'Klimaat en Geweld' Rudolf Escher - NVMP

Uit de inhoud
Oorlog en gezondheid in
The Lancet
Symposium over klimaat en
geweld
Rudolf Escher (1912-1980)
De studie van de hedendaagse
oorlog
Het Belgisch compromis
30e jaargang lente 2010
NIEUWSBRIEF NVMP/AVV
G E Z O N D H E I D S Z O R G E N V R E D E S V R A A G S T U K K E N / A R T S E N V O O R V R E D E
/
GEZONDHEIDSZORG EN VREDESVRAAGSTUKKEN
ARTSEN VOOR VREDE
IPPPN NW
IINT.. PH HYSICIAANNS FOR T THEE PREVEN NTTIIONN OF NNUUCLLEEAAR WAARR
1

NIEUWSBRIEF NVMP/AVV
GEZONDHEIDSZORG EN VREDESVRAAGSTUKKEN / ARTSEN VOOR VREDE
Uitgave van Artsen voor Vrede / AVV
en de Nederlandse Vereniging voor
Medische Polemologie ‘Gezondheidszorg
en Vredesvraagstukken’ / NVMP
Verschijnt vier keer per jaar.
2
Colofon
Redactie
M. Bakker
A. Botzen-Gramsma
H. D’aes
J.M.G. van der Dennen (eindredacteur)
H. van Iterson
W. Kusters
E.C. Mudde
Samensteller van de Engelse synopsis:
P. M. Moll-Huber.
Corrector:A. Mercx
Redactie-adres
Voor Nederland: per e-mail naar:
Bosschastraat 17, 3514 HN Utrecht,
telefoon: (030) 272 29 40, e-mail: office@nvmp.org
Internet: www.nvmp.org
Voor Vlaanderen: Hugo D’aes,
Van Stralenstraat 10, 2060 Antwerpen,
e-mail: hugo.daes@skynet.be
Internet: http://users.skynet.be/artsenvoorvrede
Europese website: http://www.ippnw-europe.org
Vormgeving / Druk
Equipe Communicatie Collectief, Heerenveen
Drukkerij Banda BV, Heerenveen
Kopijsluiting
Inleveren kopij voor 15 mei 2010.
Bureau / Secretariaat
Voor NVMP: Bosschastraat 17, 3514 HN Utrecht,
telefoon (030) 272 29 40, e-mail: office@nvmp.org
Voor vragen over en bestellen van medischpolemologische
literatuur (artikelen, boeken,
documentatiemappen), audiovisueel materiaal,
symposiumverslagen en eerder verschenen
Nieuwsbrieven.
Postrekening bestellingen 55 52 587.
Voor Artsen voor Vrede / AVV (Vlaanderen):
J. De Loof, Karel van de Woestijnestraat 18,
9300 Aalst, telefoon: (053) 78 44 26.
Lidmaatschap
NVMP-lidmaatschap vanaf € 60,--/jaar.
Postrekening NVMP: 43 95 340.
Opzegging lidmaatschap uiterlijk 3 december.
Artsen voor Vrede / AVV: het modale lidgeld
bedraagt € 60,--/jaar.
Bijdragen op rek.nr.: 429-8072731-15 of rek.nr.
001-1066890-63 van Artsen voor Vrede.
Copyright
Overnemen van artikelen uit de Nieuwsbrief is
toegestaan met vermelding van de bron.
Bij de voorplaat
Global warming
/
GEZONDHEIDSZORG EN VREDESVRAAGSTUKKEN
ARTSEN VOOR VREDE
ISSN 1389-0247
Op 19 februari, één dag voor het kabinet
Balkenende struikelde over Afghanistan, was
er groot nieuws op de Belgische radio en
televisie: vier ex-excellenties roepen op tot
een kernwapenvrije wereld.Te beginnen
met onszelf, Europa. En impliciet: weg met
de Amerikaanse kernbommen uit Kleine
Brogel. Dat laatste wordt niet uitgesproken,
want officieel liggen ze hier niet. Het zijn
ook niet van de minsten, die hun brief in
De Standaard publiceren: Guy Verhofstadt,
Jean-Luc Dehaene, Louis Michel en – of all
people – ex-NAVO-baas Willy Claes. Het
was een blijde dag voor de vredesbeweging,
die na tientallen jaren strijd eindelijk gelijk
krijgt van de politici die ons voor naïeve
idealisten hebben versleten. Een tikkeltje
ironisch is het als je het manifest leest: geen
enkel argument dat wij ooit hebben gebruikt
ontbreekt hier. Dat het ongeloofwaardig
is om andere landen kernwapens
te ontzeggen als je ze zelf in bezit hebt. Dat
de bommen hun functie hebben verloren
na het einde van de Koude Oorlog. Dat de
wereld er veiliger op wordt zonder kernwapens.
Enzovoort. (*)
Het blijft een merkwaardig fenomeen, hoe
politici hun gezond verstand terugkrijgen als
ze zich uit de actieve politiek hebben teruggetrokken.
Heel wat Amerikaanse prominenten
hebben dat al laten zien, denk maar
aan Clinton, Kissinger of Schultz. Maar deze
keer hebben we meer geluk: premier
Leterme zegt zijn volledige steun toe. En
alles werd wellicht in beweging gezet door
de bevlogen toespraken van Obama.
Wellicht geeft Amerika eindelijk groen licht
om tot de ontmanteling van de Europese
kernbommen over te gaan. De Nobelprijs
Oorlogsmuseum Romagne . . . . . . . . . . . 3
Woord van de NVMP-voorzitter . . . . . . 3
Praten (column) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Oorlog en gezondheid in The Lancet . . . 6
Symposium over klimaat en geweld . . . 10
Rudolf Escher (1912-1980) . . . . . . . . . . 13
Redactioneel
Inhoud
van Obama moet nog verdiend worden.
Wij hopen samen met u dat het vijfspan
Benelux-Duitsland-Noorwegen binnen de
NAVO aan de kar zal trekken om deze
mooie woorden in daden om te zetten. Het
verwijderen van de kernraketten uit Europa
is op militair-strategisch vlak peanuts.
Symbolisch is het wel een belangrijke stap
in het nog steeds dogmatisch nucleair denken
van het bondgenootschap. Mogelijk
wordt het ook de aanzet tot verdergaande
en echt significante ontwapening. De
Toetsingsconferentie van het Non-proliferatieverdrag,
in mei 2010, wordt een echte
toetssteen.Wij houden u op de hoogte.
In deze nieuwsbrief gaat veel ruimte naar
‘Klimaat en Oorlog’, het thema van het
voorbije wintersymposium van AVV en het
onderwerp van een boek besproken door
J. van der Dennen. Dat ook een gerenommeerd
medisch vakblad als The Lancet aandacht
besteedt aan Oorlog en Gezondheid
blijkt uit een bloemlezing uit een van de
januarinummers. E. Kusters onthult het
geheim van het Belgisch compromis en
C. Mudde wekt uw belangstelling voor
muziek en films rond het thema ‘Vrede en
Oorlog’. Naar goede gewoonte sluit
A. Botzen dit nummer af met een selectie
uit de tijdschriften.
We wensen u veel boeiende leesmomenten
met dit lentenummer.
* De volledige brief van de vier excellenties
kan u lezen op de website van Artsen voor
Vrede
(http://users.skynet.be/artsenvoorvrede).
Hugo D’aes
De studie van de hedendaagse oorlog . . 14
Interview Bertus Binsbergen (1921) . . . . 18
Het Belgisch compromis . . . . . . . . . . . . 20
Films . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Uit de tijdschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Oorlogsmuseum
Romagne
Carol de Jong van Lier
Van het zacht gezegd betrekkelijke
nut van oorlogsverschrikkingen
werd ik mij weer eens
bewust tijdens een bezoek aan
het museum dat de Nederlander
Jean-Paul de Vries heeft gesticht
in Romagne-sous-
Montfaucon even over de
Belgisch-Franse grens.
Bij een rondleiding in zijn onafhankelijke
museum lichtte hij onder meer
toe dat de grenzen van 1870 nu weer
ongeveer dezelfde zijn en dat ten
einde dit opvallende doel te bereiken
drie verschrikkelijke, allesvernietigende
oorlogen nodig zijn geweest.
Deze conclusie zou m.i. meegenomen
kunnen worden wanneer er geargumenteerd
moet worden over het wel
of niet naar de wapens grijpen om
Woord van de NVMPvoorzitter
Herman Spanjaard
U hoort bij de 1.000. Bijna duizend
leden heeft onze vereniging,
die meer dan 40 jaar bestaat.
Buiten is het glad en ook in Den Haag
gleed recent een kabinet uit. Over een
kwestie die velen van ons al vanaf het
begin verbaasde: verdedigen wij de
Europese grens bij Peshawar?
Desnoods met nucleaire wapens, als de
NAVO dat gebiedt? Het lijkt de ideale
plek om een nucleaire winter te veroorzaken.
Het scenario is al vaker door
IPPNW besproken: de relatie tussen
nucleaire oorlog en nucleaire hongersnood.
Want door het verdichten van
atmosfeer zal onvoldoende zonlicht
toetreden voor gewassen om te kunnen
groeien. Een thema dat politici wereld-
een vermeend eigenbelang naderbij te
brengen.
Gedurende tientallen jaren heeft de
Vries in voormalige oorlogsgebieden,
voornamelijk uit de Eerste Wereldoorlog,
gezocht naar voorwerpen,
menselijke resten en dergelijke en
deze tot een gigantische collectie
weten samen te voegen. Hij poogt de
toeschouwers met zijn sobere presentatie
tijdens de rondleidingen tot
eigen conclusies te brengen.
wijd aanspreekt en zeker ook naar
voren gebracht zal worden in de belangrijkste
herziening van het Non-
Proliferatieverdrag sinds 20 jaar in
New York.
Het is nu of nooit denken velen. Zal
Obama de nucleaire ontwapening
doordrukken die hij beloofde? Zullen
anderen volgen? 2010 zal een memorabel
jaar worden, waarin nucleaire
wapens uit Nederland verdwenen terwijl
kabinetten week in week uit debatteerden
over teksten uit het verleden
waarbij de semantiek van commentaren
op rapporten de 150 Kamerleden
en onze regering bezighielden terwijl
ons land zichzelf regeerde.
Op de muur van mijn bijkeuken
schreef ik ooit een tekst in de schildering
die die muur siert: Er was oorlog
en niemand ging er heen. Ik had dat
gevoel in deze lange winter over ons
geregeerde land. Hoe mooi zal ons
voorjaar derhalve worden? Tulpen in
New York. Aan de civil society zal het
niet liggen: de Burgemeesters voor
Vrede zullen er, zij aan zij met vele
ngo’s zoals IPPNW, trachten de
wereldleiders te bewegen nu echte
stappen te zetten zoals Ban Ki Moon
hen ook reeds prikkelde te doen.
Zullen die 40 jaren dan toch een kleine
bekroning krijgen?
*
Op korte loopafstand van zijn museum
ligt een indrukwekkend Amerikaans
kerkhof waar meer dan 14.000
Amerikaanse militaire slachtoffers uit
de Eerste Wereldoorlog ter aarde zijn
besteld.
Een bezoek aan Romagne is aanbevelenswaard.
Bekijk ook eens de
website: www.romagne14-18.com.
Het e-mailadres is:
info@romagne14-18.com.
3

Het 19e Europese studentencongres
vond in 2008 plaats in Amsterdam.
Van 8-11 april 2010 is het de beurt
aan Oslo, Noorwegen.
20th IPPNW European
Student Conference Nuclear
Weapons Abolition Now!
Een aantal NVMP-studenten zal het
congres bezoeken en verslag doen
in deze Nieuwsbrief.
4
2010: het jaar van IPPNW-wereldcongres te Basel. Een prachtig
programma, waar 7 plenaire zittingen zullen zijn en een zeer breed
palet aan werkgroepen, waaraan u actief kunt deelnemen. Zo dichtbij,
dat moet toch weer eens leiden tot een grote Nederlandse delegatie!
De laatste keer dat Nederland ruim vertegenwoordigd was ligt alweer 10 jaar
achter ons: Parijs 2000. Schrijft u allen in via de Zwitserse website
http://www.ippnw2010.org
Aangezien het in de zomermaand augustus plaatsvindt, is een combinatie met
vakantie het meest waarschijnlijke en het Alpenland nodigt ook uit tot gezonde
bergwandelingen. Ik hoop u in groten getale te mogen verwelkomen.
De international council, zeg maar de General Assemblee, het hoogste orgaan van IPPNW zal tweemaal onder voorzitterschap
van uw voorzitter bijeenkomen om te toetsen of the Board de afgelopen twee jaar naar behoren gefunctioneerd heeft
en welke prioriteiten in strategie voor de komende twee jaar vastgelegd kunnen worden. Margreet Bakker zal als medeinternational
councillor namens Nederland zitting hebben.
Algemene Ledenvergadering NVMP
Op zaterdag 5 juni, 10.30 uur, in het WKZ te Utrecht.
Noteert u de datum alvast?!
’s Middags is er een symposium:
‘Het groeiende risico op conflicten vanwege energietekorten en
klimaatverandering’.
Wij hanteren daarbij twee invalshoeken:
- de invalshoek van nucleaire vraagstukken, energietekorten en
oorlogsrisico´s;
- de invalshoek van gezondheidseffecten door klimaatveranderingen en
energie‘verschuivingen’ en de hierdoor toenemende oorlogsrisico's.
Oorlog om olie

Column
Leon Wecke
Praten
Praten is een essentiële bezigheid van de mens.
We kunnen onze gedachten in klanken omzetten en wel
zodanig dat we ze aan medemensen kunnen meedelen.
Natuurlijk zijn er dan verschillende interpretaties mogelijk,
afhankelijk van de inhoud van andermans brein. In het geval
van dronkenmanspraat is er aan dat praten geen touw vast
te knopen, maar soms kunnen woorden niet mis te verstaan
zijn, zeker als de spreker met bepaalde handelingen
die woorden ook nog kracht bij zet. Praten is pas zinvol als
de ander ook luistert. Praten zonder luisterend oor van
een ander is niet mogelijk.Voor praten moeten er
minstens twee zijn.
Praten met de vijand werd en wordt vaak vermeden.
Het luisterend oor ontbreekt. De vijand, feitelijk slecht of
als zodanig afgeschilderd, wordt niet vatbaar geacht voor
als redelijk gepresenteerde argumenten. Het is dan ook
veelal pas wanneer duidelijk is dat een van de conflicterende
partijen aan het kortste eind trekt, zeg: aan het verliezen
is, dat de bereidheid tot luisteren zich aandient.
Maar ook hier zijn grenzen.‘Beschaafde’ landen willen
nog wel eens als stelregel hanteren dat men niet met de
vijand en zeker niet met terroristen praat. Een nogal merkwaardige
stelregel. In het verleden is immers veelvuldig en
in bijna alle gevallen met de verfoeilijke, misdadige vijand
gepraat om tot een uiteindelijke regeling en oplossing van
het conflict te komen. Daarbij gold dat één of beide partijen
tot het inzicht gekomen waren dat vrede meer in het
eigen belang is dan vechten. Zo moesten de Fransen een
voor hen hopeloze guerrillaoorlog in Algerije beëindigen
door te praten met de terroristen om tot overeenstemming
te komen. Ook voor de Verenigde Staten gold dat zij
uiteindelijk met de ‘terroristen’ van de Vietcong, zij het in
eerste instantie via een bemiddelaar, tot zaken en tot vrede
moesten komen. Ook Nederland heeft haar laatste koloniale
onderdrukkingsoorlog moeten beëindigen door een
akkoord met de terroristen van voorheen te sluiten.
Maar op dit moment staan westerse staten op het standpunt
dat met Hamas, een organisatie die op de internationale
terroristenlijst staat, niet te onderhandelen valt.
Hoewel volgens westerse regels democratisch aan de
macht gekomen mogen we, onder druk van Israël en de
Verenigde Staten niet met Hamas praten. Minister Verhagen
heeft dat onlangs nog eens bevestigd:‘Met terroristen
praten we niet’.
Maar wat zijn terroristen? Wat is terrorisme? In mijn
college over terrorisme begin ik wel eens met een teleurstelling
voor het gehoor. Ik deel mee een teleurstelling in
petto te hebben met de mededeling dat terrorisme niet
bestaat. Hieraan voeg ik dan wel toe, dit ter geruststelling
van een ieder die zijn brood met anti-terrreurmaatregelen
belegt, dat er wél terroristen zijn, maar de moeilijkheid is
wie voor dat beroep in aanmerking te brengen. De een zijn
terrorist is immers de ander zijn vrijheidsstrijder en daarbij
komt nog dat staten, zowel gezien hun verleden maar ook
hun heden, in bepaalde gevallen evenzeer als ‘terrorist’
kunnen worden aangemerkt. Een definitie van een terrorist
kan luiden:‘iemand die door middel van geweld of het dreigen
met geweld ten aanzien van onschuldigen en schuldiggeachten
bepaalde doelen poogt te verwezenlijken’. Nu zijn
er een tweehonderdtal definities van terrorisme in omloop:
iedere regering, ministerie, inlichtingendienst en politieke
organisatie heeft zijn eigen definitie. De helft van de
wetenschappelijke auteurs op het gebied van terrorisme
durft het betreffend verschijnsel niet te definiëren. Een
universele definitie ontbreekt nog steeds.
En dat is geen wonder, waar individuen en staten volgens
diverse definities terrorist genoemd kunnen worden.
De grootste terrorist van Nederland was indertijd Willem
van Oranje, die met moordende geuzenbenden effectief
het Spaans gezag wist te ondermijnen. En Soekarno was
een terrorist, die we in een kamp opsloten om vervolgens
een bevriend staatshoofd te worden, dat we niet straffeloos
mochten beledigen. En wat te denken van Mandela,
Begin en Arafat, alle drie Nobelprijswinnaars voor de Vrede
en volgens velen geen onverdienstelijke terroristen in hun
vroegere jaren. Misschien is de beste definitie van een
terrorist:‘iemand die door een regering terrorist genoemd
wordt’. Met terroristen moet en kan in veel gevallen
onderhandeld worden; niet alleen met Hamas, maar ook
met de taliban. Natuurlijk is het probleem dat dé taliban
niet bestaat, maar er verschillende groeperingen zijn. In elk
geval moet een onderscheid tussen Pakistaanse en
Afghaanse taliban gemaakt worden. De eerste is ideologisch
meer gemotiveerd en de ander vooral door frustratie
over zijn of haar situatie.
Praten moet en kan als een of beide partijen tot de
overtuiging zijn gekomen dat ze de overwinning wel kunnen
vergeten. Maar een moeilijkheid is wel dat de verschillende
strategieën en culturen impliceren dat men de strijdmiddelen
niet goed kan vergelijken.Als de een in termen
van onmiddellijk effect handelt en de ander de tijd van zijn
leven en dat van de volgende generatie heeft, zal praten
om tot een vergelijk te komen niet gemakkelijk zijn. Een
eerste voorwaarde is in de huid van de ander te kruipen.
Naar waarheid zijn intenties en gedrag te duiden en van
daaruit is een analyse te maken van de gestelde eisen door
de tegenstander. Er zullen onwerkelijke eisen zijn zoals een
wereld geschapen naar hun voorkeur, maar ook reële politieke
wensen, die te maken hebben met bijvoorbeeld het
Midden-Oostenconflict, het beëindigen van een bezetting,
het verlenen van economische steun. Praten met Hamas,
praten met de taliban, en dat met het doel tot een regeling
en uiteindelijk een oplossing te komen, is een volstrekt
redelijke weg die door tot praten in staat zijnde wezens
bewandeld dient te worden.
Niet willen praten duidt op een autistische beeldvorming,
een verkrampte stellingname, in feite een gebrek aan
inzicht in de eigen menselijke vermogens om, anders dan
met geweld, conflicten in de wereld op te lossen.
5

Hugo D’aes
Het kwaliteitsvakblad The Lancet
besteedt frequent aandacht aan
het thema oorlog en gezondheid.
De uitgevers schrikken er
ook niet voor terug om duidelijke
standpunten in te nemen als
het gaat om bescherming van
burgers en respect voor de mensenrechten.
In het nummer van
23 januari 2010 verschenen verschillende
nieuwe studies, aangevuld
met commentaarstukken,
zodat we met recht van een
‘themanummer’ kunnen speken.
De belangrijkste artikels worden
hieronder samengevat.
Niet alleen wapens zijn
dodelijk in een oorlog
Patterns of mortality rates in Darfur
conflict, Olivier Degomme, Debarati
Guha-Sapir, The Lancet, vol. 375, p.
294
Het aantal dodelijke slachtoffers in
een oorlog is zeer vaak een bron van
discussie. In het geval van het conflict
in Darfur heeft dit belangrijke
gevolgen. Hier zijn de sterftecijfers
namelijk ook gebruikt voor politieke
doeleinden, met als gevolg het arrestatiebevel
tegen president Omar
Bashir, die op zijn beurt de humanitaire
hulp de deur wees. Indien men
focust op het aantal doden en niet op
de oorzaken ervan of de patronen,
komt men wellicht tot verkeerde conclusies.
Zo werden in diverse studies
mortaliteitscijfers van een bepaalde
periode geëxtrapoleerd naar de gehele
duur van het conflict, zonder rekening
te houden met oorzaakspecifieke
mortaliteit of geografische spreiding
en variatie. Indien men dit wel doet
komt men tot een beter inzicht in de
dynamica van een conflict.
Twee onderzoekers van het CRED,
(Centre for Research on the
Epidemiology of Disasters, UCL,
Brussel) bogen zich over de sterftecijfers
in Darfur tijdens de periode sep-
6
Oorlog en gezondheid
in The Lancet
tember 2003 tot december 2008 aan
de hand van een grote hoeveelheid
cijfermateriaal van verschillende
bronnen. Zij analyseerden de veranderingen
in de tijd van de totale en de
oorzaakspecifieke mortaliteitscijfers
en maakten een inschatting van het
effect van ontheemding op de mortaliteit.
De totale sterfte bereikte een hoogtepunt
einde 2003 – begin 2004, met
een cijfer van 3,72 doden per 10.000
inwoners per dag, ongeveer tien maal
hoger dan de verwachte mortaliteit
(die in Darfur 0,30 tot 0,44 bedraagt)
of bijna vier keer het alarmniveau van
1 overlijden per dag per 10.000 inwoners.
Meer dan de helft van de doden
in deze periode was rechtstreeks het
gevolg van oorlogsgeweld. Hierna
volgde een scherpe daling van de
sterftecijfers en belandde het conflict
in een typische fase van stabilisering,
wat niet betekent dat de sterfte terug
haar normale niveau bereikte. Ze
bleef hoog tot minstens einde 2007 en
wellicht tot einde 2008, maar meestal
wel onder het alarmniveau. De totale
gerapporteerde sterfte in de bestudeerde
periode bedraagt bijna
500.000 doden, wat 210.000 tot
300.000 doden méér is dan men zou
verwachten zonder oorlog. Het bijzondere
aan deze studie is dat men
deze conflictgerelateerde mortaliteit
verder heeft opgesplitst en geanaly-
Vluchtelingenkamp
seerd. Zo blijkt uit de gegevens dat
80% van de doden niet het gevolg
zijn van rechtstreeks geweld, maar
van gewone ziekten zoals diarree.
Bovendien bestaan er belangrijke verschillen
tussen de vluchtelingen en
bewoners die thuis hadden kunnen
blijven. Het lijkt logisch dat de sterfte
in deze laatste groep lager is, wat ook
blijkt uit eerdere studies. Indien ze
echter oorzaakspecifiek wordt onderzocht
blijkt dat de mortaliteit door
rechtstreeks geweld lager is in de
vluchtelingenkampen, terwijl deze
door andere oorzaken beduidend
hoger ligt. Vluchtelingen worden
immers beschermd tegen aanvallen,
maar zijn het slachtoffer van besmettelijke
ziekten ten gevolge van de
omstandigheden waarin ze verblijven:
overbevolking, slechte hygiënische
omstandigheden, voedseltekorten.
Bijzondere aandacht wordt gevraagd
voor het tijdsinterval juli 2006 tot
september 2007. Toen was er sprake
van toenemende onveiligheid en overvallen
wat een nieuwe vluchtelingenstroom
op gang bracht. Tevens werden
heel wat hulpverleners teruggeroepen
uit veiligheidsoverwegingen. De verhouding
aantal vluchtelingen per hulpverlener
steeg toen van 237 naar 346.
De mortaliteit in deze periode stijgt
gevoelig, maar bijna uitsluitend ten
gevolge van niet-gewelddadige oorzaken
(parameters: mortaliteit door diarree
en kindersterfte).

Dokter in Darfur
Betrouwbare en actuele
gegevens wenselijk
Estimating the number of civilian
deaths from armed conflicts,
Francesco Checchi ( Department of
Infectious and Tropical Diseases,
London School of Hygiene and
Tropical Medicine), The Lancet,
vol. 375, p. 256
In een commentaar wijst Checchi er
op dat elk onderzoek in deze materie
lijdt onder tekortkomingen door het
schromelijk gebrek aan betrouwbare
data. Zo werd slechts 16% van de
getroffen bevolking in het onderzoek
geïncludeerd en betrof het een retrospectief
onderzoek, gebaseerd op
interviews van families. Bij de kwaliteit
van deze interviews, die de basis
vormen van de cijfers, kan men eveneens
vraagtekens plaatsen. De auteur
pleit verder voor meer en beter onderzoek
in real time met een snelle
terugkoppeling naar de hulpverleners.
De mogelijkheid bestaat dat de hulpverlening
efficiënter was geweest
indien de resultaten beschikbaar
waren geweest op het moment van de
catastrofe zelf. Donoren en hulporganisaties
laten zich inderdaad leiden
door mortaliteitsgegevens en zouden
beter hebben kunnen inspelen op de
noden van het moment. Het is weinig
waarschijnlijk dat strijdende partijen
zich door deze informatie zouden
laten inperken, maar die zou dan niet
meer als ongeloofwaardig kunnen
worden afgedaan.
Chirurgie in conflictgebieden
Rethinking surgical care in conflict,
Kathryn Chu, Miguel Trelles, Nathan
Ford, Medecins Sans Frontieres,
The Lancet, vol. 375, p. 262
Het beeld dat mensen hebben van
chirurgie in oorlogsgebied is dat van
de militaire arts die slachtoffers van
bommen en wapens verzorgt, vaak
met een zeer gespecialiseerde equipe
en uitrusting. De realiteit in conflictgebieden
is echter anders: het merendeel
van de operaties wordt er uitge-
voerd door humanitaire organisaties
met beperkte middelen. Bovendien
betreft het meestal (in 80%) nietgeweldgebonden
chirurgische pathologie,
zoals ongevallen, een keizersnede,
een darmperforatie door tyfus
of een wondabces. Veel van deze ingrepen
zijn relatief eenvoudig en vereisen
geen hooggespecialiseerd materiaal
of personeel. De auteurs van dit
artikel pleiten dan ook voor meer
nadruk op chirurgische basiszorg
door algemeen geneeskundigen en
lageropgeleide heelkundigen.
Hulp aan vluchtelingen moet
gemoderniseerd
Health-care needs of people affected
by conflict: future trends and changing
frameworks, Paul B Spiegel,
Francesco Checchi, Sandro Colombo,
Eugene Paik, The Lancet, vol. 375,
p. 341
Dit artikel besteedt ruim aandacht aan
de veranderde omstandigheden waarin
vluchtelingen in conflictgebieden
verblijven. De tijd van de gigantische
overbevolkte kampen in het buitenland
is voor een groot deel verleden
tijd. Zo worden heel wat vluchtende
mensen naar de grootsteden gedreven
waar ze op ongeorganiseerde wijze
naast de stadsbewoners leven, of
zwerven ze her en der verspreid in
uitgestrekte rurale gebieden, zoals
bijvoorbeeld in Oost-Congo. Echte
vluchtelingenkampen zijn efficiënter
georganiseerd – de levensomstandigheden
zijn er vaak beter dan eromheen.
Ook de pathologie is veranderd: waar
in de grote kampen tijdens de acute
fase massale sterfte optrad door cholera,
shigella en mazelen zien we nu
meer problemen met HIV, tuberculose
en ook chronische niet-infectieuze
aandoeningen zoals diabetes of
kanker, wat een weerspiegeling is van
de veranderende populaties. Uiteraard
blijven besmettelijke diarree, longontsteking
en neonatale sterfte in deze
omstandigheden een zware tol aan
mensenlevens eisen.
De auteurs gaan uitgebreid in op de
details van deze evolutie en formuleren
een plan voor hulpverlening aan
vluchtelingen dat aangepast is aan de
veranderde omstandigheden. In
Soldaat als hulpverlener Vervolg op pagina 8
7

Vervolg van pagina 7
essentie gaat het om 4 actiepunten:
ten eerste, gezondheidszorg voorzien
voor mensen in moeilijk toegankelijke
conflictgebieden; ten tweede, de
aanpak van chronische ziekten; ten
derde, de gezondheidszorg verbeteren
in de grootstedelijke vluchtelingenwijken;
en tenslotte, een adequaat
systeem van monitoring dat de vluchtelingenpopulaties,
hun verspreiding
en samenstelling, hun ziekten, mortaliteit
en gezondheidsbehoeften inventariseert.
Zieke en gewonde soldaten in
Irak en Afghanistan
Diagnoses and factors associated with
medical evacuation and return to duty
for service members participating in
Operation Iraqi Freedom or Operation
Enduring Freedom: a prospective
cohort study, Steven P Cohen e.a.,
The Lancet, vol. 375, p. 301
Er zijn vele manieren om medisch
ongeschikt te raken aan het front.
Verwondingen kunnen al dan niet het
gevolg zijn van een gevecht, maar
ook diverse infectieziekten, pijnsyndromen
en psychiatrische stoornissen
zijn redenen om naar het ziekenhuis
te worden gestuurd. Deze studie
onderzoekt de dossiers van de 34.000
Amerikaanse soldaten die tussen
januari 2004 en december 2007 werden
geëvacueerd van het front in Irak
(Operation Iraqi Freedom) en
Afghanistan (Operation Enduring
Freedom) en opgenomen werden in
het militaire hospitaal van Landstuhl,
Duitsland. Voor elke militair werd
geregistreerd welke ziekte of verwonding
(ICD-9-CM-code) de primaire
reden was van de evacuatie en of hij
na behandeling al dan niet terug naar
het front kon.
Een eerste opvallende vaststelling is
dat oorlogsverwondingen over de
onderzochte vier jaar slechts 14% van
de diagnosen uitmaken. Zij worden
ruim overtroffen door ziekten van het
bewegingsstelsel (24%), vaak sportblessures
door training of ontspanning.
Neurologische stoornissen
(10%), psychiatrische aandoeningen
(9%) en rugklachten (7%) vervolledigen
de top 5. (In de Eerste Wereldoorlog
waren de drie voornaamste
aandoeningen: ziekten van het adem-
8
halingsstelsel, infecties en ziekten
van maag en darm. Tijdens WO II en
de Koreaanse oorlog werd de derde
plaats ingenomen door kwetsuren
andere dan gevechtswonden. De
Golfoorlog zette blessures en aandoeningen
van het bewegingsstelsel op
de eerste plaats.)
Er is een verschuiving in de frequentie
van de aandoeningen naarmate
beide oorlogen langer duurden (zie
tabel). Het meest opvallend is het stijgend
aandeel van de psychiatrische
stoornissen, van 5% in 2004 naar
14% in 2007. Dit heeft ongetwijfeld
te maken met het cumulatieve effect
van de combat stress over 4 jaar.
Na behandeling keert slechts 21%
van de gewonde of zieke mannen
terug naar het front, voor de vrouwen
is dit 37%. Hoe hoger de graad van
de militair, hoe groter de kans dat hij
terugkomt. Diagnosen die een herneming
van de dienst het minst waarschijnlijk
maken zijn oorlogsverwondingen
(97% keert niet terug) en
psychiatrische stoornissen (92%).
(Opmerking: de standaardmaatregel
bij deze diagnosen is om niet naar het
front te worden teruggestuurd. Het is
ook begrijpelijk dat officieren liever
geen manschappen met een psychiatrische
diagnose op missie sturen.)
Bij de interpretatie van de onderzoeksresultaten
wordt extra aandacht
besteed aan de psychiatrische ziektebeelden.
De meest voorkomende
diagnosen zijn depressie of bipolaire
2004 2005 2006 2007
BEWEGINGSSTELSEL 23 27 23 23
GEVECHTSWONDEN 16 13 14 12
NEUROLOGISCH 9 9 11 13
RUGKLACHTEN 6 8 9 6
PSYCHIATRISCH 5 8 11 14
Tabel: Aandeel van de meest voorkomende aandoeningen bij geëvacueerde soldaten
(in %)
stoornis (35%), stressreacties waaronder
PTSS (25%) en traumatisch
hersenletsel (6%). Psychiatrische
stoornissen zijn erg frequent, ondanks
de aanwezigheid van de mental
health teams die het grootste deel van
de acute psychische trauma’s onder
handen nemen en die er in slagen om
de meeste manschappen terug gevechtsklaar
te maken. Tenslotte
komen ook soldaten met rugklachten
meestal (87%) niet terug na hun evacuatie
en behandeling. De auteurs
wijzen op het verband tussen rugpijn
en psychische aandoeningen zoals
angst, depressie en PTSS.
Intrafamiliaal geweld in
conflictgebieden
Association between exposure to political
violence and intimate-partner
violence in the occupied Palestinian
territory: a cross-sectional study,
Clark e.a., The Lancet, vol. 375,
p. 310 e.v.
Oorlogssituaties zijn een kader waarin
geweld tegen vrouwen gemakkelijk
optreedt. Denken we maar aan de
verkrachtingen waar talloze vrouwen
in vele oorlogen het slachtoffer van
worden. Slechts weinig onderzoek
werd gedaan naar de invloed van oorlog
op het voorkomen van intrafamiliaal
geweld, van mannen tegen hun
eigen vrouwen dus. Om deze leemte
op te vullen gebeurde het volgende
onderzoek in de Palestijnse bezette
gebieden van de Gazastrook en de
Westelijke Jordaanoever. Van 3.500

gehuwde vrouwen werden interviews
afgenomen. Aan de ene kant peilde
men naar de mate waarin hun mannen
het slachtoffer waren geweest van
politiek geweld. Het geweld was
‘rechtstreeks’ indien de man zelf
slachtoffer was geweest van fysieke
of economische schade door de bezetting.
Dit was het geval in 8% van de
gezinnen. ‘Onrechtstreeks’ geweld
had betrekking op schade berokkend
aan gezinsleden of naaste familieleden:
bij 20% ging het om andere
gezinsleden of schade aan het eigendom,
bijna de helft van de gezinnen
(48%) werd ook economisch getroffen
door de bezetting.
Aan de kant van de uitkomstvariabelen
werd de mate van geweldpleging
gemeten. 37% van de respondenten
gaf aan geen enkele vorm van geweld
te ervaren in het huwelijk.
Daarentegen had 37% van de vrouwen
te lijden onder (enkel) psychologische
agressie, terwijl 15% en 11%
het slachtoffer waren van respectievelijk
fysieke agressie en seksueel
geweld. Nagenoeg alle vrouwen die
fysiek of seksueel geweld rapporteerden,
leden ook onder psychologisch
geweld.
Kindslachtoffer in Gaza
De analyse van de gegevens onderzocht
de correlatie tussen politiek en
intrafamiliaal geweld en leverde de
volgende bevindingen op: vrouwen
van wie de man rechtstreeks slachtoffer
was van politiek geweld hadden
43% méér kans om psychologisch
geweld te ervaren, terwijl de kans op
fysieke of seksuele agressie verhoogde
met respectievelijk 89% en 123%,
dit alles in vergelijking met vrouwen
wier echtgenoot niet persoonlijk had
geleden onder politiek geweld.
Onrechtstreeks geweld op de familie
verhoogde de kansen op fysieke en
seksuele agressie op de vrouw met
respectievelijk 61% en 97%.
Economische schade aan het gezin
tenslotte deed psychologisch geweld
met 40% toenemen, fysiek geweld
met 51% en seksueel geweld met
55%, hoewel dit effect alleen in de
Gazastrook, niet op de Westelijke
Jordaanoever, werd gemeten. Dit
onderzoek toont dus aan dat blootstelling
aan politiek geweld het risico
verhoogt op psychologisch, fysiek en
seksueel intrafamiliaal geweld bij
gehuwde vrouwen in Palestijns bezet
gebied. Bij de interpretatie van de
resultaten worden hiervoor diverse
verklaringen geopperd. Het ‘feminis-
tisch’ perspectief is hier relevant: de
traditionele rolverdeling in deze
patriarchale cultuur veronderstelt dat
de man het gezin onderhoudt en beschermt.
In een toestand van bezetting
en politiek geweld zijn er factoren
waardoor de man deze rol niet
kan waarmaken. Frustratie leidt dan
tot geweld tegen de zwaksten: de
vrouwen en kinderen. Geweld zou
voor mannen ook een manier kunnen
zijn om zijn machtspositie te herstellen.
Ook vanuit psychologische hoek zijn
er verklaringen mogelijk: zowel
depressie als PTSS (posttraumatisch
stresssyndroom) worden frequent
gerapporteerd in Palestina, als gevolg
van politiek geweld en van vernedering.
Beide zijn belangrijke oorzakelijke
factoren van partnergeweld. Er
zijn ook zeer specifieke elementen in
de Palestijnse situatie, zoals de beperking
van de familiale contacten door
de bezetting (denken we aan de controleposten
die het verkeer belemmeren
of aan de muur), waardoor vrouwen
de bescherming van hun familieleden
verliezen. Tenslotte is blootstelling
aan geweld tijdens de kinderjaren
een risicofactor voor het later ontwikkelen
van agressie tegen de partner en
tegen de kinderen. De cyclus
van het geweld is hiermee
rond gemaakt.
In een commentaarstuk
(Domestic and political violence:
the Palestinian predicament,
The Lancet, vol. 375,
p. 259 e.v.) schrijven medewerkers
van de Palestijnse
Birzeit universiteit dat deze
studie nog maar eens aantoont
dat intrafamiliaal
geweld niet los kan gezien
worden van de maatschappelijke
context, in dit geval de
Israëlische bezetting. Dat de
Palestijnse overheid niet voldoende
optreedt tegen de
geweldplegers heeft verschillende
oorzaken, waaronder de
zeer beperkte bevoegdheden
van de Palestijnse autoriteit
en de afwezigheid van
Palestijnse jurisdictie in het
grootste deel van Palestina.
*
9

21 november 2009
Op 21 november 2009 organiseerde
'Artsen voor Vrede' een
symposium over klimaat en
geweld.
In zijn inleiding wees Hugo D'aes op
de complexiteit en de snelle evolutie
van de vluchtelingenproblematiek
met toenemende onveiligheid,
schending van de mensenrechten,
armoede en werkloosheid. Het klimaat
is een bijkomende factor. Door
de geleidelijke opwarming nemen
droogte en woestijnvorming, overstromingen
en orkanen toe, wat een
oorzaak is van bijkomende migratie.
Klimaatvluchtelingen komen niet in
aanmerking voor bescherming.
Voorwaarden voor erkenning als
vluchteling zijn: zich buiten de eigen
landsgrenzen bevinden, vervolging
vrezen omwille van ras, nationaliteit,
sociale situatie, religie of politieke
mening. Een klimaatvluchteling hoort
er niet bij. Vluchten omwille van
klimatologische factoren is eerder een
reden voor afwijzing. Hoofdspreker
was Jonas Slaats, die naast zijn activiteiten
in verband met de vredesproblematiek
de jongste tijd vooral
bezig is met de ecologische en sociale
gevolgen van de klimaatsverandering.
Zijn lezing gaat over oorlog en
geweld als gevolg van de verwachte
klimaatswijziging.
De IPCC (Intergovernmental Panel on
Climate Change), een afdeling van de
Verenigde Naties, verzamelt alle onderzoeksgegevens
over de hele wereld in
verband met het klimaat. Ze laten ons
nu al duidelijk zien dat de negatieve
gevolgen van de klimaatsverandering
zich vooral in het zuiden zullen voordoen,
maar ook hier bij ons voelbaar
zullen zijn. De klimaatgegevens worden
politiek gefilterd. De meeste
wetenschappers en politici gaan
akkoord met de opwarmingstheorie,
maar sommigen noemen ze onzeker,
10
Symposium over klimaat en geweld
Jef De Loof
enkelen betwisten ze. Al jarenlang
horen we hetzelfde verhaal, maar de
oplossing staat los hiervan. Anderen
hechten meer belang aan de komende
schaarste. Olie, grondstoffen, de totale
energieproductie zullen over zoveel
jaren niet meer volstaan om aan onze
behoeften te voldoen. Dit is een
realiteit die echter minder dreigend is
omdat ze zich geleidelijk zal instellen
zodat we wel genoodzaakt zullen zijn
er te gepasten tijde rekening mee te
houden. De gevolgen van de opwarming
van de aarde moeten vandaag
aangepakt worden omdat het morgen te
laat zal zijn. Vandaag, op een moment
dat we er nog niet zoveel hinder van
ondervinden.
De sociale gevolgen van deze opwarming
zullen het grootste probleem
worden. Dit krijgt echter het minst de
aandacht. Het is haast alsof men er
van uitgaat dat de wereld blijft voortbestaan,
met of zonder mensen. Dat
de volgende generaties, onze kleinkinderen,
er haast zeker zwaar onder
zullen lijden, misschien geleidelijk
zullen verdwijnen, lijkt onbelangrijk.
Als de opwarming verder gaat, zullen
de problemen toenemen. Medische
problemen door verhoogde kwetsbaarheid,
overstromingen door zeespiegelstijging.
Orkanen en droogte
zullen frequenter voorkomen en
heviger zijn dan voorheen. Traditionele
leefpatronen zullen verdwijnen.
Groeiende competitie omwille van
grondstoffenschaarste zal lokale conflicten
en instabiliteit van staten tot
gevolg hebben, terwijl ongekende
migratiestromen internationale conflicten
zullen uitlokken, wat zal leiden
tot verhoogde preventieve defensiemaatregelen
met overbewapening.
Dit gaat onze fossiele grondstoffen en
energiebronnen, waarvan legers de
grootste verbruikers zijn, nog sneller
doen afnemen. Het wordt een
vicieuze cirkel van geweld en tegengeweld,
waarbij de sterksten uiteindelijk
het langst zullen 'lijden'.
Bij al dat geweld zullen kernwapens
misschien toch nog bruikbare wapens
zijn. Je kunt er in één klap massa's
lastposten mee uitschakelen. In
Hiroshima vielen als gevolg van de
explosie van één kleine atoombom
70.000 doden.
Bangladesh
Darfur, de Noordpool en Bangladesh
laten ons nu al een aantal aspecten
zien van de gevolgen van de opwarming
van het klimaat.
Bangladesh is met zijn 114 miljoen
inwoners het dichtst bevolkte land ter
wereld en een van de armste. 80%
van de bevolking verdient er minder
dan € 2,- per dag. Heel wat land verdwijnt
nu al door de stijging van de
zeespiegel. Een groot deel van
Bangladesh ligt onder de zeespiegel.
Door het smelten van de gletsjers op
het Himalayagebergte is het klimaat
er totaal ontregeld. Het aantal overstromingen
en orkanen neemt toe.
Buiten het regenseizoen kampt men
er met droogte. In 2007, na een
periode van zware overstromingen,
orkanen, droogte en een zware
cycloon verminderde de landbouwopbrengst
met 13% en werden 1 1 /2
miljoen huizen verwoest. Mensen
slaan op de vlucht naar Pakistan,
Afghanistan en India, landen met
politieke instabiliteit. India treft nu al
zware maatregelen. Het meest arme
bevolkingsdeel is de meest kwetsbare
groep. Tegen 2050 verwacht men in
het Zuid-Aziatisch gebied 150
miljoen klimaatvluchtelingen.
Religieuze conflicten
De gevolgen op dit terrein worden
zelden besproken. Klimaatproblemen
kunnen katalyserend werken. Reeds
bestaande religieuze conflicten zullen
toenemen. In de getroffen gebieden is
de islam de snelst groeiende religie.
Het islamitisch probleem, reeds gepolariseerd
door media en politici, zal
toenemen. De huidige verschuiving
van afname van internationale oorlogen
met toenemen van interne conflicten
zal doorgaan. De ergste en
langdurigste conflicten zullen zich
voordoen in de derde wereld.

Situaties zoals in Darfur, waar uitdroging
van de bodem en uitputting
van de grondstoffen het grote probleem
zijn en interreligieus uitgevochten
worden, zullen meer en meer
toenemen. Wapens zullen geleverd
worden door de rijkere landen. België
zal hier zeker aan zijn trekken komen.
Ons consumptiepatroon
- Een belangrijke bijkomende factor
is ons consumptiepatroon, gebaseerd
op business' rules, not ethics. Het is
een lineair groeiend systeem in een
eindige wereld. Als de hele wereld
ons consumptiepatroon zou volgen,
dan had je drie tot vijf planeten nodig
om hieraan te voldoen. De zwaar
energieverslindende vleesconsumptie
is het grootste probleem. In India, dat
vroeger een vegetarisch land was,
wordt meer en meer vlees geconsumeerd.
- Komt daarbij de ontbossing. In het
Amazonewoud worden per minuut
2000 bomen gekapt, een terrein zo
groot als zeven voetbalvelden.
- Het groeiend watertekort is een
factor die meer en meer invloed zal
hebben op de stabiliteit van regio's.
Hierover bestaan twee opvattingen:
Droogte
ngo's stellen dat iedereen recht heeft
op water, de zakenwereld beschouwt
water als een verkoopbaar, een commercieel
middel, in niets verschillend
van andere koopwaar.
- Consumptie is in handen van de
zakenwereld. De reclame creëert
problemen en zegt met welke producten
je ze kunt oplossen. Je haar, je
huid, je kleren zijn niet conform, je
moet er iets aan doen. De grootste
directe slachtoffers zijn zij die moeilijk
aan hun basisbehoeften kunnen
voldoen. Onze westerse wereld blijft
oorzaak van klimaatproblemen. Het
systeem zorgt zelf voor meer druk op
het systeem.
- Het Westen kan moeilijk omgaan
met rampen. Denken we aan de
orkaan Katrina die in 2005 over
Florida trok en voor het eerst een
westerse moderne stad, New Orleans,
voor 80% en tot 7,60 meter diep
onder water zette. Door het uitvallen
van de elektriciteit kon het water niet
weggepompt worden. Van enige gecentraliseerde
praktische aanpak was
geen sprake. Opvang van de slachtoffers
was onder alles. Plunderingen
met escalatie van geweld waren zo
erg dat men er aan dacht de oorlogs-
toestand met toepassing van het oorlogsrecht
uit te roepen. Enkel het
inzetten van een troepenmacht van
65000 man bracht de situatie geleidelijk
weer onder controle. 25000
bewoners van de stad zijn na evacuatie
niet meer teruggekeerd. En dat
alles niettegenstaande dat het een te
verwachten ramp was, waarvan het
scenario al uitgeschreven was in 2001
en verschenen in het tijdschrift
Scientific American. Rampen worden
ingepast in het wij/zij, meerdere/mindere
systeem (Pat Patfoort). Geweld
wordt beantwoord met tegengeweld,
escalatie is de regel, normen zijn niet
van toepassing.
Hoe gaan we om met
conflicten?
- Door militarisering, strengere grensbewaking
en meer en meer inschakelen
van privébedrijven, die werken
zonder politieke bemoeiing. Alleen al
in 2003 heeft de Amerikaanse
regering 3512 contracten met private
beveiligingsfirma’s afgesloten.
- Door het buiten de grenzen houden
van de migratieproblemen, zoals door
oprichten van vluchtelingenkampen
Vervolg op pagina 12
11

Vervolg van pagina 11
in Noord-Afrika. Door verstrengen
van de migratiewetten. In Nederland
vereist men kennis van het Nederlands
vooraleer men binnen mag. In
Frankrijk is er het return quotum, een
bepaald aantal dat elk jaar terug
moet. In andere landen wordt
gedelegeerd naar rechtsautoriteiten.
Oost-Afrikaanse milieuvluchtelingen
- Door het wegwerken van morele dissonantie
langs de media en langs ideologische
beïnvloeding. Men slaagt er in
belangrijke gebeurtenissen weg te moffelen,
zoals tijdens de dictatuur en de
genocide door Pol Pot en de Rode
Khmer in Cambodja in de zeventiger
jaren. Het anticommunisme kwam uitvoerig
in de media, over de gebeurtenissen
in Cambodja werd gezwegen.
- Een gebrek aan referentiekader
maakt het inschatten van rampen
moeilijk. De mondiale dreiging van
de klimaatproblemen, waarvan de
gevolgen niet te overzien zijn, wordt
door minimaliserende naïeve maatregelen
ontkracht. Het psychologisch
effect werkt desoriënterend.
- Intussen krijg je een versterking van
het wij/zij effect met verrechtsing van
de maatschappij. Angst wordt aangekweekt
en dialoog komt pas na het
uitmoorden.
- Zo kom je tot shifting baselines, tot
een crisissfeer, met geleidelijk aanvaarden
van schijnoplossingen, waarbij
men 'bommendragers' denkt te
bestrijden door inperking van de
privacy met meer camera's en elektronische
naaktfoto's.
- Veronderstelde dreigingen worden
uitvergroot en misbruikt om onevenredige
maatregelen te treffen. Zo
werd de angst voor het communisme
aanleiding tot het ontwikkelen van
een onzinnige hoeveelheid kernwapens
tot en met de uiterst gevaarlijke
inzet voor een pre-emptive
strike. Ook een verkeerd aangebrachte
heisa in verband met het
klimaat zou averechts kunnen werken
en leiden tot overdreven angst en
onaangepaste maatregelen.
Wat kunnen we er aan doen?
Op politiek vlak moeten we in de
eerste plaats de gepaste politieke
maatregelen treffen op diverse terreinen,
zoals preventief bespreken
van de opvangmogelijkheden voor
klimaatvluchtelingen, in plaats van
eindeloos debatteren over de definitie
van het begrip vluchteling. Meer en
betere hulp verlenen aan de derde
wereld met verzachting en aanpassing
van de samenwerkingsvoorwaarden.
Op technologisch terrein door groene
energie te ontwikkelen, door het
uitwisselen van technologie met de
derde wereld. Groen heeft meer
economische incentives nodig. Er
moet vermeden worden dat groen niet
Olietanker gestrand Oil blood tank
12
overgenomen wordt door de zakenwereld,
die ons huidig consumeren
wil omzetten in groen consumeren,
wat zeker niet de oplossing is.
Moeilijke barrières zullen moeten
overwonnen worden. De economie is
westers gericht, met dominantie van
de bestaande productielijnen. De politiek
is traag en gericht op onmiddellijke
problemen. Een langetermijnvisie
is niet opportuun voor politici,
het kan hen stemmen kosten…
Sociaal-economisch komt er ook
tegenwind. Ons huidig economisch
systeem is immers gebaseerd op permanente
groei, wat in tegenspraak is
met een beperking van de consumptie.
In het persoonlijk leven kan iedereen
zijn bijdrage leveren door in zijn verbruik
rekening te houden met fair
trade, recycling en bio-producten, en
door zijn ecologische voetafdruk te
beperken. Door het aanpassen van zijn
levenswijze, niet alleen met minder
consumeren, maar ook door het aanpassen
van zijn gedragspatroon met
meer aandacht voor geweldloosheid,
doorbreken van het wij/zij denken en
herbronnen van de spiritualiteit.
De levensprioriteiten beperken tot het
bevredigen van de eigen behoeften is
niet alleen asociaal, maar dikwijls
oorzaak van stress.
*
Tijdens zijn lezing verwees Jonas
Slaats naar het onlangs verschenen
boek van Harald Welzer: 'De klimaatoorlogen
- waarom in de 21ste eeuw
gevochten wordt’ - Ambo/Anthos -
Amsterdam (2009) - ISBN 978 90 263
2184 9. Verspreiding voor België:
Veen Bosch en Keuning, Wommelgem.

Componisten en het thema ‘Oorlog en Vrede’
Christien Mudde
Rudolf Escher, geboren te
Amsterdam, woonde van zijn
vierde tot zijn negende in Batavia,
waar zijn vader werkte als
geoloog. De graficus Maurits
Escher was een halfbroer van zijn
vader, de precisie zat de familie
als het ware in de genen. Na
terugkeer in Nederland bezocht
Rudolf het gymnasium te Leiden,
maar besloot na vier jaar om
naar het conservatorium te gaan.
Hij was een getalenteerde jongeman,
schreef gedichten, aquarelleerde
en schilderde maar besloot
zich uiteindelijk volledig aan de
muziek te wijden. Na zijn studies
piano in Keulen volgde hij compositie
aan het Rotterdams Conservatorium
bij o.a.Willem Pijper.
Zijn muziek sluit aan bij die van Ravel,
Debussy en Mahler, maar ook bij de
(Nederlandse) middeleeuwse polyfonisten
en die uit de renaissance, zoals
Ockeghem en Lassus. Ook het gregoriaans
en gamelanmuziek hebben hem
beïnvloed. Kenmerkend is de grote
precisie waarmee hij werkt. In zijn
vocale muziek draait het om de dictie
en de melodie: muziek moet verstaanbaar
en begrijpelijk zijn. Daarom sloot
hij zich niet aan bij de atonale stroming
van zijn tijd (Schönberg), omdat volgens
hem het menselijk oor dit niet
meer kan volgen. In 1977 ontving hij
de Johan Wagenaarprijs voor zijn hele
oeuvre.
Escher maakte het bombardement van
Rotterdam mee, bijna zijn gehele
oeuvre tot die tijd ging daarbij verloren.
De oorlog had grote invloed op
zijn ontwikkeling. Zoals Leo Samama
schreef in 1992: “… zijn psyche werd
gevormd door het destructieve geweld
van Teutoonse laarzen, door de ondergrondse
activiteiten, zijn medewerking
aan De Vrije Katheder en zijn compo-
Rudolf Escher (1912-1980):
Le vrai visage de la paix (1953)
Rudolf Escher
sitorische werk”. Zelf schreef hij over
die tijd in een brief aan Jan en Lot
Schouten van 11 februari 1941: “…
mogen jullie gerust weten, dat ik,
vooral na de belevenissen in Rotterdam
in Mei verleden jaar de innerlijke
waarden van mijn werk (ik bedoel speciaal:
van het werk, dat ik beoefen: de
scheppende kunst) veel intenser onderga
dan voordien. Het is werkelijk een
antidotum tegen de moreel-vernietigende
uitwerking van zulk helsch
geweld.” Nog in de oorlog schreef hij
Musique pour l'esprit en Deuil (muziek
voor de ziel in rouw), een werk voor
orkest. Hij kreeg in 1946 de Muziekprijs
van de Stad Amsterdam voor dit
werk en in 1953 schreef hij in opdracht
van deze zelfde stad het werk,
waar het hier om gaat: Le vrai visage
de la paix. De tekst is van de Franse
dichter Paul Éluard, pseudoniem voor
Eugène Grindel, een Frans surrealist,
die deelnam aan de Spaanse burgeroorlog
en dit gedicht schreef in 1951
bij een lithografie van Picasso.
Escher’s voorliefde voor de Franse taal
kan gezien worden als een reactie op
de ‘Teutoonse laarzen’.
De compositie is een extatische lofzang
op een menselijk leven in vrede en
gerechtigheid, getoonzet voor 8-stemmig
koor a capella. Het is een uiterst
zorgvuldig gecomponeerd stuk, waarbij
een heldere dictie wordt bereikt door
ofwel alle stemmen synchroon op de
consonanten te laten klinken, ofwel de
tekst in één stem(groep) te houden en
de andere stemmen op een vocaal of
consonant te laten zingen. Daardoor
wordt een grote helderheid bereikt. Het
gaat volgens Escher in de muziek net
als in het leven: om harmonie en evenwicht.
Weinig muziek is zo doordacht
harmonisch als die van Escher.
Hier volgen enkele strofen van de
tekst, die bestaat uit in totaal 29 korte
strofen:
Le visage de la paix -Paul Eluard:
I
Je connais tous les lieux où la colombe loge
Et le plus naturel est la tête de l’homme
II
L'amour de la justice et de la liberté
A produit un fruit merveilleux
Un fruit qui ne se gâte point
Car il a le goût du bonheur
en verderop:
IX
L’homme en proie à la paix a toujours un
sourire
Après tous les combats pour qui le lui
demande
XI
Vaincre s’appuie sur la fraternité
XII
Grandir est sans limites
XIII
Chacun sera vainqueur
XIV
La sagesse pend au plafond
Et son regard tombe du front comme une
lampe de cristal
(dit laat Escher door alle hoge vrouwenstemmen
zingen)
XXIV
Nos chansons appellent la paix
Et nos réponses sont des actes pour la paix.
XXVI
L'architecture de la paix
Repose sur le monde entier
Het hele werk is met ander vocaal
werk van Escher opgenomen op
Stemra disc (DDD 92057) door het
Nederlands Kamerkoor o.l.v.
Ed Spanjaard.
Aanbevolen!
*
13

Deel XVII
J.M.G. van der Dennen
In de rapportage van Jef de Loof
over de conferentie ‘Klimaat en
geweld’ wordt herhaaldelijk
verwezen naar het boek De
klimaatoorlogen van prof. Harald
Welzer. Daarom hierbij een
samenvatting van de voornaamste
argumenten van Welzer’s
tamelijk zwartgallige en verontrustende
werk.
De strijd om drinkwater, etnische zuiveringen,
burgeroorlogen in de armste
landen en eindeloze vluchtelingenstromen
bepalen ons beeld van de
toekomst. De conflicten van de 21ste
eeuw gaan niet meer over ideologieën
of politieke systemen, maar in de eerste
plaats over de toegang tot natuurlijke
hulpbronnen als water, olie, gas
en vruchtbaar land. Aldus de achterflap
van het boek.
Welzer betoogt dat de gevolgen van
de klimaatveranderingen niet zozeer
leiden tot een bedreiging van de territoriale
veiligheid van landen en tot
internationale oorlogen, in elk geval
in eerste instantie. Ze bedreigen veel
meer de overlevingsomstandigheden
van mensen door gebrek aan drinkwater,
achteruitgang van voedingsmiddelenproductie,
verhoogde gezondheidsrisico’s
en de beperking van leefruimte
door landdegradatie en overstromingen.
Daaruit resulteren internationale
geweldsconflicten, burgeroorlogen,
volkerenmoorden en migraties.
14
De studie van de
hedendaagse oorlog
Over ecologische problemen zoals
bodemdegradatie, schaarste van hulpbronnen
en wateroorlogen wordt al
sinds de publicatie van Het Rapport
van de Club van Rome Grenzen aan
de Groei van gedachten gewisseld.
Maar pas sinds kort worden de ecologisch-sociale
verbanden in de conflicten
tussen veeteeltnomaden en sedentaire
landbouwers in Nigeria, Ethiopië
of Kenia en in de volkerenmoorden in
Rwanda en Darfur waargenomen. Er
moet echter duidelijk op gewezen
worden dat eenvoudige verklaringen
tekortschieten: geweldsconflicten zijn
altijd een product van meerdere
parallelle en ongelijktijdige ontwikkelingen.
Maar de structurele conflictoorzaken
zoals denationalisatie, het
ontstaan van geweldsmarkten, de uitsluiting
of uitroeiing van bevolkingsgroepen
worden door ecologische
problemen en het verdwijnen van
hulpbronnen zoals grond en water
versterkt en versneld. Aanvullende
problemen veroorzaakt bodemverzilting,
die de gecultiveerde en cultiveerbare
oppervlakten
verder vermindert
en
migratiebewegingen
veroorzaakt.
Directe ver-
Harald Welzer
oorzaker van
geweld kan
bijvoorbeeld
de zoektocht naar nieuwe weidegrond
of landbouwgrond zijn, omdat de
oude niet genoeg oogst meer opbrengt.
Dat leidt dan tot conflicten
met andere groepen, en niet de ecologische
achteruitgang op zich.
Hetzelfde geldt voor het in de toekomst
toenemende aantal grensconflicten
die ontstaan door het verdwijnen
van gewassen die voorheen
natuurlijke grenzen vormden. Ook de
door milieuveranderingen veroorzaakte
binnenlandse migraties veroorzaken
aanzienlijke conflicten en zijn
eveneens een indirect geweldsgevolg
van de klimaatverandering.
Tegenwoordig zijn er wereldwijd naar
schatting 24 miljoen
binnenlandse vluchtelingen.
Een ander probleem is de dreigende
instorting van de veiligheidssystemen.
Naast de toename van het aantal en
de intensiteit van wervelstormen,
vloedgolven en perioden van droogte
bedreigt vooral het stijgen van de zeespiegel
de ontwikkelings- en overlevingskansen
van veel gebieden in de
wereld. Natuurrampen vernietigen
vaak ook grote delen van bestaande
infrastructuren, waardoor recursieve
effecten (het ‘Droste-effect’) ontstaan:
verkeers-, verzorgings- en gezondheidssystemen
worden duurzaam verzwakt,
wat de overheid destabiliseert.
Een ander probleem vormen infectieziekten
en voedingsproblemen. De
uitbreiding van infectieziekten en het
toenemen van ondervoeding zullen
een gevolg van de klimaatverandering
zijn. De gezondheidssituatie wordt
natuurlijk in z’n geheel door het
schaars worden van watervoorraden
getroffen.
De regio in Afrika ten zuiden van de
Sahara beschikt op dit moment over
de slechtste drinkwatervoorziening
wereldwijd, en elke verbetering wordt
door de groeiende schaarste aan hulpbronnen
bemoeilijkt. Het tot nu toe
sterkste effect van de klimaatverandering
in Afrika is het verminderen van
de neerslag, vooral in West-Afrika.
Bodemdegradatie, verwoestijning,
extreme weersomstandigheden zoals
droogte en overstromingen, en toenemende
waterschaarste belemmeren
vooral in droge en semidroge gebieden
reeds vandaag de productiviteit.
Deze tendens zal in de toekomst versterken.
Een andere toekomstige conflictoorzaak
ontstaat door het opdrogen van
rivieren en het verdwijnen van meren.
Uit deze sociale gevolgen van kli-

maatverandering ontstaan de volgende
conflictscenario’s:
• Het aantal lokale en regionale
geweldsconflicten om het gebruik van
grond en de toegang tot drinkwater
zal stijgen.
• De transnationale migratie zal
groeien, net als het aantal binnenlandse
vluchtelingen, wat geweld op
zowel lokaal als regionaal niveau naar
zich toe trekt.
• Het krimpen van meren, het opdrogen
van rivieren, het verdwijnen
van bossen en natuurreservaten zal
grensoverschrijdende hulpbronconflicten
veroorzaken.
• Aanpassingsmaatregelen aan klimaat-
veranderingen (bouw van dammen,
water onttrekken aan rivieren en onderaardse
waterreservoirs) in het ene land
zullen problemen in het andere land
met zich meebrengen, wat weer internationale
conflicten veroorzaakt.
Daarbij komt dat conflicten in de
internationale handel in hulpbronnen
en energiebronnen zoals diamanten,
hout, olie of gas zullen toenemen.
Omdat geweldsconflicten, zoals gezegd,
de neiging hebben om een eigen
dynamiek te ontwikkelen en te escaleren,
worden gevolgproblemen opgeroepen,
die van hun kant alleen door
het gebruik van meer geweld lijken te
overwinnen.
De klassieke internationale oorlog is
tegenwoordig niet erg in trek, maar er
zijn drie ontwikkelingstendensen die
voor een opleving van internationale
oorlogen zouden kunnen zorgen:
• De internationale grondstoffenmarkten
en de verzorgingsinfrastructuren –
vooral gaspijpleidingen – vormen een
uiterst gevoelig gebied van ‘gemondialiseerde
onzekerheid’. Aanslagen
op pijpleidingen, raffinaderijen, bruggen,
enzovoort, behoren tot de tactieken
van het internationale terrorisme
en lokale rebellengroepen; Nigeria en
Irak zijn daarvan de duidelijkste
voorbeelden. Dit soort aanvalsscenario’s
is ook in Oost-Europa, waar gaspijpleidingen
een hele serie landen
doorkruisen, niet onwaarschijnlijk.
• Geweldsconflicten om fundamentele
grondstoffen, zoals water, zullen in de
toekomst aanzienlijk in omvang toenemen.
In 2050 zullen twee miljard
mensen onder de waterschaarste lijden;
de sombere prognoses gaan zelfs
uit van tot zeven miljard. In verband
met de waterproblemen ontstaat een
nieuw conflictscenario; door het uitdrogen
van binnenzeeën waardoor
territoriale grenzen lopen, wordt het
plotseling onduidelijk hoe ver de territoria
van landen die ooit aan het
water grensden lopen. Dat is bijvoorbeeld
het geval bij het Tsjaadmeer en
het Aralmeer.
• Ten slotte levert het smelten van de
Arctische en Antarctische ijsmassa’s
een scenario voor toekomstig geweld.
De onder het ijs vermoede enorme
grondstoffenvelden zullen al snel toegankelijk
zijn, en het is al lange tijd
omstreden wie de rechten heeft om ze
te exploiteren.
Aanleidingen voor nationale en internationale
geweldsconflicten zullen
dus in de toekomst niet minder worden.
De klimaatverandering schept
niet alleen nieuwe redenen voor
geweldsconflicten, maar mogelijkerwijs
ook nieuwe vormen van oorlogen,
die in het kader van de klassieke
oorlogstheorie helemaal niet voorzien
zijn.
De klimaatverandering is een onderschat,
en tot nu toe zelfs verregaand
onbegrepen sociaal gevaar, terwijl er
Vervolg op pagina 16
15

Vervolg van pagina 15
toch vandaag al milieugerelateerde
sociale conflicten, klimaatoorlogen en
veiligheidsmaatregelen bestaan:
1. Klimaatoorlogen vinden al plaats
in regio’s en onder omstandigheden
waarin denationalisatie en het bestaan
van particuliere geweldsmarkten de
normale situatie zijn. Elke negatieve
verandering van milieuomstandigheden
in zulke regio’s biedt nieuwe
gelegenheden en ruimte voor
geweldsondernemers en daarmee het
gevaar dat de oorlog verduurzaamt en
de betreffende grenzen overschrijdt.
2. Gevolgen van de klimaatverandering,
zoals bodemdegradatie, overstromingen,
gebrek aan drinkwater,
stormen, enzovoort, beperken overlevingsruimten
en -kansen en intensiveren
bestaande probleemsituaties. De
asymmetrie tussen de bevoordeelde
en benadeelde landen groeit.
3. De klimaatveranderingen van
kwetsbare samenlevingen alsmede de
waarschijnlijkheid van het geweld dat
hieruit voortvloeit zullen de vluchtelingen-
en migratiebewegingen doen
toenemen, zowel nationale als grensoverschrijdende
migraties. Beide trekken
meer geweld aan.
4. Grensoverschrijdende migraties
bereiken de eilanden van voorspoed
en stabiliteit in West-Europa en
Amerika en zorgen ervoor dat de
betrokken overheidsinstanties hun
veiligheidspolitiek moeten intensiveren
en hun beveiliging moeten versterken.
Dat leidt op het niveau van
de buitenlandse politiek tot grensbeveiligingsstrategieën,
waarbij enerzijds
wordt geprobeerd grensconflicten
verder naar buiten te verplaatsen
en anderzijds de geweldsmiddelen bij
grensschendingen toenemen.
5. Het met de mondialisering van de
moderniseringsprocessen groeiende
terrorisme zal door klimaatgerelateerde
ongelijkheid en onrechtvaardigheid
worden gelegitimeerd en versterkt.
6. Dat veroorzaakt een voortdurende
stijging van de controlebehoeften van
het land. De vrijheid vermindert, terwijl
het gemonopoliseerde geweldsniveau
stijgt.
7. Nieuwe rechteloze ruimten, die als
gevolg van de oorlog tegen de terreur
zijn ontstaan, verhogen het niveau
van landelijk uitgevoerd geweld en
openen maatschappelijke achtertone-
16
len voorbij de normen van de rechtsstaat.
Het gebruik van geweld verplaatst;
misdadig feitenmateriaal
wordt naar de periode vóór de daad
verschoven.
8. Shifting baselines veranderen de
probleemwaarneming en de acceptatie
van oplossingsvoorstellen en maatregelen.
Normaliteitsstandaards en
normen verschuiven.
9. Deze processen werken op elkaar
in. Groeiende aantallen vluchtelingen,
verscherpte veiligheidsinspanningen,
internationals hulpbronnenconflicten,
enzovoort, veroorzaken autokatalytische
effecten. Plotselinge milieurampen
brengen de oplossingscapaciteiten
in OESO-landen (Organisatie
voor Economische Samenwerking en
Ontwikkeling) en jonge industrielanden
aan hun grenzen, in instortende
samenlevingen hebben ze een vernietigend
effect. Daaruit resulterende
gevoelens van dreiging en stress leiden
tot onvoorspelbare reacties.
Uit dat alles ontstaat een scenario dat
de mondiale figuratie van de samenlevingen
in z’n geheel treft en onder
druk zet; verschillende vormen en
intensiteiten van spanningen en
gebruik van geweld zullen het gevolg
zijn.
Welzer benadrukt herhaaldelijk dat
klimaatveranderingen (of klimaatafhankelijke
veranderingen) geen
directe oorzaak van dodelijke conflicten
vormen (waarbij vooral aan bur-
geroorlogen, de tegenwoordig dominante
vorm van oorlog, gedacht moet
worden) maar meer het uitgangspunt,
of versterking van bestaande conflictoorzaken,
of verscherping van bestaande
ongelijkheden. Hij laat zich
ook nauwelijks uit over de (ultieme)
oorzaken van klimaatveranderingen,
zoals fluctuaties in zonneactiviteit,
precessie-, obliquiteits- en excentriciteitscycli,
evenmin als over de rol van
de mensheid (uitstoot CO2) hierin.
Tot besluit
Welzer noemt de nog steeds voortdurende
volkerenmoord in Darfur, West-
Soedan, de eerste klimaatoorlog.
“Wat de westerse toeschouwers in
eerste instantie als stammenconflict
tussen ‘Arabische ruitermilities’ en
‘Afrikaanse boeren’ beschouwden,
ontpopte zich bij nader inzien als een
oorlog van een regering tegen haar
bevolking, waarin de klimaatverandering
een bepalende rol speelt” (p. 77).
Dit is, in een macrohistorische context,
wellicht te kortzichtig.
Tenminste één zorgvuldig gedocumenteerd
voorbeeld van gewelddadige
conflicten als gevolg van klimaatverandering
betreft de Anasazi (of
Kayenta), de voorouders van de huidige
Pueblo-Indianen in het zuidwesten
van wat nu de Verenigde Staten
van Amerika is. Archeologische vondsten
in deze regio tonen geen spoor
van geweld tot omstreeks het jaar
1200. Rond 1150 begon het klimaat

in dit deel van de VS te veranderen,
hetgeen resulteerde in droogte, verwoestijning,
bodemerosie en afnemend
landbouwareaal. Na 1260 zijn
er in deze regio in overweldigende
mate sporen gevonden van oorlogen,
bloedbaden en kannibalisme. Dit is
slechts één voorbeeld van grootschalig
geweld als gevolg van klimaatverandering.
Het is niet ondenkbaar dat
klimaatveranderingen ook ten grondslag
lagen aan verschijnselen zoals de
Hendrick Avercamp: IJsvermaak
grote volksverhuizingen en de enorme
geweldsgolven die daarmee
gepaard gingen.
Nog slechts enkele jaren geleden was
het bon ton onder conflictwetenschappers
om wateroorlogen en andereecologisch/klimatologisch-gerelateerde
dodelijke conflicten eenvoudigweg
te ontkennen. Deze (uit)vluchtweg
is nu, mijns inziens, hermetisch
afgesloten.
Klimaatverandering is van alle tijden.
Het ene interglaciaal volgt op de
andere ijstijd. Zelfs minieme fluctuaties
in gemiddelde temperatuur kunnen
rampzalige gevolgen hebben
(denk bijvoorbeeld aan de kleine ijstijd
in Europa van de vijftiende tot de
negentiende eeuw). Een indirect
effect van klimaatverandering op conflicten,
dat overigens niet door Welzer
wordt genoemd, zou het volgende
scenario kunnen opleveren: (a) een
gunstig klimaat leidt tot een bevolkingsexplosie;
(b) de populatie stort
vervolgens in elkaar door burgeroorlogen
of (c) migratiegolven leiden tot
externe conflicten. Dit is, in een
notendop, de geschiedenis en het
onvermijdelijke lot van de mensheid
zoals geanalyseerd door Steven
LeBlanc en Katherine Register in hun
boek Constant Battles: The Myth of
the Peaceful, Noble Savage (2003).
Een ecologisch-demografisch evenwicht
is, voor mensen zowel als andere
dieren, een illusie.
*
Welzer, Harald (2009). De klimaatoorlogen.
Waarom in de 21ste eeuw
gevochten wordt. Ambo,
Amsterdam. Oorspronkelijke titel:
Klimakriege. Wofür im 21.
Jahrhundert getötet wird. Fischer
Verlag, Frankfurt a. Main, 2008.
17

Interview
Akke Botzen
Het echtpaar Binsbergen ontving
mij in hun gezellige voororlogse
huis in een groene wijk
van Meppel.
Ouderlijk huis
Bertus, 88, vertelt over zijn levensloop,
waar veel polemologische
momenten in verweven zijn. Moeder
was onderwijzeres, vader predikant
bij NH gemeenten (Leerbroek,
Mastenbroek, Muiden) als ‘Gereformeerde
Bonder’. Vaders geest was te
vrij voor dit benauwde klimaat. Hij
vertrok in 1930 met zijn gezin naar
toenmalig Nederlands-Indië, te weten
Makassar, eveneens in de functie van
predikant. Bertus was toen 9 jaar.
Hoe eng het geestelijke klimaat destijds
was, demonstreren de verwijten
die vader vanuit Nederland kreeg omdat
hij naast psalmen ook gezangen
liet zingen. Hij leefde vanuit de houding
dat de manier waarop je je opstelt,
afhangt van de gemeenschap
waarin je leeft. Hij hield niet van
rigide posities. Vader overleed in
1934, zijn vrouw bleef achter met zes
kinderen. Het gezin keerde terug naar
Nederland. Bertus was toen 13 jaar
oud.
Beroepskeuze
1939. Het was vlak voor het uitbreken
van WO II. Bertus wilde aanvankelijk
fysica studeren, gebiologeerd
door het nieuwe aspect: kernenergie.
Maar hij voelde toen al de
(nucleaire) dreiging van een eventuele
Duitse bezetting en vreesde dat hij
met die discipline wel eens in verkeerd
vaarwater zou kunnen raken.
Zijn keuze werd medicijnen, ingeschat
als moeilijker, maar met de
onderliggende gedachte ‘dat je
mensen kunt helpen los van politiek’.
Bezetting
Intussen was Nederland bezet. Voor
toelating tot de universiteit was het
noodzaak een verklaring van loyali-
18
Bertus Binsbergen (1921)
Bertus Binsbergen
teit aan de Duitsers te tekenen. Deed
je dat niet, dan was het óf onderduiken,
óf tewerkstelling in Duitsland.
Bertus koos voor het laatste, om te
voorkomen dat tegen zijn moeder,
een weduwe met zes kinderen, represailles
zouden volgen. In Stuttgart
werd hij aanvankelijk ingedeeld bij
de wapenindustrie, maar als door een
wonder kon een groepje medici gevormd
worden.
Lef
Deze mannen hadden het lef het opgedragen
werk te weigeren en erop
aan te dringen hen medische arbeid te
laten verrichten. Eigenlijk tot hun
verbazing en vooral tot verbazing van
het dociel geworden Duitse personeel,
heeft die houding gewerkt en
kon de groep in een ziekenbuis gaan
werken. Het werd toen al duidelijk
dat er ook goede of gematigde
Duitsers waren. Deze mensen, maar
ook een foute figuur, vroegen later
aan de Hollanders om een niet-naziverklaring.
Die kregen ze, echter niet
de foute administrateur. Na twee jaar
terug in Nederland, moesten de tewerkgestelden
een herroeping van
hun verklaring tekenen en daarmee
waren ze ‘gezuiverd’.
1945 en later
In Nederland was er inmiddels een
stuwmeer van wachtende studenten,
vooral bij de medische faculteit. Na
je doctoraal moest je maanden tot een
jaar wachten om aan je coschappen te
kunnen beginnen. In die wachttijd
deed Bertus een tropencursus. Na het
artsexamen ging hij (inmiddels met
vrouw en kind) naar Oegstgeest om
daar, samen met zijn vrouw, intern
een cursus van drie maanden voor
zendingsarts te volgen. Bertus vrouw,
verpleegkundige, komt uit een
religieus liberaal ‘vredesnest’: zij
heeft twee broers die dienstweigeraar
waren.
Nederlands-(Papoea-)
Nieuw-Guinea
Gezien de toenmalige werkloosheid
onder artsen vertrok Bertus na zijn
tropencursus met vrouw en kind in
1954 naar Indonesië, te weten
Nederlands-(Papoea-)Nieuw-Guinea.
De mensen daar waren christenen, in
tegenstelling tot de rest van
Indonesië, en de Nederlanders welgezind.
Zij waren daar trots op: “wij
zijn saja djoega kristen” (wij komen
omhoog op de sociale ladder). Op het
eilandje Doom waren nauwelijks nog
Papoea's. Het zat vol met Chinezen
(toko's), Indische Nederlanders en
Europeanen (bestuur). In het zendingsziekenhuisje
werkten 2 artsen en
3 verpleegsters (allen Nederlanders).
Het gezin verbleef daar drie jaar
(‘kort-verband’) tot 1957.
Framboesia
Ze hebben daar van alles opgezet en
met name, met steun van de VN, een
forse aanzet gegeven voor het uitroeien
van framboesia, hetgeen na
hun vertrek voor 100% werd voltooid.
Helaas komt het iets terug.
In 1957/1958 maakte Bertus (zonder
gezin) een reis van drie maanden
rond de wereld als scheepsarts, op
hetzelfde schip (de Sibajak van de
Rotterdamse Lloyd) als dat waarop
hij met zijn ouders als 9-jarig jongetje
naar Makassar vertrok. De passagiers
waren mensen die hun geëmigreerde
kinderen overal ter wereld gingen
bezoeken. Terug nam het schip spijtoptanten
mee. Daarna was het moei-

zaam zoeken naar een medische baan.
Terug in Nederland kon Bertus een
plattelandspraktijk in Nijeveen overnemen,
toen 1500 zielen, maar snel
groeiende. Een groot gebied over
twee provincies waar hij een soort
duizendpoot was. Tot het laatst
(1985) deed hij vele bevallingen (er
was geen vroedvrouw). Hij was er
gemeentearts en deed als zodanig van
alles: lijkschouwingen, schoolartsendienst,
consultatiebureaus voor
zuigelingen en kleuters. Hij stopte in
1985, na 27 jaar praktijk, vanwege
zijn leeftijd.
Vredeswerk, NVMP
Ondanks zijn drukke praktijk kon B
toch aandacht en tijd vrijmaken voor
vredesactiviteiten. Verontrusting over
oorlogsdreiging werd vooral concreet
tijdens zijn huisartsenjaren. Hem
stoorde de houding van het Nederlandse
Rode Kruis, in tegenstelling
tot die van het Internationale Rode
Kruis. De Nederlandse afdeling was
loyaal aan Defensie en faciliteerde zo
de oor Framboesia log. Het boek van
Verdoorn, die hij ook persoonlijk ontmoette,
maakte veel indruk. Roorda
was negen jaar lang de huisarts van
het gezin Binsbergen, toen bij hun
nog niet bekend als potentieel
NVMPer.
Via zijn zendingsartsopleiding had
Bertus contact met Verdoorn en
Wennen. De patiënten gaven geen
openlijk commentaar op B’s vredesactiviteiten,
zoals posters, meelopen
in demo’s en geven van lezingen. Ze
spraken er wel over met zijn vrouw,
zonder commentaar, een beetje gegeneerd.
“Het is tóch een goeie dokter”.
Het echtpaar toont een foto van het
praktijkhuis met affiche voor het
raam.
Groepjes verontruste artsen vergaderden
tien keer per jaar in Assen en of
in De Pepperbox in
Utrecht. Via Verdoorn
en het Rode Kruis
kwam Bertus in aanraking
met Meursink.
Deze gaf later zijn
hele 'actieboekenvoorraad'
aan B, die het
later inbracht bij de
NVMP in Nijmegen.
Bij de oprichting van
de NVMP in 1969 is
Binsbergen niet
geweest. Zijn drukke
praktijk liet dit niet
toe. Wel was hij van
1981 tot 1986 penningmeester.
In die
periode kreeg de
NVMP zijn eerste en
huidige gironummer,
wat nodig was voor
het regelen van de
paginagrote advertentie
door artsen in
1980 tegen de kernwapens.
De Noord-
Nederlandse groep
verloor door overlijden
Joost Meyboom
en Piet Rot. In 1979
schreef Bertus een
stuk in de Meppeler
courant over de kernwapens.
In 1981 hield
hij diverse lezingen.
Wijnand Rutgers en Bertus Binsbergen *
Later betrok de Pepperboxgroep ook
‘conflicthantering’ erbij. Zo hield de
groep in 1991, samen met IPPNWleden,
in Wales een congres over dit
thema.
Rode Kruis
Bertus was 20 jaar commandant van
de plaatselijke colonne en kreeg bij
die gelegenheid in Meppel een zilveren
penning opgespeld. Hij nam de
gelegenheid te baat de NVMP te noemen
in de tot hem gerichte toespraak.
Er werd waardering uitgesproken
voor zijn onafhankelijke standpunt
over de Nederlandse afdeling. Deze
had, in tegenstelling tot het Internationale
Rode Kruis, nauwe banden
met Defensie en als zodanig, een
faciliterend effect op oorlog.
Afscheid van zijn actieve rol in
de NVMP
In 2006 hield Bertus een lezing naar
aanleiding van 30 jaar NVMP en ter
gelegenheid van zijn afscheid, waarin
hij de geschiedenis van de vereniging
memoreert, van Verdoorn tot de 'Bom
op Boston', de advertentie, de noodwet,
het WCP, de oprichting van de
IPPNW, het studiecentrum, de werkgroepen,
samenwerking met andere
beroepsgroepen. En waarin hij zich
afvraagt waardoor de boodschap
onvoldoende overkomt. Wordt de
aankomende generatie nog wel
bereikt? Hoopgevend zijn Global
Healh Education en Mayors for
Peace.
De laatste jaren is het echtpaar vooral
gericht op concrete positieve contacten
zoals Kerk en Vrede, IKV, de
vredeskrant, demonstraties op tweede
Kerstdag en aangesloten bij een
Basisgroep, verwant aan het
Boeddhisme en destijds ontstaan naar
aanleiding van de opstanden in Zuid-
Amerika. Er zijn (autonome) afdelingen
in het hele land. En heel dicht bij
huis: muziek (viool, zang) kinderen
en kleinkinderen.
P.S.: Angst voor afluisterpraktijken
was er ook al in Bertus jeugd. Vader
was radioamateur en had een ontvanger
aangebracht op een paal bij de
pastorie. De mensen waarschuwden
elkaar als ze daar langs kwamen.
“Most nait vloekn, domnee kent
heurn”.
19

Edward Kusters
In een gemeenschap van
mensen zijn conflicten onvermijdelijk.
Deze kunnen worden
opgelost door het recht van de
sterkste, ofwel door onderling
overleg waarbij met geven en
nemen een zeker evenwicht
wordt bereikt. Het doel is veelal
de schade zoveel mogelijk te
beperken en mogelijks alle deelnemers
wat voldoening te
geven.
In België bestaan er drie voorname
bronnen van conflicten. Ten eerste de
religie. Jarenlang stonden de roomskatholieken
en de niet- of andersgelovigen
als kemphanen tegenover
elkaar. Dan de taalproblematiek. Het
land telt drie talen: Nederlands, Frans
en Duits. Tenslotte zijn er – zoals in
elk land – conflicten over de verdeling
van de verworven welstand. Het
Belgisch compromis is een begrip
geworden. Het is anders dan de compromismodellen
in andere landen,
zoals bijvoorbeeld het polderen in
Nederland. Het pacificatiemodel
wordt hier op een ongewoon hoog
niveau getild. Wat het hogeschoolrijden
is voor het paardrijden is het
Belgisch compromis in de politiek.
Wat maakt het zo bijzonder? Hoe is
het gegroeid? Waaruit bestaat het?
Eerste pogingen
Het gebruik van de methode was al
vóór het bestaan van België gekend.
Een mooie beschrijving vond ik op de
weblog van een zekere Girardo
(1 maart 2008) naar aanleiding van
het schilderij de Kruisafneming van
P.P. Rubens.
In het begin van de 17de eeuw besloten
de kolveniers, die geacht werden
met hun karabijnen in tijden van
oorlog de stadsmuren te bemannen,
een schoon schilderij te bestellen
voor hun altaar in de kathedraal van
Antwerpen. Zij klopten hiervoor aan
bij de beste schilder van de stad,
Pieter Paul Rubens, met de vraag of
hij geen werk voor hen kon maken
met centraal hun patroonheilige, de
20
Het Belgisch compromis
heilige Christoffel, bekend als de reus
die het kleine Christuskind op de
schouders draagt. Voor Rubens was
dat geen probleem. Spierbundels en
reuzen, het was helemaal zijn ding.
Maar dan begon het kerkelijk bestuur
van de kathedraal moeilijk te doen.
Christoffel zou nooit hebben bestaan.
Dat was geen probleem, mochten er
geen arrogante protestanten bestaan.
Die waren weliswaar een paar decennia
tevoren manu militari uit de
Scheldestad verjaagd, maar ze lachten
zich nog altijd een breuk om de
katholieken met hun waslijst aan onbestaande
heiligen. Onbestaand, maar
daarom niet minder populair. De
kolveniers wilden absoluut hun
Christoffel. Maar ook het kerkbestuur
hield voet bij stuk. Zij wilden niet voor
aap staan, of toch niet méér dan nodig.
Naarstig werd er naar een compromis
gezocht. Christoffel, luidt dat in het
Grieks niet Christophorus? En
Christophorus, dat betekent toch:
‘Drager van Christus’. Als ze daar eens
op verder werkten… In minder dan
geen tijd schudde de fantasierijke
Rubens een schitterend ontwerp uit zijn
mouw, waarop een dode Christus door
een hele meute voorzichtig in een doek
van het kruis wordt gehaald. De ene
houdt het doek van onder vast, de
ander van boven, eentje zelfs met zijn
tanden. Allemaal dragen ze dus
Christus. Het hele schilderij wemelt
van de christophoruskes! De kolveniers
waren verrukt, de kerk tevreden. Alleen
de echte Christoffel bleef nukkig
achter. Hij werd verbannen naar de
achterkant van een van de zijpanelen.
Het is een mooi voorbeeld van het
Belgisch compromis. Twee totaal
tegengestelde standpunten, veel emotie,
dan een complex vrij ingewikkeld
voorstel waarvan niemand alle finesses
begrijpt. Iedereen is de discussie beu
en is min of meer tevreden. Men kan
tot de orde van de dag overgaan.
Het Belgische Volapuk
Een ander typisch voorbeeld is de taal
in het veeltalige landje. In Brussel is
het normaal bij een speeltuin opschriften
te vinden als:
Gratis, ENTREE, gratuite
Naast een
Koninklijk, CAFE, Royal
Niemand kijkt op van een ‘Rue
Général de Gaulle Straat’, ‘Square de
Mérode Plaats’, ‘Jardin du Congo
Tuin’, ‘Boulevard du Maquis Laan’,
‘Rue d'Arenberg Straat’, ‘Rue du
Champ de MARSveldstraat’. Om het
niet te lang te maken plaatst men
soms de twee talen gewoon door
elkaar. Z /S A E VENT H EM staat voor
Zaventem in het Nederlands en
Saeventhem in het Frans. De
Brusselaars schrijven, volgens dit
compromis, de naam Kraainem, een
van de rijkere gemeenten in het zuiden,
als volgt: K /C RA E /A Y /I N H E M.
Hoe dan ook, het is een oplossing
voor BRU SS /X EL LES en voor
BELG ie /ique. Het blijft complex en
doet wat vreemd aan, maar het werkt.
Eentalige straatnamen zouden overschilderd
worden maar hier zou dit
teveel precisie vragen. Al zijn er
thans enkele snoodaards die het
compromis ontwijken en er ‘Brussels’
van maken. Uiteraard ergeren beide
taalgemeenschappen zich over de
opgang van het Engels.
Grote problemen opgelost met
het Belgisch compromis
De Koninklijke familie was Franssprekend
en rooms-katholiek. Na de
Tweede Wereldoorlog kwam de toenmalige
koning Leopold III in opspraak.
Tijdens de oorlog was hij te
weinig militaristisch geweest en had
contact gezocht met de vijand. Na de
oorlog wilden de Franstalige Belgen,
die veel erger onder de oorlog hadden
geleden dan de Vlamingen, hem niet
terug op de troon. Maar ondanks het
feit dat hij Franstalig was steunden
toch vooral de Vlamingen hem, hiertoe
opgeroepen door de Katholieke
Kerk. Onlusten braken uit maar uiteindelijk
werd een compromis gevonden.
Niet hij, maar zijn zoon zou de
troon bestijgen.
Een ander voorbeeld. Historisch hadden
de rooms-katholieke organisaties
praktisch het monopolie van het
onderwijs. Tijdens het korte samenzijn
met Nederland had koning
Willem weliswaar de Universiteiten
van Luik en Gent gesticht, maar
zeker het middelbaar onderwijs werd
voor het grootste deel georganiseerd
door de clerus. Begrijpelijk dat libe-

Kruisafneming van P.P. Rubens
ralen en socialisten dit niet graag
zagen omdat dit indirect ook gevolgen
had voor het kiesgedrag. Toen zij
aan de macht kwamen wilden zij dit
recht trekken. Een enorme schoolstrijd
barstte los. De inzet was volgens
de rooms-katholieken ‘de ziel
van het kind’. Uiteindelijk werd een
compromis gevonden. Men verdubbelde
gewoon het aantal scholen.
In elke stad of gemeente moest men
de keuze kunnen hebben tussen de
‘vrije’ school (veelal de katholieke
zuil) en het ‘gemeenschapsonderwijs’
dat ook niet-confessionelen onderdak
bood. Het bracht natuurlijk een
enorme kost met zich mee. Maar het
ging België nog goed. Het land bezat
nog een kolonie en ook de industrie
draaide goed.
Tenslotte het huidig conflict. Na de
zeventiger jaren nam de godsdienstbeleving
in België – zoals overal in
West-Europa – sterk af. De roomskatholieke
zuil zag het gevaar: zij
dreigde haar invloed op de geldstromen
te verliezen. De taalstrijd bood
een uitkomst. Het Nederlandssprekende
noorden was voornamelijk
katholiek. Het Franssprekende zuiden
eerder areligieus. Nu was het niet
meer een conflict tussen gelovigen en
niet-gelovigen, neen het werd een
conflict tussen Nederlandssprekenden
en
Franssprekenden. Over
Duitstaligen werd gemakshalve
niet gesproken.
Het conflict werd
emotioneel zeer hoog
gespeeld. Men sprak
plots van het Vlaamse
Volk. Hoe dit juist
omschreven werd en of
Limburgers zich daarin
konden vinden had minder
belang. Veel nadruk
werd gelegd op de vernederingen
die men
eeuwenlang (?) had
ondergaan. Liefst ging
men terug tot 1302 toen
het Vlaamse leen een
oproer kende tegen de
Franse koning. De
grootste vernederingen
zouden echter hebben
plaatsgevonden tijdens
de Eerste Wereldoorlog
omdat de officieren
Frans spraken tegen Vlaamse soldaten.
Hoe de bevelvoering met de verschillende
Vlaamse dialecten had
moeten gebeuren werd terzijde geschoven.
Evenmin dat de Waalse soldaten
evenveel hadden geleden als de
Vlamingen.
Het conflict werd een onontwarbaar
kluwen omdat Frans en Nederlands
niet tot een bepaald gebied beperkt
bleef. Brussel was tweetalig (eigenlijk
80% Franstalig), zuidelijk van
Brussel was weer Nederlandstalig
gebied, daaronder weer Frans. In
navolging van het schoolpact bestond
het compromis erin om alles in veelvoud
te maken.
Er zouden drie gemeenschappen
komen (Frans, Nederlands, Duits) en
drie gewesten steunend op grondgebied:
Vlaanderen, Wallonië (met een
Duitstalig gebied) en Brussel, dat
tweetalig zou zijn. In de praktijk
leverde dit naast de federale Belgische
regering nog een Vlaamse regering
op plus een Brusselse regering plus
een Waalse gewestregering en een
Franstalige gemeenschapsregering.
Tenslotte is er ook nog een Duitstalige
gemeenschapsregering. Deze
verschillende regeringen hebben geen
hiërarchische structuur maar zijn
gelijkwaardig. Dat maakt dat bij een
Benelux-verdrag er één minister is
voor Nederland, één voor Luxemburg
maar zes ministers voor België.
Uiteraard is er op toegezien dat de
salarissen van ministers en vertegenwoordigers
voor gewesten, gemeenschappen
en federaal gelijk zijn. Zij
zijn daarbij meer dan behoorlijk. Het
moet geen verwondering wekken dat
de pensioenen in België tot de laagste
van Europa behoren.
Algemene beschouwing
Het Belgisch compromis bestaat. Het
is een methode en meer dan een
stereotypering om een gesprek af te
sluiten. Het is begint met standpunten
die diametraal tegenover elkaar staan.
Een oplossing lijkt niet mogelijk, het
eigen gelijk is absoluut en degene die
tracht te relativeren wordt als verrader
afgeschilderd. De tegenstellingen
lijken onoverbrugbaar en een winwinsituatie
lijkt uitgesloten. Er wordt
daarbij enorm veel emotie ten toon
gesteld. Stevige, soms beledigende,
uitspraken worden niet geschuwd.
Wanneer het uit de hand dreigt te
lopen wordt door de beleidsmakers,
in achterkamertjes ver van het
publiek, een ingewikkeld scenario
uitgedacht. Het moet erg ingewikkeld
zijn. Niemand heeft de lust alle
finesses uit te pluizen. Veelal is er een
kleine elite die er niet op verliest
maar zelfs winst haalt uit de controle
van de geldstromen in de nieuwe
organisaties. Het blijft vreemd dat de
gemeenschap zonder veel morren
telkens enorm veel wil betalen voor
het compromis. Dit is enkel mogelijk
door de hulp van de media. Deze zijn
in de handen van twee of drie families
die onderling nog nauw verbonden
zijn en al naar behoefte het
‘heilige vuur’ aanwakkeren of matigen.
Is het allemaal slecht? Zeker niet.
België kent geen toestanden zoals in
de Balkan. Politieke moorden zoals in
Nederland zijn het land bespaard
gebleven. In vergelijking met vele
andere landen is België nog altijd een
paradijselijk land om in te leven.
Toch lijkt de hoge kostprijs grenzen
te stellen aan het Belgisch compromis.
Maar tot op heden bleef bloedvergieten
beperkt en dat is toch
belangrijk.
*
21

Christien Mudde
Als artsen zijn we in mijn idee
soms wel wat al te theoretisch
bezig met de zaken van oorlog
en vrede. Filmmakers proberen
de werkelijkheid vanuit hun discipline
zichtbaar en tastbaar te
maken. Zij dragen daarin een
grote verantwoordelijkheid,
maar het is zeker de moeite
waard hun films over deze zaken
te bekijken.
Op het IFFR (International Film
Festival Rotterdam) van 27 januari
tot 6 februari 2010 was voor de filmliefhebber
weer heel wat te zien.
Ditmaal onder de noemer Victory ook
een aantal films met oorlog als
thema. Ik zag er drie:
City of Life and Death was al eerder
in de Nederlandse bioscopen te zien.
Een indrukwekkend epos van de
Chinese Chuan Lu over de bezetting
en het bloedbad van Nanking (1937-
1938) waarbij naar schatting 20.000
burgers in Nanking bruut door de
Japanners werden vermoord. Het verschil
met eerdere films die door
andere Chinezen hierover zijn gemaakt
is dat nu niet alle Japanners als
beesten worden afgeschilderd, een
nuance die in andere films niet
mogelijk was. Eén jonge Japanse soldaat
wordt verliefd op een prostituee
en ziet hoe de meisjes ten dode toe
worden ‘opgebruikt’. Tenslotte, bij
een missie waarbij hij een Chinese
vader en zoon moet executeren laat
hij hen lopen en slaat de hand aan
zichzelf. Ook de nazi John Rabe (der
gute Mensch von Nanking), die een
tijdlang een groot aantal mensen uit
handen van de Japanners wist te
houden en gedwongen werd te vertrekken,
speelt een rol in de film.
Lebanon is een film van de
Israëlische cineast Samuel Maoz. De
film is autobiografisch en speelt op
de eerste dag van de inval van Israël
in Libanon in 1982 en is geheel
opgenomen in en vanuit het binnenste
van, naar blijkt, een gammele en ram-
22
Films!
melende tank, die een plantage wordt
ingestuurd om een nabijgelegen dorp
van ‘terroristen’ te zuiveren. Eerst
komt een auto aanrijden, de boord-
schutter Smoelik krijgt het bevel te
schieten, maar heeft tot dan toe alleen
met schroot geschoten, hij durft niet.
Het gevolg is dat een van zijn mede-

soldaten, die onder dekking van de
tank oprukken, dodelijk wordt getroffen.
Als hij wel schiet op de volgende
auto blijkt dat hij een onschuldige
kippenboer heeft geraakt. “Als je
schiet ben je een killer, als je niet
schiet ook, het hele idee dat je tijdens
een oorlog morele afwegingen kunt
maken, is ridicuul” aldus de cineast,
die als Smoelik deel van de tankbemanning
uitmaakte. De botte commandant,
de spanningen tussen de
vier die in de tank zitten opgesloten,
de doodsangst als blijkt dat ze zijn
verdwaald en de tank niet meer wil
rijden, de (on)betrouwbaarheid van
de Libanese falangisten, het is een
claustrofobische nachtmerrie. De
buitenwereld zie je alleen via de periscoop.
Deze film werd zeer hoog gewaardeerd
op het festival en zal
waarschijnlijk wel in de bioscopen
komen. Een moedige film van
Samuel Maoz, die in de film ook nog
onthult dat Israël wel degelijk fosforgranaten
gebruikte, die volgens de
Geneefse conventie zijn verboden,
maar ze gewoon een andere naam gaf
(lightening smoke). Een aanrader
wegens de psychologische connotaties
en het inzicht dat degenen die
worden gedwongen te doden ook
soms zelf slachtoffer zijn.
De derde film was Russian Letters
van het cineastenechtpaar Andrej
Nekrasov en Olga Konskaja uit Sint
Petersburg. Het is een reconstructie
van de Georgisch-Russische oorlog
van augustus 2008. Omdat er geen
rechtstreekse vliegverbinding is
tussen de beide voormalige Sovjetrepublieken
reisde Olga per trein
vanuit het noorden Georgië binnen en
vloog Andrej via West-Europa naar
Tblisi. Bij de frontlinies interviewden
en filmden zij overlevenden en
ooggetuigen.
Er is een overstelpend bewijs voor de
primaire schuld van Rusland en de
FSB (opvolger van de KGB) aan
zowel de oorlog als de wreedheden
die zijn begaan. Ook het getal van
2000 doden in Tschkinvali kan nooit
waar zijn: de stad was door Georgië
ontruimd en ooggetuigen geven dit
ook aan. De in mijn stad Rotterdam
zo populaire dirigent en Ossetiër
Gergiev heeft zich dus met zijn benefietconcert
waarschijnlijk te lichtvaardig
laten misbruiken door het
Poetin-regime.
Ook onthult Nekrasov hoe oorlogsbeelden
van zogenaamde Georgische
wreedheden werden gemanipuleerd
en in feite Russische wandaden betroffen
en zich ook op andere plaatsen
en data afspeelden dan de
Russische media beweerden. Met die
beelden werden ook de westerse
media (ook de zo om haar objectiviteit
geprezen BBC) gemanipuleerd,
die tenslotte mede om politieke redenen
een pro-Russische positie innamen.
Vooral dat laatste is een eyeopener
en zou ons (nog) kritischer
naar onze eigen journaals en actualiteitenrubrieken
moeten laten kijken
Veel achtergronden (de conflicten in
Abchazië en in Noord- en Zuid-
Ossetië en het bloedbad in de school
van Beslan) worden ook aangevoerd
om een en ander te verduidelijken,
maar het was hier en daar wel erg
veel en zeker voor een niet-ingewijde
soms lastig te volgen.
Het was de makers tot nu toe uiteraard
niet gelukt de film in Rusland
officieel vertoond te krijgen, maar om
het Westen het ware gezicht van de
Poetin-regime te laten zien, waren ze
toch al heel blij met de vertoning op
het Rotterdamse festival. Het is een
daad van grote moed, zeker als je in
het achterhoofd houdt hoe het met
parlementslid Storovojtaja (1998) en
journaliste Politkovskaja (2006) is
afgelopen, om zo’n ontmaskerende
film te maken.
Als uw filmhuis hem vertoont: gaan
zien! *
23

Akke Botzen
In 1984 verongelukte in
Loker een boer door een
projectiel toen hij zijn akker
aan het ploegen was.
Oktober 2007 stookte een
landarbeider in het plaatsje
Loker in deVlaamse Westhoek
een vuurtje op de
plaats waar hij eerder enkele
granaten had gedumpt. De
afloop was fataal. Maart 2009
raakte een zeventiger ernstig
gewond bij een poging
een projectiel te ontmantelen.
De ‘Groote Oorlog’ (1914-1918)
heeft in het zompige en vette
landschap niet alleen zichtbare
tekens achtergelaten. Langs de
frontlinies tussen Nieuwpoort en
de Zwitserse grens werd ca.
40.000 km loopgraven aangelegd
en 1,5 miljard projectielen werden
afgevuurd. De productie van
munitie werd beiderzijds alsmaar
opgevoerd. Door de schaarste
aan grondstoffen werden minderwaardige
materialen gebruikt en
verzwakte de kwaliteitscontrole.
Naar schatting is 30% van de afgevuurde
projectielen nooit ontploft.
Deze blindgangers, niet zelden
gevuld met mosterdgas,
chloorgas of fosgeen, loeren nog
dagelijks op slachtoffers bij
bouwactiviteiten, het aanleggen
van wegen en in de landbouw.
Het onheil in de Westhoek zit
enkele aardkluiten diep. Dat
maakt ploegen, eggen of graven
niet zonder risico. De DOVO
(Dienst voor Opruiming en Vernietiging
van Ontploffingstuigen)
is verantwoordelijk voor de ver-
24
Uit de tijdschriften
Dodelijk schroot
Bron: EOS nr. 11, november 2008, in samenwerking met Scientific American
wijdering. Boeren sparen vaak
hun vondsten op. De dienst krijgt
ca. 2000 aanvragen per jaar, goed
voor 150 tot 200 ton ontploffingstuig
waaronder 5% met
giftige stoffen. In het identificatiegebouw
van DOVO worden de
blindgangers geklasseerd en per
groep gerangschikt. De toxische
blindgangers belanden in de ontmantelingsfabriek.
De diggers
Oorlogsmunitie wordt niet alleen
toevallig gevonden maar ook
doelbewust gezocht. Doordat
DOVO geen middelen en manschappen
hiervoor
heeft, doen
aannemers
een beroep
op De
Diggers: ervaren,
vrijwillige
amateurarcheologen,
die elke zaterdagmiddag – gratis!
– het slagveld van de Ieperboog
komen afstruinen (vgl.: professioneel
kost het zuiveren van 1500
m 2 ca 75000 euro). De leider
(Patrick van Wanzeele) heeft
dertig jaar ervaring. Hij en zijn
mannen legden de Yorkshire
Trench bloot, een Britse loopgraaf
in Boezinge.Van W.:“Wij gebruiken
detectors, geen oude stafkaarten
of luchtfoto’s. Deze
geven namelijk niet aan dat veel
is leeggehaald door zgn. effenaars
en diepgravers op zoek naar
kostbaar koper, ijzer en lood”.
De Diggers hebben ook de stoffelijke
resten van 215 gesneuvelde
soldaten opgegraven: Britten,
Duitsers en Fransen.
Extra problemen geven industriepercelen
zoals in Boezinge.Van
W.:“Hier moest deze week een
kalkmachine doorheenrazen”.
(Om de bodem te verstevigen
komt daartoe een reusachtige
verticuteermachine langs om de
kleigrond fijn te malen en kalk of
cement te verspreiden). Gelukkig
kon P. v.W. de aannemer overtuigen
deze activiteit uit te stellen.
Op die middag vinden de diggers
op 20 cm onder het maaiveld,
tussen veel ongevaarlijk goed,
veertien geladen projectielen,
waaronder een Britse brisantgranaat
en een lekkende Duitse gif-
gasgranaat. Het vrijgekomen
mosterdgas ruik en proef je
meters ver.
Detectie door DOVO
Röntgenstralen geven aan waar
in het projectiel het gif is aangebracht.
Om te weten om welk
gif het gaat, wordt het projectiel
beschoten met neutronen, die
gammastraling teweegbrengen.
Via detectie van die gammastraling
(software) worden percentage
en samenstelling van het gif
berekend. Een afvalverwerkingsbedrijf
haalt de gifstoffen weg bij
DOVO.
Waar blijven uiteindelijk de gifstoffen?
Tot 1972 (Verdrag van
Oslo ter bescherming van het
maritiem milieu) was dumpen in
zee de ‘oplossing’ : 35000 ton
toxische oorlogsmunitie werd in
betonnen blokken in de Franse
Golf van Gascogne en bij de
Belgische Paardenmarktbank
gestort.Tot 1998 lagen de gifbommen
op beveiligde opslagterreinen
van DOVO. Pas daarna
begon de ontmijningsdienst de
voorraad onschadelijk te maken
in een ontploffingskamer. Sinds
2007 heeft DOVO een nieuwe
ontploffingskamer ter beschikking
in Langemark-Poelkapelle.
Een ingenieus, computergestuurd
systeem maakt de vrijgekomen
gifgassen onschadelijk. De besmette
resten van het projectiel
worden tenslotte door een afvalverwerkingsbedrijf
afgevoerd en
op een milieuvriendelijke manier
vernietigd.
90 jaar na de ‘Groote Oorlog’
vallen er nog steeds doden door
de oorlogsmunitie. Niet alleen
roekeloze verzamelaars of argeloze
landbouwers. In 1986 verloor
DOVO op één dag 4 medewerkers.
Wanneer de laatste
blindganger onschadelijk is gemaakt,
weet niemand. Het lijkt of
deze oorlog nooit zal ophouden.
Filmpje: www.eosmagazine.eu