Klik hier voor de tijdslijn. - Manu Helwegen

Kunsttheorie 1
Visuele tijdlijn 1 (Oudheid tot 1700)

Inleiding
Dit bescheiden boekje is groter en uitgebreider dan het lijkt en tegelijkertijd heel erg beknopt en kort. Het is een vluchtige tijdreis door de kunstgeschiedenis en een globale tijdlijn. Daarbij is het een bewust
gekozen samenraapsel van afbeeldingen van grootse kunswerken met en korte en toegankelijke uitleg die hun inspiratie ontlenen aan kunstboeken zoals Algemene Kunstgeschiedenis van Honour & Flemming
en de Eeuwige Schoonheid van Gombrich.
Op elke bladzijde staan 3 afbeeldingen die binnen een bepaalde tijd of periode vallen, aangegeven onder aan de pagina. Er omheen staat een puntsgewijze uitleg van de belangrijkste kenmerken van de
kunststromingen en perioden, de plaats waar het heeft plaatsgevonden en verduidelijkende afbeeldingen. Tussen de afbeeldingen in staat op sommige plaatsen een belangrijk onderdeel of kunstenaar uitgelicht.
De beperking van het aantal afbeeldingen zorgt ervoor dat er een heleboel belangrijke werken en informatie er niet instaat. Je zou dit een gemis kunnen noemen maar dit boekje is een inleiding en een
zeer beknopte weergave en geen allesomvattend boek over de kunstgeschiedenis. Dat boek is er ook niet, de kunstgeschiedenis is zo enorm qua omvang dat dit moeilijk te bevatten is. Hoe moeilijk laat dit
boekje misschien wel zien en dat is ook precies de bedoeling. Je hebt het zo uit maar als je er door gevangen wordt en je gaat naar meer zoeken, kom je een verbazingwekkende wereld tegen die verteld over
onze wereld, onze drijfveren en hoe we zover gekomen zijn. Kunst gaat verder terug dan het schrift en verslaglegging die wij als geschiedenis kennen. Kunst is wat de mens is en was.
Dit boekje is te gebruiken als inleiding op de kunstgeschiedenis op scholen en als pocket om snel een blik te werpen op hoe het ook alweer zat. Laat je inspireren!

De prehistorie
Vruchtbaarheidssymbolen
Magische of rituele handelingen
Venus van Willendorf
ca. 30.000-25.000 v. Chr.
Het treffendste en beroemdste van de eerste kunstwerken.
Gevonden in Willendorf (Oostenrijk).
Gemaakt uit kalkzandsteen, oorspronkelijk gekleurd.
Vruchtbaarheidssymbool.
40.000 v. Chr
Man van Brno
ca. 30.000-25.000 v. Chr.
Beeldje van een man, oorspronkelijk 43 cm. hoog.
Gevonden in Brno (Tsjechië) in graf. Impliceert vorm
van geloof door vindplaats.
Moedergodin
ca. 22.000-19.000 v. Chr.
Afbeelding van Moedergodin. Gevonden te Laussel
(Dordogne, Frankrijk). De hoorn verwijst naar
vruchtbaarheid. Vorm duidt op poging tot visuele
weergave van werkelijkheid die berust op wat het oog
ziet, niet op wat de geest weet.

Grotschilderingen Chauvet
ca. 25.000-17.000 v. Chr.
De steentijd
Paleolithische periode
Decoratieve kunst
Kosmische interpretatie
Mythologische wezens
Grotschilderingen Lascaux
ca. 16.000-14.000 v. Chr.
Grotschilderingen Altamira
ca. 14.000-10.000 v. Chr.
20.000 v. Chr 8.000 v. Chr

De steentijd
Mesolitische periode Neolitische periode
Menselijke figuren
Verhalend karakter
Handelingen landbouw en veeteelt
Groep mensfiguren
ca. 8.000 v. Chr.
Ingekraste rotstekening van dieren en mensen.
Gevonden in Addaura, Monte Pelligrino (Sicilië, Italië).
Eerst gevonden anatomisch correcte mensfiguren.
Dansende jager
ca. 5800 v. Chr.
8.000 v. Chr 6.000 v. Chr
Overgang naar landbouw en veeteelt
Belangrijkste ontwikkelingen schilderkunst
• Geprepareerde ondergrond
• Begrensd beeldvlak
Muurschildering uit Catal Hüyük (Turkije). Voorstelling
van ‘hertenjacht’. Natuurgetrouw geschilderd in
silhouet met sprekende kleuren. Voor het eerst op
geprepareerde ondergrond en niet op rots zelf wat de
schijn van een beeldvlak krijgt.
Man en vrouw uit Cernavoda
ca. 4.000-3.500 v. Chr.
Twee beeldjes van slechts 11,5 cm groot, gevonden in
Cernavoda (Roemenië). De eerste denker in de kunstgeschiedenis
. Zeer expressief met spaarzame middelen
vormgegeven.

De vroege beschavingen
Mesopotamië
Overgang naar ‘beschaving’
Handel, bestuur, oorlog
Specialisatie en uitvindingen
Stedelijke gemeenschappen
Ontwikkeling schrift
Van natuurlijke naar monetaire economie
Sumerisch Akkadisch
Warka Vaas
ca. 3.500-3.000 v. Chr.
Vaas van 91,5 cm groot, gevonden in de Tempel van
Uruk (Irak). Vaas beeldt het nieuwjaarsfeest uit waarbij
de verschillende registers (stroken) de offering aan de
moedergodin Inanna en vruchtbaarheidssymbolen
verbeelden. De registers zijn de eerste voorbeelden van
het gebruik van een grondlijn.
Tell Asmar Beeldjes
ca. 3.000 v. Chr.
Groep beeldjes, gevonden in de tempel van Abu, de
god van de gewassen in Tell Asmar (Irak), niet ver van
de grote Sumerische steden. Vervaardigd uit gesneden
gips en minder van kwaliteit wat duidt op provinciaal
werk. Vele comventies waren aanwezig in de religieuze
kunst wat te zien is aan de strikt symetrische houdingen.
Overwinningsstèle van Naramsim
ca. 2.300-2.200 v. Chr.
Stèle ter verheerlijking van de overwinning van Naramsim
op een Iraanse grensstam. Kunstenaar gebruikt
geen stroken maar het hele tablet om te komen tot een
dramatische compositie. Stèle blijft uniek voor 1500
jaar in de kunst van het nabije oosten.
4.000 v. Chr 2.000 v. Chr

De vroege beschavingen
`Oude` Egypte
Predynastische tijd
Fragment van schildering uit Gebelein
ca. 3.500-3.200 v. Chr.
Schildering op linnen, gevonden in graftombe. Stelt
leven op de nijl voor. In vlak silhouette weergegeven,
zwevend in onbegrensde ruimte, zials paleolithische
rotsschilderingen. Onderwerp en locatie van de vondst
impliceert veel latere makelij.
Vroegdynastische periode
Palet van Narmer
ca. 3200 v. Chr.
Palet van Narmer, gevonden in Hiëraconpolis. Formele
kenmerken die Oud-Egyptische kunst de komende
3000 jaar zouden onderscheiden, onstaan hier. De
duidelijke grondlijn en specifieke houding van de
figuren is een conventie die niet meer verandert.
De tijdlijn loopt hier niet chronologisch omdat Egypte en Mesopotamië gedeeltelijk gelijk lopen in ontwikkeling.
Stèle van Djet
ca. 3.000 v. Chr.
3.500 v. Chr 3.000 v. Chr
Stèle van Djet, 55 cm groot, gevonden in Abydos.
Bestaat uit scherp gesneden Horus valk, de incarnatie
van een koning, een slang als naamteken en het
koniklijk paleis waar het woord “Farao” vanaf stamt.
Markeert het systematiseren van hierogliefen voor
incripties op koninklijke monumenten wat in 2.500 v.
Chr. tot een cursief schrift leidt.

De vroege beschavingen
Combinatie geometrische regelmaat en
scherpe natuurobservaties
Volledigheid boven schoonheid
Strenge regels en conventies
Gaat niet om originaliteit en vernieuwing
Nauwe relatie met dood en hiernamaals
Oude rijk Middenrijk
Sphinx en pyramide van Chafra
ca. 2.600 v. Chr.
Na de trapvorm en langwerpige grondvorm, kregen
pyramiden een vierkante plattegrond tot de grootste
van allemaal in Gizeh verscheen, de pyramide van
Chafra. De vorm schijnt overgenomen te zijn van het
cultusbeeld ‘benben’,, een steen met een pyramidevormige
of conische top, de voorloper van de obelisk.
Mycerinus en zijn vrouw
ca. 2.600 v. Chr.
Mycerinus en zijn vrouw is een losstaand beeld,
gevonden in Gizeh. De vervaardiging en plaatsing
van de beelden was gericht op uitsluitend prontale
beschouwing. Gestalten staan steevast met linkerbeen
iets naar voren of zitten stijf rechtop.
Detail buitensarcofaag van Djehoetinecht
ca. 1.870 v. Chr.
Na instorting van het centraal gezag van koningen
ontstonden feodale staatjes en ‘democratisaering van
het hiernamaals’. Plaatselijke bestuurders eigenden
zich het goddelijke recht toe. en er ontstonden nieuwe
vormen van verering. De belangrijkste stijlprincipes
bleven in het Middenrijk bestaan maar er onstond
een vrijere toepassing van kleur en gevoel, zowel in de
schilderskunst als beeldhouwkunst.
2.500 v. Chr 2.000 v. Chr

De vroege beschavingen
Nieuwe Egyptische rijk in het ‘Oude’ Egypte
Feestmaal uit graftombe Netamoen
ca. 1.400 v. Chr.
Geschilderd feestmaal, gevonden in Thebe. Feestmaaltijden
waren een geliefd thema onder de XVIIIe
dynastie en werden kevendig en vol overgave geschilderd.
De belangrijkste vernieuwingen in de kunst
van het Nieuwe Rijk zijn de grafschilderingen waar
de overledenen bezig zijn met dagelijks werk op een
onbevangener manier geschilderd.
1.500 v. Chr
Broer van Ramose en vrouw
ca. 1.370 v. Chr.
Deze kalkstenen reliëf in het graf can de vizier Ramose,
gevonden in Thebe, de hoofdstad van het nieuwe Rijk.
Dit is een enkele reliëf die is overgebleven. Meestal
werden er op broze steen die geegaliseerd was geschilderd.
De verfijnde gelaatstrekken zijn afgebeeld in een
zeldzame combinatie van tederheid en geblaseerde
elegantie.
Ostrakon van acrobate
ca. 1.180 v. Chr.
Een schets van een vrouwlijke acrobate op een scherf
van kalksteen van 16,8 cm groot. (De scherf werd
ostrakon genaamd, waarop men schetsen of aantekeningen
kon maken bij gebrek aan papyrus) laat zien
tot welk een graad van naturelisme men kwam na een
periode waarin kunstenaars vrij waren om af te wijken
van de regels en formules omdat de levenden de schilderijen
ook magen zien.

De vroege beschavingen
Nieuw realisme
Individuele trekken
Fysieke gebreken
Onbevangen
Meer beweging
Achnaton en Nefertete
ca. 1.345 v. Chr.
Met de komst van Achnaton begint het nieuwe rijk.
Hij nam niet alleen de harem van zijn vader over, maar
trouwde ook met de legendarische schoonheid Nefertiti,
die hij tot zijn belangrijkste echtgenote maakte.
Samen kregen ze zes dochters.
In de kunst van de Amarna-periode wordt het koninklijke
gezin van Achnaton en Nefertiti vaak afgebeeld
als bemiddelaars tussen het goddelijke en de mensheid,
als vervanging van de oude goden. Gemaakt als verzonken
reliëf die van dichtbij details toont en van veraf
vorm krijgt door de onstane sclagschaduwen.
Nefertete
ca. 1.360 v. Chr.
Kalkstenen portret van Nefertete, gevonden in de
werkplaats van Achnaton’s voornaamste beeldhouwer
te Amarna, Thoetmozes, behoort tot de beroemdste
werken van de Egyptische kunst. Van een ideale
schoonheid en tevens merkwaardig naturelistisch.
De elegante, wereldse pose, haar hoofd koninklijk
geheven, met enigszins toegeknepen ogen, haar huid
zorgvuldig behandeld met gekleurde cosmetica zodat
hij sacht en soepel is. Waarschijnlijk is dit magistrale
portret slechts een model voor een niet voltooid
kunstwerk dat waarschijnlijk minder naturelistisch is
geweest.
Rugleuning troon uit graf Toetanchamon
ca. 1.355-1.342 v. Chr.
Houtsnijwekl met goud, ingelegd met Egyptische
‘faience’, glaspasta, halfedelstenen en zilver. De schilderkunstige
Amarna-stijl blijkt goed uit een houten
paneel, in diep reliëf gescneden en met het oorspronkelijke
verguldsel en de originele heldere kleuren.
Afgebeeld is Toetanchamon, Achnatons schoonzoon
en opvolger, gezeten op zijn troon en gezalfd door
zijn vrouw onder het zonnesymbool. Beiden poseren
zonder het strenge formalisme dat vroeger verplicht
was.
1.000 v. Chr

De vroege beschavingen
Egeïsch gebied
Beschermde omgeving
Natuur belangrijk
Hoog niveau smeedkunst
Gestyleerd en verfijnd
Cycladische kunst Minoïsche beschaving (Kreta)
Mycene en het vasteland
Figuur uit Amargos
ca. 3.000 v. Chr.
De Cycladische kunst, die gekenmerkt wordt door
het moderne uiterlijk, kwam al in de eerste generaties
op de Cycladen voor. Het ging hierbij vooral om
de zogenaamde votiefidolen: marmeren, wigvormige
beeldjes van staande, naakte vrouwenfiguren met hun
armen over de borsten gekruist. Het meest typische
kenmerk van deze beeldjes waren hun ovale gezichten
en, afgezien van een grote neus, het ontbreken van
een gelaat. Deze beeldjes werden gebruikt als afgodsbeelden
in de Moedergodincultus, en werden bijvoorbeeld
in de graftombes gelegd.
Voorjaarsfresco uit Akrotiri
ca. 1.550 v. Chr.
De oorsprong van de minoïsche beschaving - zo
genoemd naar de mythische koning Minos van Kreta
- is in het duister gehuld. Recente opgracingen hebben
een zeer geavanceerde neolithische cultuur aan het
licht gebracht. Het agrarisch rijke Kreta lijkt vrij te zijn
geweest van invloeden van buitenaf. De minoïsche
kunst kenmerkte zich door het veelvuldig gebruik van
bloeiende bloemen. Deze voorjaarsfresco is de vroegste
pure landschapsschildering.
Masker uit Mycene
ca. 1.500 v. Chr.
3.000 v. Chr 1.200 v. Chr
De Myceense kunst is ten dele gebaseerd op de Minoïsche
kunst, maar is ook duidelijk beïnvloed door
het oorlogszuchtige karakter van de Myceners die met
het smeden van metalen snel aan macht wonnen.
De Myceense goudsmeedkunst stond op een ongewoon
hoog niveau en is zeer verfijnd. Het wordt gekenmerkt
door zeer gestileerde figuren, zoals te zien is bij
het wereldberoemde “Dodenmasker van Agamemnon”.
De tijdlijn loopt hier niet chronologisch omdat het Egeïsch gebied zich gelijktijdig ontwikkelde met het oude Egypte en de opmaat is naar de Griekse kunst.

Griekse kunst
Geometrische periode Archaïsche periode
Afbeeldingen worden patronen Dorische orde
Egyptische kennis en voorbeeld
Eigen observatie en interpretatie van anatomie
Ontdekking verkorting
Meerdere gezichtspunten
Sphinx en pyramide van Chafra
ca. 800 v. Chr.
Polymedes van Argos
ca. 615-590 v. Chr.
800 v. Chr 740 v. Chr
Beelden van Cleobis en Buton. Deze Arschïsche
beelden staan voor twee broers van Argos die Dioskouroi
genoemd worden en beschermgoden zijn van
de zeevaart, daklozen en paardenhoeders. Ze zijn het
werk van Polymedes. De beelden laten Egyptische invloeden
in de beeldhouwkunst zien, zowel het bewerken
van hard steen als het voortekenen van de steen namen
de Grieken over maar ook de beperking van twee gezichtspunten
(frontaal en van achteren). Daarentegen
keken de Grieken meer naar anatomie.
Kouros uit Tenea / Kore van Chios
ca. 570 v. Chr. / ca. 520 v. Chr.
Het overgrote deel van de vrijstaande archaïsche
beelden stelt jeugdige mannelijke naakten voor, de
“kouroi” oftewel jongelingen. In hoogte variërend
van 1.5 tot 3.35 m hoog. Typische kenmerken zijn:
stijve, frontale houding, Archaïsche glimlach, naakt en
zonder portret. De Kouros werd vaak vergezeld door
de Kore (aangeklede vrouwelijke equivalent) en deden
dienst als in votiefgraven van heiligdommen. De hier
getoonde kore uit Chios is 56,6 cm groot.

Griekse kunst
Mannelijk naakt Verschillende bouworden
Goddelijkheid
Bevrijd van aardse
Atleten
Idealisering van mens-zijn
Verband het ‘Goede’ en het ‘Schone’
Alleen man is helemaal mens
Kritios-knaap
ca. 480 v. Chr.
De Grieken hebben nooit onderscheid gemaakt tussen
de fysieke trekken van mensen en goden en de beelden
zijn niet bezield met een geest. Dit idealisme i.c.m.
naturalisme zorgde voor de grote en invloedrijke invloed
op de westerse kunst. De Kritios-knaap van 85 cm
hoog laat zien dat de stijfheid van de Kouros verdween
en is een typisch voorbeeld van het jeugdelijk mannelijk
naakt in de herkenbare ontspannen houding in
één geheel van organische vormen.
Dorisch - Ionisch - Corintisch
De Dorische orde is de oudste van de drie bouworden,
ontstaan in de zesde eeuw v. Chr. op de Peloponnesos.
In Turkije ontstond door de aanraking met andere
culturen, zoals de Egyptische, de Ionische orde. De
Ionische zuil wordt bekroond door een gekruld voluutkapiteel
en heeft - in tegenstelling tot de Dorische - wel
een basement. De Korintische orde is pas in de vijfde
eeuw v. Chr. ontstaan en is eigenlijk meer door de
Romeinen dan door de Grieken toegepast. Deze orde
lijkt veel op de Ionische, maar heeft een kelkvormig
kapiteel met de bladervorm van een acanthusplant.
Bron: www.museumkennis.nl
Klassieke periode
Ionische orde
Optische en perspectivistische volmaaktheid
Balans idealisme en naturelisme
Architectuur
Het Parthenon (Acropolis)
ca. 447-438 v. Chr.
Het Parthenon is het belangrijkste gebouw op de
Acropolis en symboliseert hét klassieke moment in de
Griekse geschiedenis. De klassieke periode begint met
de perzische invallen in het eerste kwart van de vijfde
eeuw tot 338 v. Chr. Het Parthenon is zo ontworpen
dat alle onderdelen volmaakt in schaal en afmetingen
op elkaar zijn aangepast. Het abstracte denken en
fysiek aanvoelen van proportie en massa is kenmerkend
voor de Grieken.
480 v. Chr

Beeldhouwkunst
Vrijheid iedere houding (Phidias)
Richting het ‘ideaal’ (Polyclitus)
Weerspiegeling innerlijk leven (Praxiteles)
Wagenmenner van Delphi
ca. 478 of 474 v. Chr.
De wagenmenner is een levensgroot beeld dat gegoten
is om een overwinning tijdens de spelen van 478 of
474 v. Chr. vast te leggen. Het is een voorbeeld van de
“vroeg-klassieke stijl”. Hij is de volmaakte belichaming
van het Griekse ideaal van fysieke schoonheid in haar
eevoudigste en strengste worm.
Doryphorus van Polyclitus
ca. 452-417 v. Chr.
De Doryphorus van Polyclitus, een beeldhouwer die
werkzaam was tussen 452 en 417 v. Chr., is beroemd
vanwege de houding (contraposto) en verhoudingen
van het lichaam die door de Romeinen betiteld werd
als “canon”. De beeldhouwer hield rekening met een
veelheid aan gezichtpunten en stelde dat volmaaktheid
voortkomt uit de berekening van vele getallen.
Aphrodite van Cnidus
ca. 400 v. Chr.
Dit beeld van Aphrodite, oorspronkelijk gemaakt
door de beeldhouwer Praxiteles. Hij schiep hiermee
het klassieke westerlijke vrouwelijke schoonheidsideaal,
een voorstelling die keer op keer in de kunst van
Europa zou verschijnen en die enkele fundamentele
verschillen tussen de Europese en andere culturen
illustreert.
324 v. Chr

Griekse kunst
Hellinistische periode
Korinthische orde
Virtuositeit in anatomie en beweging
Mannelijke en vrouwelijke verheerlijkt
Ingewikkelde composities/beeldengroepen
Uitdrukking van gevoelens en hartstocht
Realisme in plaats van idealisme
Alexander Sarcofaag
ca. 310 v. Chr.
Deze sarcofaag van Alexander de Grote is een graf dat
we niet kennen als typisch Grieks. Alexander veroverde
grote stukken om en rond het Middelandse zeegebied
en ook Azië. Op de sarcofaag staat de strijd met de
Perzen. De reliëfs, die natureller zijn en realistischer
zijn, het voorkomen van zijn portret en het samenkomen
van oosterse en westerse culturen markeren een
nieuwe tijd, de Hellenistsche periode.
Leeuwenjacht, kiezelmozaïek
ca. 300 v. Chr.
De Hellenistische periode kenmerkt zich door de totale
beheersing van het naturelisme waarin problemen het
weergeven van verdraaiing en diepte zijn opgelost.
Er heerste een voorliefde voor virtuoos vertoon van
vakmanschap.
Nike van Samothrace
ca. 190 v. Chr.
De Nike is één van de grootste meesterwerken van de
Hellenistiche kunst. Het kleine en verfijnde werd gecombineerd
met een neiging tot het grote en grootste.
Beide uitersten werden typerend voor de kunst van het
hellenisme en contrasteerden sterk met de doelstellingen
uit de vijfde eeuw waarin het “gulden midden”
het ideaal was. Het beeld is een allegorie, voor het
eerst gezien in de europese kunst. De goden waren hun
geloofwaardigheid verloren en in de kunst werden ze
meer en meer personificaties van liefde, dood, wijsheid,
moed, en zelfs abstracties van gelegenheid, geluk
en strijd. De goden werden vergoddelijkte begrippen
en kregen zo een andere betekenis of allegorie.
323 v. Chr 27 v. Chr

Romeinse schilderkunst
‘Lage’ kunst
Vooral versiering van muren
Verval van schilderkunst
Mozaiekkunst Schilderkunst
Portretkunst
Slag bij Issus
ca. 1e eeuw v. Chr.
Deze mozaïek van de Slag bij Issus is 272 x 513 cm
groot en is op dit moment te bewonderen in het Museo
Archeologico Nazionale te Napels. De uitwerking van
dramatiek door de rij geheven speren en het gebruik
van licht die schitteringen laat zien in zwaarden en
wapentuig is niet eerder vertoond. De mozaïek is
met zo’n grote bekwaamheid uitgevoerd dat het de
indruk van penseelstreken geeft. De techniek hiervoor
ontstond in de derde eeuw, waarbij er zeer kleine
“tesserae” of kubusjes, nauwkeurig op kleur gesorteerd,
werden gebruikt.
Kamer van Ixion
ca. 1e eeuw n. Chr.
Pompeji werd in 79 n. Chr. bedolven onder een
dikke laag lava en in de 18e eeuw herontdekt. Veel
van de Romeinse schilderkunst kennen we vanwege
dit proviciestadje. Schilderkunst werd toegepast als
versiering van de huizen waarbij vooral de nadruk lag
op illusionisme van de architrale omlijsting waarin het
gevat is. Ruimtelijke, niet-vlakke decoratieve schilderingen
verschenen in deze eerste eeuw n. Chr. Vaak
werden er figuratieve voorstellingen in opgenomen,
alsof er paneelschilderijen hingen en later werder er
zelfs schijnvensters geschilderd. Verschillende stijlen
waren zichtbaar in Pompeji die werden aangeduid met
I t/m IV. Kijk ook op http://www.accla.org/actaaccla/
ramage.html
De bakker en zijn vrouw
ca. 1e eeuw n. Chr.
Deze muurschildering van 48,9 x 41 cm laat zien dat er
een krachtige volkskunst bestond naast de hoogdravende
kunst uit de huizen der rijken.
Ieder genre werd in deze tijd beoefend, historieschildering,
figuurschildering, portretkunst, landschap en
stilleven. Er was een stelsel van perspectief ontworpen
en nieuwe schilderstijlen kwamen tot ontwikkeling.
Vooral de portretkunst stond hoog in aanzien bij de
Romeinen, vooral in beeldhouwwerk. De schilderkunst
stond echter niet hoog in aanschouw, vooral lietratuur
en architectuur werden door de Romeinen hoog
gewaardeerd.
1e eeuw v. Chr 1e eeuw n. Chr

Romeinse architectuur
Architectuur hoogste kunstvorm
Ingenieus
Bouwregels vastgelegd
Tempels en openbare werken Rondboog & uitvinding beton
Maison Carrée, Nimes (F)
ca. 1e eeuw v. Chr.
De artistieke geaardheid van de Romeinen kwam
het volledigst tot uitdrukking in de architectuur. De
Etrusken brachten wijzigingen aan in de Dorische
tempel door hem op een terras te plaatsen en de
treden aan drie van de vier kanten weg te laten en de
cella naar achter te plaatsen. Het Maison Carrée is het
mooiste nog bestaande voorbeeld wat typisch Romeins
is doordat de zuilen aan de zijkant niet vrijstaand
zijn of dragend maar puur decoratief in de muur zijn
opgenomen.
Colloseum, Rome
ca. 70-82
De Romeinen muntten uit in het ontwerpen van steden
en in nieuwe gesystematiseerde constructiemethoden
zoals de rondboog en het gebruik van beton, die
grootschalige programma’s mogelijk maakten voor
utilitaire en civiele bouwwerken. De zijkant van het
Flavische amphitheater, sinds de achtste eeuw bekend
als het Colloseum bestaat helemaal uit arcades en bogen,
met horizontale en verticale herhalingen. De bouworden
zijn (puur esthetisch) van beneden naar boven
in de volgorde die door de Romeinen voor gebouwen
van meer dan één verdieping hadden vastgesteld:
Dorisch, Ionisch en Corinthisch.
Pantheon, Rome
ca. 118-128
Het Pantheon werd onder Hadrianus (117-138)
gebouwd op de plaats van een vroegere tempel die
was gebouwd door Marcus Agrippa, één van de meest
bekende bouwmeesters van de Romeinen. Het gebouw
bestaat uit twee gedeelten, een traditionele rechthoekige
porticus met een timpaan dat op massieve
granieten zuilen rust, en een enorme rondbouw met
een koepel. De afmetingen daarvan werden mogelijk
gemaakt door langzaam drogend beton. Vanuit een
wereld van harde, begrensde, hoekige vormen betreedt
men een omgeving van sferische oneindigheid, mede
door de ‘oculus’, het ronde gat in de koepel waar het
licht tijdens de dag verschillende belichting geeft.
1e eeuw v. Chr 100

Romeinse beeldhouwkunst
Veelal kopieën van Griekse beelden
Prestige-objecten van machthebbers
Verspreid over hele rijk
Portretbuste belangrijkst
Indringend karakter
Laocoön en zijn twee zoons
ca. 1e eeuw n. Chr.
Het beeld de Laocoön en zijn zoons is 244 cm hoog en
is een verbeelding van een scene uit Virgillius’ patriotisch
epos de Aeneis. Hier wordt verhaald hoe de Trojaanse
priester Laocoön zijn landgenoten waarschuwde
het houten paard van de Grieken niet de stad binnen te
halen. Toen hij een stier aan Poseidon offerde, kwamen
er twee slangen uit de zee die zijn soons doodden.
Het beeld is gemaakt door drie beeldhouwers uit Rhodos
die op de Hellenistische kunst teruggrepen. Veel
beeldhouwwerk uit de Romeinse tijd zijn kopieën van
eerdere beelden, gemaakt door voornamelijk Grieken.
Ze werden door de Romeinen gebruikt als meubilair
om hun tuinen en huizen aan te kleden.
Ruiterstandbeeld Marcus Aurelius
161-180
Het ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius is meer
dan levensgroot en het enige overgeblevene van 20
beelden van Keizers. Sinds de filhellinistisch Hadrianus
werden haardrachten weer als belangrijk beschouwd.
De naturelistische benadering van het paard, met zijn
uitpuilende ogen en de losse huidplooien in de hals,
is zodanig dat men zich nauwelijks bewust is van de
opzettelijke wanverhouding van beide. Een indruk van
rustig gezag en grootmoedigheid wordt onweerstaanbaar
op ons overgebracht - een indruk die aanvankelijk
nog dwingerder was toen de verloren geagane gestalte
van een gevangen barbarenaanvoerder onder de opgeheven
hoef lag.
Portretbuste van Caracalla
ca. 215 n. Chr.
De portretbuste van Caracalla is 50,8 cm hoog en
representeerd de importantie van portretkunst voor de
Romeinse bovenlaag, de patriciërs, waarbij familiegevoel
zeer sterk aanwezig was. De portretbuste is
de belangrijkste Romeinse bijdrage tot sculpturale
vormgeving en liet vaak een zeer waarheidsgetrouw
beeld zien die veel indringender gekarakteriseerd is
als de hellinistische. De portretbuste besloeg kop, hals
en en het bovenste stuk van de tors en werd door de
Romeinen ingevoerd als een mogelijke uitloper van
hun gewoonte om wasmaskers van hun grootouders te
maken. Een traditie die tot de vroegste tijden van de
republiek terugging.
300

De Middeleeuwen in Europa
Christelijke kunst Reguliere kunst
H. Mattheus, Bibliotheque municipale, Epernay
ca. 830
Deze afbeelding uit een evangeliehandschrift, is
overgebleven uit één van de vele heilige geschriften die
door monniken gedurende de vroege middeleeuwen
gekopieerd werden en versierden met afbeeldingen
als deze. Ze waren voornamelijk bedoeld om zo goed
mogelijk de goddelijke boodschap over te brengen en
werden ondanks verschillen in uitvoering, pictoraal
altijd hetzelfde afgebeeld.
Deze ‘traditie’, van het het Latijnse werkwoord tradere
dat ‘doorgeven’ of ‘overhandigen’ betekent, laat zien dat
van generatie op generatie de schriftelijke en mondelinge
leer van de apostelen (die zij zelf van Jezus hadden
ontvangen) werden doorgegeven.
500
Gero kruis, Dom van Keulen
ca. 969-976
Het Gero kruis van 187 cm hoogte is te bewonderen
in de Dom van Keulen. De vernederde en lijdende god
in menselijke gedaante is een specifieke christelijke
opvatting die pas in de middeleeuwen een centrale
plaats in ging nemen. Daarvoor werd vaak maar weinig
afgeweken van de Griekse schoonheidsidealen en was
de kruisiging vooral van sacramentale betekenis. De
emotie die in het beeld is ingebracht door het levendig
uitbeelden van het lijdensverhaal zodat de toeschouwers
het gevoel hadden eraan deel te hebben was
gedurende de middeleeuwen een van de voornaamste
oogmerken van West-Europese kunstenaars.
De vloot onder zeil
ca. 1073-1083
Dit detail van deze Tapisserie van Bayeux uit het gelijknamige
museum is 50,8 cm hoog en is een deel van een
73 meter lang borduurwerk van wol op linnen.
Poëzie was in opkomst geraakt en in klassieke taal tot
uiting gebracht door geestelijken, maar ook liefdeszangen
en epische geichten over de heldendaden van
ridders bij het borduurwerk kwamen voor. Dit laatste
genre heeft een visuele tegenhanger in het getoonde
beeld. Hoewel veel conventioneel is behandeld, is er
gestreefd naar naturalistische effecten, figuren in eenzelfde
groep hebben dezelfde grootte wat niet van rang
afhangt en schepen uit de achtergrond zijn kleiner dan
die op de voorgrond.

Romaans
Solide, massief en waardig
Tongewelven (naar Romeins voorbeeld)
Symbool voor Strijdende Kerk
Romaanse architectuur in Italië Romaanse architectuur in Noord Europa Romaanse architectuur vernieuwingen
Baptisterium, dom en campanile, Pisa (I)
ca. 1063-1272
In Pisa werd de dom volgens traditionele plattegronden
gebouwen maar de uitwendige decoratie werd
geleidelijk anders van karakter. Buscheto, de architect,
is verandwoordelijk voor het opmerkelijke decoratieschema
van de ondiepe slanke arcatuur, met afwisselend
vensters en ruitvormige vlakken van verschillende
marmersoorten in de bogen. Het bekleden van de
muren met marmer was een idee uit het oude Rome,
net als de zuilen die niet langer tegen de muur maar als
ondersteuning van open gallerijen of loggia’s. We noemen
dit “Romaans” wat in de negentiende eeuw werd
gekozen om deze middeleeuwse bouwkunst van etiket
te voorzien.
St. Sernin, Toulouse (F)
ca. 1080-1120
De St. Sernin is een basiliek en pelgrimskerk die
gebouwd is volgens de nieuwe normen die door de
cluniacenzers waren ingevoerd om plaats te bieden
aan een groeiend aantal gelovigen van de expanderende
kerk. De basiliek is gebouwd in de traditie van
de Romaanse stijl: solide, massief en waardig en staat
symbool voor de strijdende kerk. Het gebruik van
steen, ook voor de daken deed de oude constructie van
het Romeinse tongewelf herleven en had een plechtiger
en verhevener effect. Toch voldeden tongewelven
voldeden niet lang omdat de zware, compacte muren
die nodig waren om het gewicht en de buitenwaardtse
druk op te vangen kostbaar en bewerkelijk waren.
Kathedraal van Durham
1093-ca. 1130
De Kathedraal van Druham is de eerste waarin
kruisribgewelven zijn gebruikt voor het overspannen
van het brede schip. De invoering van van kruisribgewelven
bracht de speurtocht van de middeleeuwse
architect naar hoge, goed verlichte, vuurbestendige en
esthetisch tot een eenheid gebrachte interieurs dicht tot
een oplossing. Kruisgewelven verdeelde het gewicht en
boden ruimte voor vensters in de lichtbeuken boven de
galerijen maar vereisten grote houte constructies voor
de bouw en kruisribgewelven hadden dit nadeel niet
omdat eerst de ribben gebouwd werden waarna deze
met lichtere steen werden ingevuld.
1000 1100

De Middeleeuwen in Europa
Romaanse kunst
Middenportaal Madeleine, Vézelay (F)
ca. 1120-1132
De portaal van de klooster- en pelgrimskerk van
Vézelay waar, in de 11e eeuw, de relieken van Maria
Magdalena werden overgebracht, gaf de kerk een onweerstaanbare
aantrekkingskracht op talloze pelgrims
die tot op de dag van vandaag de plek bezoeken. Het
fantastische beeldhouwwerk en bijzondere lichtval
maken deze kerk tot één van de toeristische topattracties
van Frankrijk.
Het portaal laat zien dat het Oude Testament, het
Nieuwe testament en actuele onderwerpen veel
voorkomen in de middeleeuwse kunst en in het gedachtenleven
van die tijd.
Gotiek
Licht en hoog
Kruis-, spits- & luchtbogen, slanke pijlers
Symbool voor triomferende kerk – verbinding
met hogere – Nieuwe Jeruzalem
Vroeg Gotische architectuur Hoog gotiek
St. Denis, Parijs
ca. 1140-1144
De kooromgang van de abdijkerk van St. Denis, nu een
noordelijke voorstand van Parijs, is van uniek belang in
de geschiedenis van de Europese architectuur. Het gaat
om het bewaard gebleven deel van het ‘chevet’, de koorsluiting,
het eerste belangrijke bouwwerk in de gotische
stijl. Spitsbogen en kruisribgewelven, kenmerk van de
gotische stijl, waren nog niet zo consequent toegepast
om de Romaanse bouwvorm met de zware dragende
lastmuren te transformeren in gotische architectuur
met slanke pijlers. Aan het figuratieve glas-in-lood
werd de komende vier eeuwen veel belang gehecht
door hun dubbele symboliek van geestelijke en fysieke
verlichting.
1200
Saint Chapelle, Parijs
ca. 1243-1248
De Saint Chapelle in Parijs kenmerkt zich doordat
het interieur uit één enkele grote ruimte bestaat met
muren die, afgezien van de onderrand, uitsluitend uit
glas-in-lood bestaan. Het steenwerk dat het ene glaspaneel
van de andere scheidt, is gereduceerd tot een
dunne tracering of maaswerk wat een gotische vinding
was. De hoge gewelven moesten van buitenaf gesteund
worden en dit voerde tot een andere gotische vinding,
de luchtboog. Een luchtboog is een stijgende boog, die
tussen een steunbeer en het bouwwerk is aangebracht.
Deze boog heeft dezelfde functie als een schoor: het
overbrengen van horizontale krachten (spatkracht),
van het bouwwerk naar de verticaal staande steunbeer.

Meer individualiteit en levendigheid
Doel: verhaal met overtuiging en ontroering
Statig en sierlijk (S-vorm)
Gotische kunst Italiaanse gotiek Internationale gotiek
Psalter van Lodewijk de Heilige
ca. 1253-1270
Een Psalter is een boek met psalmen Davids en werd in
de middeleeuwen versierd met voorstellingen als deze
van “De gastvriendschap van Abraham in het bos van
Mamre”. Dit perkament van 12x14,5 cm is uitgevoerd
met krachtige contourlijnen en brede kleurvlakken
zoals bij glas-in-lood ramen. Het verlangen naar
menselijke verhoudingen die teruggrijpt naar het
klassieke verleden, meer individualiteit en levendigheid
kenmerkt de gotische kunst die de allgorie minder
belangrijk maakte en juist de menselijke dramatiek van
het verhaal met overtuiging en ontroering bracht. In
zichzelf gekeerde uitdrukkingen, statigheid en sierlijkheid
werden hiervoor aangewend.
Bewening van Christus
ca. 1305
Dit fresco van Giotto is 231x202 cm en onderdeel
van de muurdecoratie van de Scrovegni-kapel in
Padua. Hoewel Giotte iconografische motieven en het
“breedhoek”-perspectief van oudere kunst overnam,
liet hij alle niet ter zake doende details weg zodat
iedere scene een in zichzelf besloten en eenvoudig
geheel werd. De kracht van Giotto was dat hij zonder
verwrongen gelaatsuitdrukkingen of uitdrukkelijke
gebaren betekenis gaf aan zijn werk. In de Bewening,
omvat Maria haar dode zoon en kijkt baar zijn gesloten
ogen, waardoor een beeld ontstaat van wanhoop om
dit verlies, die des te schrijnender is door de strenge
manier waarop het geheel is weergegeven.
Très riches heures du duc de Berry
ca. 1413-1416
De Très riches heures, gemaakt door de Gebroeders
Van Limburg, opent met twaalf kalenderbladen. Deze
van september is een manuscript-illuminatie op perkament
van 21,6x14 cm.
De internationale gotiek is een stijl die niet aan een
vereende stroming van smaak en streven voldoet maar
is meer een voortvloeisel van het wedijverende particulier
mecenaat die kunstenaars op verschillende plaatsen
aanzette om uit hun plaatselijke tradities, stijlen te
ontwikkelen die buitengewoon individueel waren.
De uitgewerkte rijkdom van patronen op het oppervlak,
de levendigheid, het alledaagse, het meer
gedetailleerde naturelisme en de gotische verfijndheid
kenmerken de internationale gotiek.
1300 1400

De vijftiende eeuw in Italië
Vroege Renaissance
Letterlijk: wedergeboorte
Bloeiperiode na ‘middentijd’
Belangstelling Klassieke Oudheid
Overgang nieuwe tijd
Noord en West Italië
Architectuur Schilderkunst Beeldhouwkunst
Koepel kathedraal Florence, Brunelleschi
ca. 1420-1436
Florence was een welvarende stadsstaat in de tijd van
Filippo Brunelleschi. Hij ontwierp de koepel van de
kathedraal in Florence en bedacht een techniek waarmee
hij een gewelf van nooit eerder vertoonde omvang
kon bouwen zonder het gebruikelijke stijgerwerk en de
bijbehorende formelen. (houtwerk of andere constructie
waarop een boog of gewelf gebouwd wordt)
Brunelleschi die hiervoor een zelfdragende constructie
ontwikkelde. In zijn architectuur grijpt hij terug naar
zijn afkomst met de Romeinse zuil, de rondboog en
het rechthoekige venster. Hij is de grondlegger van het
liniair perspectief waarmee hij op wetenschappelijk
meetbare wijze diepte aan kon brengen.
1400
Heilige Drie-eenheid, Massacio
ca. 1425
Deze fresco van 667 x 317 cm is gemaakt door Massacio
(1401-1428). Massacio was een kunstenaar in de
tijd van Brunelleschi en hij nam zijn perspectivistisch
systeem over. Het eigen maken van het perspectief
werd gezien als een blijk van “artistieke” vooruitgang,
kunstenaars werden beïnvloed door deze idee en gingen
met elkaar wedijveren.
Zijn grootste prestatie was echter dat hij de menselijke
figuur weer bezielde en een illusie van tastbaarheid
schiep met ‘chiaroscuro’ (gebruik van tegenstellingen
tussen licht en schaduw). Zijn prachtige schilderingen
bedekken een gedeelte van de muren van de Brancaccikapel
in de S. Maria del Carmine te Florence.
Geschiedenis van Jacob en Ezau, Ghiberti
ca. 1424-1452
Dit detail van het linker middenpaneel van de Porta del
Paradiso uit het Baptisterium van Florence is gemaakt
in brons door Lorenzo Ghiberti (1378-1455). Het laat
zijn drang zien om zijn meesterschap te tonen door het
subtiele modelé en verfijnde afwerking van elk detail,
de weergave van het menselijk figuur en perspectief.
In zijn Commentarii (ca.1450-1455) nam Ghiberti
zowel een geschiedenis op van de klassieke kunst,
afgeleid van Vitruvius en Plinius, als een overzicht van
de kunst in Toscane vanaf Giotto tot ongeveer 1450.
De idee van de ‘renaissance’ wordt nergens duidelijker
dan in zijn parallel-beschrijving van de geboorte en
wedergeboorte van schilderkunst en bouwkunst.

St. Joris, Donnatello
ca. 1415-1417
Donatello (Donatoi Bardi, ca. 1386-1466) is een
beeldhouwer die zich het meest van allen liet inspireren
door de oudheid. Hij begon bij Ghiberti maar
ontwikkelde zich binnen korte tijd tot onafhankelijk
kunstenaar die nagenoeg iedere vorm van beeldhouwkunst
nieuw leven inblies. Hij vervolmaakte beelden
zoals het ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius die hij
als voorbeeld gebruikte voor een standbeeld van Gattabelata
en paste perspectief toe in in zijn reliëfs.
In zijn drang om te beeldhouwen, wat moeilijk zonder
opdracht ging, ontwierp hij een nis voor de St. Joris die
zo ondiep is, dat de gestalte los van het gebouw komt
en hij zo een vrijstaande figuur kon beeldhouwen.
Wetenschap
Da Architectura, Vitruvius
ca. 85-20 v. Chr.
Marcus Vitruvius Poll(i)o (± 85 - 20 v.Chr.) is de auteur
van een standaardwerk over de bouwkunst: Da Architectura.
Eén van zijn belangrijkste stellingen is dat de
dimensies van een gebouw de verhoudingen van het
menselijk lichaam dienen te weerspiegelen. Leonardo
da Vinci’s beroemde tekening ‘Vitruviusman’ van het
menselijk lichaam, passend in een cirkel en een vierkant,
is hierop gebaseerd. Het functionalisme stelt dat
de schoonheid van een gebouw is terug te vinden in de
mate van harmonie tussen functionaliteit (utilitas), de
degelijkheid (firmitas) en de schoonheid (venustas).
Verder beschreef Vitruvius de drie zuilenorden, waarbij
de zuil de maat voert voor een gebouw.
Architectuur
Kerk van San Andrea, Mantua (I), Alberti
ca. 1460
Onder Leon Baptista Aberti (1404-1472) komt de
vroege renaissance architectuur tot volwassenheid.
Alberti had zich het klassiek architectonische zo eigen
gemaakt door deze te bestuderen dat hij is staat was
dit op originele en fantasierijke manier toe te passen.
Hij ontwierp met meetkundige logica en voegde hier
klassieke detaillering aan toe. Dit uitte zich in losse
elementen zoals zuilen en ornamenten die op een
andere manier gebruikt werden, het toepassen van
een ontwerpsysteem van proportie en verhouding en
het maken van een vertaalslag in plaats van het simpel
kopiëren. Dit alles om te komen tot een perfecte harmonie
van massa, vorm, sfeer en ruimte.
1450

Renaissance
Bestudering antieke cultuur
Secularisatie
Zelfbewustzijn + individualisme
Realisme en harmonie
Nieuwe houding t.o.v. kunst en kunstenaar
Kerkelijke Schilderkunst Wereldlijke Schilderkunst
Annunciatie, Fra Angelico
ca. 1440-1445
De vijftiende eeuw was een tijd van hervormingsbewegingen
in de kerk, de kerk werd strenger en meer
puriteins. Aan de behoefte aan religieuze schilderkunst
van bijzondere zuiverheid beantwoordde Fra Angelico.
In de Annunciatie zijn alle technische ontwikkelingen
die het mogelijk maakten de tastbare wereld op logische
en overtuigende wijze voor te stellen zijn toegepast
met een strikt spiritueel doel.
Tijdgenoten van Fra Angelico waren Paolo Uccello die
zich meer bekommerde om visuele werkelijkheid dan
spirituele betekenis en Piero della Francesca die zeer
geïnteresseerd was in de wiskunde waarin hij een goddelijke
orde wilde ontdekken.
1450
Primavera, Sandro Botticelli, Florence
ca. 1478
Eén van de vroegste mythologische schilderijen uit de
renaissance is La Primavera (De Lente) door Sandro
Botticelli (Alessandro Filipepi, ca. 1445-1540). Het is
203 x 315 cm hoog, een formaat dat voorheen allen behouden
was aan godsdienstige kunst en is verwand aan
tapisserieën die het kostbaarst waren in die tijd. Dit
verklaart ook de vlakke compositie en het verwandschap
aan de gotiek alhoewel de figuren onmiskenbaar
uit de klassieke mythologie kwamen.
Botticelli’s verfijnde en bijna gewichtloze gestalten
verschillen sterk van Massacio en Uccello.
St. Sebastiaan, Andrea Mantegna, Venetië
ca. 1460
In een klein schilderij van St. Sebastiaan door Andrea
Mantegna (ca. 1431-1506), groot 68x30 cm., komen
vele van de kenmerken van de Italiaanse kunst zoals
die zich de afgelopen veertig jaar had ontwikkeld
nadrukkelijk naar voren: ruimtelijke overzichterlijkheid
dankzij de perspectief, een naturelistische
landschapachtergrond, klassieke architectonische en
decoratieve motieven en een geïdealiseerd menselijk
figuur, harmonieus geproportioneerd en nagenoeg
naakt.
Plaatsgenoot van Mantegna was Giovanni Bellini (ca.
1427-1516) en wordt gezien als grootmeester van de
Venitiaanse school en als grootste schilder uit Venetië.
1500

De vijftiende eeuw in Noord Europa
Laatgotiek
Schilderkunst Architectuur
Lam Gods, Hubert en Jan van Eyck
voltooid ca. 1432
Het bekendste werk van de gebroeders van Eyck is
zonder twijfel dit altaarstuk dat zich in de St.-Baafskathedraal
te Gent bevindt. Het werk uit 1432 was een
van de eerste geschilderde altaarstukken in Noord- en
West-Europa; tot dan toe waren dat vooral houtsnedes.
De blote Adam en Eva zijn voorzover bekend de eerste
‘naakten’ in de Vlaamse schilderkunst.
Aan Jan van Eyck (ca. 1390-1441) wordt de ‘uitvinding’
van de olieverfschilderkunst toebedicht, zijn vaardigheid
hierin is buitengewoon. Olieverf dateerde al uit
de 10e eeuw maar werd tot Jan van Eyck niet toegepast
zoals hij dat deed. Zijn werk is zeer naturelistisch en
minitieus gedetaillerd en bevat erg veel godsdienstige
iconografische dubbelzinnigheden.
1400
Vrouwenportret, Rogier van der Weyden
ca. 1455
Dit vrouwenportret van 36,8x27,3 cm groot is gemaakt
door Rogier van der Weyden die vooral bekend staat
om zijn portretten. Hij lette hierbij voornamelijk op
het algehele effect, de verfijning van zijn uiterst delicaat
modelé en de zachte contouren geven aan bijna alle
zitters een aristocratisch voorkomen. De vrouw is troisquarts
geschilderd, een pose waarbij het model zich als
het ware afdraait\ van de ruimte op het paneel. In de
vijftiende eeuw had deze pose vaak de voorkeur.
De Vlaamse schilderkunst in de vijftiende eeuw staat
los van de renaissance omdat ze niet teruggrijpen naar
de klassieke oudheid. Hun gevoel voor perspectief en
naturelisme is er echter niet minder om.
King’s College, Cambridge
ca. 1446-1547
In het Noorden kreeg de nieuwe artistieke impuls uit
de vijftiende eeuw vooral vorm in de schilderkunst.
De beeldhouwkunst en de bouwkunst werden weinig
beroerd. De bouwkunst ontwikkelde zich wel verder in
alle weelderigheid die we kennen uit de gotiek. King’s
College is een voorbeeld van de late gotiek.
1500

De zestiende eeuw in Italië
De Italiaanse Hoogrenaissance
Architectuur Schilderkunst
Tempietto, Donato Bramante
ca. 1510-na 1510
Het ideaal van eenheid en harmonie inspireerde ook
architecten zoals Donato Bramante (1444-1514) die
deze Tempietto bouwde en hiermee een nieuwe fase in
de renaissancearchitectuur inluidde. Hij zag herstelde
de klassieke bouworde - een ronde centraalbouw,
omgeven door Dorische zuilen op onderling gelijke
afstanden met een vlak hoofdgestel zonder bogen.
Het idee van een vrijstaande kerk met centraal grondplan
bekroond door een halfbolvormige koepel als een
symbool van de concentrische kosmos, een afspiegling
van hemels harmonie door zijn verhoudingen en meetkundig
zuivere vormen, is Bramante’s geesteskind en
was de inpiratie voor de bouw van de St. Pieter.
1500
Mona Lisa, Leonardo da Vinci
ca. 1503-1506
Het beroemdste portret dat ooit is geschilderd, de
Mona Lisa, is 76,8 x 53,3 cm groot.
Leonardo da Vinci was brilliant schilder, beeldhouwer
en wetenschapper in het roerige Italië, begin 16e eeuw.
Zijn hartstochtelijke verlangen om de structuur van het
menselijk lichtaan te doorgronden bracht hem ertoe
lijken te ontleden waarvan hij als eerste nauwkeurige
anatomische tekeningen maakte.
Als schilder verbeterde en vond hij nieuwe technieken
uit: het ‘chiaroscuro’ (licht en donker variaties waardoor
er een effect van reliëf of modelé ontstaat), het
‘sfumato’ (wazige, zachte kleurovergang) en het luchtperspectief,
waarbij de afstand wordt aangegeven door
gradaties van tinten en gedempte kleurstellingen.
Disputa, Rafaël
ca. 1509-1511
De Disputa (Discussie over het Heilig Sacrement - het
andere pad dat tot de waarheid voert) is een fresco
van Rafaël Santi (ca. 1483-1520) in het Stanza della
Segnatura in het Vaticaan. Rafaël stapte af van het oude
systeem van allegorische personen van abstracte ideeën
ten gunste van scènes waarin historische figuren het
onderwerp uitbeelden en schiep visioenen van een
ongeëvenaarde grootsheid en sereniteit.
Rafaël gebruikte technieken van Leonardo zoals het
organisch systeem voor het weergeven van zijn schilderijen
maar moest niets van Leonardo’s misterieuze
en schemerachtige licht hebben. Rafaëls figuren baden
in gelijkmatig, helder licht.

Venus van Urbino, Titiaan
voltooid ca. 1538
Titiaan (Tiziano Vecelli, ca. 1490-1576) is de maker
van de Venus van Urbino, 119,4 x 165,5 cm en is de
belangrijkste schilder van Venetië. Het schilderij staat
bekend onder deze naam maar er is geen enkel attribuut
van een godin te zien. Titiaans benadering van
de klassieke mythologie was als van zestiende eeuwse
dichters, die de klassieke verhalen als aanleiding voor
nieuwe en originele verzen geruikten.
Titiaan werd de grondlegger van de moderne schilderkunst.
Door zijn toedoen werd de olieverfschildering
op linnen het belangrijkste medium van de latere
westerse kunst. Titiaan vestigde de autonomie van het
schilderij als een equivalent en niet slechte een nabootsing
van de werkelijkheid.
De hemelvaart van Maria, Corregio
ca. 1526-1530
Ontwikkelingen in de renaissance-stijl kunnen heel
duidelijk worden waargenomen in het werk van Corregio
(Antonio Allegri ca. 1489-1534). De hemelvaart
van Maria dat een detail is uit een fresco in de
domkoepel van Parma waarmee hij een nieuw type
plafondschildering schiep.
Corregio’s vaardigheid om figuren van onderaf te schilderen
(‘sotto in sù’) terwijl ze al ronddraaiend in de
ruimte hun fraai gevormde armen en benen laten zien,
stelde een nieuwe norm voor het illusionisme.
Corregio was ‘maniërist’, deze term heeft vele
betekenissen. Het maniërisme uit de laat renaissance
heeft de betekenis van ‘eigen’ stijl oftewel een stijl die
de meesters overklast in originaliteit en eigenheid.
Beeldhouwkunst
David, Michelangelo
ca. 1501-1504
Terwijl Rafaël aan het werk was in de Stanza della Segnatura,
was Michelangelo (Michelangelo di Lodovico
Buonarroti Simoni, ca. 1475-1564) bezig aan het plafond
van de Sixtijnse kapel. Voordien noch nadien zijn
ooit twee meesterwerken van dit formaat tegelijkertijd
zo dicht bij elkaar ontstaan.
De David van Michelangelo is het eerste naakte beeld
van formaat sinds de oudheid. Het beeld is ‘onklassiek’,
handen en voeten zijn te groot en de ledematen niet
in rust. De David geeft gestalte aan uiterlijke kalmheid
maar innerlijke uitdaging.
1550

De zestiende eeuw in Noord Europa
Renaissance & (Contra-)Reformatie
Architectuur Schilderkunst
De oude kanselarij, Brugge
ca. 1535-1537
Jan Wallot en Christiaen Sixdeniers zijn architect
geweest van deze kanselarij in Brugge. De eerste
tekenen van der renaissance die in de architectuur de
vinden zijn in Noord Europa. De zuilen en de harmonie
in het gebouw getuigen hiervan.
In het grootste gedeelte van Europa bleef echter nog
steeds een krachtige gotiek bestaan.
1500
Zelfportret, Albrecht Dürer
ca. 1500
Dit paneel van 67 x 49 cm. is een zelfportret van Albrecht
Dürer. Het verwonderlijke eraan is de hiëratische
frontale houding - normaal alleen voorbehouden aan
voor koningen of Christus - aan wiens kenmerken hij
zijn eigen gelaatstrekken aanpaste.
Dürer was een begenadigd en zeer productief kunstenaar
die waarschijnlijk het eerste autonome zelfportret
schilderde op jonge leeftijd. Hij was geschoold als
edelsmid en schilder en maakte verschillende reizen
naar Italië. Hier stonden kunstenaars in hoger aanzien,
in tegenstelling tot de rest van Europa, in het portret
doet hij zijn beklag hierover.
Dürer dankt zijn bekendheid aan zijn gedetaileerde
prenten en zijn kunst de natuur weer te geven.
Tuin der Lusten, Hieronymus Bosch
ca. 1505
De Tuin der Lusten van 278 x 218,5 cm. is geschilderd
door de Nederlandse Hieronymus Bosch (Jeroen van
Aken, ca. 1450-1516). Zijn kunst staat ver af van de
renaissancistische kunst alhoewel hij leefde in de tijd
van Leonardo da Vinci. Bosch legt de nadruk op de
zwakheid en de dwaasheid, niet op de schoonheid en
de adel van de mens.
Het rechter zijpaneel vertegenwoodigd de hel maar niet
zoals die van middeleeuwse kunstenaars, alleen maar
een verzameleing van symbolen, maar een visioen van
een hallucinerende, onbegrensde, zwevende ruimte,
gezien van ver van boven, weergegeven met een
volmaakt meesterschap over de nieuwe technieken van
pictorale uitbeelding.
1550

Allegorie van het Oude en Nieuwe Testament,
Hans Holbein
ca. 1530
Dit Allegorie van Hans Holbein de Jongere (ca. 1497-
1543) is 50,2 x 61 cm. en laat zien hoe lutheraanse
ideeën in een ‘hervormde’ religieuze kunst tot uitdrukking
kwam. Het is een leerstellig didaktisch werk
die op subtiele wijze de betekenis van de traditionele
beeldtaal verandert. In plaats van het Oude Testament
als een voorafschaduwing van het Nieuwe weer te
geven, toont hij de twee in antithese om de verschillen
tussen de oude (rooms-katholieke) en de nieuwe (lutheriaanse)
leer te onderstrepen. Het is een schilderij
waarin de opkomst van het humanisme en protestantisme
zeer duidelijk wordt.
Maniërisme
Boerenbruiloft, Pieter Breughel
ca. 1526-1530
Dit paneel met de Boerenbruiloft van Pieter Beughel
de Oude (ca. 1525/1530-1569) is 114x163 cm. groot en
uitgevoerd in olieverf. Breughel staat bekend voor zijn
vlaamse stijl en onderwerpen. Hij suggereert met de
boerenbruiloft een verslaglegging ter plekke en schiep
hiermee een nieuw genre.
Zijn eigen stijl met moraliserende thema’s, ontstond
door de vraag naar ‘goedkopere’ ezelschilderijen die
vaak aankleding waren van vertrekken van kooplieden
die kunst verzamelden en niet zozeer geïnteresseerd
waren in het onderwerp maar wel in technische virtuositeit
en individualiteit. Breughels schilderijen werden
geroemd om hun natuurgetouwheid en het uitblinken
in zijn eigen stijl maakte hem Noordelijk maniërist.
Het verbreken v/d vijfde zegel, El Greco
ca. 1608-1614
Het italiaanse maniërisme (uitblinken en coquetteren
in een eigen originele stijl o.b.v. de klassieke idealen)
in al zijn facetten, werd zorgvuldig bestudeert door de
laatste grote Europese schilder uit de zestiende eeuw,
El Greco (Domenikos Theotokopoulos, 1541-1614).
Hij transformeerde het maniërisme tot een diep
emotionele kunst en was de laatste Europese schilder
die het geloof had dat, als de menselijke geest zich kon
overgeven aan de ‘harmonie en straling’ van waarlijk
aardse schoonheid hij omhoog gevoerd zou worden tot
het goddelijke.
Schilderijen van El Greco worden gekarakteriseerd
door een bepa ald irrationalisme, zowel in penseeltechniek
als verhoudingen en kleurgebruik.
1600

De Gouden Eeuw in Nederland
Architectuur
Het Koninklijk Paleis, Jacob van Kampen
ca. 1648
Toen Holland, het noordelijke deel van de Nederlanden
oftewel Republiek de Zeven Nederlanden,
zijn hoogtijdagen beleefde in het midden van de
zeventiende eeuw, besloten de Amsterdammers een
stadhuis te bouwen dat de trots en prestaties van hun
pasgeboren natie zou weerkaatsen. Door het tijdens de
reformatie ontstane protestantisme, dat veel puriteinser
en eenvoudiger karakter had en de boventoon voerde
in Holland, werd het Paleis groot en statig maar aan de
andere kant ook eenvoudig van contour en sober van
versiering.
1600
Schilderkunst:
het portret het landschap
Pieter van den Broecke, Frans Hals
ca. 1633
Frans Hals (ca. 1581/85-1666) maakte deze olieverf
op doek van 71,2 x 61 cm van Pieter van den Broecke.
Frans Hals wordt beschouwd als de grondlegger van de
Hollandse school en was gespecialiseerd in portretten,
afzonderlijk of in groepen. Hij slaagde er als geen
ander in om het moment met de bijbehorende, ogenschijnlijk
eenvoudige, menselijke emotie te vangen op
het doek waar andere kunstenaars die hem voorgingen
zich veelal richten op de aristocratische afkomst en
de verhevenheid die meestal uit de blikken en poses
moest blijken. Hij hanteerde hiervoor een vlugge en
lossere penseeltechniek waarna hij lichte toetsen aanbracht
als zijnde zijn kenmerk.
Windmolen aan de rivier, Jan van Goyen
ca. 1642
Jan van Goyen (ca. 1596-1656) was wellicht zowel de
meest begaafde als productieve van alle kunstenaars die
zich specialiseerde in het landschap. Kenmerkend aan
dit genre zijn de typisch hollandse vergezichten van het
eenvoudige hollandse landschap zonder opschmuck of
een narratieve inhoud. De Nederlandse kunst zal later
ook bekend staan om hun luchten met wolkenpartijen,
het kenmerkende licht en het schilderachtige pretentieloze
natuurschoon.

Rembrandt van Rijn
Jan Six
ca. 1654
Rembrandt had vele specialismen. De vele zelfportretten
waarbij hij zijn eigen gelaat met volmaakte objectiviteit
bestudeerde, laten een oprechtheid zien die
de vraag naar schoonheid en uiterlijk doen vergeten.
Het portret van Jan Six, olieverf op doen van 112 x 102
cm getuigt hiervan en laat daarbij zien dat Rembrandt
een kunstenaar was die vond dat hij zelf het recht had
om te bepalen wanneer een schilderij voltooid was, de
handschoen is daarom slechts schetsmatig afgebeeld.
Rembrandt is bekend om zijn weergave van licht
waarin hij bepaalt wat belangrijk is en onbelangrijke
details wegvallen in het donker. Daarnaast is zijn
etstechniek en droge naald techniek onovertroffen.
het genrestuk het stilleven
De Schilderkunst, Johannes Vermeer
ca. 1666
Johannes Vermeer (ca. 1632-1675) specialiseerde zich
in moraliserende genrestukken zoals dit doek van
120 x 100 cm. Genrestukken waren taferelen uit het
alledaagse huiselijke leven dat zijn ontstaan dankt aan
zijn publiek dat verbeelding en idealisering wantrouwden.
Het realisme van deze taferelen was echter geen
doel op zich, vaak hadden de schilderijen een morele
boodschap die terug te voeren was op ‘emblemata’.
Emblemata waren prenten met daarop een afbeelding
van een voorwerp of tafelreel met een beschrijving
van zijn morele betekenis. Johannes Vermeer wordt
geroemd om zijn gevoeligheid in het weergeven van
licht en zijn ongewone kleurschema’s waarin geel en
blauw overheersen.
Stilleven met kreeft, Willem Kalf
ca. 1653
Dit stilleven van olieverf op doek van 86,4 x 102,2 cm
is gemaakt door Willem Kalf (ca. 1619-1693). Net zoals
andere kunstenaars uit de Noorderlijke Nederlanden,
specialiseerde hij zich en was vooral geïnteresseerd
in de weerkaatsing en breking van licht in gekleurd
glas. Hoe meer schilders zicht gingen specialiseren,
des te detaillistischer werd hun uitwerking. Stillevens
deden het vooral goed in eetkamers en danken hun
belang aan de weerspiegeling van de identiteit van de
kunstenaar in een ogenschijnlijk natuurgetrouw beeld.
Daarnaast waren het stillevens waarbij de inhoud
betekenisloos leek maar de voorwerpen wel van grote
waarde waren voor de compositie en schoonheid van
het schilderij.
1700

De zeventiende eeuw in Europa
Barok
Architectuur Beeldhouwkunst Schilderkunst
San Carlo Alle Quattro Fontane, Francesco
Borromini
ca. 1634-1677
Het eerste bouwwerk van Fransesco Borromini (ca.
1599-1667) in Rome dat het middelpunt was van architectuur
en kunsten in de zeventiende eeuw vanwege
de contra-reformatie en het verblijf van de kerkelijk
macht in Rome. Borromini doorbrak de klassieke
Romeinse architectuur. Kubussen, cilinders en bollen
maakten plaats voor ovalen en driehoeken. De façade
kenmerkt zich doordat het centrale muurvak bol en
de flankerende muurvakken hol zijn. Dit past in de
ontwikkeling tijdens de Barok om het volume van de
gevels te vergroten.
1600
Fransesco I d’Este, Bernini
ca. 1651
Dit portret is inclusief sokkel 100 cm. De kunst nam
door Gianlorenzo Bernini (1589-1680) de overhand op
de meest artificiële Europese conventie: het borstbeeld.
Bernini maakte dit beeld voor de hertog van Modena
op basis van een portretschildering, waarschijnlijk kon
hij zich hierdoor meer op vormproblemen richten wat
ervoor zorgde dat dit borstbeeld tot een meesterstuk
werd. Hij slaagde erin in een kop en schouders zonder
armen de idee van een heel figuur op te roepen door
een evenwichtige asymetrie van tegenovergestelde
diagonalen.
Bernini was naast beeldhouwer ook een zeer verdienstelijk
architect, schilder en dichter.
De bekering van St. Paulus, Caravaccio
ca. 1601
Dit doek van 230 x 175 cm. is gemaakt door Caravaggio
(Michelangelo Merisi, ca. 1571-1610) die bekend
staat als de grondlegger van het naturelisme. In zijn
religieuze kunst heeft symbolisme dan ook plaats
gemaakt voor naturelisme. Dit schilderij is daar een
sprekend voorbeeld van. Het schilderij illustreert
daadwerkelijk, zoals in het contract voor de opdracht
ook werd gesteld, ‘het mysterie’ van Paulus’ bekering.
Het idealisme verdwijnt in zijn schilderijen en sterk
belichte figuren op een donkere, mysterieuze achtergrond
vertellen een ‘levensecht’ verhaal. De gestileerde
figuren van de maniëristen uit de vorige eeuw maakten
plaats voor de directheid van een sober verslag.

Afwijkend van de norm
• Religieuze emotionaliteit
• Dynamische energie
• Dramatische effecten
• Overdadige decoratie
Afbakening ingewikkeld
Ingezet door Katholieke kerk en vorsten
, Carracci
voltooid ca. 1538
Dit doek van x cm. is gemaakt door Annibale Carraci
(ca. 1560-1609) die bekend staat als de grondlegger van
het idealisme.
De roof der dochters van Leucippus,
Peter Paul Rubens
ca. 1616-1617
Rubens’ (ca. 1577-) doek van 229,3 x 203 cm wordt
gekenmerkt door de houdingen van de vrouwen
die elkaars complimenten zijn, de ene is bijna exact
het spiegelbeeld van de ander maar ze draaien in
tegengestelde richting. De elkaar kruisende diagonalen
die hierdoor ontstaan versterken de de dynamiek en
de beweging in het schilderij. Rubens probeerde in zijn
schilderijen het bovennatuurlijke binnen het bereik
van de mens te brengen door zich te richten op vitaliteit
en lichamelijkheid van zijn figuren. Zo ontstond
ook de Rubens vrouw, een vrouw met een persoonlijk
schoonheidsideaal, rondborstig en breed van middel.
Las Meninas, Velásquez
ca. 1656
Dit grote doek van 323 x 276 cm. hoog komt van Diego
Velásquez (1599-1660). Het is het eerste schilderij in
dit formaat, eerder alleen voorbehouden aan staatslieden
en historieschilderingen, met een voorstelling
als deze. Velásquez laat zien dat hij een unieke gave
heeft om het leven weer te geven zoals het zich voordoet
en daarmee de tijd stil te zetten. Zijn naturelisme
komt mede tot stand door zijn verfbehandeling met
gebroken en vloeiende penseelstreken en extreem dun
opgebrachte verf. Velásquez streefde naar een status
van kunstenaar in navolging van de grote Italiaanse
kunstenaars en verwijst hiernaar met het schilderij.
Later zou hij toegelaten worden tot de adellijke orde
van Santiago.
1700

Slot
Het maken van deze tijdlijn die gevangen is in dit boekje heeft mij geleerd hoe moeilijk het is om kunst te zien, te beoordelen en te snappen. Hoe kunst in zijn tijd past en het te koppelen aan een artistieke
uitwerking van die persoon, een individu met zijn eigen belevingswereld, achtergrond en kunde. Opdrachtgevers, de rijken, de religie, cultuur, het onbeduidende, de waarde die het had, alle kunst heeft een
bepaalde context waarin het voortgebracht is en het nog steeds weerspiegelt.
Als je begint met de prehistorie, hoe weinig er nog van over is, hoeveel giswerk je moet doen doordat we er niets over weten en kunst het enige is wat we nog terugvinden, dan al snap je het belang van
kunst. Het is zo’n drijfveer in de mens en de mensheid om iets achter te laten dat onszelf weerspiegeld dat we juist dat terugvinden. En toch is er ook zoveel verloren gegaan, door de controverse ervan, de
nauwe relatie met ego’s, de onbeduidendheid en nog zoveel meer.
Kunst gaat en komt, wordt gezien of niet, speelt een rol of niet, laat je iets zien of het gaat aan je voorbij, het raakt je of niet, het zit in je of niet. Kunst is een emotie, iets universeels en iets totaal persoonlijks.
Het is moeilijk te bevatten, zelfs als je het in een context plaatst zoals deze tijdlijn met alle informatie die wel tot onze beschikking staat. En toch, als je met een potlood ergens gaat zitten en je gaat
tekenen, je schildert of boetseert iets of maakt of creëert iets van jezelf, dan weet je door dit boekje dat er iemand was honderd jaar geleden, duizend en nog veel langer, die dit ook deed. Iemand die iets
voelde, waarnam of wilde weergeven wat belangrijk voor hem was, dat hem dreef, uit zijn ogen kijkend, zijn handen liet doen wat hem ingegeven werd...