Bekijk alvast één hoofdstuk in preview (pdf - 1 - Inverde

Evolutie in het aantal eenden
Wintergasten
De interviews met de oudere bewoners en jagers van de IJzervallei geven wellicht een goed beeld van de soorten eenden
die je er in die tijd als wintergast of als doortrekker kon aantreffen. Dat soortengamma verschilt trouwens niet zoveel van
het huidige soortenbestand (als we exoten even buiten beschouwing laten). Over de aantallen van de eenden in vroegere
tijden is veel minder informatie voorhanden. We kunnen echter aannemen dat de meeste soorten nu aanzienlijk talrijker zijn
dan toen, in de eerste plaats omdat de populaties in heel Noordwest-Europa sindsdien sterk zijn toegenomen (althans bij de
meeste soorten). Ook lokale factoren speelden een belangrijke rol bij de stijging van het aantal watervogels in de IJzervallei.
Tot eind de jaren de ’50 waren er geen echte rustgebieden en was er bijna overal een hoge jachtdruk. Dat veranderde toen
de Blankaart in 1959 in beheer kwam van de toenmalige Belgische Vogel en Natuurreservaten (BNVR). Vanaf dan is ook wat
cijfermateriaal over aantallen eenden beschikbaar via aantekeningen en publicaties van Paul Houwen. In de jaren ’60 en de
eerste helft van de jaren ’70 meldde Paul voor de Blankaart vrij stabiele en relatief lage aantallen (1.000-3.000 exemplaren).
Over de aantallen in de IJzerbroeken, buiten de Blankaart, komen we minder te weten. Wellicht pleisterden hier slechts lage
aantallen omdat er in die tijd nog altijdvrij intensief werd gejaagd. Alleen bij grote overstromingen (in 1966 - 67 bijvoorbeeld)
maakte Paul Houwen gewag van vele duizenden eenden in de broeken. Houwen & Timmerman (1969) vermeldden dat in waterrijke
winters het aantal eenden tot 20.000 kon oplopen, hoewel dit niet met concrete telgegevens werd gestaafd.
Toen midden de jaren ’70 het grote waterspaarbekken in de broeken van Woumen en Merkem werd gebouwd, ontstond er
een tweede groot rustgebied voor watervogels. Dat vertaalde zich in een verdere toename van de aantallen.
De combinatie van grote rustgebieden en geschikte voedselgebieden in de overstroombare IJzerbroeken zorgde ervoor dat
het Blankaartgebied één van de belangrijkste Vlaamse overwinterings- en doortrekgebieden voor watervogels werd. Aantallen
van 30.000 tot 40.000 eenden zijn de laatste 15 tot 20 jaar geen uitzondering. Voor diverse soorten (smient, slobeend,
wintertaling, pijlstaart) heeft het gebied zelfs een internationale betekenis gekregen.
In absolute aantallen is de smient met ruime voorsprong de talrijkste eendensoort. In de meeste winters loopt het aantal vlot
op tot meer dan 20.000. Uitzonderlijk waren er ruim 78.000 exemplaren tijdens de winter 2002 - 03.
Andere talrijke soorten zijn wilde eend (regelmatig tot ruim 6.000 exemplaren), wintertaling (regelmatig meer dan 2.000
exemplaren, zelfs bijna 10.000 tijdens de winter 2001/2002), slobeend (regelmatig meer dan 400, uitzonderlijk tot ruim
1.600 in de winter 2000 - 2001), pijlstaart (sterk variabele aantallen met geregeld meer dan 200 exemplaren en zelfs 2.350
exemplaren in 2001 - 2002), krakeend (regelmatig 150 tot 250 exemplaren) en bergeend (100 tot af en toe meer dan 400
exemplaren).
Bij al deze soorten is er een duidelijk positief verband tussen de aanwezige aantallen en het optreden van overstromingen in
de broeken. De overstroomde graslanden zijn niet alleen een optimaal foerageergebied maar de overstromingen maken het
gebied ook ontoegankelijker en zo minder gevoelig voor verstoring. Duikeenden zoals tafeleend en kuifeend zijn veel minder
van die overstromingen afhankelijk. Deze soorten verschenen eigenlijk pas in grotere aantallen in de IJzervallei na de bouw
van het grote en relatief diepe waterspaarbekken.
Zoals eerder vermeld, zijn bijna alle soorten eenden de voorbije decennia in de IJzervallei toegenomen. De belangrijkste uitzondering
daarop is de zomertaling. In de nazomer en vroege herfst behoorde deze soort vroeger tot het courante jachtwild
en vermeldde Paul Houwen in de jaren ’60 groepen van 50 tot 100 exemplaren. Tegenwoordig is een groepje van een 10-tal
exemplaren al meer dan het vermelden waard.
Wat eenden en andere watervogels betreft, staat de Handzamevallei wat in de schaduw van de IJzerbroeken. In perioden
zonder overstromingen pleisteren er kleine groepjes watervogels, vooral door het ontbreken van grotere waterplassen. Bij
overstromingen lopen de aantallen echter sterk op en kunnen er tot meer dan 10.000 eenden worden geteld (vooral smient,
wintertaling en pijlstaart). Er is ook een duidelijke uitwisseling van eenden tussen het Blankaartgebied en de Handzamevallei.
Broedende eenden
De IJzer- en Handzamevallei herbergen ook in het broedseizoen heel wat eendensoorten. De algemeenste soort –zowel
vroeger als nu- is ongetwijfeld de wilde eend, die een heel brede habitatkeuze heeft. Slobeend en zomertaling zijn meer
specifiek gebonden aan vochtige graslanden met veel sloten en zijn bijgevolg gevoelig voor een intensivering van het landbouwgebruik
(bijvoorbeeld vroeger maaien) en verdroging. Vooral zomertaling is momenteel aanzienlijk minder talrijk dan
omstreeks 1960.
Er zijn ook een hele reeks soorten die zich pas de laatste decennia als (jaarlijkse) broedvogel in het gebied hebben gevestigd:
bergeend (eerste broedgeval in 1982), kuifeend (eerste broedgeval in 1976) en krakeend (eerste broedgeval in 1988).
De opkomst van deze soorten in de IJzervallei past in een algemene areaaluitbreiding in Vlaanderen en West-Europa. Van
tafeleend zijn tot op heden maar enkele broedgevallen bekend. Wellicht komen ook regelmatig enkele paartjes wintertaling
tot broeden, maar zekere broedgevallen zijn in de laatste tientallen jaren op één hand te tellen. Heel onregelmatige broedvogels
zijn smient en pijlstaart, waarvan het echte broedareaal zich een stuk noordelijker, in Scandinavië en Rusland, bevindt.
De opbrengst van de
eendenkooien
In de wettelijk toegestane periode werden in Merkem ”serieuze
aantallen” voor de consumptie gevangen. Pierre baron
de Coninck de Merckem, de vader van de huidige eigenares
van de eendenkooi, moest zich destijds in een proces tegen
de jagers verdedigen. Ze beweerden dat hij meer dan 2.000
eenden ving vóór de aanvang van de jacht. Zijn dochters en de
jachtwachter deden dit af als overdreven. Exacte vangstcijfers
werden echter niet zomaar meegedeeld.
In Merkem ging de helft van de eenden naar de kooier en de
andere helft naar de eigenaar.
De bewering van André Decap, de laatste kooiman in de eendenkooi
van Woumen, dat de jaarlijkse vangst 100 tot 200 vogels
per jaar betrof, heeft wellicht te maken met het feit dat
hij niet graag de juiste aantallen meedeelde. Zelfs zijn eigen
kinderen mochten de vangst maar zelden zien. Volgens een
vriend des huizes werden er ook wel eens in Brugge heimelijk
eenden verkocht, omdat die daar meer opbrachten. Uiteraard
mocht dat de eigenares niet ter ore komen. Vragen over de
eendenoogst werden meestal op enigszins geheimzinnig gelach
onthaald. Verhalen over zware zakken vol hout en dergelijke
lieten veel vermoeden, maar gaven geen details over
exacte aantallen. De dochter van André Decap, Cécile, sprak
over 0, 1, 2, 10 tot 15 eenden per dag en dat gedurende ongeveer
vijf maanden per jaar. De zondag werd er niet gekooid.
Een gemiddelde dagelijkse vangst van circa 5 eenden brengt
ons bij ongeveer 750 vogels die jaarlijks via deze eendenkooi
in de keuken terechtkwamen.
De verdeling van de vangst was in Woumen aanvankelijk een
derde voor de kooiman, later werd dit de helft. Het grootste
deel van de opbrengst was voor de baron.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog moest André Decap kooien
voor de Duitsers. Er waren bij de Duitsers voor- en tegenstanders
van de eendenkooi. De kooiman werd zelfs even gearresteerd.
Uiteindelijk mocht hij wél verder werken, maar de
opbrengst was voor de Duitse officieren. André Decap probeerde
de Duitsers wel eens om de tuin te leiden door wat
eenden onder in een zak met brandhout te verstoppen. Toen
ze echter de truc doorzagen, kreeg hij een flink pak slaag.
De vangstcijfers in verschillende eendenkooien zijn verder
moeilijk vergelijkbaar. De grootte van de kooi en vooral de ligging
konden enorm variëren en bepaalden in heel sterke mate
de vangst. Uit een vergelijking met historische gegevens over
de opbrengsten in bijvoorbeeld Bornem moeten we de kooien
van Merkem en zeker die van Woumen toch eerder als kleine
broertjes beschouwen.
De eendenkooi van
Merkem
Een parscheel waer de aendekoye is opstaende
De oudst gekende vermelding van deze eendenkooi gaat terug
tot 1591. Toen lagen er 26 forten en sterkten op de IJzer en de
Ieperlee, waaronder één ter kooie.
Bij de opsomming van de eigendommen van de Seigneurie de
Merckem is in 1620 al sprake van ‘‘eene vrye voghelrie, swanerie
ende rijgherie’’. Charles de Coninck de Merckem (1878)
184 185
Charles baron de Coninck de Merckem
(°Gent 1836, † Merkem 1895) is de
auteur van een boekje dat de annalen
van Merkem chronologisch weergeeft
(de Coninck de Merckem, 1878). Uit
dat boekje halen we vermeldingen
van de eendenkooi van Merkem vanaf
1620.