National Archives and Records Administration in Washington<br />
- Nederlands Instituut voor Militaire Historie te Den Haag<br />
- Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments of Scotland te Edinburgh<br />
Literatuur:<br />
- Amersfoort, H. en P. Kamphuis, red., Mei 1940. De strijd op Nederlands grondgebied (2 e druk;<br />
Den Haag 2005)<br />
- Bollen, H, en P. Vroemen, Canadezen in actie. Nederland najaar '44 - voorjaar '46 (Warnsveld<br />
1994)<br />
- Huizinga, M.H., Maple leaf up, de Canadese opmars in Noord-Nederland april 1945 (Groningen<br />
1980)<br />
- Jansen, A, Wespennest Leeuwarden. De geschiedenis van de strijd van de Duitse nachtjagers en<br />
geallieerde luchtmachten boven Noord-Nederland in de jaren 1940-1945, delen 1, 2 en 3<br />
(Baarn 1976)<br />
- Jansen, A, Sporen aan de Hemel. Kroniek van een luchtoorlog 1943-1945. De strijd van de<br />
Amerikaanse luchtmacht tegen de Duitse Luftwaffe boven Nederland, delen 1, 2 en 3 (Baarn<br />
1981)<br />
- Pater de, B.C. en B. Schoenmaker, e.a., Grote atlas van Nederland 1930-1950 (Zierikzee<br />
2005)<br />
- Veer, J. j. van der, De luchtoorlog boven Zuidwest-Friesland '40-'45 (Bolsward 1980)<br />
- Zwanenburg, G.J., En nooit was het stil… kroniek van een luchtoorlog (z.p, z.j)<br />
<strong>Niet</strong> gedrukte bron:<br />
- Eversteijn T., Bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode 10 mei 1940 – 5<br />
mei 1945 (z.p. 2003)<br />
Aanvullende documentatie:<br />
- Atelier Friesland, Landgoed de Jouwer, kansen voor de ontwikkeling van ruimtelijke kwaliteit<br />
rondom het nieuwe knooppunt Joure (Leeuwarden 2010)<br />
Internet:<br />
- www.jouwjoure.nl<br />
Pagina 24 van 28
6 BIJLAGEN<br />
Pagina 25 van 28
<strong>Bijlage</strong> 1: Archiefstuk met beschrijving beschieting voertuig op de Rijksweg 43<br />
Bron: Melding luchtoorlogshandeling 5 augustus 1944, daterende 7 augustus 1944, Gemeentearchief<br />
Skarsterlân, Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst,<br />
meldingsrapporten luchtaanvallen, 1943-1945<br />
Pagina 26 van 28<br />
Aanduiding Rijksweg<br />
43 t.h.v. Westermeer
<strong>Bijlage</strong> 2: Archiefstuk met beschrijving beschieting voertuigen op de Rijksweg 43<br />
Bron: Bevestiging telefonische melding, daterende 16 augustus 1944, Gemeentearchief Skarsterlân,<br />
Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst,<br />
meldingsrapporten luchtaanvallen, 1943-1945<br />
Pagina 27 van 28<br />
Aanduiding Rijksweg<br />
43 t.h.v. Westermeer
<strong>Bijlage</strong> 3: Archiefstuk met beschrijving beschieting autobus op de Rijksweg 43<br />
Bron: Afschrift aan burgemeester der gemeente Haskerland, daterende 23 februari 1945, Gemeentearchief<br />
Skarsterlân, Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst,<br />
meldingsrapporten luchtaanvallen, 1943-1945<br />
Pagina 28 van 28<br />
Aanduiding Rijksweg<br />
43 t.h.v. Westermeer