g - Het Nederlands Genootschap van Sint Jacob

een vertaling van het
12de-eeuwse manuscript
met een uitvoerige inleldlng
van dr. Jan van Herwaarden
is natuurlijk niet het
enlge boek dat verscheen bij
wllt u meer weten over
deze boekmakerij
verzeker u dan van
regelmatige toezending
van het
Oosteinderweg 392
1432 BG AALSMEER
02977-42987
SINGEL 393 e 1012 WN AMSTERDAM
g~dsen & detailkaarten voor bergsport. '
voet-, fiets-, kano-, langlauf- en skilochten
SANTIAGO-GANGERS!
SXUU~ JO.65 aan poaXzeg&
in een envdap en U oat-
vang2 onze Leuwe butd-
fija;t "S1 NI- JACC)BSROUTEf'
open ma tlrn za 11-17
(van 114 tot 3U7 do ook van 17-21)
postorderservice op
schriftelijke bestelling
telefoon 020 - 274455

COLOFON
DE JA COBSSTAF is
he t verenigingsblad
van het Nederlands
Genootschap van Sint-
Jacob. Het verschijnt
viermaal per jaar.
ISSN 0923-1 145
Redactie:
Annet van Wiechen en
Frank Claessen.
Redactie-adres:
Rijndijk 22
2394 AHHazerswoude-
Rd, telefoon: 01 71 4-
15386.
@Nederlands Genoot-
schap van Sin t-Jacob.
Niets uit deze uitgave
mag worden verveel-
voudigd en/of open -
baar gemaakt door
middel van druk. fo-
tokopie of op welke
andere wijze dan ook,
zonder voorafgaande
schriftelijke toestem -
ming van de uitgever.
Omslag : R. Conens
INHOUD
nr. 8 jaargang 2 (1990) december
Van de redactie 122
Bij de achtste Jacobsstaf (Direksens) 123
Heilige pelgrims en pelgrimsheiligen (Madou) 124
Verval (De Vaan) 135
Najaarsvergadering Venray (Claessen) 136
Van onze buitenlandse vrienden 139
Een huis voor pelgrims in Pamplona (Bettonvil) 145
Jacobalia in Nederland Laren (vW) 146
Brief uit Dongen (Van Kempen) 148
Zoekertjes 148
Uit de regio's 149
Jacobalia in Nederland Roermond (Kluijtmans) 153
Zoekertje 155
Jacobus-boeken & -CD'S 156
IN-DRUK 158
Typologie van een hedendaagse pelgrim (1R) 160
Zoekertjes 162
Sint-Jacob in oude handschriften (V.d. Werff) 163
Oproepen 167
Langs de Weg: Frómista - Sahagun (vW) 168
Agenda 175
Bestelformulier PELGRIMSPAS 175
Ons postorderbedrijf 176
121

VAN DE REDACTIE
Nu de tweede jaargang van DE JACOBSSTAF compleet is met dit dikke nummer,
zijn we druk bezig met het maken van plannen voor het derde jaar. De uiterste l
inleverdata van kopy staan al vast: 15 februari (nummer g), 15 mei (nummer 101,
15 augustus (nummer 11) en 15 november (nummer 12) 1991.
Wat betreft de inhoud van DE JACOBSSTAF; wij willen graag uw medewerking
vragen voor de beschrijving van de volgende JACOBUSWEGEN: in nummer 9
gedeelte Via Viziliacensis, nl. tussen Vézelay en Saint Léonard de Noblat en in
nummer 10, de achtste etappe van het Liber Sancti Jacobi, nl. van Sahapun naar
Praktische informatie, tips, goede hotelletjes, mooie paden etc. U kunt
ook betreffende gedeelten van uw dagboek opsturen; wij zoeken dan naar leuke
informatie.
Met ingang van 12 januari 1991 verandert het secretariaatsadres; Frank Claessen
gaat namelijk verhuizen naar de overkant van de straat. Zijn nieuwe adres luidt:
Raaimoeren 31, 4824 KA Breda.
Wij wensen u goede Kerst en een voorspoedig 1991! de redactie
Annet van Wiechen en Frank Claessen
De uiterste inleverdatum van kopy voor het volgende nummer
is 15 februari.

l
l
I
l
I
l
BIJ DE ACHTSTE JACOBSSTAF
Dit woordje van de voorzitter wil ik beginnen met een woord van dank aan
degenen die hebben gereageerd op mijn vertaling van de compostelana, zoals die
in de vorige JACOBSSTAF is verschenen. In een volgend nummer hoop ik die
commentaren te kunnen verwerken tot een aangepaste tekst.
Een tweede woord van dank, en dan wel een heel hartelijk, gaat naar onze
Hermanos holandeses, u weet wel, die in Astorga. Recentelijk ontving ik
namelijk een brief van Broeder Jan van Kempen, waarin hij mij het trieste
bericht bracht, dat zijn orde heeft besloten, het instituut in Astorga over te
dragen aan het ministerie van onderwijs van de provincie León! Eind december
van dit jaar trekt de congregatie weg uit Astorga. Wij begrijpen dat die
beslissing de broeders veel pijn moet hebben gekost en wij wensen hun heel
veel sterkte bij het verwerken ervan. Wellicht kunnen zij troost vinden in het
feit, dat heel veel pelgrims, onderweg naar Santiago, een warm plekje in hun
hart hebben bewaard voor de broeders. De ondervonden gastvrijheid is
waarschijnlijk alleen te begrijpen voor degenen, die zelf, op een hete julidag, of
in de stromende regen, doodmoe aan de poort van het klooster hebben geklopt
en aan den lijve ondervonden hebben, hoe hartverwarmend het onthaal van de
broeders was! Heel, heel veel dank daarvoor, namens alle pelgrims van het
Nederlands Genootschap van Sint-Jacob!
Als u dit leest is de najaarsvergadering van ons Genootschap al weer achter de
rug. Nu ik met mijn PC probeer Wordperfect 5.0 zo te gebruiken, dat Annet
straks alleen maar mijn schijfje in haar computer hoeft te stoppen om de tekst
rechtstreeks te kunnen afdrukken, dus zonder die eerst over te tikkenl, wil ik
ten derde mijn medebestuursleden bedanken. De meeste leden van ons
Genootschap zullen zich niet realiseren hoeveel inzet van een paar vrijwilligers
het kost, om steeds weer te zorgen dat in een vereniging van zo'n zeven-
honderd leden alles op wieltjes loopt. Mireille, Koos, Ton, Frank, Annet, Nico,
Katrine en Els, namens alle leden van ons Genootschap, heel hartelijk bedankt.
Zo, dat moest ook maar eens een keer gezegd.
Rest mij slechts, alle leden fijne feestdagen en een goed-lopend 1991 te wensen!
Koen Dircksens, voorzitter
IJammer, beste voorzitter, maar het lukte niet! Ik werk nu nog met een
'verouderd' Wordperfect programma en heb niets aan je zwarte schijf. Ik heb je
tekst dus 'ouderwets' overgetypt! AvW

HEILIGE PELGRIMS,
SANT0 DOMINGO DE SILOS (4)
pelgrimsheiligen en heiligdommen langs de weg
STIJLKENMERKEN VAN DE OUDSTE RELIEFS
De zes l lde-eeuwse gebeeldhouwde taferelen in het kloosterpand van Silos zijn
alle gekenmerkt door een zeer vlak reliëf. De menselijke figuren zijn gek1ee.d in
gewaden met delicaat aangeduide plooien. De nauwelijks zichtbare beweging van
hun lichamen is eerder gesuggereerd dan beklemtoond. De gezichten hebben
kleine voorhoofden, als gevolg van een lage haarinplanting. Haren, snorren en
baarden zijn volgens een wel bepaald schema gestileerd. De met git ingelegde
ogen werken uitermate expressief. Jammer genoeg zijn deze "git-ogen" in de
meeste gevallen verdwenen.
Een ander opvallend kenmerk is de isocephalie, het plaatsen van alle hoofden op
gelijke hoogte. De indruk van eentonigheid die hierdoor zou kunnen ontstaan
contrasteert op gelukkige wijze met de beweeglijke stand van de voeten. Verder
wordt de strakheid van de kaders geregeld doorbroken door aureolen, handen,
voeten en gewaden die over de randen van de bogen of over de schachten van
de zuiltjes gesculpteerd zijn.
Met een minimum aan middelen wist de onbekende meester van Silos een
maximale uitdrukking aan zijn figuren te geven. De subtiele lijnvoering in de
fijnkorrelige steen wekt de indruk dat de gestalten hun zwaartekracht verloren
hebben. In het abstraheren van de vormen heeft de kunstenaar nochtans zijn
zin voor het realistische detail niet verloochend.
Zijn grootste evocatieve kracht heeft de meester bereikt in het reliëf met de
Emmaüsgangers. Dit tafereel is van een ontroerende eenvoud en van een
monumentaliteit die alle andere reliëfs overtreft. Vooral de figuur van Christus
met de Jacobsschelpen op zijn scerpe zal op vele Santiagopelgrims een diepe
indruk gemaakt hebben.
TWEEDE BOUWFASE VAN HET KLOOSTERPAND
Wanneer tussen 1109 en 1120 de bouwactiviteiten in Silos stil lagen, waren
gedeelten van de zuidelijke en van de westelijke galerij nog niet voltooid. Op
welk tijdstip de werken opnieuw begonnen is niet bekend, doch een document
uit 1158 vermeldt dat de inkomsten van de abdij gedeeltelijk moeten besteed
worden ad opera claustri, aan het kloosterpand dus. Daaruit mag men afleiden

dat in de tweede helft van de 12de eeuw de arbeid reeds hervat was. De twee
reliëfs aan de zuid-westelijke hoek, alsook een reeks kapitelen, stammen uit
deze tweede bouwfase. De kapitelen zullen verder ter sprak2 komen. De beide
reliëfs, voorstellend de Boom van Jesse en de Boodschap aan Maria worden nu
eerst behandeld.
BOOM VAN JESSE
Over de hele breedte van het
beeldvlak ligt de slapende Jesse, de
vader van koning David, op een
bed, het hoofd gesteund op zijn
rechterhand. Uit zijn lichaam groeit
een boom die zich naar boven toe
vertakt. In de ranken zitten links
en rechts telkens drie personages.
In de as van het beeldvlak troont
Maria en boven haar bevindt zich
God de Vader, eveneens tronend,
met het kind Jezus op zijn schoot.
Uit de hemel daalt de heilige
Geest, in de gedaante van een duif,
met gespreide vleugels neer.
BOODSCHAP AAN MARIA
Rechts is Maria neergezeten, het gelaat gewend naar links, waar de engel
Gabriel met uitgestoken rechterarm voor haar neerknielt. Maria is gehuld in een
soepel vallende, plooienrijke mantel. Haar rechterhand is opgeheven en met de
linkerhand houdt zij, op kniehoogte, een slip van haar mantel vast. Het tafereel
van de Boodschap speelt zich af onder een boog die op twee zuiltjes rust. Een
gordijn is aan de boog opgehangen en valt in fijne plooien neer achter de
personages. De uiteinden van het gordijn zijn spiraalvormig rond de schachten
van de zuilîjes gewonden. Uit de wolkenrand bovenaan dalen twee engelen neer.
Zij houden een kroon boven het hoofd van Maria. Hun bovenlijf is naakt en hun
onderlijf is gewikkeld in een gedrapeerde doek. Opvallend zijn de volle, ronde
krullen die hun hoofd sieren. Een gelijkaardig kapsel ziet men ook bij de engel
Gabriel.
ICONOGRAFIE
De Boom van Jesse symboliseert de afstamming van Christus uit het koninklijk

geslacht van David. Met de stamboom van Christus (Liber generationis) vangt
het Mattheusevangelie aan (Mt 1, 1-16) en ook Lucas geeft die stamboom in een
kortere versie (Lc 3,23-38). Deze bijbelteksten kregen een zo goed als
definitieve vormgeving is een glasraam van de abdijkerk te Saint-Denis,
omstreeks 1145 gemaakt in opdracht van abt Suger. Zijn uitbeeldingswijze bleef
het type-voorbeeld voor vrijwel alle latere uitvoeringen van het Boom-van-
Jesse-motief in de beeldende kunsten. Merkwaardig genoeg wijkt het reliëf in
Silos van het Franse voorbeeld af, niet in de algemene opbouw of structu.ur,
maar wel in de invulling van de figuren. De Boom van Jesse wordt hier niet
bekroond door Christus, noch door Christus en Maria, maar door de heilige
Drievuldigheid.
In de romaanse kunst zijn slechts twee van die afwijkende voorstellingen
bekend: het hier besproken reliëf en de zuil die het middenportaal ondersteunt
van de Pórtico de la Gloria in Santiago de Compostela. Die zuil, waarop de
pelgrims bij hun aankomst in Santiago hun hand leggen, is een Boom van Jesse,
bekroond door de heilige Drievuldigheid. Deze zeldzame combinatie van de Boom
van Jesse met de beeltenis van God de Vader die het Christuskind op de schoot
houdt kan verklaard worden vanuit de leer van de Kerk betreffende de
goddelijke en de menselijke afkomst van Christus: Zoon van God en zoon van
David, voorspeld door de profeten. De profeten hebben in Silos trouwens de
plaats ingenomen van de koningen van Juda. De zes bedoelde personages hebben
immers geen gekroonde hoofden; wel dragen ze allen schriftrollen in de handen.
In het hoger vermelde glasraam van Saint-Denis zijn de profeten ook aanwezig,
doch zij staan in vertikale rijen aan weerszijden van de eigenlijke Boom van
Jesse opgesteld. Silos bezit aldus een unicum in de uitbeelding van het mysterie
van de Incarnatie of menswording: de zeer geliefde Zoon van de Vader is door
de heilige Geest mens geworden in de schoot van Maria. De messiaanse
profetieën zijn in vervulling gegaan.
Bij de Boodschap aan Maria wordt de menswording geactualiseerd. Het zal dan
ook geen toeval zijn dat het tweede, hier behandelde reliëf de Annunciatie
voorstelt. Beide afbeeldingen staan in een logisch verband tot elkaar. Ze zijn als
het ware twee aspecten van eenzelfde theologisch leerstuk, gevisualiseerd in de
sculptuur en door de beschouwer in één blik te vatten.
Het leerstellig karakter is ook te merken in de uitbeelding van de Boodschap.
Maria troont als een vorstin en twee engelen brengen haar de kroon. De moeder
van Christus is tevens de hemelse koningin. Op zijn manier heeft de kunstenaar

van Silos. wellicht als allereerste. gestalte gegeven aan een thema dat later, in
de sculptuur van de 13de-eeuwse kathedralen. algemeen verspreid zal worden.
De enige details die de aandacht van de beschouwer van het hoofdgebeuren
zouden kunnen afleiden zijn de twee halfnaakte engelen. Voor zover bekend
vormen zulke engelen een grote uitzondering op de gangbare iconografie.
KUNSTENAAR EN DATERING
De beeldhouwer die de beide reliëfs
vervaardigde is niet bekend. In de
literatuur wordt hij de "tweede
meester van Silos" genoemd. Maar.
misschien is die tweede meester
toch niet zo anoniem als op het
eerste gezicht lijkt. Onder het
reliëf met de Boodschap is een
steen ingemetseld met het op-
schrift: Obiit magister Robertus et
uxor ejus Cecilia (gestorven is
meester Robertus en zijn echt-
genote Cecilia). De vorm van de
letters verwijst naar de tweede
helft van de 12de eeuw. Een
magister Robertus wordt vermeld
als bemiddelaar in een geschil tussen de abdijen van Silos en Arlanza in een
document van 1176, afkomstig uit het abdijarchief van Silos.
Het is zeer verleidelijk om te denken dat deze magister Robertus een
beeldhouwer was. die door zijn grote artistieke vaardigheid in groot aanzien
stond in de abdij en het voorrecht genoot vereeuwigd te worden in een
memoriesteen, onder zijn (?) reliëf aangebracht. Indien deze hypothese juist
mocht zijn. dan kan men in elk geval daaruit concluderen dat er tussen 1158 en
1175 volop aan de voltooiing van het kloosterpand werd gewerkt. Een verder
niet te controleren bron geeft de datum 1180 aan als het jaar waarin de werken
afgesloten werden. In ditzelfde jaar zou ook het hele kloosterpand ingewijd zijn.
Hoewel er geen absolute zekerheid bestaat omtrent een exacte datering. kunnen
de hierboven aangevoerde jaartallen als zeer plausibel gelden. In totaal zou men
aldus. zij het met onderbrekingen. ongeveer een eeuw gewerkt hebben om het
hele kloosterpand op te bouwen.

IHier moet aan toegevoegd worden dat vooral de Franse kunsthistorische
literatuur de dateringen. zoals hier aangegeven, in twijfel trekt. De tegen-
argumenten van de Franse geleerden, die een datering omstreeks 1200 bepleiten,
zijn echter weinig overtuigend.
STIJLKENMERKEN VAN DE JONGERE RELIEFS
Opvallend in het werk van de tweede meester is de weergave van de vele fijne
plooien in gewaden en gordijnen. Deze plooien ontlokten aan sommige auteurs
de vergelijking met de zogenaamde natte draperieën ( draperies mouillées) van de
laat-antieke sculptuur. Doch is dit niet wat ver gezocht? In Silos ziet men
nergens dat de gewaden aan het lichaam gekleefd zijn. Veel meer suggereren de
plooien een lichte stof, die zeer overvloedig om de gestalten gewikkeld is en
geenszins de naakte lichaamsvormen accentueert. De vooruitgestoken arm van de
engel Gabriel moge als voorbeeld dienen voor de geheel eigen wijze waarop de
plooien in verschillende richtingen verlopen en in hun nerveuze lijnvoering
contrasteren met de ontblote pols en de hand van de engel en met zijn glad en
'%lootu gezicht. Een ander opvallend kenmerk is precies de uitbeelding van de
engelenhoofden. Ze vertonen bolle wangen, dikke ronde krullen en een hoge
haarinplanting die de rondheid van de voorhoofden goed laat uikomen. Enkele
stilistische gelijkenissen - of zouden het invloeden zijn? - kan men vaststellen
tussen de reliëfs van Silos en de sculpturen aan de Pórtico de la Gloria in
Santiago de Compostela. De bolle en volle gezichten en vooral de ronde krullen
zijn karakteristiek voor verschillende personages die op beide ensembles
woorkomen. Voor Santiago beschikt men over een onaanvechtbare datering.
Meester Mateo schiep de Pórtico de la Gloria tussen 1168 en 1188. dus in de
tweede helft van de 12de eeuw. Vanzelfsprekend hebben zowel de iconografische
als de stilistische verwantschappen tussen het beeldhouwwerk van Silos en van
Santiago aanleiding gegeven tot allerlei veronderstellingen. Heeft de meester van
Silos het werk van meester Mateo gezien? Is hij erdoor beïnvloed? Is het
mogelijk dat Mateo in Silos werkzaam was en daar een beeldhouwer (magister
Robertus?) gevormd heeft alvorens verder te reizen naar Galicië? Zijn beide
meesters in een zelfde centrum opgeleid om daarna elk huns weegs te gaan, of
gaat het uiteindelijk over een en dezelfde beeldhouwer? Zo kan men nog meer
vragen bedenken en even zoveel hypothetische tot louter speculatieve
antwoorden zoeken. De feiten laten enkel toe vast te stellen dat de jongste
sculpturen van Silos en de Pórtico de la Gloria van Santiago ongeveer
gelijktijdig ontstaan zijn en vervaardigd werden door kunstenaars die hun vak

op meesterlijke wijze beheersten. De voorzichtig geponeerde datums voor Silos
(tussen 1158 en 1180) en de bekende jaartallen voor Santiago (van 1168 tot
1188) zijn niet strijdig met elkaar. De chronologische prioriteit van de reliëfs in
Silos moet niet noodzakelijk in twijfel worden getrokken. De vragen naar de
identiteit van de kunstenaar in Silos moeten helaas open blijven.
KAPITELEN
Het kapiteel is een steunpunt in een architecturaal geheel. Zijn vorm is meestal
die van een afgeknotte piramide, met de smalle zijde naar onder gekeerd. Het
kapiteel kan langs vier zijden gebeeldhouwd worden. De kunstenaar zal echter
steeds de hem geboden ruimte respecteren en in het aanbrengen van zijn
repertoire de basisvorm van het kapiteel bewaren. Anders gezegd: de sculptuur
is gebonden aan het architecturale kader en de dragende functie van het
kapiteel blijft duidelijk zichtbaar. Gedurende de hele periode van de romaanse
kunst hebben de beeldhouwers een onuitputtelijke vindingrijkheid aan de dag
gelegd bij de decoratie van de kapitelen. Zij gebruikten geometrische,
plantaardige en dierlijke motieven. Ook schiepen zij gehistorieerde kapitelen,
waarbij "historiën" of taferelen uit de menselijke geschiedenis de vlakken
vulden. Van al deze vormen van decoratie zijn in Silos voorbeelden aanwezig.

Het talrijkst zijn echter de kapi-
telen met diermotieven. Men ziet
vogels, leeuwen en fabelwezens,
waaronder veel harpijen, met een
vogellichaam en een vrouwenhoofd.
Meestal staan al die creaturen
frontaal of ruggelings tegenover
elkaar. Soms zijn ze in een gevecht
gewikkeld, boven elkaar gestapeld
of zitten verstrikt in ranken.
Steeds is er sprake van een
symmetrie, een ontdubbeling of een
verdubbeling van het gekozen
thema. Een dergelijke ritmische
uitbeelding biedt een zeer levendige
aanblik. De tegenstelling tussen het
statische van de architectuur en de
intense, doch bedwongen beweeg-
lijkheid van de sculptuur is een van
de grote eigenschappen van de
romaanse kust. Zowel in de oudste
galerijen als in de galerijen uit de
tweede bouwfase zijn in Silos vele
;n
C
2 O
U
I
staaltjes van virtuositeit in de 2
p:
vormgeving te bewonderen.
Gehistorieerde kapitelen treft men enkel aan in de westelijke galerij, daterend
4
'g C>
uit de tweede helft van de 12de eeuw. Ze zijn stilistisch verwant met de twee '"
jongere reliëfs. Het gaat om een dubbel en een vierdubbel kapiteel. Het eerste X
paar stelt taferelen voor uit de Geboortecyclus: de Boodschap, de Visitatie, de
Geboorte (zie p. 1221, de boodschap aan de herders en de vlucht naar Egypte.
De tweede groep - vier kapitelen - bevindt zich in het midden van de galerij
g r)
z
2
boven vier ineengedraaide zuilschachten, uit één blok steen gehouwen. Hier ziet
men de intocht in Jeruzalem, de voetwassing en het Laatste Avondmaal.
Alle kapitelen van het kloosterpand hebben een dekplaat, in de meeste gevallen
g E:
.d
8
O
n
versierd met gestileerde bladranken. Een klein aantal dekplaten is onbewerkt
gebleven.
O
z m
m
fd

Over de taakverdeling tussen de kunstenaars die de reliëfs en de kapitelen
vervaardigden is niets bekend. Men mag veronderstellen dat zowel de eerste als
de tweede meester van Silos samenwerkte met enkele gezellen; een zogenaamd
atelier. Geen enkel bericht is tot ons gekomen over het aantal beeldhouwers dat
gedurende ruim een eeuw in Silos werkzaam was. Gelukkig vormen de vele
leemten in de kennis van de concrete gegevens geen beletsel om te genieten
van de fascinerende schoonheid van het kloosterpand. Het is een meesterwerk,
door Santo Domingo begonnen, vele jaren na zijn dood voltooid en in de 16de
eeuw voor afbraak gespaard omdat, naar men zegt, de abdijgemeenschap het
kloosterpand nog steeds beschouwde als een reliek van de heilige zelf.
HET BESCHILDERDE PLAFOND
De vloer van het kloosterpand is thans teruggebracht op het oorspronkelijke
niveau, zodat de hoogte van de galerijen weer 4,50 m bedraagt. Deze galerijen
zijn afgedekt met een houten plafond, uitgevoerd volgens de moorse techniek
írnudéja$). Een dergelijk vakwerkplafond, alfarje genoemd, bestaat uit planken,
ondersteund door balken die zowel in de breedte als in de lengte worden
vastgetimmerd. Aldus ontstaan diepe rechthoekige vakken, zodat men deze
plafonds ook aanduidt met de term artesonado, wat letterlijk betekent: in
vakken verdeeld. De moorse timmerlieden waren zeer bedreven in de uitvoering
van alfarjes en waren voor dit soort werk zeer gerenommeerd.
'Mudéjares zijn de moren die na de reconquista in de christelijke gebieden
achterbleven. De term mudéjar als aanduiding van een kunststijl, is in 1859 voor
het eerst gebruikt.

Het plafond dateert van na de abdijbrand van 1384. In 1388 moet het klaar
geweest zijn. Deze betrekkelijk nauwkeurige datering kan gegeven worden dank
zij de aanwezigheid van de familiewapens die op vele plaatsen geschilderd
werden.
De diepe vakken zijn versierd met gestileerde bloemen en bladranken. Op de
dwarsbalken staan taferelen ontleend aan het hoofse milieu, satirische motieven,
dieren en fabelwezens en een enkel religieus thema, namelijk de Aanbidding der
koningen. Men ziet onder meer elegante dames en heren die converseren. of
elkaar omhelzen. Er zijn jacht- en gevechtscenes, dans- en muziekuitvoeringen
en taferelen waarin dieren de rol van mensen spelen, zoals bijvoorbeeld drie
knaagdieren die proberen een kat aan de galg te hangen en een wolf die de mis
opdraagt, bijgestaan door een vos die als akoliet fungeert.
Inhoudelijk komt deze speelse en fantasierijke wereld overeen met de
contemporaine drolerieën of (komiscKe) randversieringen die men aantreft in
liturgische boeken en in getijden- en gebedenboeken en ook op de zitterkes van
de koorgestoelten in de kerken. In de mentaliteit van de late middeleeuwen
vallen profane thema's niet uit de toon binnen een religieuze context. De
monniken van Silos zullen dan ook terecht fier zijn geweest op hun alfarje. De
mening van sommige auteurs, als zouden de schilderingen ontworpen zijn door
kunstenaars die buiten de christelijke maatschappij stonden (joden en moren) en
zich derhalve satire en spot konden veroorloven, is totaal onjuist en uiterst
naïef. Als marginalen konden ze zich zoiets juist niet permitteren. Bovendien
zou een prestigieuze abdij als Silos ieder soort van afbeeldingen dat niet door
de beugel kon, binnen haar muren niet geduld hebben. Het is mogelijk dat de
uitvoerende artiesten mudejares waren. Het concept of iconografisch programma
van het plafond is echter noch joods, noch moors, maar integendeel zeer
westers en internationaal. Het past volledig in de geest van de 14de eeuw
waarin een secularisatieproces op gang is gekomen dat tot op onze dagen nog
voortduurt. Men leze in dit verband Huizinga's Herfsttij en Eco's De naam van
de roos.
De schilderingen zijn uitgevoerd in de encaustiektechniek. Hierbij wordt met
was vermengde verf door middel van gloeiende stiften in het paneel gebrand.
Daardoor bekomt men diepe en warme kleuren die een lange houdbaarheid
hebben en goed tegen vocht bestand zijn. In het plafond overheerst een
dieprode kleur, contrasterend met wit en zwart. Daarbij komen nog nuances van
griis, paars, en groen.

Van dit uitzonderlijk ensemble is enkel in de westelijke galerij alles bewaard.
De alfarjes van de drie overige galerijen zijn zo goed als geheel vernield. Hun
moderne restauratie getuigt van weinig smaak en weinig fantasie. Het
overgebleven fragment is evenwel een schitterend en zeldzaam voorbeeld van de
Castiliaanse paneelschilderkunst uit de 14de eeuw.
DE ABDIJ VAN SILOS, VANAF DE DOOD VAN SANT0 DOMINGO TOT HEDEN
Nog tijdens het leven van Santo Domingo woonde een kleine groep mensen rond
de abdij. Koning Alfonso V1 van Castilië verleende tussen 1096 en 1098 de
toestemming om de plaats systematisch te bevolken. In de 13de eeuw was Silos
betrekkelijk belangrijk geworden en droeg de naam: El Burgo de Santo Domingo.
Deze Burgo verwierf vele voorrechten en vrijheden. De abdij had in de Burgo
een grote uistraling. Ze was op het toppunt van haar bloei als druk bezocht
bedevaartsoord; Le bezat een hospitaal en een leprozerij en vaak ontving zij
koninklijk bezoek. De stadswijk rond de abdij gelegen noemde men de Barrio
castellano. Daarnaast bestond de Barrio de San Pedro, een bevolkingskern,
geconcentreerd rond de oude parochiekerk. Een derde wijk was de Barrio de los
Gascones. Daar woonden de inwijkelingen. Zij kwamen niet enkel uit Gascogne,
maar ook uit andere delen van Frankrijk, vooral uit Normandië. Verder woonden
in die wijk ook lieden uit Catalonië en Navarra. Afzonderlijke wijken voor
joden en mudejares worden niet vermeld, doch deze minderheidsgroepen waren
in de Burgo ook aanwezig.
De toeloop van buitenlanders hangt voor een deel samen met het feit dat koning
Alfonso V111 gehuwd was met Eleonora, de dochter van Aliénor van Aquitanië.
De inwijking van Fransen is echter ook een gevolg van de ontwikkeling van de
camino de Santiago. Alle plaatsen van betekenis langs de camino hadden een
wijk waar de Fransen woonden. De weg naar Santiago kreeg niet voor niets de
naam van camino frances. Silos had bovendien ook zelf wat te bieden. In de
13de eeuw had de Burgo zich ontwikkeld tot een rijk stadje met een bloeiende
industrie en wolhandel. Het kreeg rondom een vestingmuur met drie
stadspoorten. De welvaart duurde echter niet lang en tegen het einde van de
eeuw begon de ontvolking van de stad als gevolg van een golf van tegenspoed
in geheel Castilië. De adel kwam in opstand tegen de koning en veel monastieke
domeinen werden ingepalmd. De abdij overleefde die malaise, zij het in een
lamentabele economische situatie. De abten van Silos, die ooit de raadgevers en
vrienden van de koningen waren traden steeds minder op de voorgrond. De

kloostertucht verslapte, de pelgrimstochten naar het graf van Santo Domingo
namen af en de komst van de franciscanen in de Buigo schiep een
concurrentiesituatie met de benedictijnen. De oude abdij kon zich uiteindelijk
niet meer handhaven als zelfstandige stichting en in 1512 werd ze aangesloten
bij de machtige benedictunse congregatie van Valladolid, die in 1390 gesticht
was.
Het jaar 1521 bracht nog een kleine opflakkering van energie; men maakte
plannen om het hele kloostercomplex af te breken en te herbouwen in
renaissancestijl. Door geldgebrek werden die plannen verijdeld. De 18de eeuw
kende een algemene opbloei van het kloosterleven, wat ook in Silos merkb,aar
was. De romaanse kerk werd afgebroken en vervangen door een neoklassieke
bouw tussen 1751 en 1792. Eerder, van 1729 tot 1739, had men reeds een nieuw
kloosterpand gebouwd. Gelukkig liet men het oude kloosterpand ongemoeid. Was
dit nog steeds uit piëteit voor Santo Domingo? Of is de oorzaak te zoeken in
de dreigende politieke omstandigheden die, na de Franse revolutie, ook in
Spanje voelbaar waren?
De monniken hebben niet lang genoten van hun nieuwe gebouwen. Een decreet
van Mendizibal schafte het klooster af in 1835 en de monniken werden
weggejaagd. Veel kunstschatten werden geroofd en verkocht en zijn thans in
het bezit van musea en bibliotheken overal ter wereld. Tot in 1880 bleef de
eertijds zo invloedrijke abdij verlaten liggen. In genoemd jaar kwam een groepje
benedictijnen uit de Franse abdij van Solesmes naar Silos om er een nieuwe
kloostergemeenschap te stichten. Thans, na ruim een eeuw, zijn alle gebouwen
gerestaureerd en de weinige aldaar bewaard gebleven kunstschatten zijn met
veel zorg in een klein museum samengebracht. Met zijn rijke en moderne
bibliotheek is de abdij uitgegroeid tot een studiecentrum voor liturgie en
I
gregoriaanse muziek, hierin de idealen volgend van Solesmes. Vanuit Silos zijn \
de oude abdijen van Estibaliz en Leyre hersticht, respectievelijk in 1922 en l
1954. In 1958 stuurde Silos monniken naar het nieuwe klooster in de Valle de I
los Caidos.
De voormalige Burgo de Santo Domingo is nu een eenvoudig dorp geworden met
een indrukwekkende abdij als pronkstuk. De glorie van de abdij blijft de
persoon van Santo Domingo. Dat zijn kloosterpand -een der mooiste van de
wereld- de eeuwen heeft weten te trotseren is misschien wel een van de ultieme
mirakelen van de heilige.
Mireille Madou

VERVAL
De dreiging van de monsters is versleten,
slapen of glimlachen zij? Waarvan waren
de worstelaars - of zijn het liefdesparen -
voor zij afbrokkelden zo fel bezeten?
Hoe de uitgeteerde gestalten heetten
laat zich soms aflezen uit hun gebaren
of valt te raden uit haast onzichtbare
werktuigen waarvan wij de naam nog weten.
Haperend, met gebroken stem, vertelt
Mnemosune verhalen. Hoe herstel
ik woord voor rijmwoord ze in vroeger staat?
Ze liggen onder mijn herinnering
verborgen. Lieve dode moeder, zing
het kinderlied voordat het mij ontgaat.
Paul de Vaan

Venray, 10 november 1990
Op 10 november trokken ongeveer 175 deel-
nemers in een druilerige regen naar het
Noord-Limburgse Venray voor de najaars-
vergadering van dit jaar. Zij werden met
koffie en vla ontvangen in de gebouwen van
scholengemeenschap Jerusalem.
Om even over half elf opent de voorzitter in
de aula de vergadering met de mededeling dat
het genootschap dan 684 leden telt. Hij
vertelt vervolgens dat de school in Astorga
die door de broeders van Dongen wordt ge-
dreven een andere bestemming zal krijgen met
ander personeel, zodat er na dit jaar vermoe-
delijk geen pelgrimsopvang meer zal zijn in
die plaats. Niet alleen hij maar ook de
broeders betreuren dit. Broeder Jan van
Kempen biedt zelfs aan de komende jaren
weer 's zomers naar Astorga te gaan, echter
op voorwaarde dat hij daarbij geholpen wordt.
Er wordt besloten dat ook het bestuur aktie
zal ondernemen om dit mogelijk te maken.
Vervolgens deelt de voorzitter mede dat de
volgende (1ustrum)vergaderingi zal zijn op 27
april 1991 in 's-Hertogenbosch.
De heer Bettonvil en mevrouw Olling bieden aan bij de organisatie hiervan mee
te helpen. Op 9 november 1991 zal de najaarsvergadering plaatsvinden in
Franeker. Daarvóór wordt op 20, 21 en 22 september in Maastricht de tweede
internationale pelgrimsreunie georganiseerd.
Bij de behandeling van de financiële situatie van het Genootschap legt de
penningmeester nogmaals uit waarom de huidige begroting zo veel afwijkt van
van die welke bijna anderhalf jaar geleden is opgemaakt. Op een vraag uit de
zaal over de bestuurskosten vertelt hij dat de bestuursleden weliswaar de moge-
ITijdens de vergadering werd de datum 13 april 1991 opgegeven, maar door
onvoorziene omstandigheden moest de datum worden gewijzigd in 27 april 1991.
136

C
'r)
.,-l
LI:
C
a,
a
C
(d
(d
lijkheid hebben om reiskosten te declareren, maar dat zij hiervan ternauwernood
gebruik maken. Hij roept tevens de leden op de contributie voor 1991 tijdig.
zonder een aanmaning af te wachten. te betalen.
Bij het volgende punt van de agenda krijgt de heer Bettonvil uit den Bosch het
woord over de activiteiten van de groep Nederlanders die het pelgrimshuis in
Pamplona hebben beheerd gedurende het afgelopen seizoen (zie ook p. 146).
Tussen 1 juli en half september hebben 350 pelgrims in Pamplona overnacht,
waaronder slechts zes Nederlanders. Het is een goed geoutilleerd gebouw met
o.a. driepersoons slaap-kamers en een keuken. Helaas ligt het nogal ver van het
centrum en zijn er geen voorzieningen voor fietsers. De plannen voor volgend
jaar zijn nog onze-ker. maar men wil wel met dit werk doorgaan. Vervolgens
maakt hij melding van het feit dat in huize Kafarnaum. Servatiusstraat 11. 5512
AJ Vessem weer pelgrimsweekenden worden georganiseerd voor groepen van 8
tot 10 personen (zie p. 162). Het is de bedoeling om ervaren en aanstaande
pelgrims bijeen te brengen en zich te bezinnen op zo'n tocht.
Daarna worden er door verschillende leden nog enige nuttige opmerkingen
gemaakt die gaan van het vinden van een goed overnachtingsadres in Santiago
tot het aanraden van de door de organisatie "Posterheide" gegeven cursussen
over de bedevaart naar Santiago.

Hierna volgt een lezing door mevrouw M. Madou over de kathedraal van Burgos.
Zij gaat daarbij in op de geschiedenis van de kathedraal en besteedt aandacht
aan enkele van de zeer vele kunstschatten die zich daar bevinden.
'Tijdens de pelgrimsparade komen de verhalen pas goed los: zij die al vaker
gegaan zijn beschrijven wat de verschillen zijn tussen nu en een aantal jaren
geleden. De aloude vraag over waarom men onderweg is, wordt beantwoord met
mensen, land en cultuur zijn meer dan de moeite waard om deze tocht te
maken.
(Ook nu zijn er weer twee pelgrims die melding maken van het binnenkort
verschijnen van het dagboek van hun tocht. Er wordt zelfs een televisieuit-
zending (2 december 1990) in het vooruitzicht gesteld.
Tijdens de lunchpauze wordt druk
gebruik gemaakt van de mogelijkheid om
op alle niveau's bij te praten. Ook het
winkeltje, met daarin deze keer beeldjes
van Jacobus als pelgrim, gemaakt door
mevrouw Claessen-Willems uit Alphen
aan de Rijn (zie foto p. 137), heeft veel
klandizie.
Het middagprogramma bevat een lezing
met dia's over de kunst van de Grote
Kerk in Venray. Er blijkt daar een
geweldige hoeveelheid heiligenbeelden te
staan, waaronder ook twee van Jacobus
de Meerdere. Na deze lezing heeft men
nog de mogelijkheid om de beelden in
werkelijkheid te gaan bekijken in de
nabij gelegen kerk. Deze kans wordt
door velen aangegrepen en dan blijkt pas
dat er nog veel meer beelden staan dan
men al had gedacht.
Tegen 6 uur gaan de laatste leden
huiswaarts, tevreden over een zeer
geslaagde dag.
A.F.M.W.L. Claessen

VAN ONZE BUITENLANDSE VRIENDEN ...
EN VRIENDEN IN HET BUITENLAND
De onvermoeibare Spaanse speurder naar Jacobusliederen, E. Goicoechea, heeft
ergens een Franse tekst opgedoken waarbij de vermelding stond: "on chante
avec la mélodie: O Rotterdam verheven schon".
Hij wil graag weten of de muziek van deze melodie terug te vinden is.
Datzelfde geldt voor een muziekstuk waarvan de tekst begint met de woorden:
"Gij Christenen, hoort dit liedt". Kunt u de redaktie een fotocopie van deze
muziek bezorgen?
Vervolgens denkt hij dat in het Antwerps Liedboek, uitgegeven in 1541 en 1543
mogelijk pelgrimsliederen staan. Hij vraagt waar een uitgave of transcriptie van
de editie van 1541 te vinden is.
Tenslotte is hij ergens de naam "Hugonele" tegengekomen als zijnde een plaats
of een persoon die vanaf de 18de eeuw te maken zou hebben gehad met een
toneelstuk van de miraculeus geredde gehangene van Santo Domingo de la
Calzada. Laat deze "Hugonele" bij u een belletje rinkelen?
Graag uw reakties naar de redaktie van DE JACOBSSTAF, Rijndijk 22, 2394 AH
Hazerswoude-Rijndijk.
2. INTERNATIONALES TREFFEN EUROPAISCHER JAKOBUSVEREINIGUNGEN.
Op 5. 6 en 7 oktober 1990 kwamen vertegenwoordigers van Jacobusgenoot-
schappen uit Spanje, Frankrijk, België, Engeland, Nederland en Duitsland bijeen
in de stad Speyer, die nog steeds bezig was met de viering van haar 2000-jarig
bestaan. De begroeting van de deelnemers op vrijdagavond wees al op een
gedegen organisatie. hoewel de Nederlandse delegatie (de grootste uit het
buitenland) even dreigde te worden vergeten. Men had voor het amusement een
beroep gedaan op de groep "Goet ende Fyn" uit Badhoevedorp, die het
gezelschap vermaakte met middeleeuwse muziek en zang.
De zaterdagochtend was uitgetrokken voor het congresgedeelte: achtereenvolgens
lezingen over Jacobswegen in de Pfalz, Jacobsverering in Görlitz (ex-DDR).
Jacobsliederen in Europa en Jacobsrelekwieën in Duitsland. 's Middags was er
een rondleiding door de stad en natuurlijk de Dom, het pronkstuk van
middeleeuwse bouwkunst in Speyer. De avond werd besteed aan een hernieuwing
of versteviging van de internationale kontakten onder het genot van Jacobswijn
en -brood.

' SUISSE '
Ultreïa, nummer 6, november 1990
De echte verrassingen zaten echter
op de zondag: een pontifikale eu-
charistieviering omdat de Dom die
dag net 1000 jaar bestond en
daarna een stukje absurdistisch
muziektheater in de buitenlucht,
opgevoerd in een "reizend" beeld-
houwwerk dat was opgesteld in een
park naast de Dom, en dat alles te
maken had met het pelgrimeren
naar Santiago de Compostela.
Dit alles was natuurlijk alleen maar
mogelijk dankzij het feit dat de
Oberburgermeister van Speyer zelf
als pelgrim naar Compostela is
geweest. Het was beslist een zeer
geslaagde bijeenkomst, die doet
uitkijken naar de volgende in 1993.
Het Zwitsers genootschap heeft inmiddels 200 leden. Het
tijdschrift heeft in de meest brede zin van het woord
aandacht voor alles wat met pelgrimstochten te maken heeft.
Dit keer onder meer verslagen van twee congressen die dit jaar in Spanje zijn
gehouden. In Estella (30.08-02.09.1 990) zijn geen definitieve besluiten genomen,
maar de gedachten blijken duidelijk te gaan in de richting van:
Niet iedereen op de camino is pelgrim. Pelgrims zijn zij die uit religieuze of
spirituele overwegingen naar Santiago gaan en zij moeten een aanbevelings-
brief hebben van een Jacobusgenootschap of van hun parochie. Toeristen en
(sportieve) wandelaars worden niet als traditionele pelgrims beschouwd.
Vanaf Roncesvalles wordt aan houders van bovengenoemde aanbevelings-
brieven een Credencial afgegeven, een stempelkaart die dient als bewijsstuk
voor het verkrijgen van de compostelana.
Vanaf Roncesvalles zijn regelmatig bijgehouden refugiolijsten beschikbaar.
Refugio's zijn in principe gratis, maar men rekent op een bijdrage naar
FC

h
6
draagkracht van en op onderhoud door de pelgrim.
+ De 22 Jacobusgenootschappen langs de camino zullen zich beijveren voor
verbetering van het comfort en aanleg van warme douches in de refugio's,
alsook voor het verkrijgen van gratis toegang in zwembaden en musea voor
pelgrims te voet, met de fiets en te paard.
+ De compostelana zullen op vertoon van een Credencial worden afgegeven
door een priester die met de pelgrim een onderhoud heeft over diens
motivatie: wie niet gelooft in een religieuze instelling moet ook maar afzien
van een document dat door deze instelling wordt afgegeven!
De voorzitter van het Zwitserse genootschap voegt hieraan toe: "Pelgrimeren in
een middeleeuwse traditie is niet hetzelfde als een volledig verzorgde vakantie
op de Bahama's. Verbetering van de refugio's is geen eis van de buitenlandse
pelgrims". (De redaktie van DE JACOBSSTAF vraagt zich af of Nederlandse
pelgrims achter deze uitspraak staan!) Het verslag van het congres in Santiago
staat elders in dit nummer.
Naast vele boekrecenties, een reisverslag, een kerstverhaal de vermelding van
een nieuw netwerk van wandelpaden in Zwitserland: 2540 kilometer, die staan
voor 640 uur lopen. Een deeltje daarvan is een "klassieke" Jacobsroute.
Vervolgens: Jacobusbroederschappen in Solothurn en het canton Freiburg en een
wetenschappelijk artikel over de legende van de miraculeus geredde gehangene
in Santo Domingo de la Calzada. Daarin o.a. de vermelding van een tekst van de
Antwerpenaar Jehan Lhermitte en zijn vriend Henri Cock de Gorkum (1560-
1622). Deze laatste noemt de betreffende geschiedenis en laat het gezin uit
Nijmegen komen! Ultreïa eindigt met een artikel over de invloed van de monnik
Beatus op het pelgrimeren naar Santiago.
De Pelgrim nummer 22, het derde nummer van 1990.
In zijn ten geleide gaat Dirk Aerts in op de reakties op het
congres in Estella.
Hij vreest een botsing tussen de Spaanse vernieuwingsdrang en de hang van de
(niet-Spaanse) pelgrim naar rust, eenvoud en natuur!
"Men moet eerst geleefd hebben temidden van een exploderende economie en
volgepropte autowegen om opnieuw de charme te ontdekken van een oude pel-
grimsweg. De boer uit Galicië bekijkt de eeuwige modder en de lastige blokken
op de wegen met andere ogen dan de pelgrim".
Verder in dit nummer grote artikelen over Jacobus in Vlaanderen en over de
Via Turonensis, het vervolgverhaal van pater Willibrord Mondelaers. Bij de
boekbesprekingen raadt men (net als in het Zwitserse tijdschrift) afom Le,s
chemins de Saint-Jacques de Compostelle van het comité régional du tourisme
Midi-Pyrénées aan te schaffen.

Bulletin nummer 36, oktober 1990.
Verrassing: een zeer positieve recensie over het gebruik van
de FIETSBUS ("Dutch for cycle bus") voor Engelsen die met
de fiets naar Santiago gaan en anderszins weer terug willen.
De Prijs in 1990 was f 230,- (about P 76) van Burgos of Dax naar Woerden
(near Rotterdam). Inlichtingen bij de Fietsvakantiewinkel, Jan de Bakkerstraat
14, 3441 Woerden, tel. 03480-21844. Daarnaast in het Bulletin een artikel over
Jacobus in de Vaucluse en veel boekbesprekingen.
Le Pecten nummer 17, derde nummer van 1990.
Naast het vanzelfsprekende verslag over de internationale
bijeenkomst in Brussel op 30 juni 1990 een humoristische
beschrijving door twee Luikenaren van diezelfde dag.
Ook nog twee artikelen over Spaanse sporen in België en Jacobus in Namen.
De historische rondleiding door Brussel die op 30 juni ietwat in het water viel,
wordt hethaald op 19 januari 1990. Inlichtingen: Rue de Marbais 7, B-6320
Villers-la-Ville.
De Peregrino 15-16 (november 1990) heeft als bijlage de
verslagen van de bijeenkomst in Estella. In het tijdschrift
staan het artikelen over Santa Maria de Yermo, de Camino
mozarabe Santiago - Via de la Plata (deel 1) en over
pelgrims.
Op 25-28 juli 1991 zal in Zamora het eerste internationale congres gehouden
worden over de Via de la Plata als Camino de Santiago. Deze weg loopt via de
volgende plaatsen: Sevilla, Mérida, Cacéres, Salamanca, Zamora en Ourense. Het
congres wordt georganiseerd door Fundación "Ramos de Castro" para el Estudio
y Promoción del Hombre, c./ Santa Clara, 18, Zamora.
Vertaling van de mededeling van de Comisión Interdiocesana del camino de
Santiago en España d.d. 4 mei 1990. Van 1 t/m 4 mei 1990 werden te Santiago
voor de tweede maal Studiedagen gehouden over de begeleiding van de pelgrim.
Hieraan werd deelgenomen door 60 vertegenwoordigers van de parochies van de
Camino de Santiago in Spanje en door de leden van de "Cabildo" van Santiago
en van Genootschappen van Vrienden van de Camino.
.

Conclusies
Zonder pelgrims is er geen Camino. De deelnemers van de parochies van de
Camino in Spanje constateren dat thans, evenals in voorbije eeuwen, de Camino
de Santiago het werk is van de pelgrims; dat de pelgrimage de afgelopen jaren
geleidelijk in omvang toeneemt; dat het aantal jonge pelgrims opvalt en dat, in
het algemeen, een verlangen valt waar te nemen naar ondeizoek en vernieuwing
van een "innerlijke weg" naar het geloof.
De pelgrim is sober. Zijn stoffeliike behoeften zijn gering: een slaapplaats,
water, en weinig meer. De priesters stellen vast dat de pelgrim vooral "open
deuren" behoeft. deuren die openstaan voor een gastvrij onthaal, broederlijkheid
en dialoog. De pelgrim leeft in een toestand van "armlastigheid en
afhankelukheid".
Inzake geesteli.ike bijstand is het noodzakelijk dat de pelgrim geen gesloten
kerkdeuren aantreft, dat hij het rooster van de godsdienstige plechtigheden kent
en aan deze diensten kan deelnemen.
Als priesters van de Camino ondervinden wij moeilijkheden in de communicatie,
die verband houden met taalverschillen en met de juiste instelling tegenover het
verschijnsel van de tocht naar Santiago, alsook met het gebrek aan tijd, hulp-
middelen voor de deelneming aan de liturgie en medewerkers voor een betere
begeleiding.
De parochiepriesters betreuren het gebrek aan financiële ondersteuning_ - door
overheid of particulieren - om de pelgrimsverblijven (refugios) in stand te
houden of nieuwe verblijven op te richten waar deze niet bestaan. Ten aanzien
van deze dienstverlening door de Kerk zij vermeld dat wij, ingevolge het aanbod
dat de Bisschoppen van de Camino in hun Herderlijk Schrijven van juli 1988
hebben gedaan, ervoor openstaan deze dienstverlening aan de pelgrim te
verbeteren in samenwerking met de Instellingen waarover de samenleving
beschikt. Dit zou vooral betrekking hebben op de plaatsen met de minste
mogelijkheden of die het meest noodzakelijk zijn.
Onze ervaring leert ons dat de pelgrimstocht naar St. Jacob een gelegenheid bij
uitstek is voor het christelijk leven: voor liefde; de transcendente zin van het
leven; de ontmoeting met God, boven al, in de natuur als schepping; het contact
met gewijde personen en plaatsen, en de praktijk van de gastvrijheid. Wat het
pastoraal werk betreft stellen de parochiepriesters dat de opvang van de
pelgrims deel zou moeten uitmaken van de normale arbeid van de parochies van
de Camino. Deze parochies en diocesen zouden, evenals zulks in andere sectoren
van het pastoraal werk het geval is, "gespecialiseerd" moeten zijn in deze
dienstverlening. De parochiepriesters achten de inzet van programrnatie-
L
voorzieningen, hulpmiddelen en tijd voor deze opdracht een noodzakelijkheid.
Daarom verzoeken zij de Bisschoppen van de Camino eveneens, bij benoemingen
zoveel mogelijk rekening te houden met de juiste instelling van de priesters ten
.4 aanzien van de pelgrimstocht.
De Interdiocesane Commissie en de parochiepriesters van de Camino erkennnen
de onschatbare waarde van de Kathedraal van Santiago, die het graf van de
Apostel in zich bergt, als einddoel van de pelgrimstocht en vragen dat de
instanties van de Kathedraal zich in toenemende mate beijveren om de pastorale
zorg ten behoeve van de pelgrims uit te bouwen.
Indachtig het Herderlijk Schrijven van de Bisschoppen van de Camino verzoeken
de Interdiocesane Commissie en de parochiepriesters aan de dienstverlenende
instanties van de Kerk om. naast de begeleiding van de pelgrim, de pelgrimstocht
als zodanig te bevorderen en de catechetische voorbereiding te verzorgen
van degenen die de pelgrimsweg zullen opgaan.
De Aartsbisschop van Santiago en allen die aan deze Studiedagen over de begeleiding
van de pelgrim hebben deelgenomen, danken de Genootschappen van

Vrienden van de Camino de Santiago voor de ondersteuning die zij de pelgri-
mage bieden en moedigen deze Genootschappen aan, al hun activiteiten in een
christelijke geest te blijven ontplooien. Ook spreken zij hun dank uit aan de
Gemeentebesturen en andere instellingen of personen die op materieel en
spiritueel gebied hun medewerking verlenen.
De Kerk houdt haar deuren geopend voor al degenen die op enigerlei wijze
pelgrimeren naar Santiago, deze unieke plaats waar een Camino aan voorafgaat.
Wij weten dat deze Camino met zijn pelgrimage een gelegenheid bij uitstek is
tot oecumenische ontmoeting van "volkeren, natiën en tongen". De deelnemers
van deze Studiedagen verwijzen naar de herhaalde oproep van de Heilige Vader
om thans, op de drempel van het derde millennium, naar Santiago te
pelgrimeren, zoals de Paus hiertoe opriep toen de tocht naar St. Jacob wortel
schoot in alle 's Heren landen. Vertaling: Gerrit van Lent
DON ELIAS VALIRA SAMPEDRO
Op 18 augustus van dit jaar waren Anneke en
ik in O Cebreiro waar we dit monumentje ter
herinnering aan Don Elias Valiña fotogra-
feerden. Hij overleed op 11 december 1989 en
was dé grote promotor van de opleving van
de pelgrimstochten naar Santiago.
Het momumentje is onthuld op 25 juli 1990.
Op de plaat naast het beeld wordt don Elias
genoemd primus inter peregrinos.
Wim Bettonvil
We lazen in het Duitse blad Bild, dat het eerste kind dat in Berlijn werd
geboren na de Wiedervereinigung de naam JAKOB heeft gekregen. Red.
ERGERNIS ?!
Een van onze leden ergerde zich aan de volgende notitie van een Nederlandse in
een gastenboek langs de Spaanse camino: "Als het nu eens wat beter geregeld
werd met de sleutel en als de Spanjaarden ook eens Engels of Frans leerden,
dan hoefde ik hier niet als een halve autist rond te lopen bespot door de paap:
"'ze begrijpt ook niets". Amme hoela, ik spreek twee vreemde talen goed en één
matig, hij alleen kerklatijn?" (einde citaat).
Ook de redactie vindt zo'n aanmatiging gênant, maar weet bijna zeker dat dit
geen lid van ons Genootschap is geweest.
144

EEN HUIS VOOR PELGRIMS IN PAMPLONA
Onder deze titel werd in DE JACOBSSTAF nr. 5 het beheer van een pelgrims-
huis in Pamplona door Nederlanders deze zomer aangekondigd.
Door omstandigheden duurde dit beheer, in plaats van de geplande vier maanden,
twee-en-een-halve maand, namelijk van 1 juli tot midden september. In die
periode zijn 350 pelgrims ontvangen, van wie de helft Spanjaarden, dan Fransen,
Duitsers, Zwitsers, een enkele Ier, Engelsman en Australiër, een paar Italianen
en, tot onze teleurstelling, slechts weinig Belgen (12) en Nederlanders (6).
Deze Albergue de Peregrinos had plus- en minpunten. Pluspunten waren ten
eerste het uitstekende voorzieningenpeil: twee- en drie-percoonskamers met
'enkele' bedden, dus geen stapelbedden, goede matrassen en beddegoed. Meerdere
badkamers met bad, douche, wastafel, toilet en bidet en warm en koud water.
Een royale keuken met elektrische kookplaten en oven, koelkast, boiler en een
redelijke keukenuitrusting. Verder een was- en strijkgelegenheid, eet- en
leeszaal, en wat dies meer zij. Ten tweede de opvang, informatieverschaffing en,
indien gewenst, begeleiding door de aanwezige beheerders, wat door veel
pelgrims -gezien de positieve reacties in het pelgrimsboek- zeer op prijs werd
gesteld. (Twee negatieve reacties, op hetzelfde geval slaand, waren van vóór de
Nederlandse periode! ).
De minpunten betreffen de ligging van het pand, zo'n anderhalve kilometer
verwijderd van de pelgrimsroute, de betrekkelijke onbekendheid van het
opvangadres bij toeristeninformatie en kathedraal, waardoor er minder pelgrims
zijn gekomen dan mogelijk was geweest en het ontbreken van voorzieningen
voor fietsen, waardoor we o.a. twee Nederlanders hebben moeten doorsturen
naar Cizur Menor, slechts 4 km verder.
Wij vonden het een eer en een genoegen de pelgrims op te vangen en bij te
staan en gezien hun reacties en die van het bestuur van het Santiago-
Genootschap van Navarra was dat genoegen wederzijds.
Op het moment staan de plannen voor 1991 nog niet vast. Wim Bettonvil
Als U een pelgrimspaspoort wilt hebben voor uw tocht naar Santiago
de Compostela, dan kunt u die bestellen via het bestelformulier;
gegevens vindt u op de een-na-laatste pagina van DE JACOBSSTAF.
Vraag uw pelgrimspaspoort ZO TIJDIG MOGELIJK aan.

JACOBALIA IN NEDERLAND
Laren
Jacobus draagt stevige schoenen en is gekleed in een onderkleed met daarover-
heen een halflange cape, die zijn linkerarm verbergt. De cape valt open en de
rechterarm van de apostel steekt door deze opening naar voren. In de hand
heeft Jacobus zijn steun, toeverlaat en derde been, de pelgrimsstaf met kalebas.
Op zijn hoofd draagt hij een hoed met een schelp op de naar bovengeslagen
brede rand. Zijn gezicht, omlijst door een korte baard, maakt een vermoeide
indruk.
Deze Jacobus is van brons en ongeveer 45 cm hoog; precies zoals zijn vijf
dubbelgangers, die allemaal in Laren thuis horen. De kunstenares Marianne
Houtkamp uit Laren vervaardigde deze zes bronzen beelden in 1985 op verzoek
van Ria Janson, die met deze Jacobus-jes een heel bijzondere bedoeling had.
Ria en haar man Leo Janson werden direkt na hun trouwen geboeid door de
eeuwenoude pelgrimage naar Santiago de Compostela. Zowel het religieuze als
cultuur-historische element van deze tocht was voor beiden erg belangrijk. Elke
vakantie namen Ria en Leo met hun vier kinderen een gedeelte van de
Jacobusweg 'onder handen'. Letterlijk, want het creatieve en speelse element
tijdens deze reizen was juist heel belangrijk voor de kinderen. Zo tekende
iedereen in Fromista zijn favoriete plekje en werd in Chartres Jacobus 'gezocht'
tussen alle andere statige heiligen.
Leo, die als jurist werkte o.a. bij de programmaleiding van de KRO-televisie en
chef was van de Schooltelevisie, kon in 1980 zijn 'Jacobusf-passie ook in een
documentair programma voor de Nederlandse Onderwijs Televisie vorm geven.
Het succes van deze serie bij volwassenen was voor de KRO aanleiding om
reizen naar Compostela te organiseren, waarvan Leo de begeleiding verzorgde.
De familie Janson had drie Jacobuswegen door Frankrijk en de Camino de
Santiago tot Astorga afgelegd, toen Leo plotseling op 52-jarige leeftijd in 1985
C
overleed. Hij was zo door de pelgrimage en de pelgrim op weg naar Santiago de 2 U
Compostela geïnspireerd tijdens zijn leven dat ook zijn uitvaartmis in het teken
stond van deze bedevaart. Om de hechte band tussen ouders, kinderen en C
m
Jacobus gestalte te geven, liet Ria Janson zes prachtige bronzen Jacobus-beelden +
maken, één voor ieder lid van het gezin. a,
C
De Jacobus van Leo Janson staat op zijn graf tegen een ruwe, roodgeaderde 4
..
natuursteen, de Pyreneeën voorstellend: symbool van het halverwege op-weg- 2
O
zijn, zowel op zijn levensweg als op de camino. AvW r=,
C,

BRIEF UIT DONGEN
Nu ik de laatste vier jaren ruim 7000 pelgrims in de refugio van Astorga heb
mogen verwelkomen, zal ik het wel laten om over de pelgrims te schrijven.
Gelukkig kan dat ook niet.
En dat vind ik het mooiste van deze ontmoetingen. Het kan niet, vanwege de
grote verscheidenheid. De camino is niet voor een bepaalde groep, of voor
bepaalde mensen. Zoals wij allen onderweg zijn, ook al struikelen we wel eens,
al nemen we eens een verkeerde afslag, en al moeten sommigen via een
omleiding.
Na een kleine kennismaking wijzen wij de vreemdeling (of de pelgrim) de goede
weg. Maar dan weten we meteen, dat we ook zelf weer goed zitten. Het zelf
niet zeker weten (dat is geloven), en toch een beetje bezorgd zijn voor de
ander, die toch maar een vreemdeling voor je is.
Ik moet vaak denken aan het volgende, dat ik wel eens gelezen heb: "Hij ging
bij de put zitten om de MENSEN te ontmoeten. Want Hij had ze allemaal lief."
Wij ontmoeten onderweg ook heel veel vreemdelingen (pelgrims). Je kunt ze
zelfs niet verstaan. Maar met een vriendelijk gezicht begrijp je elkaar wel.
Zijn al die mensen die ook onderweg zijn dan toch familie van elkaar? We
hebben en doen allemaal zoveel goede en mooie dingen. Laten we daar op de
camino eens meer samen over praten, want dan bevestigen we elkaar met een
schouderklopje.
Kom, we moeten verder op onze weg.
We trekken samen verder, een beetje bezorgd voor een ander.
Broeder Jan van Kempen, broeder van deze tijd
ZOEKERTJES
TIPS, SUGGESTIES, LEUKE ATTRACTIES, OPMERKINGEN, IDEEëN etc. over
traject VEZELAY - SAINT LEONARD DE NOBLAT (DE JACOBSSTAF nummer 9)
naar het REDACTIE-ADRES: Rijndijk 22, 2394 AH Hazerswoude-Rd
Toon Eskes, 57 jaar, bereidt zich voor om in het voorjaar 1993 de
pelgrimstocht naar Santiago te beginnen: fietsend en lopend. Hij
heeft geen haast; het mag gerust 6 maanden duren.
Wie wil(1en) mee? Bel of schrijf om te onderzoeken of er een basis
is om samen te gaan con ayuda de Santiago!
K. Doormanstraat 273B, 3012 GH Rotterdam, 010-4138117

UIT DE REGIO'S
REGIO FRIESLAND
Contactpersoon: C.P.J. Meijer, Mauritsplein 31, 8931 DL Leeuwarden
Bijeenkomst 28 oktober 1990: Gelukkig konden alle leden van de groep de weg
naar het hoge noorden vinden. Veel was er te vertellen. Zo langzamerhand voel
je je thuis bij elkaar. Het duurde dan ook enige tijd voordat Toos en Sjaak
Blok met het verhaal van hun voettocht van de afgelopen zomer konden
beginnen. Aan de hand van prachtige sfeervolle dia's vertelden zij over de tocht
van Pamplona naar Santiago de Compostela. Het was warm en dus zwaar. Maar
samen hadden ze het erg goed. De kontakten met de Spaanse bevolking waren
vaak verrassend gastvrij. Een paar weken liepen ze op met een Vlaamse
mevrouw en haar zoon. Ze werden op elkaars weg geplaatst. Het was een
verhaal dat bij de overige leden veel herinneringen boven deed komen. Daarna
bewonderden we het prachtige reisverslag dat Jan R. v.d. Wal gemaakt had van
zijn tocht (in tegengestelde richting) over de pelgrimsroute van Bazel naar
Kotnahora (Tsjechoslowakije). Hij maakte de tocht, vanwege de beperkte tijd,
met de auto.
De tijd vloog voorbij. Er was nauwelijks tijd voor de pelgrimsmuziek die Cecile
had meegenomen. De volgende afspraken werden gemaakt: op 17 maart 1991 zal
Marijke Lieftinck de groep in Drachten uitnodigen en op 27 april 1991 zullen we
een gedeelte van een oude Friese Jacobsroute lopen; nl. de weg van Siegers-
woude naar Nij Beets. Het was reeds middernacht geweest toen we afscheid
namen. Cees Visser
REGIO BOLLENSTREEK - RIJNLAND
Contactpersoon: C.G. van Tongeren, Pijlkruidstraat 15, 2215 GE Voorhout,
telefoon: 02522-31 147
v REGIO DEN HAAG
Contactpersoon: Geertruy van Traa, Elia Kazanstrook 104, 2726 VG Zoeter-
meer, telefoon: 079-425344 en Janneke Kootte-v.d. Heuvel,
Parkweg 137, 2271 AH Voorburg
REGIO NIJMEGEN
C~nta~tper~~~n:
Ruud Harmsen, Vizier 5, 6641 HJ Beuningen, telefoon: 08897-
71183
REGIO MIDDEN NEDERLAND (Het Gooi, provincie Utrecht minus stad Utrecht)
Contactpersoon: Hanny Pouderoyen, Fazantenkamp 576, 3607 DG Maarssen-
broek, telefoon: 03465-69133

REGIO TILBURG
Contactpersoon: E.C.C.M. van Helmond-van Berkel, "Leyehorst", Gemulle-
hoekenweg 14c, 5062 CD Oisterwijk, telefoon: 04242-16582
De kring Tilburg was op 16 november bijna voltallig bijeen ten huize van
Marianne Weber en René Abrahams. Marianne en René, beiden lid van een loge
van vrijmetselaars, hielden een voordracht met als titel: "Als vrijmetselaar op
weg naar Santiago de Compostela". Gedurende vele vakantieperiodes zijn zij 'te
voet' op weg naar Santiago gegaan en nog maar één traject rest hun nog yan
het voorlopig einddoel. Uiteindelijk zal 'Jeruzalem' hun einddoel zijn. Over deze
lezing zal in een volgende nummer van DE JACOBSSTAF een samenvatting
volgen. De kring Tilburg gaat op zondag 16 december wandelen in de omgeving
van Breda. Op vriidaaavond 18 januari is de volgende bijeenkomst bij Diny en
Ton van Oss in Loon op Zand. Ton zal ons dan enige dia's laten zien die hij
gemaakt heeft tijdens zijn vele reizen langs diverse wegen op weg naar
Santiago. Els van Helmond
REGIO OOST NEDERLAND \
Contactpersoon: A. van Gessel. Enschedesestraat 116, 7551 ES Hengelo &ÇZ rfiaod
In DE JACOBSSTAF ontbraken tot nu toe berichten uit de Oostelijke regio, Om
een of andere reden kwamen mededelingen over activiteiten en Santiagogangers
uit dit deel van Nederland niet goed door.
Op initiatief van Gé Westgeest uit Vasse (OV) kwamen enkele jaren geleden een
aantal Jacobs-leden uit het gewest Twente bij elkaar. Dat was, om precies te
zijn op 26 februari 1988. Deze openingsavond werd bijgewoond door de
toenmalige secretaris van het landelijk genootschap, wijlen Jan Naeff. Deze
lichtte de doelstellingen van het genootschap toe, pleitte tevens voor het
stimuleren van regionale activiteiten en ondersteunde dat met voorbeelden uit
andere gewesten.
Enkele maanden later volgde reeds de tweede bijeenkomst waarop twee Twentse
broers een dia-verslag gaven van hun in 1987 gelopen tocht van Nijmegen naar
Santiago. Met een frequentie van twee avonden per jaar kwam er een zekere
regelmaat in de daarop volgende ontmoetingen. Inmiddels was het gezelschap
belangstellenden uitgebreid met leden van buiten Twente. Reden waarom wij nu
de pretentie hebben ons de Regio Oost-Nederland te noemen.
Een telkens terugkerend thema op de avonden was:"Wat gaan we doen? Zijn er
bijzondere regionale activiteiten te organiseren?" Tot op heden bleken de
avonden ruimschoots gevuld te kunnen worden met het uitwisselen van reis-
150

ervaringen en het bekijken van de zeer goed verzorgde reisverslagen. Sommige
in plakboekvorm met foto's, andere met dia's.
Lopers en aspirantlopers zijn in ons betrekkelijk kleine gezelschap ruim
vertegenwoordigd. Naast de reeds genoemde broers, Herman en Ton van Gessel,
liep in 1989 Mieke Geels uit Hengelo de tocht in een keer uit. Jan Uiterwijk uit
Meppel is ook in 1989 begonnen te lopen en hij is inmiddels gevorderd tot
Pamplona. Bert Haddink uit Diepenveen voltooide de tocht, samen met enkele
Belgische vrienden, in september j.l., na in voorgaande jaren deeletappes te
hebben afgelegd. Ook Gé en Anne Westgeest lopen jaarlijks gedeelten van de
route. Zij zijn ook zeer aktief betrokken bij het uitzetten van wandelroutes in
de regio.
Er zijn plannen om tijdens de bijeenkomsten andere aktiviteiten te ontplooien.
Maar er hebben zich ook al weer nieuwe Santiagogangers gemeld, die graag van
ervaringen van anderen willen profiteren. Voorlopig aanleiding genoeg om de
halfjaarlijkse bijeenkomsten voort te zetten. De volgende keer is dat op vrijdag
22 maart 1991 in Diepenveen. In het vervolg zullen w4 in de Jacobsstaf
regelmatig gewag maken van gebeurtenissen en activiteiten rondom Sint-Jacob in
het oosten. Wellicht dat u er wijzer van wordt. AvG
+'z& 'bo~cltlucl,
REGIO 'S-HERTOGENBOSCH - OSS
Wi~eu-m-
Contactpersoon: Annemarie Roebert, Ridderstraat 45, 5342 AK Oss, telefoon:
04120-40677
Verwachtingsvol begonnen wij 28 oktober aan onze eerste regiobijeenkomst van
dit seizoen: een bezoek aan de kerk van Jacobus de Meerdere in de gemeente
die ook onder zijn bescherming is gesteld, nl. Den Dungen, onder de rook van
's-Hertogenbosch. Pastoor Van Beurden ontving ons in zijn pastorie. In de kerk
vertelde de heer Van Nuland over de geschiedenis van de kerk. De kapel uit de
15de eeuw vormde het begin van de kerk. In de loop van de eeuwen is er veel
verbouwd. De grote kruiskerk die het had moeten worden -getuige de zware
pilaren in het kruis van de kerk- is er nooit gekomen.
Voor ons heel interessant waren de Jacobalia: twee houten
Jacobusbeelden, verschillende malen het wapen van Den
Dungen, ramen met Jacobusafbeeldingen, twee panelen van
een vroeger Jacobusaltaar. In de sacristie hing een processie-
vaandel: in het midden een fraai geborduurde Jacobus.
De heer Arons, organist van de kerk, speelde op het warmklinkende Smitsorgel
pelgrimsliederen, die door een aantal van ons herkend werden. Nadat we buiten
151

het grote Jacobbeeld aan de kerkgevel bekeken hadden, -de vlag wapperde aan
het gemeentehuis, speciaal voor ons uitgestoken! -, zijn we in de pastorie gaan
genieten van een postzegelverzameling over de pelgrimsrouten, een plakboek en
een fotoboek van onze medeleden Eekelen en Dodemont. Een studie voor het
beeld van Sint Jacob, gemaakt door ons nieuw medelid de heer Coppens, stond
er ook. Een Jacob als een verweerde kerel, een man die honger en hitte van
>een pelgrimstocht achter zich heeft. In het groot staat dit beeld in het
gemeentehuis van Den Dungen. Het enthousiasme van mensen met eenzelfde
belangstelling doorstraalde deze hele middag.
Een voetreis naar Santiago, samen met ezel Saartje, vormt het onderwerp voor
onze volgende bijeenkomst op zondan 27 januari 1991 in de herreberg "Den
Braai", de Akker 2, Vlijmen. We stellen ons voor vroeg in de middag om een
uur of twee te beginnen. Ignaas Brekelmans laat ons zijn reis meebeleven.
REGIO BREDA
Contactpersoon: A. Claessen, Raaimoeren 31, 4824 KA Breda
REGIO NOORD-HOLLAND BOVEN HET Y
Contactpersoon: Mieneke Jas, Grote Noord 3, 1621 KD Hoorn, telefoon: 02.290-
14334
REGIO LIMBURG
Contactpersoon: Chr. Janssen, Eurenderweg 107, 6417 PA Heerlen, telefoon:
045-419406
Op 13 oktober heeft een grote groep leden van deze regio en enkele gasten uit
andere regio's, kunnen deelnemen aan een interessante rondleiding door de
gerestaureerde Sint Servaasbasiliek in Maastricht. Het ging niet alleen om de
restauratie, maar vooral over de betekenis van de verschillende objecten,
schilderingen en afbeeldingen, die in de basiliek door de eeuwen zijn
aangebracht. Na deze rondleiding kon men nog een bezoek brengen aan de
Schatkamer van Sint Servaas, een unieke inkijk in 20 eeuwen Maastricht. Nu
iedereen zich gaat voorbereiden op de komende feestdagen, geef ik graag deze
tip mee: van zaterdag 22 december tot en met zondag 6 januari 1991 zal in
Heerlen (St. Joseph-Rustoord, Gasthuisstraat 6, elke dag 14.00-17.00 uur, vrije
entree) een tentoonstelling Kerst-Aangekaart 1990plaats vinden van kerst- en
nieuwjaarskaarten uit binnen- en buitenland, in allerlei vormen en variaties.
Deze tentoonstelling is samengesteld door de leden van het Genootschap Annette
en Chris Janssen.

JACOBALIA IN NEDERLAND
De voorstad St. Jacob te Roermond
In 1963 is bij baggerwerkzaamheden in de Maas een altaarsteen gevonden uit de
derde eeuw na Christus. Hierop werd de riviernaam Roer aangetroffen. De naam
Roermond betekent echter "versterkte plaats aan de Roer" en niet zoals vrij
algemeen wordt gedacht: "monding van de Roer (in de Maas)". Volgens
overlevering zou Roermond in 1232 stadsrechten hebben gekregen. De stad
behoorde toen tot het graafschap Gelder.
In 1348 moet er al een brug over de Roer gelegen hebben voor de noord-zuid-
verbinding Venlo-Maastricht. Deze hoofdweg ging toen door de Brugstraat over
de stenen brug door de voorstad. Reeds in 1231 was Roermond ommuurd met
zeven poorten in de ringmuur. De brugpoort naar de voorstad St. Jacob is in
1782 afgebroken.
In de 14de eeuw bestond er een Broederschap van O.L. Vrouw in de kapel van
Sint Jacob over de brug. Uit die tijd zijn nog verschillende akten aanwezig
zoals:
- een akte waarbij Leonard Ancker aan de meesters van de broederschap St.
Jacob ten behoeve van de miswijn in de kapel een rente van 200 stuivers
overdraagt.
De inkomsten uit de kerkfabriek en de broederschap van O.L. Vrouw van de
kapel van St. Jacob de Meerdere in de gelijknamige voorstad ten westen van de
rivier de Roer werden door bisschop Lindanus in de inkomsten van de
Roermondse pastorie geïncorporeerd, tegen overname van de verplichtingen in
erediensten die reeds gefundeerd waren. De erediensten werden daarna vaak
door een onderpastoor of rector gedaan tegen door de pastoor uit te keren
vergoeding.
Over de heffing van de inkomsten ontstond vaak geschil met de naburen van de
voorstad die zich als collator bleven beschouwen.
- In 1759 krijgt de stadsschutterij van St. Jacob de Meerdere een stuk land
achter de kapel tussen de Broecker- en de Herkenbosserweg, van de stad in
gebruik en schiet naar de schijf "om drie tinnen schotelen en een aam bier".
Het reglement gaf aan: Men zou 's zondags alleen schieten na Vesper en Lof,
niet wedden, niet vloeken, niet schelden, niet slaan, niet spreken tijdens het
aanleggen, niet opstaan tegen officieren.
Tijdens de Franse overheersing mochten zij geen vogel schieten, maar kregen ze
toch de gewone gerechtigheid van twee tonnen bier.

In de hoogkerk (kathedraal) was in de 16de eeuw een kapel toegewijd aan Sint
Jacobus de Meerdere. In deze kapel bevindt zich nu een beeld van St. Rochus
als pelgrim. Sint Jacobus verhuisde naar de doopkapel. In 1926 heeft A.
Windhausen, een plaatselijk bekende schilder, een drieluik gemaakt. Het
middenstuk stelt de bewening van Christus voor na de kruisafneming en is 170 x
170 cm groot. Het linkerluik bevat een afbeelding van Sint Christoffel, de
patroon van de kathedraal en schutspatroon van de stad Roermond. Het
rechterpaneel toont een voorstelling van Sint Jacobus als pelgrim, met schelp op
de hoed en staf in de rechterhand. In de linkerhand draagt hij boek en zwaard.
In de laatste oorlogsdagen werd de kathedraal gedeeltelijk verwoest. Bij de
wederopbouw heeft Gerard Brom meegewerkt aan verfraaiing van de kathedraal
door het maken van een serie bronsplastieken, waarbij ook Sint Jacobus is
afgebeeld.

ZOEKERTJE
In de kathedraal stond ook een reliekhouder met een
relikwie van de heilige Jacobus. In een folder staat de
volgende tekst: "Hij bevat een deel van de onderarm .van
de heilige. Navraag in Santiago in Spanje leverde het
bericht op, dat dit deel ontbrak bij de reliek in Spanje."
Het beeld van de heilige in de voorstad, dat dateerde
uit 1958 en gemaakt was door Dolf Wong, is in het
voorjaar van 1988 door baldadigheid verwoest, maar de
huidige bewoners van de voorstad ijveren voor een
nieuw beeld.
In Sint Odiliënberg, 6 kilometer ten zuiden van Roer-
mond, bevindt zich in de basiliek een mooi raam met
een afbeelding van de heilige Jacobus, gemaakt door de
Roermondse glazenier Joep Nicolas.
J. Kluijtmans
Het komend jaar kent de Vierdaagse van Nijmegen haar 75ste editie.
Natuurlijk heeft een dergelijk evenement niets te maken met de
camino de Santiago, benevens het te voet afleggen van een bepaald
traject, maar misschien bestaat er belangstelling van binnen- en
buitenlandse pelgrims om deel te nemen aan deze jubileumloop.
Ik zou graag de mening van anderen willen horen.
Gerard Rijnvos, Daalseweg 1, 6521 GE Nijmegen
Uilt u uw adreswijzigingen sturen naar de administratie van het
ledensecretariaat:
Nico Zijp, Marsdiepstraat 51
155

Naar de Ware Jacob : dagboek van een voettocht naar
Santiago de Compostela / Cootje en Jan Houduk.- Schoor1 :
Conserve, 1990.- 269 p. : ill. ; 20 cm.- (Santiago de
Compostela-bibliotheek ; 4).- ISBN 90-71380-77-7 f36.90
J& en Cootje Houdijk hadden zich als doel gesteld hun 25-jarig huwelijk te
gedenken in de vorm van een voettocht naar Santiago. Ze hebben drie jaar lang
voorbereidingen getroffen en voorpret gehad. Ze vertrokken op 15 maart 1988
en kwamen op 21 juli in Santiago aan. Het boek beschrijft hun wederwaardig-
heden, die men zeker zal herkennen wanneer men een dergelijke tocht heeft
gemaakt. De auteurs hebben duidelijk genoten van hun tocht. Ze hebben een
dagboek bijgehouden en dat naar huis gestuurd, waar het voor familie en
vrienden werd uitgetikt. Velen die een dergelijk dagboek publiceren, her-
schrijven het thuis nog eens, "voor het grote publiek", maar dat is hier niet
gebeurd. Je leest dan ook het dagboek in zijn niet verfraaide vorm, dat wil
zeggen in de taalcode die binnen de familie- en vriendenkring wordt gebezigd.
Het zou mijns inziens leesbaarder en aangenamer zijn geworden wanneer die
verfraaiing wel was toegepast, zodat spreektaal schrijftaal was geworden. In zijn
beschouwingen over de natuur en het verleden hanteert Jan Houdijk die schrijf-
taal wel en daar herkent men de goede verteller die hij heeft bewezen te zijn
in De weg naar de sterren. Hoe dan ook, het blijft een uniek verhaal over een
unieke tocht. Want wie komt tijdens een voettocht van ruim vier maanden zowel
de voorzitter als de secretaris van het Nederlands Genootschap van Sint-Jacob
tegen?
Ik wens u een hoeveelheid leesgenot die overeenkomt met het levensgenot van
de auteurs tijdens hun tocht. Dit indachtig de spreuk:
Wie leefde als op pelgrimstocht
en gaande zocht,
werd niet bekocht. Ineke Claessen-Willems
In DE JACOBSSTAF nummer 7 werd gemeld dat er een nieuwe druk zou
uitkomen van de vertaling van het 12de eeuwse pelgrimsgids. Deze herdruk, zo
vertelde de uitgeverij, zal niet verschijnen.
In the Times Literary Supplement (12-18 October 1990, p. 1108) las ik de
recentie van het boek: Spanish pilgrimage : a canter to St. James / Robin
Hanbury-Tenison.- Sidgwick and Jackson, 1990.- l82 p.- ISBN 0-09-174322-2.-

514.99. De auteur legde te paard de weg van Roncesvalles tot Santiago de
Compostela af in 26 dagen (inclusief drie hele rustdagen). De recensent vond
het boek niet saai, "in tegendeel, je kijkt uit naar de volgende etappe met
hetzelfde gevoel van verwachting, waarmee de twee pelgrims elke morgen hun
vertrek hebben moeten verwelkomen".
Onder de titel Druipend Kaarsvet heeft Jan-Maarten Dogterom een verslag
gedaan (in het kader van zijn studie aan de Rijkshogeschool IJsselland) van zijn
zoektocht naar Nederlandstalige literatuur over de pelgrimage naar Santiago de
Compostela. Uit zijn scriptie blijkt dat de boekenlijst van onze vereniging zie
bestellijst p. 176) heel up-to-date is.
Tom Eskes wees me op de volgende twee CD'S met Santiago-muziek:
CAMINO DE SANTIAGO : Musik auf dem Pilgerweg zum Hl. Jacobus : Music on
the Pilgrimage Route to St.James / Ensemble fur fruhe Musik Augsburg,
Wolfgang Zahn (Pommer, Schlagwerk), Hans Ganser (Sanger 1, Blockflöten,
Schlagwerk), Sabine Lutzenberger (Sangerin, Blockflöten), Heinz Schwamm
(Fidel, Blockflöte, Dulcimer, Drehleier), Rainer Herpichböhm (Sanger 2, Chitarra
sarazenica, Mittelalter-Laute, arabischer Ud).- 1988. CD 74530 - Christophorus-
Musica Practica Mittelalter.
Op deze CD staan 20 nummers, met liederen uit o.a. de Liber Sancti Jacobi
(Dum Pater Familias, Congaudeant catholici) en de Cantigas de Santa Maria. In
een 14de eeuwse Duits pelgrimslied Wer daz elend bauen wil worden plaatsen
langs de Jacobusweg bezongen. De Franse liederen (in het Frans of Latijn)
dateren uit de llde-13de eeuw. In het begeleidend CD-boekje zijn de gezongen
teksten (evt. met vertaling) afgedrukt. Dit laatste geldt ook voor de volgende
CD met 15 nummers (o.a. Dum Pater Familias):
ULTREIA! SUR LA ROUTE DE SAINT-JACQUES-DE-COMPOSTELLE : a
pilgrimage to St. James of Compostella / Ensemble de musique ancienne
Polyphonia Antiqua, Yves Esquiei, Guy Laurent, M.-H. Coulomb, Y-M Deshays,
Gilles Schneider, Magalie Bruzel, Nicole Esquieu, Frank Royon Le Mee.- 1990.
CD PV 790042 - Disques Pierre Verany.
AVW
De Brabantse pelgrim naar Compostela: Het dagboek van Ignaas Brekelmans over
zijn reis met ezelin Saartje wordt uitgegeven in twee deeltjes. De kosten voor
beide deeltjes tesamen bedragen f 25,--. De opbrengst is bestemd voor het
Liliane Fonds dat zich inzet voor het gehandicapte kind in de derde wereld. Te
bestellen door overmaking van f 25,-- op giro 3252 t.n.v. Stichting tot
Ontwikkeling van het Lilianefonds, Vlijmen.
De heer J. in 't Veld, Lepelstraat 25, 5211 DP 's-Hertogenbosch, heeft een
Nederlandse vertaling gemaakt van de Guia del Peregrino. Voor onze leden is
deze voor persoonlijk gebruik ter inzage te krijgen indien zij de verzendkosten
aan hem vergoeden. Vanzelfsprekend neemt men op zich te tekst compleet, vlot
en in gesloten envelopherpakking terug te zenden.
157

IN-DRUK
Was de prijsvraag in het vorige nummer van DE JACOBSSTAF nu werkelijk te
moeilijk? Of heeft niemand herinneringen aan deze poort? Misschien wel omdat
het al heel lang geen heilig jaar is geweest? In ieder geval hebben we geen
enkele inzending binnen gekregen!
De prijs gaat naar James A. Michener: " ... een van de mooiste dingen in
Compostela, is de Puerta Santa (Heilige Deur), die alleen geopend wordt
gedurende de heilige jaren. Het is een schitterend stuk beeldhouwwerk. De deur
is aan beide zijden beschermd door twaalf fin gebeeldhouwde figuren van
apostelen en profeten en bovenin staan de grotere figuren van H. Athanasius
(links), H. Theodorus (rechts), en in het midden een van de bekendste
voorstellingen van Santiago als pelgrim, met breedgerande hoed, stok, kalebas en
schelp. ... De 24 figuren die de heilige poort bewaken, zijn nu nog actief in het
dagelijks leven van Compostela. Wie stal de koe van de weduwe? 'Eén van de
24'. Wie ging er vandoor met de gemeentefondsen? 'Eén van de 24.' Niet zo lang
geleden werd er op de universiteit een bijzonder moeilijk examen afgenomen,
een van de studenten antwoordde, 'Voor het antwoord op deze vraag moet u de
24 raadplegen!'. En daar staan ze, 24 prachtige romaanse figuren, gekleed in
massieve eenvoud. ... Voor een stoffige pelgrim die eindelijk door deze mooie
deur de kathedraal kon betreden, moet het een fantastische ervaring zijn
geweestl'l.
'Vrij vertaald uit: Iberia : Spanish travels and reflections / James A. Michener.-
New York : Ballantine Books ed., 1982.- ISBN 0-449-20281-X. Oorspr. uitg.: 1968.
Het laatste hoofdstuk (p. 839-941) gaat over de caminoen Santiago de Compostela.

DIT IS NIET ZOMAAR EEN PRIJSVRAAG!
We willen niet alleen van u weten waar deze foto gemaakt is en wat het voor-
stelt, maar ook welke indrukken, herinneringen, en emoties deze afbeelding bij
u oproept. Uw reacties worden dan in het volgende nummer van DE JACOBS-
STAF vermeld. Onder de inzenders verloten we dit keer Guia del peregrino : el
camino de Santiago / Elias Valiña Sampedro y equipo. - Ministerio de
transportes, turismo y comunicaciones, Secretaria de Estado de turismo, 1982.
Graag ontvangen wij uw reacties vóór 15 februari op het redactie-adres:
DE JACOBSSTAF
A. van Wiechen, Rijndijk 22
2394 AH Hazerswoude-Rd
za 27 apr VOORJAARSVERGADERING
Nederlands Genootschap van Sint-Jacob in
's-Hertogenbosch.

TYPOLOGIE VAN DE HEDENDAAGSE PELGRIM
Eerlijk gezegd zie je ze niet zoveel, en zeker niet onderweg. Dat laatste is
geen wonder. Alle pelgrims lopen in dezelfde richting en ongeveer in eenzelfde
tempo. Er zijn er dus een paar met wie je gelijkop loopt, gedurende de hele
route. Die ontmoet je elke dag wel twee of drie keer. De eerste keer als je zelf
uitrust, de tweede keer als zij uitrusten en de derde keer in het nachtverblijf.
Je kunt dan kiezen tussen totale verbroedering, hooghartig isolement of quasi-
joviale afstandelijkheid. Een enkele keer tref je er een paar aan bij een
kruispunt of tijdens een rustdag. En een heel enkele keer loop je ze echt
tegemoet, pelgrims die op de terugweg zijn. Alleen in het zicht van het doel en
natuurlijk in Santiago zie je er meer.
Maar de meeste pelgrims zie je toch in de wandelgangen van vergaderingen, van
ons eigen Genootschap, bij huiskamerbijeenkomsten of enkele speciale
gelegenheden. En elke keer vraag je je af: wat hebben die mensen gemeen, wat
zijn het eigenlijk voor mensen, onderscheiden zij zich in enig opzicht van
anderen?
Ik heb er langzamerhand heel wat gezien en gesproken. En hoewel ik stellig
niet de pretentie heb het nu wel te weten en dus een portret te kunnen
schetsen van de hedendaagse Nederlandse pelgrim, valt er toch wel iets over te
zeggen dat anderen mogelijk kunnen aanvullen of tegenspreken.
Om te beginnen zijn er een paar kenmerken die je al die pelgrims zou
toeschrijven, die helemaal niet kenmerkend blijken te zijn. Er is, bijvoorbeeld,
geen sprake van dat alle hedendaagse Santiagogangers katholiek zijn, en het is
zeker ook niet waar dat zij allen uit duidelijk religieuze motieven naar Santiago
gaan. Sommigen zijn daarin heel leerstellig en noemen zich dus geen pelgrims,
maar toeristen. Wel vertellen ze dan toch weer een verhaal over uit een
katholiek nest komen, ontvankelijk zijn voor die nestgeur, de herinneringen aan
vroeger en de emoties die daarbij horen. En voor sommigen geldt ook dat niet.
Wat al die mensen wel gemeen hebben, is tijd. Drie weken of nog iets langer
als het om vakantie gaat, maar ook zes weken, drie maanden, een half jaar of
een jaartje. Er zijn opvallend veel Nederlanders die het zich blijkbaar kunnen
veroorloven gedurende een langere periode huis en hof te verlaten en zich
volledig op zo'n lange en ook wel kostbare tocht te richten.
Daar komt een tweede algemeen kenmerk bij. Heel anders dan vroeger, toen
allerlei armoedzaaiers de lange tocht ondernamen, meestal zonder enig zicht

erop hoe zij al die maanden aan de kost zouden komen, is de hedendaagse
pelgrim voor geen financieel kleintje vervaard. Met de auto naar St-Jean-Pied-
le-Port, terugvliegen uit Santiago of in elk geval per trein naar huis gaan,
toegerust zijn met een fraaie lichtgewicht tent en donzen slaapzak, superslimme
multifunctionele kleding, compactcamera's en een credit-card, dat typeert hem
beter dan de traditionele bedelnap.
Het derde kenmerk, naar mijn gevoel het meest wezenlijke, is dat zeer velen de
tocht aanvangen op een keerpunt in hun leven. Dat kan het afsluiten van de
werkperiode zijn, met pensioen of VUT, het voltooien van een belangrijk
werkstuk, zoals een boek, het verbreken van een relatie of studie. Allemaal
momenten die aanleiding zijn tot bezinning, met zichzelf in het reine komen, de
)dingen op een rijtje zetten, eindelijk tot zichzelf komen - termen die niet
rechtstreeks van devotie en heiligenverering getuigen, maar wel van een
behoefte aan inkeer, nadenken, bezinnen.
Pelgrimeren, op weg gaan en lang weg blijven, leent zich daartoe uitstekend.
Echt nadenken is een moeilijk en ingrijpend proces dat onmiskenbaar tot een
eind moet leiden: het formuleren van conclusies en het nemen van een
)beslissing. En dat maakt het begrijpelijk dat veel mensen daarvoor een methode
kiezen waarin zij - letterlijk - dat nadenken op de lange baan schuiven, het
vervangen door een activiteit van lange duur die dat denken niet uitsluit. Lopen
in plaats van denken, de blik op oneindig en het verstand op nul, ik heb dle
indruk en de ervaring dat dat meer typerend is voor wat een lange-afstand-
wandelaar doet dan voortdurend mediteren of piekeren. Maar al doende is er
dan toch wel sprake van afstand nemen, letterlijk alweer, het toetsen van het
dagelijks verdriet of de onzekerheid aan een andere werkelijkheid of
schijnwerkelijkheid (de vakantie-werkelijkheid is nu eenmaal wat anders dan de
alledaagse werkelijkheid thuis), relativeren van het eigen lot, er weer tegen
kunnen, tevreden zijn met het volbrengen van een lichamelijke prestatie.
Ik heb maar weinig pelgrims ontmoet die echt op weg waren naar het graf van
Jacobus om hem daar te vereren. Behalve Spanje en een afkeer van Moorse
heidenen belichaamt Jacobus ook weinig spectaculairs dat men ook niet elders
zou kunnen verheerlijken. En het is opvallend hoeveel pelgrims bekennen dat
het denken niet tot een eind gebracht is, het probleem niet tot een oplossing,
maar dat binnenkort het gewone leven zijn rechten herneemt. De pracht van de
enorme kathedraal, maar ook de nadrukkelijke wijze waarop de traditionele
waarden daar gepresenteerd worden, staan voor velen het beleven van het

wonder waarvoor zij op reis gingen in de weg.
Natuurlijk niet voor allen. Er zijn er die gelouterd uit Santiago terugkeren en
vurig verlangen nogmaals de geluksbeleving van tijdens hun aankomst daar te
ondergaan. Voor hen is Santiago meer dan een symbool geworden.
Voor de meesten niet. En dat maakt dat zij het wel eens moeilijk hebben bij
hun thuiskomst. Is hun bede nu verhoord? Was het meer dan een inspannende
vakantie? Wat hebben zij dan ervaren?
Het is opvallend hoe vaak op dat punt in de discussie een bepaalde formule
opduikt: "Met wat voor intentie je ook op weg gaat, je komt allemaal als
pelgrims aan". Mooi gedacht en gezegd, maar het betekent weinig. Wat zijn dan
de kenmerken van zo'n gearriveerde pelgrim? Ben je nog wel een pelgrim, als je
bent aangekomen? In welk opzicht ben je veranderd sinds je vertrek?
Iedereen die naar Santiago gaat, langs welke weg ook, draagt zo bij tot het
patroon van de pelgrimswegen. Wie over typologie van pelgrims schrijft, mag
zich daarmee troosten. Hij maakt het beeld niet scherper, maar wel veelzijdiger.
ZOEKERTJES
P. le Rinesque
Caravanners gezocht!
Wij, Mia en Frits Janssen, beginnende vutters, willen met de
caravan naar Santiago, voorjaar 1992 of later.
Wij zoeken tochtgenoten die op dezelfde manier reizen: 04904-12181
In de kerk van het klooster van San Juan de Ortega in Spanje bevindt
zich een beroemd kapiteel met daarop de Annunciatie (blijde bood-
schap) afgebeeld. Wie kan mij helpen aan een afbeelding van deze
Annunciatie, bijvoorbeeld een zelfgemaakte foto of afbeeldingen uit
krant, folder of tijdschrift.
Ik ben bereid eventueel gemaakte kosten te vergoeden.
Ruud Harmsen, Vizier 5, 6641 HJ Beuningen, tel.: 08897-71183
Huize Kafarnaiim te Vessem organiseert weer twee weekenden (5-6 en
26-27 januari 1991) voor hen, die naar Santiago de Compostela willen
gaan of al geweest zijn om met elkaar van gedachten te wisselen.
Kosten van een weekend f 35.-- p.p. Inlichtingen:
Br. Fons van der Laan, Servatiusstraat 11
5512 AJ Vessem, telefoon: 04979-1207

SINT-JACOB IN OUDE HANDSCHRIFTEN (5)
Het boek waarover ik in dit nummer schrijf is om méér dan één reden zeer bij-
zonder. Het is, allereerst, één van de mooiste verluchte handschriften die ooit
in onze streken zijn ontstaan. Ook internationaal behoort het tot de absolute
top van de 15de-eeuwse manuscripten. Voorts heeft het een zeer bewogen en
interessante geschiedenis en. last but not least, komen er een tweetal zeer
fraaie afbeeldingen van Santiago in voor, of eigenlijk maar één, maar dat volgt
later.
Het gaat hier om het beroem-
de Getudenboek van Catharina
van Kleef, dat -zeer terecht-
de ereplaats innam op de ex-,
positie die rondom de jaar-
wisseling 1989-1990 in het
Catharijne Convent te Utrecht
werd gehouden. Het boek werd
rond 1440 gemaakt in op-
dracht van, of althans ten
behoeve van Catharina van
Kleef (1417-1476), Hertogin
van Gelre en Gravin van
Zutphen.
De recente geschiedenis ervan
gaat terug van 1856, toen het
door een Franse kunsthande-
laar op de markt werd ge-
bracht, tot 1964, wanneer het
in de Pierpont Morgan Biblio-
theek (New York) werd ten-
toongesteld. Het behoorde op
dat moment tot de z.g. Col-
lectie Guennol.
Eigenlijk was het handschrift tot dan toe nooit serieus bestudeerd; het was
moeilijk in handen te krijgen en omdat het zo dik was en zo rijk geïllustreerd
(193 bladen, 63 illustraties) nam men zonder meer aan hiermede het originele
getijdenboek van Catharina te bezitten ..... totdat in 1963 aan de Pierpont
l63

Morgan Bibliotheek een ander handschrift werd aangeboden, dat op zijn 164
bladen 94 illustraties droeg, in een band uit ca. 1850 zat en waarvan men
veronderstelde dat het van dezelfde meester afkomstig was. Van dit laatste boek
was de voorgeschiedenis slechts oppervlakkig bekend, maar bij nadere
bestudering en vooral toen de beide boeken in 1964 naast elkaar konden worden
gelegd, bleek dat de verwantschap tussen de twee zo groot was, dat zij samen
het gehele getijdenboek van Catharina hadden gevormd.
Niet alleen de kunstenaar
bleek dezelfde te zijn, ook de
bladgrootte en het aantal
regels per pagina; voorts
bleken de teksten elkaar
wederzijds aan te vullen. Op
een tweetal plaatsen liep de
tekst van het ene boek zelfs
door op een pagina van het
andere handschrift. Weliswaar
had de perverse geest, die het
oorspronkelijke werk in de
19de eeuw had gesplitst, op
een aantal plaatsen geprobeerd
deze wandaad te verhullen
door b.v. bepaalde opschriften
of woorden weg te krassen,
maar de hulpmiddelen waar-
over de moderne codicologie
beschikt hebben deze verval-
singen weten te achterhalen
d.m.v. microscoop, structuur-
vergelijking van de vellen
perkament, de opbouw van de
katernen e.d.
Toen beide boeken uit de band waren genomen was een volledige reconstructie
mogelijk en bleken er nog maar weinig folia te ontbreken. Men kwam tot de
slotsom dat het oorspronkelijke handschrift 32 miniaturen van een volle pagina
en 136 van een halve pagina moet hebben bevat. Daarvan zijn er thans nog in

totaal 157 over. Herbonden (toch weer !) in twee afzonderlijke banden worden
deze beide thans onder de nummers M 945 (het vroegere Guennol-handschrift)
en M 917 (het Morgan-handschrift) in de Pierpont Morgan Bibliotheek bewaard.
Want het spreekt. dat de bibliotheek zich de kans niet liet ontgaan om beide
handschriften in eigendom te verwerven.
Tot zover deze summiere beschrijving van de herontdekking van dit getij-
denboek, waardoor wij een van de belangrijkste kunstwerken van de vroege
Noordnederlandse schilderkunst rijker zijn geworden. Overigens, de naam van de
kunstenaar die het handschrift verluchtte is niet bekend. Uit arren moede heeft
men hem toen maar de nood-naam Meester van het Getijdenboek van Catharina
van Kleef gegeven. Er is n.l. nog meer werk van hem bekend. Er zijn overigens
in het getijdenboek duidelijk drie "handen" aan het werk geweest. Een meester
en twee leerlingen?
EN NU SANTIAGO
Deze wordt afgebeeld op de plaats waar men hem gevoeglijk kan verwachten: b@
de suffragiën, d.w.z. de gebeden tot individuele heiligen, tamelijk achterin he!t
boek (Morgan f 216, foto p. 163). De heilige bevindt zich in een landschap, iin
een dal tussen twee beboste bergen, op elk waarvan een fors kasteel staat. Staf,
pelgrimshoed (met schelp) en reismantel ontbreken niet. In zijn hand houdt hkj
geen reistas -die hangt opzij-, maar een z.g. buidel-boek. Dit is een boek
waarvan het lederen bekleedsel van de band aan de onderzijde niet is
afgewerkt, maar doorloopt. Daardoor ontstaat van onderen een soort bundel van
leer, die men als handvat kan gebruiken om het te dragen of het aan zijn
gordel te hangen.
Nog interessanter dan onze fiere apostel zijn eigenlijk de figuurtjes in de
onderrand. Daar ziet men een priester/monnik die de handen oplegt aan een in
het zwart geklede weduwvrouw. Blijkbaar krijgt zij de zegen voordat zij op
bedevaart vertrekt.
Wij weten dit omdat dezelfde
vrouw enige bladen verder
(Morgan f 221) "onderweg is".
Daar staat, of liever, gaat zij
in de marge van de afbeelding
van de H. Thomas, die bekend
is om de lange reizen die hij
maakte. Zelfs het overlijden

van haar man wordt afgebeeld.
Een aantal bladen eerder (Morgan f 180, zie foto p. 164), bij de maandag-
getijden van de dodenmetten, ligt hij op sterven: op een volle pagina ziet men
een sterfbed, de priesterhonnik en de a.s. weduwe zitten vóór het bed te
bidden, er achter is een chirurgijn te zien, die een urinaal omhoog houdt; twee
vrouwen verplegen hem; een begerige erfgenaam meldt zich; ook in de beneden-
marge is deze aanwezig, bezig de geldkist leeg te halen!
Deze interacties tussen de hoofdvoorstelling en het "bij-werk" in de marges,
waak vele bladen van elkaar verwijderd, zijn een bewijs te meer voor het
knappe programma dat aan de verluchting van dit handschrift ten grondslag ligt.
De andere miniatuur die ik onder uw aandacht wil brengen is die van de
Emmausgangers (Guennol f 139). In het opschrift daarvan staat o.m. de Latijnse
tekst van Mattheus 28:20
"Zie, ik blijf bij u alle
dagen" en meteen daar-
onder Lucas 24:35 "De
leerlingen herkenden de
Heer aan het breken des
broods".
Deze miniatuur heeft zijn
plaats (terecht! gekre-
gen bij het officie van
de donderdag, dat aan
het H. Sacrament is ge-
wijd, en wel bij de ves-
pers, het avondgebed, in-
dachtig de woorden van
Lucas 24:29 "Blijf bij ons
Heer, want het wordt
avond".
Lucas 24 verhaalt eerder,
hoe beide apostelen -op
weg van Jeruzalem naar
Emmaus- in Jezus een
vreemdeling meenden te
zien.

De miniaturist heeft daar de originele gedachte door gekregen om Jezus af te
beelden als een pelgrim op weg naar Santiago. Hoed met schelp. een tweede
schelp op de pelgrimsmantel en de staf die tegen de muur geplaatst is laten
daar geen twijfel over bestaan. Men zou kunnen zeggen, dat de Verrezen
Christus hier incognito gaat onder de vermomming van Santiago; een unieke
afbeelding.
Koos van der Werff
Literatuur:
Het Getijdenboek van Catharina van Kleef / inleiding en commentaar van John
Plummer.- 2e dr.- Amsterdam 1975, afb. 41, 75, 107 en 109.
The Golden Age of Dutch Manuscript Painting [catalogus Utrecht].- Utrecht
1989, 152-157, afb. p. 123-125.
Early Dutch Painting / A. Ch2telet.- Amsterdam 1980, 53-60.
OPROEPEN
I
De penningmeester verzoekt u de contributie (minimaal f 30,-- ;
huisgenoten f 20, --) van het Genootschap voor het jaar 1991 over
te maken op POSTBANK (giro) nr. 515.11.46 of banknr. 48.48.85.693
t.n.v. de penningmeester van het
Nederlands Genootschap van Sint-Jacob te Rotterdam.
De administratie van het ledensecretariaat verzoekt eenieder die in
1990 zijdhaar compostelana heeft ontvangen daarvan een kopie op te
sturen. In DE JACOBSSTAF nummer 9 zal een volledige lijst volgen.
Post van het Genootschap aan de volgende leden kwam onbestelbaar
retour. Wie helpt ons aan de adressen van:
P.J. Herkernij (Amsterdam), J. Kaandorp (Assendelft),
C.J.M. Gielen (Gendt) en W. Grotzebauch (Rotterdam].
Nico Zijp, Marsdiepstraat 512, 1784 AZ Den Helder

LANGS DE WEG: Frómista - Sahagun
De weg tussen Frómista en Sahagun (ca 55 km) is in de pelgrimsgids van het
Liber Sancti Jacobi (hoofdstuk 11) de zevende etappe.
Voor de asfalt-gangers: Frómista-weg P980-Carrión de los Condes-N120-Sahagun.
Voor de 'loop'route zie vooral de gids en kaartjes van Valiña 1983. "Deze route
verlaat de P980 bij Población de Campos, bij een haast onzichtbare gele pijl en
voert langs de Rio Ucieza. Deze laatste route is fraaier, maar wel lastiger,
vooral omdat je een keer of vier, vijf in vrij diepe geulen moet afdalen en er
weer uit klimmen (steile wand). Maar alleen deze route komt langs twee ermitas,
die je anders zou missen, nl. de Virgen del Rio en de Cristo de la Salud" (WB).
Het traject Frómista-Sahagun gaat door een deel van de vruchtbare hoogvlakte
van Castilla, de Tierra de Campos, of zoals de Middeleeuwer het noemde de
Campos Góticos, het niemandsland tussen de Christenen in het noorden en de
Moren in het zuiden dat vanaf de 9de eeuw werd herbevolkt.
WB: "Anneke en ik hebben de afstand inmiddels vier keer gelopen, drie keer
richting Santiago, één keer de andere kant op. We liepen het in twee dagen met
Carrión de los Condes als overnachtingsplaats. De tweede dag is dan wel wat
lang (36 km). Als je er drie dagen over wilt doen, kun je in Ledigos sober
overnachten. Wij vonden die 36 km wel te halen, want er zijn niet veel bergen
en dalen."

FRÓMISTA
Hoogte 811m, bij binnenkomst van dorp: Canal de Castilla.
kloosterkerk, romaans l lde eeuw, geres-
taureerd eind 19de - begin 20ste eeuw
(nieuwe kapitelen gemerkt met R).
Breedte 11.45m, lengte 28.25111, midden-
schip lom hoog. Exterieur: let op 315
(waarvan 86 gerestaureerd) dakconsoles
gedekoreerd met geometrische en vege-
tale motieven, mens- en dierfiguren
(jongleur, Samson met leeuw, moeder met
kind etc.); westgevel twee ronde ruim
23m hoge torens met wenteltrap.
Interieur: drie schepen met tongewelf,
zeker twee beeldhouwers verantwoorde -
lijk voor kapitelen, met o.a. Aanbiddirug
van de Drie Koningen, Adam en Eva e!n
de zondeval.
Christusbeeld 13de eeuw en een beelld
van Santiago Peregrino van kersehout
(uit San Pedro-kerk).
San Pedro 15de eeuw. Interieur: 14de-16de eeuwse schilderingen.
San Maria del Castillo 14de eeuw.
Interieur: 16de eeuws Spaans/Vlaams altaarstuk.
Plaza Mayor standbeeld Pedro González Telmo, de populaire San Telrno (geborem
Frómista 1190), patroon van de zeevarenden.
16de eeuwse Palmeros gasthuis is nu het Hosteria de los Palmero!~.
Nuestra Señora del Otero 15de eeuw. Interieur: 14de eeuwse Maria beeld.
Fiestas del Ole processies ed., direkt na Pasen.
"Er is een albergue de peregrinos in Frórnista op de Plaza de Tuy, maar wrij
vonden deze niet erg schoon en de matrassen ronduit smerig, terwijl de keuken
en badkamer matig zijn. Als je er desondanks wilt slapen, moet je de sleutel (en
een stempel) halen bij de pastoor die naast Los Palmeros achter het beeld van
San Telmo woont. Als je de albergue te vies vindt, kun je -vanzelfsprekend
tegen betaling- terecht bij HR San Telmo, c/ Martin Vena, 8 of bij Fonda
Marisa achter de San Martin. Bij Marisa kun je ook prima eten; een drie-
gangenmaal met brood en wijn van 700 tot 1000 pesetas. Ook bij Los Palmeros
kun je dineren, maar dat wordt gauw twee keer zo duur. Winkels voor
proviandering zijn er genoeg in Frórnista" (WB).
Peregrino mei 1990: voor de refugio vragen bij pastorie of ayuntamiento.
POBLACIÓN DE CAMPOS, VILLOVIECO. VILLARMENTERO DE CAMPOS
"Buiten Frórnista is nog steeds de meseta, eindeloos, boomloos, heet en droog (7
sept. 1989). Het is maar 260, maar zonder wind is het moeilijker te verdragen
dan 300 van vorige dagen met wind. In de verte doemen steeds kleine dorpjes
op, met veel bomen en huizen (van leem met stro), dat motiveert telkens weer
om daar te komen. ... We zwaaien naar een herder die ongevraagd een demon-
stratie geeft met zijn hond. Op de fluit van de herder rent de hond als een
bezetene rond/langs de schaapskudde en dirigeert van links naar rechts. De
hond heeft er veel plezier in en kijkt telkens 'vragend' naar de herder, hoe het
verder moet. In zijn enthousiame hangt hij al rennend aan een schaap en samen

gaan ze over de kop. Een schouwspel dat wellicht al meer dan 10.000 jaar oud
is en boeiend het samenspel van mens en dier illustreert" (FBI.
Ermita de la Virgen del Rio
Interieur: albasten beeld van Santiago Peregrino.
Ermita del Cristo de la Salud
"De deur is met een hangslot gesloten, maar er zijn twee
openingen, waardoor je de Christusfiguur boven het altaar kunt
zien. Er is nog een derde opening, waar Iimosna bij staat en je
hoeft niet veel Spaans te spreken om te snappen dat dat aalmoes
betekent. En omdat je nog bijna 400 km tot Santiago te gaan hebt
en je gezondheid je best wat waard is, werp je er een muntstuk
in" (WB).
VILLALCáZAR DE SIRGA = Villasirga, hoogte 818m
Santa Maria la Blanca
l2e-l3e eeuw, derde kerk
van de Tempelieren in
Spanje. Exterieur west:
geen gevel want een lan-
ger schip met zubeuken
was gepland (zie boog-
aanzetten), zuid: toe-
gangspoort met veel
beeldhouwwerk (Jacobus! ).
Interieur: Virgen de Las
Cantigas of Santa Maria
la Blanca, stenen 13e-
eeuws beeld van Maria
met kind. veel wonderen
aan haar te danken,
populair bij pelgrims.
Capilla de Santiago: 13e-
eeuwse prachtige sarko-
fagen (Don Felipe en zijn
tweede vrouw Doña Leo-
nor Ruiz de Castro),
sarkofaag van J. Perez,
ridder van de Orde van
Santiago, en 16e-eeuws
Jacobusaltaar met scenes
uit zijn legendarisch
leven. Op de preekstoel
ook Jacobus aanwezig!

In de Cantigas de Santa Maria, een verzameling van verzen ter ere
van Maria samengesteld door Alfonso X de Wijze (1221-12841, worden
veel wonderen bezongen die door tussenkomst van Maria van Villasirga
zouden hebben plaatsgevonden.
O.a. cantiga nr. 31: een boer, die nogal wat tegenslagen
had gehad met zijn vee, beloofde Maria een kalfje. Later bedacht
hij zich; het beloofde beest kon hij maar beter verkopen. Maar het
kalf liep geheel uit zichzelf direkt naar de Virgen van Villasirga!
Andere cantigas over Maria van Villasirga: nummers 217, 218, 227,
229, 232, 234, 253, 268, 278, 301, 313, 355.
"Er is een albergue in Villalcázar, voor wie daar wil overnachten en voor eem
maaltijd kun je terecht bij Mesón de Villasirga" (WB).
Peregrino mei 1990: voor refugio vragen in pastorie of Mesón.
"Tegenover de kerk bevindt zich nog een authentieke pelgrimsherberg uit die
middeleeuwen Mesón de Villasirga. De 'echte' herbergier heet Don Pablo en
geniet bekendheid en gastvrijheid langs de hele camino. Zodra hij ons vieren
gewaar wordt, komt hij in authentiek pelgrimsgewaad met staf en kalebas naar
buiten en gebaart ons dat we zijn gast zijn. Binnen is het vier eeuwen terug en
we wanen ons inderdaad in de middeleeuwen. We krijgen een flinke pot 'pel-
grimssoep' (voedzaam, heet, lekker met hartige stukjes droge ham/spek erin) en
een aarden kruik met frisse wijn. We laten het ons goed smaken en bemerken
uit het gastenboek dat welhaast alle nationaliteiten hier gast zijn geweest. Als
je ooit de camino doet, mag je dit niet overslaan " (FB).
CARRIÓN DE LOS CONDES
Hoogte 814m, "een aangename en vriendelijke plaats, rijk aan brood, wijn, vlees
en alle vruchten des velds (Liber Sancti Jacobi pelgrimsgids 111). Rio Carrión,
volgens dezelfde pelgrimsgids (VI) een rivier met "gezond en lekker water".
Santiago bij Plaza Mayor, alleen romaanse westgevel bewaard gebleven, 12e
eeuw: Christus met de 4 evangelistensymbolen en de 12 apostelen,
in archivolten handwerkslieden, ridders en muzikanten.
Santa Maria del Camino / de la Victoria
12e eeuw, romaans, naam herinnering aan overwinning van
Bermudo I op Moren. Exterieur: stierenkoppen en enkele menseliike

figuren aan zuid gevel zouden herinneren aan de zgn.
stierenlegende (jaarlijks tribuut van 100 [of 41 meisjes aan Moren,
maar een kudde stieren joeg de moslims op de vlucht), kapitelen,
archivolt met 37 figuren (Ouden en profeten), fries met Drie
Koningen, Herodes en de kindermoord en Samson met leeuw.
Interieur: 17de eeuwse grafmonumenten, gothisch Christusbeeld.
"Deze kerk bezit twee 'eigenaardigheden': - een zeer vriendelijk
en behulpzame pastoor die met als een gids zijn kerkschatten één
voor één liet bewonderen en me daarna een ruimte aanbood om te
slapen; - één van de kerkschatten (in nis aan linkerkant van
altaar) is een beeld van de gekruisigde Christus waarschijnlijk
door een Duitse pelgrim hier ter plekke gemaakt. Twee duidelijke
noordelijke kenmerken van dit kruisbeeld: een vredig en rustig
gelaat en de armen in een Y vorm" (RH).
San Zoilo Benediktijnerklooster, gesticht l le eeuw, sarkofagen van de Condes
de Carrión, 16e eeuwse kloostergang met museum.
Van het pelgrimsgasthuis gelegen dichtbij de San Zoilo is niets
meer bewaard gebleven.
Nuestra Señora de Belén, patroonheilige van de stad
Gothisch, uitzicht over stad en rivier.
San Andrés Interieur: koorstoelen uit de abdij van Benevivere.
Peregrino mei 1990: refugio in de Sta Maria kerk. Tegen een heel redelijke prijs
kunnen pelgrims onderdak krijgen in een ruimte bij het klooster van de
Clarissen, maar kom hier niet té laat aan i.v.m. de leefregels van de religieuzen.
"In Carrión worden we verwelkomd door een zeer schone Spaanse juffrouw, een
speciale gastvrouw/gids voor pelgrims, weer wat nieuws! Ze heet Teresa en
zorgt voor stempels op de pelgrimskaart, schrijft er buen camino bij en brengt
ons naar de refugio, die eigenlijk in de kerk gehuisvest is; klein en gezellig met
10 bedden" (FB).
"Als je als pelgrim in Carrión aankomt, ga je eerst je rugzak wegbrengen en je
douchen in de fraai opgeknapte albergue de peregrinos op het pleintje achter de
kerk van Santa Maria del Camino, waar je hartelijk wordt begroet door Don
José en zijn zus. Niet-pelgrims, auto- en buspelgrims kunnen overnachten bij
Fonda Resbalón of in het nieuwe Hostal La Corte, tegenover de Sta Maria, waar
je -zomer 1990- ook een goed dagmenu met brood en wijn kunt krijgen voor
i650 pesetas. Bij Resbalón kun je ook voor een maaltijd terecht. Winkels zijn er
ook genoeg. Voor kampeerders is er een goede camping El Edén op de oever
van de Rio Carrión, waar ook niet-kampeerders zich even kunnen vermeien
naast of in de snelstromende rivier.
Als je Carrión verlaat, moet je goed uitkijken dat je de juiste weg neemt. Eerst
steek je een grote viersprong recht over -uitkijken!-, je loopt een
benzinestation voorbij en kiest de asfaltweg die rechts aanhoudt, richting
Villotilla. De asfaltweg links is de N120 naar Sahagun, maar die is 8-9 km
langer. Na ongeveer 4 km laat je het asfalt rechts en links liggen en betreedt
een rollend-kiezelpad dat je na 12 km ellenlang de keel zal uithangen" (WB).
CALZADA DE LOS MOLINOS
Santiago Interieur: altaarstuk met een Santiago Matamoros, resten mudéjar
plafond.
"In CALZADILLA DE LA CUEZA, waar je opgelucht binnenloopt, is sinds kort-
sept. 1990- een bar-hostal geopend, waar je een verdiende kop koffie of iets
anders kunt kopen" (WB).

SANTA MARIA DE LAS TIENDAS
Boerderij vroeger een gasthuis.
LEDIGOS (Santiago kerk), TERRADILLOS DE LOS TEMPLARIOS, MORATINOS,
SAN NICOLAS DEL REAL CAMINO
"Tot voor kort liep je asfalt, tot vlak voor Sahagun, maar de loop-route is
recent herpijld en vóór Ledigos stuurt een gele pijl je naar links, richting
Población de Arroyo, waardoor je een groot stuk rijweg vermijdt. Je komt niet
in Población de Arroyo, maar gaat na een brug rechtsaf door Terradillos,
Moratinos en San Nicolás. Over de Rio Valderaduey word je, een beetje onnodig,
naar rechts gestuurd en dan weer naar links, waarbij je de nieuwe kunstwerken
voor de wegomlegging van de N120 passeert" (WB).
Peregrino mei 1990: Ledigos heeft een eenvoudige ruimte, vragen bij parochie of
ayuntamiento.
"In San Nicolas, ca 6 km vóór Sahagun, kwam ik -letterlijk- in aanraking met
het oude Romeinse systeem van vloerverwarming; de tegels op de vloer
verspreidden (op een koude novemberdag) een weldadige warmte. Jammer dat de
refugio hier ook niet van voorzien was! Deze refugio was een voormalige school,
als opslagplaats gebruikt, vies en zonder voorzieningen" (RH).
SAHAGÚN
Hoogte 836m, Rio Cea, volgens de Liber Sancti Jacobi-pelgrimsgids (VU een
rivier met "gezond en lekker water".. San Facundo (martelaar eind 3de eeuw) >
Sant Facund > Sant Fagun > Sahagun. Begin Ilde eeuw monniken uit Cluny hier
om klooster te hervormen, vandaar het zg. 'Cluny van Spanje'. Liber Sancti
Jacobi pelgrimsgids VIII (ook 111): "Dan kan men de lichamen van de gelukzalige
martelaren Facundus en Primitivus bezoeken, waarvoor Karel een basiliek
bouwde. Nabij hun dorp is de met bos beplante weide, waarvan men zegt dat
daar de in de grond gestoken lansen van strijders wortel schoten en gingen
bloeien. Hun feestdag wordt op 27 november gevierd". Over deze legende wordt
uitgebreid aandacht besteed in de Kroniek van de Pseudo-Turpun VIII: Karel de
Grote zou hier geweest zijn met zijn leger om tegen de Moren te strijden. Na
de nacht bleken enkele lansen wortel te hebben geschoten. Bij de veldslag bleek
dat juist die soldaten sneuvelden van wie de lans tot boom geworden was.
San Lorenzo eind 12e - begin 13e eeuw. Exterieur: baksteen, mudejar, op
Joostelijke drie absissen blinde hoefijzervormige bogen. Interieur:
oorspronkelijk houten plafond, 17de eeuw huidige stenen gewelf.
San Tirso late llde - begin 12de eeuw. Exterieur: baksteen, rnudejar. 1

La PeregrinaRestauratie nog in volle gang? 13de eeuw. Exterieur: baksteen,
mudéjar. Interieur: 17de eeuwse beeld Virgen Peregrina als
begeleidster van pelgrims (Cantigas de Santa Maria nummer 49) en
schitterende mudéjar decoraties.
San Benito klooster, gesticht 12de-13de eeuw, verwoest eind 19de eeuw.
Exterieur alleen 17de eeuwse zuid deel.
Nuestra Señora del Puente 12de eeuwse romaanse kapel, rond 25 april processie.
"Wij lopen -als we Sahagun binnenkomen- niet over het spoorwegemplacement,
maar gewoon over de brug. Sommige boeken beweren dat er in Sahagun gratis
overnachtingsplaatsen zijn, maar wij houden het op het tijdschrift Peregrino
(mei 1990) dat zegt dat er geen onderkomen is, zodat we een fijne kamer in het
Hostal La Codorniz nemen, waar in de hal een grote muurschildering van de
Camino de Santiago is. Je kunt er ook uitstekend eten, alleen 's avonds begint
men pas om tien uur, zodat je beter 's middags eet, of allebei; volledig menu
voor 700 pesetas. De camping van Sahagun ligt iets buiten de stad, maar wel
aan de camino" (WB).
In dit artikel zijn de opmerkingen en herinneringen van Wim Bettonvil (WB), F.
Baas (FB), Ruud Harmsen (RH) verwerkt. Hartelijk dank voor uw medewerking!
A. van Wiechen
LITERATUUR, o.a.:
Nederlandse vertaling van de 12e eeuwse pelgrimsgids: 0, roemrijke Jacobus,
bescherm uw volk : pelgrimsgids naar Santiago /Jan van Herwaarden. - Amstel-
veen : Luyten, 1983. - ISBN 09-6416-047-3
Le chemin de Saint-Jacques de Compostelle en Espagne : guide pratique du
pelerin / Abbé Georges Bernes, Georges Veron, Louis Laborde Balen. - Editions
Randonnées Pyrénéennes, 1986. - ISBN 2-905521 -10-4.- Prijs FF 1 IS,-.
Carrión de los Condes : un lugar para la hospitalidad / Enri-que Fuentes
Quintana [et al.], in: Peregrino mei 1990, 14-19.
Rutas Jacobeas : historia de la peregrinación, arte en la peregrinación, caminos
para la peregrinación / Eusebio Goicoechea Arrondo. - Estella : Los Amigos del
Camino de Santiago, 1971
Castille romane / Abundio Rodriguez let al.1.- La Pierre-qui-Vire : Zodiaque,
1966.- (La nuit des temps ; 23) [Carrión de los Condes p. 26-27, San Martin in
Frómista p. 325-3433
El Camino de Santiago Palentino / R. Royo Abril.- 1989 (WB)
St.Jacobls fietsroute : langs de pelgrimsweg naar Santiago de Compostela /
gefietst en beschreven door Clemens Sweerman.- Utrecht : Fietskaart Informatie
Stichting, 1989. Deel 3: Pyreneeën-Santiago de Compostela.- ISBN 90-70893-05-3.
El camino de Santiago : guia del peregrino / EIias Valiña Sampedro y equipo. -
León : Everest, 1985. - ISBN 84-241-4200-4 ("wel verouderd" WB)
KAART: Michelin kaart nr. 442: Espagne Nord, 1/400.000
174

AGENDA
Vermeld in deze AGENDA worden de volgende activiteiten: (dia)lezingen, film-,
muziekuitvoeringen, tentoonstellingen e.d. die door anderen georganiseerd
worden en die 'iets' met de pelgrimage naar Santiago de Compostela te maken
hebben, regio-bijeenkomsten van het Genootschap etc. Vergissingen en
wijzigingen zijn altijd mogelijk, controleer daarom de gegevens voor u op pad
gaat via het genoemde adres/telefoonnummer.
5-6 jan Weekend voor pelgrims in Vessem, zie p. 162.
vr 11 jan 20.00 uur Beets, NH Kerk: Santiago de Compostela, muziek en
beeld bij een pelgrimstocht, dia-concert door het Ensemblse
Peregrino en Conens & van Wiechen. Liederen o.a. uit Codex
Calixtinus (12e E), Cantigas de Santa Maria (13e E) en Llibre
Vermell (14e E).
vr 18 jan Bijeenkomst regio Tilburg, zie p. 150.
26-27 jan Weekend voor pelgrims in Vessem, zie p. 162.
zo 27 jan Bijeenkomst regio 's-Hertogenbosch, zie p. 152.
17 maart Bijeenkomst regio Friesland, zie p. 149.
di 19 maart 20.15 uur Heemstede, Het Oude Slot: Santiago de Compostela,
muziek en beeld bij een pelgrimstocht, dia-concert door het
Ensemble Peregrino en Conens & van Wiechen. Zie ook vr 11 jan..
vr 22 maart Bijeenkomst regio Oost Nederland, zie p. 151.
za 13 apr Voorjaarsvergadering Genootschap in 's-Hertonenbosch
27 apr Wandeling regio Friesland, zie p. 149.
20-22 sept Maastricht, tweede internationale pelgrimsweekend.
za 9 nov Najaarsvergadering Genootschap in Franeker
Bestelformulier PELGRIMSPAS1
AANVRAAG PELGRIMSPAS datum: .............
I Naam: ............................................................ I
Straat: .......................................................... l ............... ................................
I
i
I
Postcode: Plaats: I Bezorgadres (indien anders dan bovenstaand adres): ...............
l
i
l
PASPOORTNUMMER: .................................................. l
1Dit formulier (of een kopie hiervan) ingevuld sturen naar de penningmeestier
(adres zie p. 176). De PELGRIMSPAS wordt alleen verstrekt aan leden van hiet
Nederlands Genootschap van Sint-Jacob. De kosten ad f 7,50 dienen contant of
bij schriftelijke bestelling per giro/bank aan de penningmeester voldaan te
worden. De opdracht wordt pas uitgevoerd als de betaling binnen is. Indien het
paspoortnummer niet ingevuld is, kan de bestelling niet uitgevoerd worden. De
PELGRIMSPAS wordt u binnen een maand toegestuurd.

ONS POSTORDERBEDRIJF
Hieronder vindt u een lijst van de verkrijgbare artikelen, elk voorzien van een
nummer en de prijs inclusief verzendkosten.
U voldoet het totaalbedrag door middel van betaling op Postbank-nummer
515.11.46 t.n.v. de Penningmeester Nederlands Genootschap van Sint-Jacob te
9
Rotterdam onder vermelding van het (de) nummer(s) van de door u zewenste
artikelen.
Na ontvangst van het bedrag door de penningmeester en na controle of de aanvrager
wel lid is én zijn contributie heeft betaald, wordt het bestelde
toegezonden aan het adres dat op het giro-formulier staat vermeld.
Alleen bij bestelling van een pelgrimsvas dient u gebruik te maken van het
bestelformulier op p. 175; uiteraard kunt u dit formulier kopiëren.
Indien u niet per giro betaalt, maar per bank, dient u een lijst van de bestelde
artikelen separaat toe te zenden aan:
J.M.A. v.d. Werff, Burgemeester Koningssingel 27, 3042 NK otterd dam.
ARTIKEL
Alfabetische ledenlijst
Ledenlijst volgens postcode
Gebed van pelgrim
Stickers (20 stuks)
Literatuurlijst
Pelgrimspas
Correspondentiekaart Rustende Pelgrims (per
Lijst refugio's
Tijdschrift DE PELGRIM nummer 10
Tijdschrift DE PELGRIM nummer 11
Tijdschrift DE PELGRIM nummer 12
Tijdschrift DE PELGRIM nummer 13
Tijdschrift DE PELGRIM nummer 14
Tijdschrift DE PELGRIM nummer 15
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1989 nummer 1
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1989 nummer 2
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1989 nummer 3
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1989 nummer 4
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1990 nummer 5
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1990 nummer 6
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1990 nummer 7
Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1990 nummer 8
PRIJS
f 3,00
f 3,00
f 2900
f 5,00
f 2,00
f 7,50
10 stuks) f 10,OO
f 2,oo
f 5,00
f 5,00
f 5,00
f 5,00
f 5,00
f 5,00
uitverkocht
uitverkocht
f 6,oo
f 6300
uitverkocht
uitverkocht
f 6900
f 6900