DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd - Nederlandse ...

programma
johann sebastian bach (1685 - 1750)
Matthäuspassion BWV 244
Passio Domini Nostri J.C. secundum Matthaeum
tekst: Christian Friedrich Henrici, alias Picander
maart 2009
dinsdag 31 Utrecht, Vredenburg Leidsche Rijn, 19.30 uur
april 2009
woensdag 1 Rotterdam, De Doelen, 19.30 uur
donderdag 2 Amsterdam, Het Concertgebouw, 19.30 uur
zaterdag 4 Aardenburg, St. Baafskerk, 14.00 uur
Palmzondag 5 Naarden, Grote Kerk, 14.30 uur
dinsdag 7 Tilburg, Concertzaal, 19.30 uur
Dit concert wordt mede mogelijk gemaakt door Rabobank Tilburg en Achmea Holding.
woensdag 8 Naarden, Grote Kerk, 19.00 uur
Witte Donderdag 9 Naarden, Grote Kerk, 19.00 uur
Goede Vrijdag 10 Naarden, Grote Kerk, 11.30 uur
Voorafgaand aan de Matthäuspassion, om 9.15 uur: De klaagzangen van Jeremia.
Paaszaterdag 11 Naarden, Grote Kerk, 11.30 uur
Voorafgaand aan de Matthäuspassion, om 9.15 uur: De klaagzangen van Jeremia.
Bij de uitvoeringen in de Grote Kerk in Naarden kunt u op plaatsen met
slecht zicht de podiumactiviteiten visueel volgen via beeldschermen, verzorgd
door Philips Nederland BV.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 1 03-03-2009 16:34:48
1

2
uitvoerenden
De Nederlandse Bachvereniging
Lars Ulrik Mortensen dirigent
Kampen Boys Choir
solisten koor 1 koor 2
evangelist Jan Kobow
sopraan Dorothee Mields(Ancilla I, Uxor Pilati) Susanne Rydén
alt Robin Blaze Alex Potter (Testis I)
tenor Leif Aruhn-Solén Mathias Hedegaard (Testis II)
bas Peter Harvey (Christus, Pontifex II) Matthew Brook
ripiënisten
sopraan Orlanda Velez Isidro (Ancilla II) Ulrike Barth
alt Barnabás Hegyi Michaela Riener
tenor Gerhard Hölzle Kevin Skelton
bas Jussi Lehtipuu Lionel Meunier
(Petrus, Judas, Pilatus, Pontifex I)
instrumentalisten
viool 1 Sayuri Yamagata (concertmeester) Pieter Affourtit (concertmeester)
Annelies van der Vegt Paulien Kostense
Annabelle Ferdinand Rie Kimura
viool 2 Foskien Kooistra Anneke van Haaften
Wanda Visser Marinette Troost
Maite Larburu Lidewij van der Voort
altviool Staas Swierstra Deirdre Dowling
cello Lucia Swarts Richte van der Meer
contrabas Robert Franenberg James Munro
viola da gamba Mieneke van der Velden
traverso Marten Root Maja Mirocha
Doretthe Janssens Elin Olstorpe
hobo Martin Stadler Diego Nadra
Peter Frankenberg Sarah Assmann
blokfluit Diego Nadra
Sarah Assmann
fagot Jane Gower
orgel Leo van Doeselaar Siebe Henstra
klavecimbel Lars Ulrik Mortensen
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 2 03-03-2009 16:34:49

)
gedachten over bachs matthäuspassion
Goethe zei dat het was alsof hij van verre de zee hoorde ruisen
toen zijn vriend en leeftijdsgenoot Zelter hem over de herontdekking
van de Matthäuspassion door de jonge Felix Mendelssohn Bartholdy
vertelde. Sindsdien zijn er maar weinig groten uit de kunst- en
geestes geschiedenis geweest, die niet hun hoogsteigen ervaring met
de Matthäuspassion hebben gehad. Friedrich Hegel, Gustav Droysen,
Richard Wagner, Friedrich Nietzsche, Rainer Maria Rilke, Albert
Schweitzer, Pablo Casals, Ernst Bloch – er zou een compleet boek
kunnen worden gevuld met hun getuigenissen en die van anderen.
In 1988 heeft de filosoof Hans Blumenberg zich in een lang essay,
simpelweg getiteld Matthäuspassion, gezet aan het uitzetten
van een wijde ‘horizon van herinneringen aan het gedachte en
het gevormde, van gebaren en symbolen, van heil en onheil, van
verbeelding en abstractie’.
Een belangwekkend aspect van deze grote compositie is de wijze
waarop zij rouw en verdriet belicht. Pijn, onrust, wreedheid, verraad
en sterfelijkheid zijn voor Bach niets anders dan fenomenen die
bij het bestaan horen en waarmee we moeten leven. Het zijn geen
schoonheidsfouten die kunnen worden weggewerkt, maar basisdisposities
die in deze wereld bestaan omdat de wereld bestaat.
Deze visie op de wereld ligt in de tekst van de Matthäuspassion
besloten, en het is niet uitgesloten dat Bach zijn tekstdichter Picander
deze theologische richting heeft aangegeven. Maar het dichtwerk van
Picander vormt slechts één tekstlaag van de Matthäuspassion; de
andere pijler bestaat uit bijbelwoord en koraal. In het openingskoor
worden deze twee lagen direct met elkaar geconfronteerd: door het
achtstemmige dubbelkoor, waarin zich de dochters van Sion en de
gelovigen samenvoegen, wordt als negende partij het koraal O Lamm
Gottes unschuldig gezongen. Samen met de instrumentale stemmen
ontstaat daardoor een hoogst gedifferentieerd geheel, maar ondanks
de rijke polyfone structuur ervaren we op geen enkel punt de indruk
van moeizame contrapuntische verwikkelingen. Het stuk ontvouwt
zich veeleer als een breed aangelegde, vloeiend gecomponeerde elegie
waarin de zeven regels van de cantus firmus als vanzelfsprekend zijn
verweven. Het geheim van dit openingskoor ligt niet zozeer in de
formele perfectie als wel in de dialoogtechniek. Op geniale wijze
zet Bach de dubbelkorigheid in om de boodschap van de tekst te
benadrukken. De strekking is duidelijk en spreekt direct aan, de
tekst is ondanks het dichte stemmenweefsel goed te volgen.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 3 03-03-2009 16:34:49
3

4
De grootsheid van het openingskoor bestaat hierin, dat we het als
een proeve van luisterrijke vocaal-instrumentale symfonische kunst
kunnen beschouwen. Het behoort tot het type van de pastorale, maar
hier in mineur in plaats van het bij dit genre gebruikelijke majeur. En
in tegenstelling tot de dansachtig-lichte pastorale stijl, wordt hier bijna
iedere melodietoon apart geharmoniseerd. Op wonderbaarlijke wijze
en zonder enige dwang voegt de melodie van de cantus firmus, waarvan
de tekst over het Lam Gods spreekt, zich naar de wiegende 12/8maat.
Associaties met de natuur worden ook door de orgelpunten
(met name in de opening) opgeroepen – hier de natuur van een
oerlandschap. Hier wordt een impuls gegeven die een fundamenteel
begin betekent, van het soort waarnaar ook Johannes Brahms jarenlang
op zoek was tot hij erin slaagde met een vergelijkbare orgelpunt,
als opening van zijn Eerste Symfonie, dit gevoel opnieuw tot uitdrukking
te brengen. Maar nu lopen we muziekhistorisch op de zaken
vooruit.
Bachs toehoorders zullen zich over het specifieke karakter van dit
begin niet het hoofd hebben gebroken, maar ze zullen wel meteen
zijn getroffen door de uitdrukking van edele pijn – een affect dat hier
(in vergelijking met het openingskoor van de Johannespassion of van
de meeste Leipziger cantates) bijna hoffelijk-galant van karakter is,
zonder echt naar het wereldse om te slaan. Want daar is het geloofssymbool
van de cantus firmus die in de partituur met rode inkt is
benadrukt en doet denken aan een fel verlichte reddingsboot die wordt
uitgestuurd op de golven van een zee van treurnis. Archaïsch-helder
G-groot wordt tegenover het elegische e-klein (de grondtoonsoort)
geplaatst. De verbeeldingskracht van deze genrescène en de im -
manente logica van het verloop worden gerelativeerd; een andere
macht neemt het roer over, opent de in zich gesloten vorm, overschrijdt
de grenzen van esthetische normen, en stuurt een koers
die zelfs voorbij de in het begin zo wijd uitgespannen horizon gaat.
In het theologische denken van Bachs tijd verwijst de cantus firmus
naar het hemelse Jeruzalem als tegenbeeld van het aardse, waaruit
de klaagzangen van de beide koren opklinken.
Met het besluit, in de Matthäuspassion een dubbelkoor te gebruiken,
heeft Bach voor zichzelf grote compositorische bewegingsvrijheid
gecreëerd. Niet alleen bereikt het openingskoor daardoor een tot dan
toe onbekende omvang; ook het slotkoor Wir setzen uns mit Tränen
nieder krijgt door het elkaar in dialoog toeroepen (‘Ruhe sanfte’ –
‘Sanfte ruh’) meer profiel. Maar van doorslaggevende betekenis is
in dit koor de keuze voor de zwaarmoedige sarabande-beweging,
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 4 03-03-2009 16:34:49

die hier nog uitgesprokener is toegepast dan in het slotkoor van de
Johannespassion. Niet alleen ritmisch, maar ook wat betreft structuur
behoort het slotstuk van de Matthäuspassion tot dit dansgenre, dat
volgens Johann Mattheson ‘louter voor stijve ernst’ geschikt is.
De instrumentale hoekgedeelten zijn weliswaar gestileerd, maar
desalniettemin als echte dans met twee helften van ieder twaalf
maten geschreven, terwijl ook de koorgedeelten de dansstructuur
(meer vouden van vier maten) strikt aanhouden.
Het is verbazingwekkend dat Bach dit grootse werk met een stuk
besluit dat zulke sterke wereldse associaties oproept, en dat in zijn
instrumentale delen bovendien als een deel uit een orkest- of klavecimbelsuite
voorstelbaar is, terwijl hij drie van de vier versies van
de Johannespassion met een koraal afrondt. Een moderne en weldoordachte
afsluiting waar ‘verlichte’ critici van Bach, zoals Mattheson
of Scheibe, niets op aan te merken zouden hebben gehad.
Heeft Bach later wellicht toch gevoeld dat dit slotkoor een tegenwicht
nodig had? In ieder geval vervangt hij in de definitieve versie van de
Matthäuspassion uit 1736 als afsluiting van het eerste deel het eenvoudige
koraal Jesum lass ich nicht von mir door de omvangrijke koraalbewerking
O Mensch, bewein dein Sünde gross [Nr. 29]. Dit grandioze,
maar ook moeilijk uit te voeren stuk, dat oorspronkelijk als openingskoor
van de ‘tweede’ Johannespassion uit 1725 fungeerde, kreeg zo zijn
definitieve bestemming. Daarmee verlaat Bach ten aanzien van de
grote, beschouwende koordelen in de Matthäuspassion het meerkorige
uitgangspunt. Bovendien zet hij, door de nog verdere toename van de
totale lengte van de passie, definitief het idee overboord van een ‘rationele’
architectuur zoals Mattheson en Scheibe die zagen. Deze laatste
verrijking van de partituur zou – in samenhang met een aantal in
hetzelfde decennium ontstane, uitsluitend op koraalteksten gebaseerde
cantates – als getuigenis voor een hernieuwde liefde voor de kunstige
koraalbewerking kunnen gelden.
In de turba-koren neemt de dubbelkorigheid een relatief bescheiden
plaats in. Werd het Bach wellicht al bij de eerste mogelijkheid – het
koor van de Hogepriesters Ja nicht auf das Fest [Nr. 4b] – duidelijk,
dat de dialoog tussen twee koren de beweging niet zonder meer
dramatischer maakt, maar er eerder toe neigt het geheel statischer te
maken? In ieder geval valt het op dat hij in de daaropvolgende turbae
slechts in beperkte mate van dubbelkorigheid gebruik maakt, en dan
alleen in korte dialogen en koren waarin de tekst eenvoudig wordt
gedeclameerd en niet met veel emotie gepaard gaat, zoals ‘Weissage
uns’, ‘Was gehet uns das an’, ‘Gegrüsset seist du’, ‘Der du den Tempel
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 5 03-03-2009 16:34:49
5

6
Gottes zerbrichst’ en ‘Andern hat er geholfen’.
De beide bijna identieke ‘Kreuzige’-koren, waarin het volk om moord
roept, zijn daarentegen als een compacte vierstemmige fuga gecomponeerd.
De stemmen schreeuwen hier niet door elkaar zoals in de
Johannespassion. Het kernachtige thema, dat in zijn karakteristieke
vorm het ‘kruisigen’ verbeeldt, wordt in een fuga-expositie van de
onderste naar de bovenste stem doorgevoerd, ‘alsof het een wet
betreft, in de genadeloze hardheid van de hoogste straf’(Emil Platen).
Een achttiende-eeuwse componist die een moderne, maar niet al te
theatrale passie wilde schrijven, werd geconfronteerd met de vraag
wat te doen met de uit de opera afkomstige centrale vormen van recitatief
en aria. In de Matthäuspassion gaat Bach hierbij verder op weg
die hij in de Johannespassion is ingeslagen. Het evangelieverhaal wordt
niet meer op de traditionele psalmodieertonen gezongen, maar ook
niet in modern opera-secco. Bach kiest in zijn recitatieven veeleer voor
de zogenaamde stylus luxurians, die de muziektheoretici al in de
zeventiende eeuw vanwege de grotere retorische kwaliteiten van de
secco-stijl onderscheidden. In plaats van op Bachs vele beeld- en zinrijke
tekstuitbeeldingen moge hier eens op een bijzonder fijnzinnige
nuance worden gewezen. De in het Aramees gesproken woorden van
Jezus aan het kruis ‘Eli, Eli, lama asabthani’ worden in het evangelieverhaal
direct vertaald: ‘Mein Gott, mein Gott, warum hast du mich
verlassen!’ [Nr. 61a]. Bach wil daarbij ook in muzikaal opzicht duidelijk
maken dat de Duitse woorden een vertaling zijn, en daarom verplaatst
(‘vertaalt’) hij zijn muzikale tekst van bes-klein naar es-klein.
Overigens ontbreekt in dit voorbeeld als uitzondering het ‘aura’ van
het strijkkwartet, dat Bach doorgaans de woorden van Jezus meegeeft.
Een voorbeeld voor dit gebruik zou Bach in de rond 1700 ontstane
Latijnse Johannespassion van Alessandro Scarlatti hebben kunnen
vinden. Rond diezelfde tijd schreef Johann Valentin Meder te Riga
een Matthäuspassion waarin de vox Christi steeds door twee violen
wordt begeleid, die door middel van tremoli een klaagzang lijken
aan te heffen.
In zijn Matthäuspassion let Bach er op, de secco-recitatieven vrij te
houden van al te sterke associaties met wereldlijke muziek. De stylus
luxurians reserveert hij voor de toonzetting van de Bijbeltekst, die in
de definitieve partituur van 1736 wordt benadrukt door het gebruik van
rode inkt. Daardoor moest Bach voor de tien door Picander geschreven
‘vrije’ recitatieven een andere compositievorm vinden. Hij vond
de oplossing in een vrijwel nieuw concept, dat in de Bachliteratuur als
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 6 03-03-2009 16:34:49

‘motivgeprägtes Accompagnato’ (een door een karakteristiek, herhaald
motief bepaald begeleid recitatief) door het leven gaat. Het zijn met
nadruk geen ariosi, zoals ze regelmatig worden genoemd, want de
zangstem is wel degelijk recitatiefachtig gecomponeerd. Tegelijkertijd
is de instrumentale begeleiding door het voortdurend herhalen van
een bepaald motiefje zo geprononceerd van karakter, dat we deze
stukken in overdrachtelijke zin als genre-taferelen kunnen aanduiden
en concrete titels als ‘Tranenvloed’, ‘Verdriet’, ‘Knieval’, ‘Zwijgen’,
‘Geseling’ en ‘De avond van Goede Vrijdag’ zouden kunnen geven.
Bachs compositiekunst wortelt hier duidelijk in de emblematische
kunst van de Barok: de zangstem reciteert het ‘emblematische’
gedicht terwijl de instrumentale begeleiding de daarbij behorende
pictura biedt. Tegelijkertijd is deze techniek in de hier toegepaste
vorm uiterst modern en eigenlijk al een voorbode van de liedkunst
van Franz Schubert met zijn karakteristieke begeleidingsmodellen.
Deze opwaardering van het vrije recitatief, die zich al in de Johannespassion
in de twee daar als ‘Arioso’ betitelde nummers (‘Betrachte
meine Seel’ en ‘Mein Herz’) aankondigde, heeft verreikende gevolgen
voor het esthetische totaalconcept van de Matthäuspassion. In niet
minder dan tien gevallen keert Bach zich daarmee tegen de opvatting,
ontleend aan de opera, dat een recitatief, althans in muzikaal opzicht,
nauwelijks meer is dan de opmaat van de erop volgende aria. In plaats
daarvan creëert Bach tussen recitatief en aria een nieuw soort samenhang,
waarbij het recitatief de aria inleidt. Dat betekent een wezenlijke
stap voorwaarts ten opzichte van de Johannespassion, waarin de aria's
(afgezien van de twee genoemde uitzonderingen) veeleer als los ingevoegde
stukken overkomen, en de snelle opeenvolging van de beide
aria's Von der Stricken meiner Sünden en Ich folge dir gleichfalls met
slechts een regeltje recitatief daartussen niet erg doordacht overkomt.
De tien combinaties van motiefbepaald accompagnato en aria uit de
Matthäuspassion kunnen daarentegen als regelrechte kamermuzikale
tussenspelen worden gezien. Zo laat de sopraan zich in het recitatief
Er hat uns allen wohlgetan [Nr. 48] door twee oboi da caccia bege leiden,
die in de daaropvolgende aria Aus Liebe will mein Heiland sterben
[Nr. 49] samen met de solistisch dominerende fluit een driestemmige
begeleiding vormen. Als kleurnuance van een passie-oratorium zal het
toch als ongewone timbre van dit ensemble in nog sterkere mate als
bij een ‘andere wereld’ behorend zijn ervaren dan in het geval van een
opera of een wereldlijke cantate. Vlak daarvoor heeft de Evangelist in
de wieling van het passieverhaal Pilatus de vraag laten stellen: ‘Was
hat er denn Übles getan?’ De tijd wordt stilgezet, het doek opent zich
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 7 03-03-2009 16:34:50
7

8
voor een meditatieve scène – een tableau, dat we ons goed in een
klooster, aan het hof van en geestelijke vorst, of als een voorstelling
op een barok schilderij kunnen voorstellen. En dan keert de aardse
handeling weer terug: Sie schrieen aber noch mehr und sprachen: Lass
ihn kreuzigen!… [Nr. 50a-b].
Naast de invoering van het genrepaar ‘motiefbepaald accompagnato –
aria’ dragen ook de in dialoogvorm geschreven delen van het libretto
aan de opwaardering van de aria's bij. Bach gebruikt deze techniek in
het verloop van de passie steeds weer om door het koor van gelovigen
gezongen vragen en antwoorden in de recitatieven en aria’s van de
dochter van Sion in te voegen. Dit gebeurt in O Schmerz! Hier zittert
das gequälte Herz – Was ist die Ursach aller solcher Plagen [Nr. 19],
Ich will bei meinem Jesu wachen – so schlafen unsre Sünden ein [Nr. 20],
So ist mein Jesus nun gefangen – Lasst ihn, haltet, bindet nicht! [Nr. 27a],
Ach nun ist mein Jesus hin – Wo is denn dein Freund hingegangen?
[Nr. 30], Sehet, Jesus hat die Hand, uns zu fassen, ausgespannt, kommt …
– wohin? [Nr. 60], en Nun ist der Herr zur Ruh gebracht – Mein Jesu, gute
Nacht! [Nr. 67].
Meestal staat de naam Jezus in het middelpunt van deze teksten,
naar het voorbeeld van de dialoog tussen Jezus en de zielebruid in
de barok-mystieke en vroeg-piëtistische tradities. Picander en Bach
gebruiken deze topos om de vrij gedichte gedeelten van de Matthäuspassion
niet als een willekeurige toevoeging op te voeren, maar als een
nevenhandeling die het Bijbelverhaal op zinvolle wijze parafraseert.
Kunnen we nu, het corpus van de aria’s uit de Matthäuspassion
beschouwend, vaststellen dat er, vergeleken met de Johannespassion
sprake is van een hoger niveau? Nee, we constateren dat het daar
al bereikte niveau niet meer kon worden overtroffen. Wel laat de
Matthäuspassion een element van classicisme zien, dat in de Johannespassion
veel minder sterk is. De aria's uit laatstgenoemd werk worden
vooral gekenmerkt door hun ‘figuurlijke’ en daarmee uitgesproken
‘geestelijke’ karakter, terwijl die in de Matthäuspassion tegelijkertijd
een nieuwe zin voor klankrijkdom vertonen. Misschien is dit de
vrucht van een hernieuwde studie van Italiaanse muziek; in ieder
geval verleent het vele aria's een zangrijk, soms zelfs uitgesproken
van klank verzadigd karakter.
Vergelijk maar eens twee op het type van de gepuncteerde sarabande
gebaseerde aria's met elkaar: Können Tränen meiner Wangen [Nr. 52] uit
de Matthäuspassion en Ach, mein Sinn uit de Johannespassion. In Ach,
mein Sinn wordt het affect van verscheurdheid en vertwijfeling met
een bijna onaangenaam werkende uitdrukking gecomponeerd.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 8 03-03-2009 16:34:50

De altstem in Können Tränen is daarentegen vloeiend en zinnelijk van
klank geschreven. Het vasthouden van de melodie aan een verticale as
bij een tegelijkertijd dalende baslijn en de mordent-achtige zestiendefiguren
doen aan mediterrane, bijna populair te noemen muziek denken.
De gepuncteerde achtsten die de aard van het ritornel van deze aria
bepalen en ongetwijfeld de geseling van Jezus uitbeelden, drukken weliswaar
zwaarmoedigheid uit, maar ze klinken eerder aangeslagen dan hard.
In Ach, mein Sinn is het dacapo-model van de barokaria geheel verlaten:
dit zou niet bij de stormachtige beweging van deze aria hebben gepast.
In Können Tränen werkt het da capo daarentegen als iets vanzelfsprekends:
de aria is veel autonomer. Ondanks de beeldrijke momenten,
zoals de gepuncteerde geselbeweging, het neervallen van de tranen en
de snikken van de dochter van Sion, zou deze muziek niets van haar
uitdrukkingskracht verliezen wanneer ze van een alternatieve tekst met
hetzelfde grondaffect zou worden voorzien. De krachtige, ‘figuurrijke’
uitbeelding van de tekst en de zinnelijkheid van de klank verenigen zich
hier niet – zoals elders in Bachs muziek – tot een zwaarwichtig maar
eerder tot een bevallig geheel. Dit zouden we als een neiging tot classicisme
kunnen zien, waarin vloeiend musiceren de overhand heeft en
deelaspecten niet op de voorgrond treden.
Het is zeer de vraag of Bachs tijdgenoten de Matthäuspassion al in
alle grootsheid hebben herkend. Maar al een eeuw later, met de eerste
heruitvoering van het werk in het jaar 1829 door Felix Mendelssohn
Bartholdy, is de tijd rijp voor een vergelijking tussen Shakespeare en
Bach, zoals de historicus Wilhelm Loebell die in een brief aan de dichter
en Shakespeare-vertaler Ludwig Tieck voor het eerst maakte. Tertium
comparationis (‘wat de twee gemeen hebben’) is de melancholie – niet
als depressieve gesteldheid, maar als een duistere, niettemin fantastisch
productieve macht.
Albrecht Dürers Melencolia I verbeeldt het genie van dit soort melancholie.
Hierin is het materiaal voor het meten, onderzoeken, beschouwen
en doorgronden van dat wat de wereld innerlijk samenbindt in
fantastische wanorde om deze figuur geplaatst, als ware alles nutte loos.
Maar in werkelijkheid peinst zij met open ogen over de vraag, hoe
dit materiaal gebruikt kan worden. De boven haar hoofd zichtbare
magische getallenvierhoek vormt het zinnebeeld van haar fantasie:
de volgorde van de getallen een tot en met zestien lijkt willekeurig, maar
is in werkelijkheid het resultaat van veel gepieker, want de optelsom van
de in totaal tien verticale, horizontale en diagonale getallenreeksen is
steeds vierendertig.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 9 03-03-2009 16:34:50
9

10
In deze onvergelijkelijke kopergravure heeft men tot op de dag van
vandaag een allegorie van de westerse of eigenlijk de Duitse mens
gezien, die aan de wereld lijdt, en die kronkelwegen moet bewandelen
om zich van die wereld een voorstelling te kunnen maken – de
kronkel wegen van de fantasie, die toch zijn innerlijke werkelijkheid zijn.
Richard Wagner herkende deze melancholische fantasie toen hij in
juni 1870 door Friedrich Nietzsche, die hem in Triebschen opzocht,
met Dürers melancholie-gravure werd geconfronteerd en een vergelijking
maakte tussen Dürer en Bach: ‘Beide zijn met die rijke en
geheimzinnige fantasie begiftigd die schoonheid ontbeert maar aan
het verhevene weet te raken en daarbij alle schoonheid overtreft’.
Dat de esthetiek van Bachs Matthäuspassion een veelheid aan
duidingen toelaat, herinnert ons eraan dat we met dit werk een ‘schat
in aarden vaten’ hebben, en ook hierin ligt een vergelijking met de
drama's van Shakespeare voor de hand. Tot op de dag van vandaag
is de ontstaansgeschiedenis onduidelijk: enkele nummers zijn met
zekerheid uit oudere werken overgenomen, andere zelfs geparodieerd.
De aria Gebt mir meinen Jesum wieder [Nr. 42] die Bach de berouwvolle
Judas in de mond legt, drukt geenszins wroeging om de zonden uit,
maar is veeleer van een ontroerende hartelijkheid. En de nobele sarabande-beweging
van het slotkoor Wir setzen uns mit Tränen nieder
[Nr. 68] laat zich in feite natuurlijker zingen op de woorden van de
door Bach ongeveer gelijktijdig gecomponeerde Trauerode op de dood
van Leopold van Cöthen (Die Augen sehn nach deiner Leiche [BWV
244a/Nr. 24]).
Zo beschouwd, omsluit het werk verschillende tradities, genres en
stijlen. In Bachs dagelijkse praktijk ontstaan is het in de loop der jaren
aan tal van veranderingen onderhevig geweest, en bevat het op detailniveau
wellicht zelfs incongruente en willekeurige elementen. Maar
juist daardoor wordt deze muziek een weerspiegeling van de wereld
zoals zij is, evenwel zonder onze hoop op de andere wereld prijs te
geven. Tegen het einde van de Matthäuspassion laat Bach de basstem
bij mystiek-schemerende strijkersklanken de woorden O schöne Zeit, o
Abenstunde! Der Friedensschluss ist nun mit Gott gemacht, denn Jesus hat
sein Kreuz vollbracht [Nr. 64] zingen: het gewoel der wereld, het aardse
schouwtoneel van het grote Godsdrama, is tot rust gekomen.
© Martin Geck
vertaling: Pieter Dirksen, redactie: Mathieu Heinrichs
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 10 03-03-2009 16:34:50

Albrecht Dürer Melencolia I
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 11 03-03-2009 16:34:50
11

1
2
3
4 a
4 b
4 c
TEKST
e e r s t e de e l
m att h ä u s p a s s i o n
tekst: Christian Friedrich Henrici, alias Picander
Koor (1,2)*
Kommt, ihr Töchter, helft mir klagen,
Sehet - Wen? - den Bräutigam,
Seht ihn - Wie? - als wie ein Lamm!
O Lamm Gottes, unschuldig
Am Stamm des Kreuzes geschlachtet,
Sehet, - Was? - seht die Geduld,
Allzeit erfunden geduldig,
Wiewohl du warest verachtet.
Seht - Wohin? - auf unsre Schuld;
All Sünd hast du getragen,
Sonst müßten wir verzagen.
Sehet ihn aus Lieb und Huld
Holz zum Kreuze selber tragen!
Erbarm dich unser, o Jesu!
evangelist (1) Da Jesus diese Rede vollendet hatte, sprach er zu seinen Jüngern:
jezus (1) Ihr wisset, daß nach zweien Tagen Ostern wird, und des Menschen
Sohn wird überantwortet werden, daß er gekreuziget werde.
Koraal
Herzliebster Jesu, was hast du verbrochen,
Daß man ein solch scharf Urteil hat gespro chen?
Was ist die Schuld, in was für Missetaten
Bist du geraten?
evangelist Da versammleten sich die Hohenpriester und Schrift gelehrten und
die Ältesten im Volk in den Palast des Hohenpriesters, der da hieß
Kaiphas, und hielten Rat, wie sie Jesum mit Listen griffen und töteten.
Sie spra chen aber:
koor (1,2) Ja nicht auf das Fest, auf daß nicht ein Aufruhr wer de im Volk.
evangelist Da nun Jesus war zu Bethanien, im Hause Simonis des Aussätzigen,
trat zu ihm ein Weib, die hatte ein Glas mit köstlichem Wasser und
goß es auf sein Hau pt, da er zu Tische saß. Da das seine Jünger sahen,
wurden sie unwillig und sprachen:
* De Matthäuspassion is dubbelkorig gecomponeerd.
De cijfers 1 en 2 verwijzen naar het eerste, respectievelijk tweede koor.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 12 03-03-2009 16:34:51

4 d
4 e
5
6
7
8
koor (1) Wozu dienet dieser Unrat? Dieses Wasser hätte mögen teuer verkauft
und den Armen gegeben wer den.
evangelist Da das Jesus merkete, sprach er zu ihnen:
jezus Was bekümmert ihr das Weib? Sie hat ein gut Werk an mir getan.
Ihr habet allezeit Armen bei euch, mich aber habt ihr nicht allezeit.
Daß sie dies Was ser hat auf meinen Leib gegossen, hat sie getan, daß
man mich begraben wird. Wahrlich, ich sage euch: Wo dies Evan gelium
geprediget wird in der ganzen Welt, da wird man auch sagen zu ihrem
Gedächtnis, was sie getan hat.
Recitatief, alt (1)
Du lieber Heiland du,
Wenn deine Jünger töricht streiten,
Daß dieses fromme Weib
Mit Salben deinen Leib
Zum Grabe will bereiten,
So lasse mir inzwischen zu,
Von meiner Augen Tränenflüssen
Ein Wasser auf dein Haupt zu gießen!
Aria, alt (1)
Buß und Reu
Knirscht das Sündenherz entzwei,
Daß die Tropfen meiner Zähren
Angenehme Spezerei,
Treuer Jesu, dir gebären.
evangelist Da ging hin der Zwölfen einer, mit Namen Judas Is charioth,
zu den Hohenpriestern und sprach:
judas (1) Was wollt ihr mir geben? Ich will ihn euch verraten.
evangelist Und sie boten ihm dreißig Silberlinge. Und von dem an suchte
er Gelegenheit, daß er ihn verriete.
Aria, sopraan (2)
Blute nur, du liebes Herz!
Ach! ein Kind, das du erzogen,
Das an deiner Brust gesogen,
Droht den Pfleger zu ermorden,
Denn es ist zur Schlange worden.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 13 03-03-2009 16:34:51
13

9 a
9 b
9 c
9 d
9 e
10
11
evangelist Aber am ersten Tage der süßen Brot traten die Jün ger zu Jesu und
sprachen zu ihm:
koor (1) Wo willst du, daß wir dir bereiten, das Osterlamm zu essen?
evangelist Er sprach:
jezus Gehet hin in die Stadt zu einem und sprecht zu ihm: Der Meister läßt dir
sagen: Meine Zeit ist hier, ich will bei dir die Ostern halten mit meinen
Jüngern.
evangelist Und die Jünger täten, wie ihnen Jesus befohlen hatte, und bereiteten das
Osterlamm. Und am Abend satzte er sich zu Tische mit den Zwölfen.
Und da sie aßen, sp rach er:
jezus Wahrlich, ich sage euch: Einer unter euch wird mich verraten.
evangelist Und sie wurden sehr betrübt und huben an, ein jegli cher unter ihnen,
und sagten zu ihm:
koor (1) Herr, bin ich’s?
Koraal
Ich bin’s, ich sollte büßen,
An Händen und an Füßen
Gebunden in der Höll.
Die Geißeln und die Banden
Und was du ausgestanden,
Das hat verdienet meine Seel.
evangelist Er antwortete und sprach:
jezus Der mit der Hand mit mir in die Schüssel tauchet, der wird mich
verraten. Des Menschen Sohn gehet zwar dahin, wie von ihm
geschrieben stehet; doch wehe dem Menschen, durch welchen des
Menschen Sohn verraten wird! Es wäre ihm besser, daß dersel bige
Mensch noch nie geboren wäre.
evangelist Da antwortete Judas, der ihn verriet, und sprach:
judas Bin ich’s, Rabbi?
evangelist Er sprach zu ihm:
jezus Du sagest’s.
evangelist Da sie aber aßen, nahm Jesus das Brot, dankete und brach’s und gab’s
den Jüngern und sprach:
jezus Nehmet, esset, das ist mein Leib.
evangelist Und er nahm den Kelch und dankete, gab ihnen den und sprach:
jezus Trinket alle daraus; das ist mein Blut des neuen Tes taments, welches
vergossen wird für viele zur Verge bung der Sünden. Ich sage euch: Ich
werde von nun an nicht mehr von diesem Gewächs des Weinstocks
trinken bis an den Tag, da ich’s neu trinken werde mit euch in meines
Vaters Reich.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 14 03-03-2009 16:34:51

12
13
14
15
Recitatief, sopraan (1)
Wiewohl mein Herz in Tränen schwimmt,
Daß Jesus von mir Abschied nimmt,
So macht mich doch sein Testament erfreut:
Sein Fleisch und Blut, o Kostbarkeit,
Vermacht er mir in meine Hände.
Wie er es auf der Welt mit denen Seinen
Nicht böse können meinen,
So liebt er sie bis an das Ende.
Aria, sopraan (1)
Ich will dir mein Herze schenken,
Senke dich, mein Heil, hinein!
Ich will mich in dir versenken;
Ist dir gleich die Welt zu klein,
Ei, so sollst du mir allein
Mehr als Welt und Himmel sein.
evangelist Und da sie den Lobgesang gesprochen hatten, gingen sie hinaus an
den Ölberg. Da sprach Jesus zu ihnen:
jezus In dieser Nacht werdet ihr euch alle ärgern an mir. Denn es stehet
geschrieben: Ich werde den Hirten schla gen, und die Schafe der Herde
werden sich zer streuen. Wenn ich aber auferstehe, will ich vor euch
hingehen in Galiläam.
Koraal
Erkenne mich, mein Hüter,
Mein Hirte, nimm mich an!
Von dir, Quell aller Güter,
Ist mir viel Guts getan.
Dein Mund hat mich gelabet
Mit Milch und süßer Kost,
Dein Geist hat mich begabet
Mit mancher Himmelslust.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 15 03-03-2009 16:34:51
15

16
17
18
19
evangelist Petrus aber antwortete und sprach zu ihm:
petrus (1) Wenn sie auch alle sich an dir ärgerten, so will ich doch mich
nimmermehr ärgern.
evangelist Jesus sprach zu ihm:
jezus Wahrlich, ich sage dir: In dieser Nacht, ehe der Hahn krähet, wirst du
mich dreimal verleugnen.
evangelist Petrus sprach zu ihm:
petrus Und wenn ich mit dir sterben müßte, so will ich dich nicht verleugnen.
evangelist Desgleichen sagten auch alle Jünger.
Koraal
Ich will hier bei dir stehen;
Verachte mich doch nicht!
Von dir will ich nicht gehen,
Wenn dir dein Herze bricht.
Wenn dein Herz wird erblassen
Im letzten Todesstoß,
Alsdenn will ich dich fassen
In meinen Arm und Schoß.
evangelist Da kam Jesus mit ihnen zu einem Hofe, der hieß Get hsemane,
und sprach zu seinen Jüngern:
jezus Setzet euch hie, bis daß ich dort hingehe und bete.
evangelist Und nahm zu sich Petrum und die zween Söhne Ze bedäi und fing
an zu trauern und zu zagen. Da sprach Jesus zu ihnen:
jezus Meine Seele ist betrübt bis an den Tod, bleibet hie und wachet mit mir.
Recitatief, tenor (1) en koor (2)
O Schmerz!
Hier zittert das gequälte Herz;
Wie sinkt es hin, wie bleicht sein Angesicht!
Was ist die Ursach aller solcher Plagen?
Der Richter führt ihn vor Gericht.
Da ist kein Trost, kein Helfer nicht.
Ach! meine Sünden haben dich geschlagen;
Er leidet alle Höllenqualen,
Er soll vor fremden Raub bezahlen.
Ich, ach Herr Jesu, habe dies verschuldet,
Was du erduldet.
Ach, könnte meine Liebe dir,
Mein Heil, dein Zittern und dein Zagen
Vermindern oder helfen tragen,
Wie gerne blieb ich hier!
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 16 03-03-2009 16:34:51

20
21
22
23
Aria, tenor (1) en koor (2)
Ich will bei meinem Jesu wachen,
So schlafen unsre Sünden ein.
Meinen Tod
Büßet seine Seelennot;
Sein Trauren machet mich voll Freuden.
Drum muß uns sein verdienstlich Leiden
Recht bitter und doch süße sein.
evangelist Und ging hin ein wenig, fiel nieder auf sein Ange sicht und betete
und sprach:
jezus Mein Vater, ist’s möglich, so gehe dieser Kelch von mir;
doch nicht wie ich will, sondern wie du willt.
Recitatief, bas (2)
Der Heiland fällt vor seinem Vater nieder;
Dadurch erhebt er mich und alle
Von unserm Falle
Hinauf zu Gottes Gnade wieder.
Er ist bereit,
Den Kelch, des Todes Bitterkeit
Zu trinken,
In welchen Sünden dieser Welt
Gegossen sind und häßlich stinken,
Weil es dem lieben Gott gefällt.
Aria, bas (2)
Gerne will ich mich bequemen,
Kreuz und Becher anzunehmen,
Trink ich doch dem Heiland nach.
Denn sein Mund,
Der mit Milch und Honig fließet,
Hat den Grund
Und des Leidens herbe Schmach
Durch den ersten Trunk versüßet.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 17 03-03-2009 16:34:51
17

24
25
26
27 a
evangelist Und er kam zu seinen Jüngern und fand sie schlafend und sprach
zu ihnen:
jezus Könnet ihr denn nicht eine Stunde mit mir wachen? Wachet und betet,
daß ihr nicht in Anfechtung fallet! Der Geist ist willig, aber das Fleisch
ist schwach.
evangelist Zum andernmal ging er hin, betete und sprach:
jezus Mein Vater, ist’s nicht möglich, daß dieser Kelch von mir gehe,
ich trinke ihn denn, so geschehe dein Wille.
Koraal
Was mein Gott will, das g’scheh allzeit,
Sein Will, der ist der beste,
Zu helfen den’n er ist bereit,
Die an ihn gläuben feste.
Er hilft aus Not, der fromme Gott,
Und züchtiget mit Maßen.
Wer Gott vertraut, fest auf ihn baut,
Den will er nicht verlassen.
evangelist Und er kam und fand sie aber schlafend, und ihre Au gen waren voll
Schlafs. Und er ließ sie und ging aber mal hin und betete zum
drittenmal und redete dieselbi gen Worte. Da kam er zu seinen Jüngern
und sprach zu ihnen:
jezus Ach! wollt ihr nun schlafen und ruhen? Siehe, die Stun de ist hie, daß
des Menschen Sohn in der Sünder Hände überantwortet wird. Stehet
auf, lasset uns gehen; siehe, er ist da, der mich verrät.
evangelist Und als er noch redete, siehe, da kam Judas, der Zwö lfen einer, und
mit ihm eine große Schar mit Schwerten und mit Stangen von den
Hohenpriestern und Ältesten des Volks. Und der Verräter hatte ihnen
ein Zeichen gegeben und gesagt: “Welchen ich küssen werde, der ist’s,
den greifet!” Und alsbald trat er zu Jesu und spr ach:
judas (1) Gegrüßet seist du, Rabbi!
evangelist Und küssete ihn. Jesus aber sprach zu ihm:
jezus Mein Freund, warum bist du kommen?
evangelist Da traten sie hinzu und legten die Hände an Jesum und griffen ihn.
Aria, sopraan (1), alt (1) en koor (2)
So ist mein Jesus nun gefangen.
Laßt ihn, haltet, bindet nicht!
Mond und Licht
Ist vor Schmerzen untergangen,
Weil mein Jesus ist gefangen.
Laßt ihn, haltet, bindet nicht!
Sie führen ihn, er ist gebunden.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 18 03-03-2009 16:34:51

27 b
28
29
koor (1,2) Sind Blitze, sind Donner in Wolken verschwunden?
Eröffne den feurigen Abgrund, o Hölle,
Zertrümmre, verderbe, verschlinge, zerschelle
Mit plötzlicher Wut
Den falschen Verräter, das mördrische Blut!
evangelist Und siehe, einer aus denen, die mit Jesu waren, rec kete die Hand aus
und schlug des Hohenpriesters Knecht und hieb ihm ein Ohr ab.
Da sprach Jesus zu ihm:
jezus Stecke dein Schwert an seinen Ort; denn wer das Schw ert nimmt,
der soll durchs Schwert umkommen. Oder meinest du, daß ich nicht
könnte meinen Vater bitten, daß er mir zuschickte mehr denn zwölf
Legion Engel?
Wie würde aber die Schrift erfüllet? Es muß also gehen.
evangelist Zu der Stund sprach Jesus zu den Scharen:
jezus Ihr seid ausgegangen als zu einem Mörder, mit Schw erten und mit
Stangen, mich zu fahen; bin ich doch täglich bei euch gesessen und
habe gelehret im Tem pel, und ihr habt mich nicht gegriffen. Aber das
ist alles geschehen, daß erfüllet würden die Schriften der Prop heten.
evangelist Da verließen ihn alle Jünger und flohen.
Koraal
O Mensch, bewein dein Sünde groß,
Darum Christus seins Vaters Schoß
Äußert und kam auf Erden;
Von einer Jungfrau rein und zart
Für uns er hie geboren ward,
Er wollt der Mittler werden.
Den Toten er das Leben gab
Und legt darbei all Krankheit ab,
Bis sich die Zeit herdrange,
Daß er für uns geopfert würd,
Trüg unsrer Sünden schwere Bürd
Wohl an dem Kreuze lange.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 19 03-03-2009 16:34:52
19

30
31
32
33
t w e e d e de e l
Aria, alt (1) en koor (2)
Ach! nun ist mein Jesus hin!
Wo ist denn dein Freund hingegangen,
O du Schönste unter den Weibern?
Ist es möglich, kann ich schauen?
Wo hat sich dein Freund hingewandt?
Ach! mein Lamm in Tigerklauen,
Ach! wo ist mein Jesus hin?
So wollen wir mit dir ihn suchen.
Ach! was soll ich der Seele sagen,
Wenn sie mich wird ängstlich fragen?
Ach! wo ist mein Jesus hin?
evangelist Die aber Jesum gegriffen hatten, führeten ihn zu dem Hohenpriester
Kaiphas, dahin die Schriftgelehrten und Ältesten sich versammlet hatten.
Petrus aber folgete ihm nach von ferne bis in den Palast des Ho henpriesters
und ging hinein und satzte sich bei die Knechte, auf daß er sähe, wo es
hinaus wollte. Die Hohenpriester aber und Ältesten und der ganze
Rat suchten falsche Zeugnis wider Jesum, auf daß sie ihn töteten, und
funden kei nes.
Koraal
Mir hat die Welt trüglich gericht’
Mit Lügen und mit falschem G’dicht,
Viel Netz und heimlich Stricke.
Herr, nimm mein wahr in dieser G’fahr,
B’hüt mich für falschen Tücken!
evangelist Und wiewohl viel falsche Zeugen herzutraten, funden sie doch keins.
Zuletzt traten herzu zween falsche Zeu gen und sprachen:
testis (2) Er hat gesagt: Ich kann den Tempel Gottes abbre chen und in dreien
Tagen denselben bauen.
evangelist Und der Hohepriester stund auf und sprach zu ihm:
pontifex (1) Antwortest du nichts zu dem, das diese wider dich zeugen?
evangelist Aber Jesus schwieg stille.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 20 03-03-2009 16:34:52

34
35
36 a
36 b
36 c
36 d
37
Recitatief, tenor (2)
Mein Jesus schweigt
Zu falschen Lügen stille,
Um uns damit zu zeigen,
Daß sein Erbarmens voller Wille,
Vor uns zum Leiden sei geneigt,
Und daß wir in dergleichen Pein
Ihm sollen ähnlich sein
Und in Verfolgung stille schweigen.
Aria, tenor (2)
Geduld!
Wenn mich falsche Zungen stechen.
Leid ich wider meine Schuld
Schimpf und Spott,
Ei, so mag der liebe Gott
Meines Herzens Unschuld rächen.
evangelist Und der Hohepriester antwortete und sprach zu ihm:
pontifex Ich beschwöre dich bei dem lebendigen Gott, daß du uns sagest,
ob du seiest Christus, der Sohn Gottes?
evangelist Jesus sprach zu ihm:
jezus Du sagest’s. Doch sage ich euch: Von nun an wird’s geschehen,
daß ihr sehen werdet des Menschen Sohn sitzen zur Rechten
der Kraft und kommen in den Wol ken des Himmels.
evangelist Da zerriß der Hohepriester seine Kleider und sprach:
pontifex Er hat Gott gelästert; was dürfen wir weiter Zeug nis? Siehe, itzt habt
ihr seine Gotteslästerung gehör et. Was dünket euch?
evangelist Sie antworteten und sprachen:
koor (1,2) Er ist des Todes schuldig!
evangelist Da speieten sie aus in sein Angesicht und schlugen ihn mit Fäusten.
Etliche aber schlugen ihn ins Ange sicht und sprachen:
koor (1,2) Weissage uns, Christe, wer ist’s, der dich schlug?
Koraal
Wer hat dich so geschlagen,
Mein Heil, und dich mit Plagen
So übel zugericht’?
Du bist ja nicht ein Sünder
Wie wir und unsre Kinder;
Von Missetaten weißt du nicht.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 21 03-03-2009 16:34:52
21

38 a
38 b
38 c
39
40
41 a
evangelist Petrus aber saß draußen im Palast; und es trat zu ihm eine Magd
und sprach:
ancilla (1) Und du warest auch mit dem Jesu aus Galiläa.
evangelist Er leugnete aber vor ihnen allen und sprach:
petrus (1) Ich weiß nicht, was du sagest.
evangelist Als er aber zur Tür hinausging, sahe ihn eine andere und sprach
zu denen, die da waren:
ancilla Dieser war auch mit dem Jesu von Nazareth.
evangelist Und er leugnete abermal und schwur dazu:
petrus Ich kenne des Menschen nicht.
evangelist Und über eine kleine Weile traten hinzu, die da stun den, und sprachen
zu Petro:
koor (2) Wahrlich, du bist auch einer von denen; denn deine Sprache verrät dich.
evangelist Da hub er an, sich zu verfluchen und zu schwören:
petrus Ich kenne des Menschen nicht.
evangelist Und alsbald krähete der Hahn. Da dachte Petrus an die Worte Jesu,
da er zu ihm sagte: Ehe der Hahn krähen wird, wirst du mich dreimal
verleugnen. Und ging heraus und weinete bitterlich.
Aria, alt (1)
Erbarme dich,
Mein Gott, um meiner Zähren willen!
Schaue hier,
Herz und Auge weint vor dir
Bitterlich.
Koraal
Bin ich gleich von dir gewichen,
Stell ich mich doch wieder ein;
Hat uns doch dein Sohn verglichen
Durch sein’ Angst und Todespein.
Ich verleugne nicht die Schuld;
Aber deine Gnad und Huld
Ist viel größer als die Sünde,
Die ich stets in mir befinde.
evangelist Des Morgens aber hielten alle Hohepriester und die Ältesten des Volks
einen Rat über Jesum, daß sie ihn töteten. Und bunden ihn, führeten
ihn hin und überantworteten ihn dem Landpfleger Pontio Pilato. Da das
sahe Judas, der ihn verraten hatte, daß er ver dammt war zum Tode,
gereuete es ihn und brachte herwieder die dreißig Silberlinge den
Hohenpriestern und Ältesten und sprach:
judas (1) Ich habe übel getan, daß ich unschuldig Blut verra ten habe.
evangelist Sie sprachen:
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 22 03-03-2009 16:34:52

41 b
41 c
42
43
44
koor (1,2) Was gehet uns das an? Da siehe du zu!
evangelist Und er warf die Silberlinge in den Tempel, hub sich davon, ging hin
und erhängete sich selbst. Aber die Hohenpriester nahmen die
Silberlinge und sprachen:
pontifex (1) Es taugt nicht, daß wir sie in den Gotteskasten le gen, denn es ist
Blutgeld.
Aria, bas (2)
Gebt mir meinen Jesum wieder!
Seht, das Geld, den Mörderlohn,
Wirft euch der verlorne Sohn
Zu den Füßen nieder!
evangelist Sie hielten aber einen Rat und kauften einen Töpfer sacker darum zum
Begräbnis der Pilger. Daher ist der selbige Acker genennet der Blutacker
bis auf den heuti gen Tag. Da ist erfüllet, das gesagt ist durch den
Prop heten Jeremias, da er spricht: “Sie haben genommen dreißig
Silberlinge, damit bezahlet ward der Verkaufte, welchen sie kauften
von den Kindern Israel, und haben sie gegeben um einen Töpfersacker,
als mir der Herr befohlen hat.” Jesus aber stund vor dem Landpfleger;
und der Landpfleger fragte ihn und sprach:
pilatus (1) Bist du der Jüden König?
evangelist Jesus aber sprach zu ihm:
jezus Du sagest’s.
evangelist Und da er verklagt war von den Hohenpriestern und Ältesten,
antwortete er nichts. Da sprach Pilatus zu ihm:
pilatus Hörest du nicht, wie hart sie dich verklagen?
evangelist Und er antwortete ihm nicht auf ein Wort, also, daß sich auch
der Landpfleger sehr verwunderte.
Koraal
Befiehl du deine Wege
Und was dein Herze kränkt
Der allertreusten Pflege
Des, der den Himmel lenkt.
Der Wolken, Luft und Winden
Gibt Wege, Lauf und Bahn,
Der wird auch Wege finden,
Da dein Fuß gehen kann.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 23 03-03-2009 16:34:52

45 a
45 b
46
47
48
evangelist Auf das Fest aber hatte der Landpfleger Gewohnheit, dem Volk einen
Gefangenen loszugeben, welchen sie wollten. Er hatte aber zu der Zeit
einen Gefangenen, einen sonderlichen vor andern, der hieß Barrabas.
Und da sie versammlet waren, sprach Pilatus zu ih nen:
pilatus Welchen wollet ihr, daß ich euch losgebe? Barrabam oder Jesum,
von dem gesaget wird, er sei Christus?
evangelist Denn er wußte wohl, daß sie ihn aus Neid überant wor tet hatten. Und
da er auf dem Richtstuhl saß, schic kete sein Weib zu ihm und ließ ihm
sagen:
uxor pilati (1) Habe du nichts zu schaffen mit diesem Gerechten; ich habe heute viel
erlitten im Traum von seinetwe gen!
evangelist Aber die Hohenpriester und die Ältesten überredeten das Volk, daß sie
um Barrabas bitten sollten und Jesum umbrächten. Da antwortete nun
der Landpfleger und sprach zu ihnen:
pilatus (1) Welchen wollt ihr unter diesen zweien, den ich euch soll losgeben?
evangelist Sie sprachen:
koor (1,2) Barrabam!
evangelist Pilatus sprach zu ihnen:
pilatus (1) Was soll ich denn machen mit Jesu, von dem gesagt wird, er sei
Christus?
evangelist Sie sprachen alle:
koor (1,2) Laß ihn kreuzigen!
Koraal
evangelist Der Landpfleger sagte:
pilatus (1) Was hat er denn Übels getan?
Recitatief, sopraan (1)
Wie wunderbarlich ist doch diese Strafe!
Der gute Hirte leidet für die Schafe,
Die Schuld bezahlt der Herre, der Gerechte,
Für seine Knechte.
Er hat uns allen wohlgetan,
Den Blinden gab er das Gesicht,
Die Lahmen macht er gehend,
Er sagt uns seines Vaters Wort,
Er trieb die Teufel fort,
Betrübte hat er aufgericht’,
Er nahm die Sünder auf und an.
Sonst hat mein Jesus nichts getan.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 24 03-03-2009 16:34:52

49
50 a
50 b
50 c
50 d
50 e
51
52
Aria, sopraan (1)
Aus Liebe,
Aus Liebe will mein Heiland sterben,
Von einer Sünde weiß er nichts.
Daß das ewige Verderben
Und die Strafe des Gerichts
Nicht auf meiner Seele bliebe.
evangelist Sie schrieen aber noch mehr und sprachen:
koor (1,2) Laß ihn kreuzigen!
evangelist Da aber Pilatus sahe, daß er nichts schaffete, son dern daß ein viel
größer Getümmel ward, nahm er Wasser und wusch die Hände vor
dem Volk und spr ach:
pilatus Ich bin unschuldig an dem Blut dieses Gerechten, sehet ihr zu.
evangelist Da antwortete das ganze Volk und sprach:
koor (1,2) Sein Blut komme über uns und unsre Kinder.
evangelist Da gab er ihnen Barrabam los; aber Jesum ließ er gei ßeln und
überantwortete ihn, daß er gekreuziget würde.
Recitatief, alt (2)
Erbarm es Gott!
Hier steht der Heiland angebunden.
O Geißelung, o Schläg, o Wunden!
Ihr Henker, haltet ein!
Erweichet euch
Der Seelen Schmerz,
Der Anblick solches Jammers nicht?
Ach ja! Ihr habt ein Herz,
Das muß der Martersäule gleich
Und noch viel härter sein.
Erbarmt euch, haltet ein!
Aria, alt (2)
Können Tränen meiner Wangen
Nichts erlangen,
O, so nehmt mein Herz hinein!
Aber laßt es bei den Fluten,
Wenn die Wunden milde bluten,
Auch die Opferschale sein!
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 25 03-03-2009 16:34:53
25

53 a
53 b
54
55
56
57
evangelist Da nahmen die Kriegsknechte des Landpflegers Jesum zu sich in das
Richthaus und sammleten über ihn die ganze Schar und zogen ihn aus
und legeten ihm einen Purpurmantel an und flochten eine dornene
Krone und satzten sie auf sein Haupt und ein Rohr in seine rechte
Hand und beugeten die Knie vor ihm und spot teten ihn und sprachen:
koor (1,2) Gegrüßet seist du, Jüdenkönig!
evangelist Und speieten ihn an und nahmen das Rohr und schlu gen damit
sein Haupt.
Koraal
O Haupt voll Blut und Wunden,
Voll Schmerz und voller Hohn,
O Haupt, zu Spott gebunden
Mit einer Dornenkron,
O Haupt, sonst schön gezieret
Mit höchster Ehr und Zier,
Jetzt aber hoch schimpfieret,
Gegrüßet seist du mir!
Du edles Angesichte,
Dafür sonst schrickt und scheut
Das große Weltgewichte,
Wie bist du so bespeit;
Wie bist du so erbleichet!
Wer hat dein Augenlicht,
Dem sonst kein Licht nicht gleichet,
So schändlich zugericht’?
evangelist Und da sie ihn verspottet hatten, zogen sie ihm den Mantel aus und
zogen ihm seine Kleider an und führeten ihn hin, daß sie ihn kreuzigten.
Und indem sie hinausgingen, funden sie einen Menschen von Kyrene
mit Namen Simon; den zwungen sie, daß er ihm sein Kreuz trug.
Recitatief, bas (1)
Ja freilich will in uns das Fleisch und Blut
Zum Kreuz gezwungen sein;
Je mehr es unsrer Seele gut,
Je herber geht es ein.
Aria, bas (1)
Komm, süßes Kreuz, so will ich sagen,
Mein Jesu, gib es immer her!
Wird mir mein Leiden einst zu schwer,
So hilfst du mir es selber tragen.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 26 03-03-2009 16:34:53

58 a
58 b
58 c
58 d
58 e
59
60
evangelist Und da sie an die Stätte kamen mit Namen Golgatha, das ist
verdeutschet Schädelstätt, gaben sie ihm Essig zu trinken mit Gallen
vermischet; und da er’s schmeckete, wollte er’s nicht trinken. Da sie
ihn aber gekreuziget hatten, teilten sie seine Kleider und wurfen das Los
darum, auf daß erfüllet würde, das gesagt ist durch den Propheten:
“Sie haben meine Kleider unter sich geteilet, und über mein Gewand
haben sie das Los geworfen.” Und sie saßen allda und hüteten sein.
Und oben zu seinen Häupten hefteten sie die Ursach seines Todes
beschrieben, nämlich: “Dies ist Jesus, der Jüden Kön ig.” Und da wurden
zween Mörder mit ihm gekreuzi get, einer zur Rech ten und einer zur
Linken. Die aber vorübergingen, lästerten ihn und schüttelten ihre
Köpfe und sprachen:
koor (1,2) Der du den Tempel Gottes zerbrichst und bauest ihn in dreien Tagen,
hilf dir selber! Bist du Gottes Sohn, so steig herab vom Kreuz!
evangelist Desgleichen auch die Hohenpriester spotteten sein samt den
Schriftgelehrten und Ältesten und spra chen:
koor (1,2) Andern hat er geholfen und kann ihm selber nicht hel fen. Ist er der
König Israel, so steige er nun vom Kre uz, so wollen wir ihm glauben.
Er hat Gott ver trauet, der erlöse ihn nun, lüstet’s ihn; denn er hat
gesagt: Ich bin Gottes Sohn.
evangelist Desgleichen schmäheten ihn auch die Mörder, die mit ihm
gekreuziget waren.
Recitatief, alt (1)
Ach Golgatha, unselges Golgatha!
Der Herr der Herrlichkeit muß schimpflich hier ver derben,
Der Segen und das Heil der Welt
Wird als ein Fluch ans Kreuz gestellt.
Der Schöpfer Himmels und der Erden
Soll Erd und Luft entzogen werden.
Die Unschuld muß hier schuldig sterben,
Das gehet meiner Seele nah;
Ach Golgatha, unselges Golgatha!
Aria, alt (1) en koor (2)
Sehet, Jesus hat die Hand,
Uns zu fassen, ausgespannt,
Kommt! - Wohin? - in Jesu Armen
Sucht Erlösung, nehmt Erbarmen,
Suchet! - Wo? - in Jesu Armen.
Lebet, sterbet, ruhet hier,
Ihr verlass’nen Küchlein ihr,
Bleibet - Wo? - in Jesu Armen.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 27 03-03-2009 16:34:53

61 a
61 b
61 c
61 d
61 e
62
63 a
63 b
63 c
evangelist Und von der sechsten Stunde an war eine Finsternis über das ganze
Land bis zu der neunten Stunde. Und um die neunte Stunde schriee
Jesus laut und sprach:
jezus Eli, Eli, lama asabthani?
evangelist Das ist: Mein Gott, mein Gott, warum hast du mich verlassen?
Etliche aber, die da stunden, da sie das höre ten, sprachen sie:
koor (1) Der rufet dem Elias!
evangelist Und bald lief einer ihnen, nahm einen Schwamm und füllete ihn mit
Essig und steckete ihn auf ein Rohr und tränkete ihn. Die andern aber
sprachen:
koor (2) Halt! laß sehen, ob Elias komme und ihm helfe?
evangelist Aber Jesus schriee abermal laut und verschied.
Koraal
Wenn ich einmal soll scheiden,
So scheide nicht von mir,
Wenn ich den Tod soll leiden,
So tritt du denn herfür!
Wenn mir am allerbängsten
Wird um das Herze sein,
So reiß mich aus den Ängsten
Kraft deiner Angst und Pein!
evangelist Und siehe da, der Vorhang im Tempel zerriß in zwei Stück von oben
an bis unten aus. Und die Erde erbe bete, und die Felsen zerrissen, und
die Gräber täten sich auf, und stunden auf viel Leiber der Heiligen, die
da schliefen, und gingen aus den Gräbern nach seiner Auferstehung
und kamen in die heilige Stadt und er schienen vielen. Aber der
Hauptmann und die bei ihm waren und bewahreten Jesum, da sie
sahen das Erdbe ben und was da geschah, erschraken sie sehr und
spra chen:
koor (1,2) Wahrlich, dieser ist Gottes Sohn gewesen.
evangelist Und es waren viel Weiber da, die von ferne zusahen, die da waren
nach gefolget aus Galiläa und hatten ihm gedienet, unter welchen war
Maria Magdalena und Maria, die Mutter Jacobi und Joses, und die
Mut ter der Kinder Zebedäi. Am Abend aber kam ein rei cher Mann von
Arimathia, der hieß Joseph, welcher auch ein Jün ger Jesu war, der ging
zu Pilato und bat ihn um den Leichnam Jesu. Da befahl Pilatus, man
sollte ihm ihn geben.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 28 03-03-2009 16:34:53

64
65
66 a
66 b
66 c
Recitatief, bas (1)
Am Abend, da es kühle war.
Ward Adams Fallen offenbar;
Am Abend drücket ihn der Heiland nieder.
Am Abend kam die Taube wieder
Und trug ein Ölblatt in dem Munde.
O schöne Zeit! O Abendstunde!
Der Friedensschluß ist nun mit Gott gemacht,
Denn Jesus hat sein Kreuz vollbracht.
Sein Leichnam kömmt zur Ruh,
Ach! liebe Seele, bitte du,
Geh, lasse dir den toten Jesum schenken,
O heilsames, o köstlichs Angedenken!
Aria, bas (1)
Mache dich, mein Herze, rein,
Ich will Jesum selbst begraben.
Denn er soll nunmehr in mir
Für und für
Seine süße Ruhe haben.
Welt, geh aus, laß Jesum ein!
evangelist Und Joseph nahm den Leib und wickelte ihn in ein rein Leinwand und
legte ihn in sein eigen neu Grab, welches er hatte lassen in einen Fels
hauen, und wälzete einen großen Stein vor die Tür des Grabes und
ging davon. Es war aber allda Maria Magdalena und die andere Maria,
die satzten sich gegen das Grab. Des andern Tages, der da folget nach
dem Rüsttage, kamen die Hohenpriester und Pharisäer sämtlich zu
Pilato und sprachen:
koor (1,2) Herr, wir haben gedacht, daß dieser Verführer spra ch, da er noch lebete:
Ich will nach dreien Tagen wieder auferstehen. Darum befiehl, daß man
das Grab verwahre bis an den dritten Tag, auf daß nicht seine Jünger
kommen und stehlen ihn und sagen zu dem Volk: Er ist auferstanden
von den Toten, und werde der letzte Betrug ärger denn der erste!
evangelist Pilatus sprach zu ihnen:
pilatus Da habt ihr die Hüter; gehet hin und verwahret’s, wie ihr’s wisset!
evangelist Sie gingen hin und verwahreten das Grab mit Hütern und versiegelten
den Stein.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 29 03-03-2009 16:34:54
29

67
68
Recitatief, sopraan, alt, tenor, bas (1) en koor (2)
Nun ist der Herr zur Ruh gebracht.
Mein Jesu, gute Nacht!
Die Müh ist aus, die unsre Sünden ihm gemacht.
Mein Jesu, gute Nacht!
O selige Gebeine,
Seht, wie ich euch mit Buß und Reu beweine,
Daß euch mein Fall in solche Not gebracht!
Mein Jesu, gute Nacht!
Habt lebenslang
Vor euer Leiden tausend Dank,
Daß ihr mein Seelenheil so wert geacht’.
Mein Jesu, gute Nacht!
Koor (1,2)
Wir setzen uns mit Tränen nieder
Und rufen dir im Grabe zu:
Ruhe sanfte, sanfte ruh!
Ruht, ihr ausgesognen Glieder!
Euer Grab und Leichenstein
Soll dem ängstlichen Gewissen
Ein bequemes Ruhekissen
Und der Seelen Ruhstatt sein.
Höchst vergnügt schlummern da die Augen ein.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 30 03-03-2009 16:34:56

DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 31 03-03-2009 16:34:57
31

32
biografieën
Lars Ulrik Mortensen ontwikkelde zijn muzikale talent vanaf jonge leeftijd
en concentreerde zich in zijn opleiding aan het
Koninklijk Conservatorium van Kopenhagen op
klavecimbelspel en interpretatie van oude muziek.
In Londen nam hij les bij Trevor Pinnock. Na zijn
studie verwierf Mortensen bekendheid als klavecinist,
bijvoorbeeld met zijn interpretatie van Bachs
Goldbergvariaties. Een opname hiervan ontving een
Diapason d’Or. In ensembleverband musiceerde
Mortensen met sopraan Emma Kirkby, barokviolist
John Holloway en cellist Jaap ter Linden. Hij was
van 1988 tot 1990 klave cinist van London Baroque.
Tot 1993 had hij eenzelfde positie bij Collegium Musicum 90. Aan
de Hochschule für Music in München doceerde hij klavecimbel en
uitvoeringspraktijk.
Sinds 1999 is hij muzikaal en artistiek leider van Concerto Copenhagen.
Ook werkte hij intensief samen met bijvoorbeeld het European Union
Baroque Orchestra. In 2000 maakte Mortensen zijn debuut bij de
Koninklijke Opera van Denemarken en hij dirigeerde daar onder meer
producties van Handels Giulio Cesare en Monteverdi’s Il ritorno d’Ulisse
in patria. Zijn discografie is uitgebreid en wereldwijd kreeg Mortensen
daar prijzen voor. Zo ontving hij in 2001 de Cannes Classic Award als
beste solist in het repertoire uit de periode tussen 1600 en 1800. Zijn
bijzondere bijdrage aan de wereld van de klassieke muziek zagen we
ook bekroond in 2007 toen hij de Sonning Music Prize kreeg uitgereikt.
In 2003 kondigde Mortensen aan dat hij alleen nog maar met ensembles
wilde werken die op historische instrumenten spelen.
Hij zegt daarover: "Wat mij fascineert aan barokorkesten is zowel
het ritmische en sensuele karakter als de klankkleuren van de instrumenten
en de vrijheid die de musici nemen om al spelende de muziek
spontaan te laten ontstaan. Bovendien geloof ik dat het eenvoudigweg
beter klinkt.”
Dorothee Mields - sopraan - studeerde in Bremen bij Elke Holzmann
en in Stuttgart bij Julia Hamari. De muziek uit de zeventiende en achttiende
eeuw vormde al vroeg de kern van haar muzikale activiteiten,
terwijl inmiddels ook hedendaagse composities een belangrijkere rol
zijn gaan spelen in haar repertoire. Zo zong ze in 2004 de titelrol in
de eerste uitvoering van Stauds opera Berenice. Een gestaag groeiende
discografie met meer dan veertig deels bekroonde opnames getuigt
van haar drukke concertprogramma. Talloze internationale radiostations
en cd-labels (Sony Classical, BIS, Harmonia Mundi) maken
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 32 03-03-2009 16:34:58

producties met haar. Dorothee Mields is een graag geziene gast op
inter nationale festivals, zoals Bach-Fest Leipzig, Boston Early Music
Festival, Wiener Festwochen, Handel-Festspiele in Halle en Göttingen
en Tanglewood Festival.
Mields treedt geregeld op met het Bach Collegium
Japan, Ensemble Orchestral de Paris, Klangforum
Wien en met dirigenten als Gustav Leonhardt,
Kenneth Montgomery, Helmut Müller-Brühl
en Hans Christoph Rademann. Recente hoogtepunten
zijn Bachs Johannespassion met het
Tafelmusik Baroque Orchestra, Strawinsky’s
Threni met het RIAS Kammerchor en Mahlers
Vierde Symfonie met het Orchestre des Champs
Elysées. Dit seizoen werkte zij voor het eerst
samen met het Orkest van de Achttiende Eeuw, waarmee ze de Hohe
Messe van Bach zong. Dorothee Mields trad vaker met De Nederlandse
Bachvereniging op.
De Zweedse sopraan Susanne Rydén behoort tot de beroemdste vertolkers
van oude muziek. Zij studeerde aan het
Koninklijk Conservatorium van Stockholm en
aan de Schola Cantorum in Basel. Zij geeft nu
zelf veel les. De sopraan geniet zowel binnen als
buiten de grenzen van haar thuisland Zweden
bekendheid en zong bij gezelschappen als
Academy of Ancient Music, Concerto Palatino,
Cantus Cölln en het Bach Collegium Japan. Zij
is vaak te gast in de grote festivals over de hele
wereld en bij vele operahuizen. Haar repertoire
omvat zowel oratoria als opera’s, zoals Titania
in The Fairy Queen van Purcell, La Musica in L’Orfeo van Monteverdi
en Euridice in Orfeo e Euridice van Gluck. Zij ontwierp en ontwikkelde
een grote bekroonde productie over het leven van de Zweedse koningin
Christina, Christina’s Journey, die een paar jaar lang door Europa toerde.
In recitalprogramma’s zingt de sopraan graag met fortepianist
Mark Tatlow en het Trio Veracini met John Holloway, Lars Ulrik
Mortensen en Jaap ter Linden. De Zweedse componisten Kim Hedås
en Hans-Ola Ericsson componeerden speciaal voor Rydén kamermuziek,
die vorig jaar is uitgevoerd. Veel van haar cd-opnamen zijn
bekroond. Voor de tweede keer gaat zij met Emma Kirkby een cd
opnemen. Susanne Rydén zong vaker bij De Nederlandse Bachvereniging.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 33 03-03-2009 16:34:59
33

34 Robin Blaze, countertenor, ontving zijn opleiding aan het Magdalen
College, Oxford en vervolgens aan het Royal
College of Music waar hij nu zelf docent zang is.
Robin Blaze is specialist op het gebied van oude
muziek en geniet een reputatie als eersteklas
vertolker van Bach, Handel en Purcell. Hij werkt
geregeld met gerenommeerde dirigenten als
Harry Christophers, John Eliot Gardiner, Philippe
Herreweghe, Christopher Hogwood, Ton
Koopman, Gustav Leonhardt en Paul McCreesh.
Hij zong op de bekende oude-muziekfestivals en
werkte met The Academy of Ancient Music, Bach
Collegium Japan, Collegium Vocale, The English Concert, The King’s
Consort, Orchestra of the Age of Enlightenment, RIAS Kammerchor,
The Sixteen, La Chapelle Royale en het Amsterdam Baroque Orchestra.
Ook opera behoort tot zijn werkterrein: hij zong in Handels Rodelinda,
Xerxes, Theodora en Semele (zijn debuut in het Royal Opera House).
Daarnaast geeft Blaze liedrecitals in onder meer Parijs, Karlsruhe,
Innsbruck, Göttingen, op het York Early Music Festival en in The
Wigmore Hall Londen. De zanger heeft diverse opnamen op zijn naam
staan, zoals die van de integrale Bachcantates met het Bach Collegium
Japan onder leiding van Masaaki Suzuki. Robin Blaze was meerdere
malen te gast bij De Nederlandse Bachvereniging.
De countertenor Alex Potter begon zijn muzikale loopbaan als lid van
het koor van de Londense Southwark Cathedral,
studeerde aan het New College in Oxford en volgde
lessen aan de Schola Cantorum in Basel. Zijn
docent was Gerd Türk. Alex Potter is gespecialiseerd
in de vertolking van muziek uit de zeventiende
en achttiende eeuw en werkte met dirigenten
als Philippe Herreweghe, Thomas Hengelbrock,
Philippe Pierlot en Daniel Reuss. Recente hoogtepunten
waren onder meer Bachs Johannespassion
onder leiding van Peter Neumann, opvoeringen
van Handels Susanna in het Stadttheater Koblenz
en Dido and Aeneas bij Collegium Vocale Gent onder leiding van
Philippe Pierlot. Zijn discografie bevat de rol van Azaria in Zelenka’s
oratorium Il serpente di Bronzo met het Praagse Ensemble Inegal en
een aantal opnamen met Herreweghes Collegium Vocale Gent, waarvan
hij koorlid was. Met dit gezelschap was hij solist in Heinrich
Schütz’ Schwanengesang. Op zijn huidige concertagenda staan
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 34 03-03-2009 16:35:00

Verse Anthems van Purcell, Handels Saul in het Rheingau Festival,
Bachcantates met het Ricercar Concert en duorecitals in Canada
samen met Matthew White. Het is dit jaar de eerste keer dat Alex
Potter als solist optreedt bij De Nederlandse Bachvereniging.
De tenor Jan Kobow studeerde aanvankelijk orgel en kerkmuziek, maar
voltooide daarna een zangopleiding bij Sabine
Kirchner aan de Musikhochschule in Hamburg.
Hij won in 1998 de eerste prijs tijdens het
Internationale Bachconcours in Leipzig. In de
jaren daarna zong hij met diverse ensembles
en orkesten, onder leiding van grote dirigenten
als Paul Goodwin, René Jacobs, Masaaki
Suzuki, Jos van Veldhoven en Nikolaus
Harnoncourt. Als liedzanger is Kobow in de
eerste plaats het Duits-romantische repertoire
toegedaan; hij geeft recitals met onder andere
pianist Graham Johnson en fortepianist Leo van Doeselaar. Vier cd’s
met liederen van onder andere Schubert staan er op zijn naam, maar
ook zong hij op de complete cd-uitgave Bachcantates onder leiding
van John Eliot Gardiner. Kobow is eveneens actief bij de opera; in 2007
maakte hij zijn roldebuut als Ulisse in Monteverdi’s Il ritorno d’Ulisse
in patria met Les Talens Lyriques. Een paar jaar eerder was hij als operazanger
te gast bij het Boston Early Music Festival. Binnenkort zingt
hij met gezelschappen als Collegium Vocale Gent, Bach Collegium
Japan, Tafelmusik Baroque Orchestra en het Orkest van de Achttiende
Eeuw. Het is de eerste keer dat Jan Kobow solist is bij De Nederlandse
Bachvereniging.
De Zweedse tenor Leif Aruhn-Solén studeerde in zijn geboorteplaats
Stockholm en vervolgde zijn opleiding in Ohio.
Hij sloot zijn studietijd af in 2001. Als opera- en
oratoriumzanger ontwikkelde de tenor een uitgebreid
repertoire dat met name werken vanaf
de vroege barok tot en met de klassieke periode
omvat. Hij nam in de afgelopen jaren onder meer
operarollen in L’Orfeo van Monteverdi, Il barbiere
di Siviglia van Rossini en Don Giovanni van Mozart
voor zijn rekening. Hij zong in belangrijke operahuizen
in Parijs, Stockholm, Chicago en Tel Aviv.
Als solist trad hij met gezelschappen op als het
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 35 03-03-2009 16:35:01
35

36 Freiburger Barockorchester, Les Arts Florissants, de Singapore
Symphony Orchestra, de Gothenburg Symphony en het City of
Birmingham Symphony Orchestra, waarmee hij grote oratoria van
onder andere Handel en Bach zong. Onlangs zong hij Ramiro in
Rossini’s La Cenerentola met de Stockholm Royal Opera en verscheen
hij in Grassmanns Opera Seria. Leif Aruhn-Solén beleeft zijn debuut
bij De Nederlandse Bachvereniging.
Mathias Hedegaard – tenor – was leerling van Kirsten Buhl aan de
Deense Opera Academie. Ook studeerde hij aan
het Koninklijk Conservatorium in Kopenhagen.
De zanger maakte in 2006 zijn debuut in het
opera huis van de laatstgenoemde stad, met de
rol van Gastone in Verdi’s La traviata. Ook was
hij te gast bij operagezelschappen in Aarhus en
Innsbruck, met belangrijke partijen in Acis and
Galathea van Handel en in L’Orfeo van Monteverdi.
Hedegaard was als solist te gast bij belangrijke
Deense, Zweede en Duitse orkesten. Hij werkte
met dirigenten als Adam Fischer, Andrew Parrott,
Lars Ulrik Mortensen en Nicholas Cleobury. Liedrecitals zijn erg
belangrijk voor Hedegaard en hij gaf er vele in Denemarken, Zweden,
Schotland en Oostenrijk. Zijn vaste begeleiders zijn de pianisten Tove
Lønskov en Søren Rastogi. Twee cd’s staan er op zijn naam: een met
Deense liederen en de andere is de cd ‘Serenades and Romances’ met
de Danish Radio Sinfonietta onder leiding van Adam Fischer. In 2007
ontving de tenor de Artist Prize, een prijs van de Deense muziekrecensenten.
Mathias Hedegaard zong nog niet eerder bij De Nederlandse
Bachvereniging.
De bas Peter Harvey studeerde aan het Magdalen College in Oxford
en vervolgens aan de Guildhall School of Music and Drama in Londen.
Zijn brede repertoire omvat werken uit alle periodes, maar hij staat
vooral bekend om zijn optreden als solist met ensembles gespecialiseerd
in oude muziek, waaronder The English Baroque Soloists, het
Gabrieli Consort, The King's Consort en Collegium Vocale Gent.
De meer dan honderd cd-opnames die Peter Harvey maakte, omvatten
een grote verscheidenheid aan werken: van zeventiende-eeuws tot
hedendaags, van zeer geliefd tot onbekend. De muziek van J.S. Bach
vormt echter zowel in optredens als in opnames het middelpunt van
zijn repertoire. Zo werkte hij mee aan John Eliot Gardiners cd-serie
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 36 03-03-2009 16:35:01

Bach Cantata Pilgrimage. Onlangs richtte hij
het Magdalena Consort op, dat zich richt op
de vocale muziek van Bach. Recente hoogtepunten
zijn onder andere de Messiah met de
Calgary Philharmonic in Canada, waar hij ook
met Tafelmusik en The Theatre of Early Music
werkt. Ook zong hij met het Washington
Bach Consort. Het was bovendien aan hem
de eer om de Matthäuspassion met de Boston
Symphony Orchestra onder leiding van
Bernard Haitink te zingen. Peter Harvey is geregeld solist bij
De Nederlandse Bachvereniging.
De Engelse bas Matthew Brook reist als solist de hele wereld rond.
Samen met dirigenten als Paul McCreesh, John
Eliot Gardiner en Harry Christophers gaf hij concerten
in diverse Europese landen, maar ook in
Australië, Zuid-Afrika en het Verre Oosten. Hij
treedt op met gezelschappen als de London
Symphony Orchestra, het Gabrieli Consort, The
Sixteen, het Freiburger Barockorchester, het Royal
Philharmonic Orchester, Collegium Vocale Gent,
het New London Consort en het Orchestra of the
Age of Enlightenment. Grote operarollen zijn hem
niet vreemd. Zo zong hij Papageno in Die
Zauberflöte van Mozart, Ismeron in Purcells The Indian Queen, Jupiter
in Rameaus Castor et Pollux en Nunyan en Hategood in The Pilgrim’s
Progress van Vaughan Williams. Brook is ook actief als liedvertolker,
samen met zijn veelgeprezen begeleider Anna Markland. Hij nam
diverse cd’s op voor Hyperion, Naxos, Chandos en EMI. Op de planning
staat een opname van Mozarts Requiem en een nieuw werk van
Anthony Powers. Tijdens zijn meest recente televisieoptreden zong hij
in Handels Acis and Galatea met het Dunedin Consort. Zijn concertagenda
is drukbezet. Dit seizoen staan werken als Bachs Hohe Messe,
Nielsons Derde Symfonie en Bizets Carmen op het programma.
Matthew Brook was eerder te gast bij De Nederlandse Bachvereniging.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 37 03-03-2009 16:35:02
37

38 Het Kampen Boys Choir bestaat sinds september 2002 en staat onder
leiding van Bouwe Dijkstra. Ongeveer achttien jongens en veertien
mannen zingen in dit koor. Het maakt deel uit van de Jongenskoorschool
Kampen die in het najaar van 2000 is opgericht met als doel
een jongenskoor te formeren naar Engels voorbeeld.
Het voert dan ook een consequente Engelse koorstijl, niet alleen wat
betreft omvang en stembezetting, maar ook in de sterke aandacht
voor de stemkwaliteit van de individuele koorleden. In al zijn facetten
kiest het koor voor een muzikale aanpak die bij Engelse jongenskoren
leidt tot het beroemde hoge niveau van musiceren. In 2006 trad het
Kampen Boys Choir voor het eerst op met De Nederlandse
Bachvereniging.
De Nederlandse Bachvereniging is het oudste ensemble voor oude
muziek in Nederland, misschien wel in de wereld. Toch is haar artistiek
leider Jos van Veldhoven samen met de musici en de organisatie
nog voortdurend op zoek naar eigentijdse manieren om die muziek
te presenteren; of het nu de traditionele uitvoeringen van de Matthäuspassion
in Naarden betreft, andere werken van Johann Sebastian Bach
(1685-1750), of muziek van zijn voorgangers, erfgenamen en tijd- en
geestgenoten.
De programma's zijn vaak eigenzinnig samengesteld en werpen zo
een verfrissend beeld op de diverse muziekstijlen tussen Schütz/
Monteverdi en Haydn/Mozart, maar ook op de centrale componist
Bach zelf. De flexibiliteit van het ensemble maakt uitvoeringen
mogelijk in zeer verschillende bezettingen en van zowel wereldlijk als
kerkelijk repertoire. Voorop bij de concerten staan schoonheid, emotie,
kwaliteit en authentieke beleving. De activiteiten van de Bachvereniging
blijven al lang niet meer beperkt tot Naarden of Het Gooi
en het ensemble verheugt zich in een groeiende internationale belangstelling
van grote concertzalen en belangrijke muziekfestivals.
Daarmee neemt de Bachvereniging in toenemende mate de eervolle
rol op zich van cultureel ambassadeur. Behalve met chef-dirigent Jos
van Veldhoven werkt de Bachvereniging samen met vooraanstaande
oude-muziekspecialisten uit binnenen buitenland, zoals Rinaldo
Alessandrini, Peter Dijkstra, Richard Egarr, Gustav Leonhardt, Paul
McCreesh, Lars Ulrik Mortensen en Masaaki Suzuki.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 38 03-03-2009 16:35:02

educatie matthäuspassion
‘Wat hebben we genoten van de voorbereiding en de uitvoering.’
‘Dit is toch heel anders dan via een cd.’
‘Ik vond het erg leuk om deze gastles mee te maken. Het motiveert
erg om naar de Matthäuspassion te gaan na deze les.’
‘Veel dingen die verteld
werden zag je ook weer terug
in het stuk, dus ik denk dat
het stuk wel leuker is als je
van tevoren wat achtergrondinformatie
hebt gekregen.’
‘Het lijkt me wel bijzonder om
op zo’n antiek instrument te
mogen spelen. Dan kan je
je net iets meer inleven in
de mensen van die tijd.’
Scholieren tijdens een uitvoering van de Matthäuspassion in 2007
Bovenstaande reacties zijn van docenten en leerlingen die het
educatieve project rond de Matthäuspassion van De Nederlandse
Bach vereniging hebben meegemaakt.
Het educatief project Oog in oog met de Matthäuspassion is in samenwerking
met Podium Bureau voor educatieve communicatie ontwikkeld
voor leerlingen in het voortgezet onderwijs. Door middel van
lesmateriaal (waaronder de interactieve cd-rom, die verkrijgbaar is
bij de vriendenstand), een gastles en het bijwonen van een concert
komen scholieren in contact met de muziek van Bach én met
professionele musici van De Nederlandse Bachvereniging.
Dit jaar is het de zevende keer dat dit project draait voor maar
liefst 300 tot 400 leerlingen, verdeeld over zes concertlocaties.
Wilt u meer informatie over de educatieve projecten van
De Nederlandse Bachvereniging? Kijk dan op www.bachvereniging.nl.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 39 03-03-2009 16:35:03
39

40
nieuws
Seizoen 2009-2010 – met David en Saul in de hoofdrol
Het seizoen 2009-2010 wordt spectaculair ingeluid met het oratorium
Saul van George Frideric Handel. Hoogoplopende emoties en vindingrijke
instrumentatie droegen ertoe bij dat Saul kon uitgroeien tot een
echt repertoirestuk dat ook vandaag de dag nog veel succes bij het
publiek heeft.
Het Oudtestamentische verhaal over de herdersjongen David die
de reus Goliath verslaat en mocht trouwen met de dochter van Saul,
inspireerde vele barokcomponisten, onder wie de Italianen Alessandro
Scarlatti en Francesco Conti. De Nederlandse Bachvereniging brengt
hun geweldige oratoria in diverse zalen en kerken.
In oktober zult u geprikkeld worden door programmatische instrumentale
muziek van Kuhnau en Biber, waarbij Nico ter Linden teksten zal
voordragen. Ook hier zal de figuur David een thema zijn.
In 2009 is het 200 jaar geleden dat de componist Joseph Haydn overleed.
Onder leiding van Johannes Leertouwer brengt het ensemble
onder meer diens buitengewoon expressieve cantate Arianna a Naxos.
Maar natuurlijk is er ook veel ruimte voor Johann Sebastian Bach:
tijdens de kerstconcerten klinkt onder meer zijn bekende Magnificat.
Voor de uitvoering in april van Bachs virtuoze Musikalisches Opfer is
het vermaarde Ensemble Schönbrunn uitgenodigd. Jos van Veldhoven
gaat de jaarlijkse Matthäuspassion dirigeren.
Nieuwsgierig geworden?
Eind april verschijnt onze brochure voor het seizoen 2009-2010
met hierin een compleet overzicht van alle concerten. U kunt abonnementen
en losse kaarten bestellen, waaronder kaarten voor de
Matthäuspassion 2010. Wilt u de brochure ook tijdig toegestuurd
krijgen en hebben wij uw adresgegevens niet? Geef deze dan door
via 030 – 252 40 18 of info@bachvereniging.nl.
Volg De Nederlandse Bachvereniging op sociale netwerken
U heeft vast wel eens kennis gemaakt met onze website
www.bach vereniging.nl. Bijvoorbeeld voor het bestellen van kaarten
voor dit concert. Maar wist u dat u ook op andere manieren het laatste
nieuws kunt volgen over het ensemble? Zo heeft De Nederlandse
Bachvereniging een eigen kanaal op de videowebsite www.youtube.nl.
Hierop staan filmpjes die vaak speciaal zijn gemaakt voor dit medium
en die een kijkje bieden achter de schermen bij een repetitie of een
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 40 03-03-2009 16:35:03

cd-opname of vooruit blikken naar een bepaald concert. U vindt er
onder andere exclusieve interviews met Jos van Veldhoven en andere
musici. Zakelijk leider Mark Vondenhoff doet via www.twitter.com/
markvondenhoff regelmatig verslag van zijn werkzaamheden. De
laatste foto’s, onder meer gemaakt tijdens arrangementen, staan op
www.flickr.com/markvondenhoff en u kunt zich aanmelden als fan
op www.facebook.com of www.hyves.nl. Op al deze communities typt
u ‘bachvereniging’ in om ons te vinden.
Matthäuspassion Essays
Speciale uitgave programmaboek
Sinds het jaar 2000 verschijnen in de programmaboekjes van
de Matthäuspassion essays die tot doel hebben de kennis over dit
meester werk te vegroten en daarmee de luisterervaring te verdiepen.
Ze zijn geschreven door een keur aan internationale autoriteiten op
het gebied van de muziek en het leven van Johann Sebastian Bach.
Deze essays bleken zo mooi en zo waardevol dat De Nederlandse
Bachvereniging in samenwerking met Uitgeverij Balans ze gaat
bundelen tot een nieuwe boekuitgave.
Iedere tekst belicht het meesterwerk van Bach vanuit een ander
gezichtspunt. Tezamen met enkele nieuw te schrijven essays ontsluit
de bundeling het verhaal achter de Matthäuspassion. Het geheel wordt
aangevuld met een afdruk van het facsimile van de originele tekst van
Picander.
Met bijdragen van onder meer Gustav Leonhardt, Pieter Dirksen,
Martin Geck, Andreas Glöckner, Stephen Crist, Robin Leaver, Emile
Wennekes en Jos van Veldhoven. Met een inleiding van Paul Witteman.
Vanaf volgend jaar kunt u ter verdieping van uw Matthäuservaring
jaarlijks de uitgave tijdens de passietijd uit de boekenkast halen en
op uw nachtkastje leggen.
Het boek verschijnt in de winter van 2009/2010, dit in tegenstelling
tot eerdere berichten. U kunt het bestellen met het bestelformulier
bij de seizoensbrochure 2009-2010 of te zijner tijd via
www.bach vereniging.nl.
Prijs (onder voorbehoud): € 14,95 (inclusief verzendkosten).
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 41 03-03-2009 16:35:03
41

42
colofon
dagelijks bestuur
Aart van Bochove voorzitter
drs. Kees Beuving secretaris
drs. Henk van Wijk penningmeester
Peter Bree
mr. Marry de Gaay Fortman
algemeen bestuur
Reurt Gisolf
drs. Harry Hendriks
Atzo Nicolaï
drs. Kees Storm
bestuur stichting vrienden van de nederlandse bachvereniging
mr. Laetitia Griffith voorzitter
Marian van der Meer vice-voorzitter
drs. Ing. Simon Schaap RA penningmeester
mr. Erik Habers secretaris
leiding
Jos van Veldhoven artistiek leider
Mark Vondenhoff zakelijk leider
Siebe Henstra
Pim Mol
Pol Schevernels
mr. Ben Schmitz
bureau
afdeling productie
Erik van Lith coördinator, Hilde Van Ruymbeke koormedewerker
Jacques de Rijck medewerker podium en vervoer, Gerrit Maas medewerker
podium, Jan Hemmer bibliothecaris en beeld regisseur Matthäuspassion
Naarden, Minke Hylarides bibliothecaris (wnd.), Walter Vermeulen en
Eduard Bos stemmers orgel en klavecimbel
afdeling marketing & communicatie
Harold Kerkhof coördinator, Hans Schimmel manager marketing,
Sytske Slager medewerker marketing & communicatie, Marit Boersma
hoofd publieksservice, Rebecca Schoon medewerker publieksservice
afdeling financiën & subsidiewerving
Liesbeth van der Luit coördinator, Martin Scholten financieel medewerker
Pieter Dirksen musicologische ondersteuning, Sara Pleyte directiesecretaresse,
Wilma van Egmond bestuurssecretaresse, Pedro Stubert, Wim Helder medewerkers
vriendenstand, Rom Molemaker, Christien van Oostveen vrijwilligers
programmaboekje
ontwerp Het Lab – grafisch ontwerpers BNO, Arnhem
druk Drukkerij Atlas bv, Soest
fotografie Fintan Damgaard (Lars Ulrik Mortensen), Ujesko (Dorothee
Mields), Maria Lindvall (Susanne Rydén), Peter Knutson (Leif Aruhn-Solén),
Will Unwin (Robin Blaze), Carole Latimer (Peter Harvey), Sumiyo Ida
(Jan Kobow)
toelichting Martin Geck
samenstelling en eindredactie Sytske Slager
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 42 03-03-2009 16:35:03

subsidiënten en fondsen
Nederlands Fonds voor
Podiumkunsten+
SNS Reaal Cultuurfonds
Provincie Utrecht
Stichting Stad Rotterdam
anno 1720
sponsors
ABN AMRO Bank nv
Stichting Pensioenfonds ABP
Achmea Holding
Aegon nv
Aon Groep Nederland nv
Atradius nv
Ballast Nedam nv
Boer & Croon Strategy and
Management Group
De Brauw Blackstone
Westbroek nv
Chairy Control bv
Classic FM
CNR Music bv
Corus Groep
DAF Trucks nv
Delta Lloyd nv
Deutsche Bank ag
DSM nv
ERA Bouw bv
Ernst & Young
Essent nv
Fortis Vastgoed Ontwikkeling nv
Generali Verzekeringsgroep nv
Havenbedrijf Rotterdam nv
Heijmans nv
ING Groep
ING Commercial Finance bv
Bank Insinger de Beaufort nv
het Kadaster
KLM
Koninklijke Joh. Enschedé
KPMG
F. van Lanschot Bankiers
Gemeente Alkmaar
Gemeente Kampen
Gemeente Maastricht
Gemeente Naarden
Gemeente Utrecht
Gemeente Zutphen
McKinsey & Company
De Meeuw
nv Nederlandse Spoorwegen
Nederlandse Vereniging van
Banken
Nuon
Obvion
Oranje-Nassau Groep bv
Philips Nederland bv
Pon Holdings bv
Rabobank Maastricht e.o.
Rabobank Tilburg
RAI Holding bv
Randstad Holding nv
Royal Haskoning
RWE Energy Nederland nv
Schiphol Group
Sdu nv
Sena
Siemens Nederland nv
Spigthoff Advocaten en
Belasting- adviseurs
TBI Holdings bv
Theodoor Gilissen Bankiers nv
Stichting Topas
Towers Perrin HR Services
Transfer Solutions
TKH Group nv
Verbond van Verzekeraars
Royal Wessanen nv
Westplan Investors nv
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 43 03-03-2009 16:35:04
43

de klaagzangen van jeremia
In het geweld dat ieder jaar weer losbarst rond de Matthäuspassion
zou je haast vergeten dat De Nederlandse Bachvereniging met ingang
van 2006 een eeuwenoude traditie in de christelijke wereld nieuw
leven heeft ingeblazen.
Al meer dan duizend jaar klinken in de vroege ochtend van de Goede
Week ontroerende lamentaties. Het thema van deze klaagzangen van
Jeremia is het bittere verdriet over de verwoesting van Jeruzalem en
de ballingschap van het Joodse volk. Ze vormen een metafoor voor de
gevoelens van medelijden en droefenis over het sterven van Christus.
Vele tientallen componisten hebben zich door dit bijzondere thema
laten inspireren.
Door het desolate karakter van de tekst én door de plaats in het officie
van de lamentaties – ’s nachts, voor zonsopgang, tijdens de meest
sombere dagen van het kerkelijk jaar – dragen de meerstemmige
klaagzangen een heel eigen en exclusief karakter. Ontdaan van alle
feestelijke opsmuk keren deze werken terug naar de essentie van de
meerstemmigheid, waarbij het minste detail, het kleinste effect al
wonderen doet.
Anno 2009 klinken de klaagzangen op de plaats waar ze thuis horen:
voorafgaande aan de uitvoering van de Matthäuspassion in de
ochtend van Goede Vrijdag en Paaszaterdag.
Er is steeds meer belangstelling voor deze unieke uitvoeringen. Dat
heeft natuurlijk ook te maken met de bijzondere sfeer in de Goede
Week en de uitmuntende akoestiek van de Grote Kerk in Naarden.
Vorig jaar tekende het Egidius Kwartet voor de uitvoering van de
emotionele lamentaties van Alexander Agricola, Christobal de Morales
en Jacob Arcadelt. Dit jaar zijn het de lamentaties van Giovanni Paolo
Colonna (1637-1695) en Johann Rosenmüller (ca. 1619-1684) die ten
gehore worden gebracht door sopraan Dorothee Mields, alt Alex
Potter, cellist Richte van der Meer en organist Lars Ulrik Mortensen.
In de seizoensbrochure van 2009-2010 kunt u kaarten bestellen
voor en meer informatie vinden over de lamentaties die volgend jaar
in de Grote Kerk klinken op Goede Vrijdag en Paaszaterdag. Wilt u
de brochure ook tijdig toegestuurd krijgen en hebben wij uw adresgegevens
niet? Geef deze dan door via 030 – 252 40 18 of
info@bachvereniging.nl.
DNB-076-4_Matthaus binnenw_V3.indd 44 03-03-2009 16:35:04