Religieuze kunst van Maluku Tenggara - Museum Volkenkunde

Religieuze kunst van Maluku Tenggara
Topstukken van het RMV en hun culturele context
Nico de Jonge ©
Introductie
1. Collectie en verzamelaars
2. Maluku Tenggara
3. Bootsymboliek
- Ordening van de wereld
- Boodschap van de bootsymboliek
- Vorming van een gezin
- Bootbouwritueel
- Vorming van de samenleving
- Huisbouwritueel
4. Vruchtbaarheid, status en voorouders
5. Voorouders verbeeld
6. Eerste voorouders
- Stammoeders van Lakor
- Plankbeelden van Damar
- Tanimbarese familie-altaren
- Dorpsstichters van Kai
- Eigenaren en bewakers
7. Latere voorouders
- Westelijk Maluku Tenggara
- Oostelijk Maluku Tenggara
8. Goden verbeeld
- Symbolen van hemel en aarde
- Vernieuwing van de schepping
Literatuur
Colofon
Auteur Nico de Jonge ©
Redactie Paul L.F. van Dongen & Marlies Jansen
Fotoredactie Nico de jonge
Foto's museum objecten Ben Grishaaver
Tekeningen Nico de Jonge
Museum website www.rmv.nl
e-mail Nico de Jonge nico@rmv.nl /
De conservator Indonesië Pieter J. ter Keurs (e-mail: terkeurs@rmv.nl)

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
Inleiding
De traditionele materiële cultuur van Maluku Tenggara, de Zuidoost-Molukken, wordt gerekend tot de
meest fascinerende van Indonesië. Vooral de religieuze kunst heeft altijd de aandacht getrokken. Veel
beelden van goden en voorouders kennen een aansprekende, expressieve vormgeving en zijn
inmiddels al meer dan een eeuw gewilde verzamelobjecten.
1. Collectie en verzamelaars
De Maluku Tenggara-collectie van het Rijksmuseum voor Volkenkunde is bijzonder rijk aan juist deze
religieuze beelden. Het merendeel is eind 19e, begin 20e eeuw naar Leiden overgebracht. De
verzameling vertegenwoordigt, los van de esthetische kwaliteiten, een grote volkenkundige waarde.
Veel belangrijke objecten zijn verworven door Nederlandse bestuursambtenaren. Twee hiervan, J.G.F.
Riedel en M.C. Schadee, verdienen een nadere bespreking. Een derde collectioneur die moet worden
genoemd is A.J. Gooszen. De volkenkundige interesse van deze gedreven KNIL-militair heeft er voor
gezorgd dat duizenden voorwerpen uit Oost-Indonesië het museum bereikten.
Riedel
J.G.F. Riedel was sedert 1853 op diverse plaatsen in Nederlandsch-Indië werkzaam. In 1880 werd hij
benoemd tot Resident van Ambon. Destijds vielen hieronder ook de honderden kilometers zuidelijker
gelegen eilanden van Maluku Tenggara. De door Riedel verzamelde objecten zijn zowel afkomstig uit
westelijk als oostelijk Maluku Tenggara (de vroegere Zuidwester- en Zuidooster-eilanden). Diverse
verzamelde voorwerpen worden besproken in zijn veelomvattende werk ‘De sluik- en kroesharige
rassen tusschen Selebes en Papua’, uitgegeven in 1886. Dit boek leverde Riedel zowel de doctorstitel
als forse kritiek op. Veel van de onnauwkeurigheden in het werk zijn waarschijnlijk een gevolg van de
wijze waarop de gegevens werden verzameld. Riedel bezocht de meeste eilanden niet zelf. Hij liet zijn
informanten, met hun voorwerpen, naar zijn verblijf in Ambon komen (Nutz 1959: 8). 1
Schadee
Over de persoon van M.C. Schadee is veel minder bekend. Wel weten we dat hij in 1902 dienst deed
als Controleur van Tual op de Kai-eilanden. In deze functie ressorteerden ook Tanimbar en Babar
onder hem (Drabbe 1940: 225). Schadee schijnt met harde hand te hebben bestuurd. Diverse keren
dwong hij met geweld vrede af in het door oorlogen geteisterde gebied.
In 1907 voerde de koloniale overheid een strafexpeditie uit tegen de inwoners van het dorp Wakpapapi op het eiland Babar. Na
afloop poseert bestuursambtenaar Schadee (in het witte uniform) bij de gebruikte stormladder.
Later in zijn loopbaan was hij actief in Kalimantan (Indonesisch Borneo). De Maluku Tenggaracollectie
van Schadee is bijeengebracht tijdens dienstreizen naar zowel de vroegere Zuidwester- als
1 In april 1883 werden de door Riedel verzamelde objecten ingeschreven als RMV-serie 355.
1

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
Zuidooster-eilanden. Een door hem verzamelde reeks luli-beelden van het eiland Lakor, behorend tot
de Leti-groep, is uniek door de relatieve zeldzaamheid. 2
Gooszen
A.J. Gooszen arriveerde in 1890 als beroepsmilitair in Nederlandsch-Indië. In 1907 leidde hij het
eerste exploratie-detachement voor Zuid-Nieuw-Guinea.
Staf van het eerste militaire exploratie-detachement dat Nederlands Nieuw-Guinea verkende. Zittend met muts A.J. Gooszen.
Ook zijn latere carrière hield hem in Oost-Indonesië. Als Militair Commandant van Ambon en Ternate
liet hij – zowel uit militaire als wetenschappelijke interesse – op grote schaal etnografica verzamelen.
In totaal bereikten door zijn inspanningen meer dan 6000 objecten, waaronder veel wapens, het
museum (Lamme 1987: 144). Van de voorwerpen afkomstig uit Maluku Tenggara is het merendeel
verzameld op de vroegere Zuidooster-eilanden. 3 Internationale vermaardheid geniet het door Gooszen
op Kai Kecil verzamelde beeld dat bekend staat als Werwat (RMV 1889-2).
Links RMV 1889-2. Midden: beeld van Werwat, geflankeerd door zijn of haar dochter, in 1911/12 gefotografeerd in het rituele
centrum van het dorp Gelanit op Kai Kecil. Rechts RMV 1889-15.
2 Schadee's Molukken-verzameling werd in maart 1905 als RMV-serie 1476 geregistreerd.
3 Het door Gooszen bijeengebrachte materiaal bevat aanzienlijke collecties van Kai en Tanimbar. Gooszen's verzameling is
ingeschreven als RMV-serie 1889 (in juni 1914) en RMV-serie 1971 (in juli 1919).
2

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
Door de intrigerende vormgeving en de afwezigheid van ‘harde’ gegevens is er een waas van
geheimzinnigheid rond de identiteit van de sculptuur ontstaan (zie ook hoofdstuk VI.4). Helaas gaat
vrijwel de gehele collectie Gooszen mank aan een goede documentatie.
In dit overzicht kunnen we slechts een kleine greep uit het door deze drie verzamelaars
bijeengebrachte materiaal voor het voetlicht brengen en ook van de overige in Leiden aanwezige
Zuidoost-Molukse goden- en voorouderbeelden kan slechts een fractie worden getoond.
3

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
2. Maluku Tenggara
Verspreid over de Banda-zee liggen tussen Irian Jaya in het oosten en Timor in het westen de
Zuidoost-Molukse eilanden.
Kaart van de Zuidoost-Molukken (boven) en van de Babar eilanden (onder).
Gelegen aan de periferie van de Indonesische archipel strekt de keten zich uit over een lengte van
bijna duizend kilometer. Bestuurlijk maakt het gebied deel uit van de provincie Maluku, dat uit drie
districten (kabupaten) is samengesteld. Van noord naar zuid: Maluku Utara (Noord-Molukken), Maluku
Tengah (Midden-Molukken) en Maluku Tenggara (Zuidoost-Molukken). 4 In het jaar 2000 werd Maluku
Tenggara bewoond door ongeveer 300.000 eilanders.
Het gebied herbergt een aantal afzonderlijke eilandengroepen. De grootste daarvan zijn de Aru, de
Tanimbar- en de Kai-archipel, alle gelegen in het oostelijke deel van het district. Onder Nederlands
bestuur stonden deze eilandengroepen tezamen bekend als de Zuidooster-eilanden. Westelijk hiervan
4 In 1999 is een proces van bestuurlijke herindeling gestart, dat inmiddels in een ver gevorderd stadium is. De nieuwe provincie
Molukken omvat nog slechts de Midden- en Zuidoost-Molukken. De nieuwe provincie zal zijn samengesteld uit vier districten:
Buru, Midden-Molukken, Zuidoost-Molukken en Zuidwest-Molukken.
4

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
liggen de Babar-archipel, Luang-Sermata, de Leti-groep , Damar, Roma, Kisar en Wetar, vroeger
tezamen de Zuidwester-eilanden vormend.
Luang-Sermata vanaf het water. Door de gebrekkige infrastructuur doen westerlingen de eilanden van Maluku Tenggara zelden
aan.
De oude namen refereren aan de ligging van de eilanden ten opzichte van Banda (Midden-Molukken),
destijds voor de Nederlanders een belangrijk economisch centrum.
Infrastructuur
Door de gebrekkige infrastructuur zijn grote delen van het district zeer moeilijk bereikbaar, waardoor
toeristen de eilanden zelden aandoen. De enige westerlingen die het gebied gedurende langere tijd
hebben bezocht, waren Nederlandse bestuursambtenaren, militairen, wetenschappers van diverse
pluimage, zendelingen en missionarissen. Eind 20 e eeuw waren westelijke eilanden als Leti en Kisar
zelfs lange tijd geheel van de buitenwereld afgesloten. Dit als gevolg van de Indonesische inlijving van
Oost-Timor in 1975 en de daaropvolgende oorlogstoestand die aanhield tot in 1999.
Economie
De beperkte infrastructurele voorzieningen zijn een direct gevolg van de geringe economische
betekenis van het gebied. Afgezien van enkele Buginese en Makassaarse handelaren op zoek naar
rifproducten, bestond er slechts gedurende het bewind van de Vereenigde Oost-Indische Compagnie
(VOC) enige belangstelling voor de eilanden. De monocultuur in het nootmuskaatcentrum Banda
noodzaakte toen tijdelijk tot de aanvoer van sago van Tanimbar en Kai. Damar was het enige specerijproducerende
eiland in de regio. De machtspolitiek van de VOC reduceerde de uitvoer echter tot nul
en sindsdien is de handel beperkt gebleven. Slechts Aru, waar enkele Japanse firma’s parels
cultiveren en bovendien een levendige handel in zeeproducten bestaat, kan – zij het met moeite – een
economisch centrum worden genoemd.
Kleinschalige ruilhandel floreert traditioneel in de hete stille tijd, voorafgaand aan de westmoesson.
Dan ruilen de eilandbewoners onderling voedsel tegen bijvoorbeeld vlechtwerk of sopi, lokaal
gestookte sterke drank van palmwijn.
‘Eilandbogen’
De weinig florissante economische positie kan niet los worden gezien van de lokale bodemstructuren.
In geologisch opzicht zijn twee typen eilanden te onderscheiden, in samenhang met evenzovele
‘eilandbogen’. Een kleine, noordwestelijk gelegen reeks eilanden vormt de zogeheten Binnen-Bandaboog.
Deze loopt van Wetar over Roma, Damar, Teun en Nila naar Serua, en vervolgens richting
Banda. De eilanden behorend tot deze boog bestaan uit vulkanisch gesteente en hebben een relatief
vruchtbare bodem.
Het merendeel van de Zuidoost-Molukse eilanden maakt echter deel uit van de Buiten-Banda-boog,
die begint bij Kisar en via Luang, Babar, Tanimbar en Kai richting Seram gaat.
5

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
Dorpsgezicht op een van de Kai-eilanden, behorend tot de zogeheten 'Buiten-Banda-boog'.
Deze eilanden bestaan uit opgeheven koraalsteen en zijn tamelijk onvruchtbaar. Veel kleinere
eilanden zijn inmiddels ontbost en voor een deel zelfs geërodeerd. Zo bieden de heuvels op Luang en
Leti de aanblik van een kaal maanlandschap.
Levensstandaard
Uiteraard zijn de geologische factoren ook van invloed op het leven van de eilanders zelf. De
opbrengst van de tuinen is vaak ternauwernood voldoende om van te leven en de levensstandaard is
over het algemeen laag. Het heersende klimaat speelt hierbij eveneens een rol. Geregeld blijven
moessonregens uit en mislukken de oogsten. Op de kleinere koraaleilanden – waar maïs het
hoofdvoedsel is - treedt bijna jaarlijks hongersnood op. In veel gevallen betrekt men in dergelijke
gevallen rijst van lokale (vaak Chinese) kooplieden. Het geld dat hiervoor nodig is, wordt waar
mogelijk verdiend met de verkoop van zeeproducten en kopra. Meestal wordt echter schuld op schuld
gestapeld en zijn hele dorpen voor hun primaire levensbehoeften afhankelijk van de goedheid van de
handelaren.
Migratie
Gezien de moeilijke leefsituatie hebben veel eilandbewoners de laatste decennia hun woongebied
verlaten en hun heil elders gezocht. Ook de beperkte medische voorzieningen en
scholingsmogelijkheden noopten velen hiertoe. Grote aantallen mensen afkomstig uit Maluku
Tenggara wonen inmiddels in Zuid-Seram, waar ze werken in de hout- en kruidnagelindustrie, en het
kans op emplooi biedende Ambon. Bang voor de steeds weer oplaaiende religieuze conflicten met
moslims, zijn in de loop van de laatste jaren echter veel christelijke Zuidoost-Molukkers teruggekeerd
naar hun eilanden van herkomst. Naar men zegt op tijdelijke basis; het verloop van de gebeurtenissen
wordt in veilige haven afgewacht.
Religie
Meer dan driekwart van de bevolking van Maluku Tenggara belijdt het christelijk geloof. Ruim de helft
is protestant en ongeveer een kwart is katholiek. Het christendom deed zijn intrede in de regio met de
komst van de Nederlanders in de 17 e eeuw. De eerste kersteningspogingen mislukten; pas begin 20 e
eeuw kreeg men enige voet aan de grond. De rooms-katholieke missie concentreerde zich op de
oostelijke eilanden (met name Tanimbar en Kai), terwijl de protestantse zending min of meer het
monopolie op de vroegere Zuidwester-eilanden opeiste. De zendelingen kerstenden de bevolking op
vaak dwingende wijze, waarbij vooral de bestaande vooroudercultus het moest ontgelden. Veel
beelden van voorouders belandden in zee of werden demonstratief verbrand. Ironisch genoeg is juist
het vooroudergeloof echter ook nu nog overal zeer levend. Het functioneert – weliswaar zonder de
vroegere sculpturen – naast het geloof in de christelijke god Tuhan Allah, die de plaats heeft
ingenomen van de lokale goden.
Bedreigde cultuur
6

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
In de huidige tijd staan andere traditionele cultuuruitingen onder druk. De Indonesische overheid heeft
in het kader van de Panca Sila, de staatsfilosofie met democratie en rechtvaardigheid hoog in het
vaandel, het aloude kastenstelsel (bestaande uit een adellijke toplaag, een midden- en een
slavenstand) op diverse eilanden officieel verboden. En ook de verschillende eilandtalen, op een
uitzondering op Kisar na alle behorend tot de Austronesische taalgroep, worden in hun bestaan
bedreigd. Op de basisschool is slechts de officiële landstaal (het Bahasa Indonesia) toegestaan en
buiten school rukt overal het Moluks Maleis als lingua franca op.
Eveneens bedreigd, maar door zijn veelzijdigheid veerkrachtig, is de op veel Zuidoost-Molukse
eilanden voorkomende bootsymboliek. Waarschijnlijk is deze symboliek al sinds prehistorische tijden
in Maluku Tenggara aanwezig en ofschoon de uitingsvormen door de toenemende modernisering
steeds meer afnemen, zijn veel eilandculturen er nog steeds van doordesemd. De nautische
symboliek domineerde de culturele context waarin de religieuze kunst op veel eilanden functioneerde
in hoge mate. Siermotieven en vormgeving van diverse beelden kunnen er bovendien aan worden
gerelateerd.
7

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
3. Bootsymboliek
De bootsymboliek uit zich op allerlei niveaus in de samenleving en reflecteert onder meer de
belangrijkste sociale waarden – de kern van een cultuur. Een representief voorbeeld om de
bootsymboliek inzichtelijk te maken is de cultuur van de eilanden Dawera en Dawelor, behorend tot de
Babar-archipel.
Dawelor, gezien vanaf Dawera. In de cultuur van beide eilanden speelt de bootsymboliek een prominente rol.
Hier kunnen we zien hoe deze symboliek wordt gebruikt om de leefwereld te ordenen en daarnaast
dient als middel van expressie, om een boodschap uit te dragen.
Ordening van de wereld
Elke bezoeker aan Dawera en Dawelor zal niet lang na aankomst ervaren dat een boot voor de
eilanders meer is dan een vervoermiddel. Als ordeningsmodel speelt de boot een belangrijke rol in de
lokale cultuur. Dit blijkt vooral uit de symboliek die betrekking heeft op het dorp. De nederzettingen zijn
gebouwd volgens een eeuwenoud stramien, waarbij nautische begrippen als 'loods' en 'roerganger'
fungeren als ruimtelijke categorieën. Het basispatroon heeft in de loop der jaren veel aanpassingen
ondergaan, maar valt nog steeds goed te herkennen.
'Arendsnesten'
Uit de verhalen van vroeger blijkt dat de huidige situering van de dorpen – ze liggen vrijwel alle aan
het strand – het gevolg is van een relatief recente ontwikkeling. Traditioneel lag elke nederzetting op
een hooggelegen, moeilijk bereikbare rotskegel, in veel gevallen slechts toegankelijk via een of meer
ophaalbare trappen. De reden van deze geïsoleerde ligging was de voortdurende oorlogsdreiging. Uit
angst voor vijandige overvallen waren de meeste dorpen bovendien ommuurd.
Binnen elk van dit soort ‘arendsnesten’ woonde slechts één grote afstammingsgroep in en om een
indrukwekkende woning die men het ‘heilige’ of ‘grote huis’ noemde. Het bouwwerk zag eruit als een
‘dak op poten’. Op ongeveer twee meter hoge palen was een bamboe woonvloer aangebracht,
waarop zonder enige omwanding een dak van klapperbladeren rustte. Men werd in dit huis of in een
van de bijgebouwen geboren, trouwde er met een familielid, kreeg er kinderen en stierf er. Het dorp, of
beter gezegd het ‘grote huis’, vormde een gemeenschap die geheel zelfvoorzienend was. De leden
van dergelijke huisgemeenschappen beschouwden zichzelf als de bemanning van een schip. Deze
opvatting werkten zij op verschillende manieren uit.
Architectuur
De scheepsgedachte kreeg het meest in het oog springend gestalte in de architectuur. Aan
weerszijden van de nokbalk van het ‘grote huis’ waren hoogoplopende verlengstukken aangebracht,
waardoor de daklijn de basisvorm van een schip had.
8

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
Het vroegere 'grote huis' van de afstammingsgroep Kapressy op Dawelor in 1913. Door de aan de nokbalk bevestigde
hoogoplopende verlengstukken heeft de daklijn de basisvorm van een schip.
De verlengstukken waren ‘gevorkt’ uitgevoerd, een kenmerkend motief van zowel de stevens van
zeilboten als boomstamkano’s op de eilanden.
Ruimtelijke oriëntatie
Minder zichtbaar was de uitwerking van het scheepsidee in de ruimtelijke oriëntatie. Men associeerde
het ‘grote huis’ met een boot, ‘varend’ volgens de baan van de zon, van oost naar west. Binnenshuis
werd deze denkbeeldige koers weerspiegeld in de namen van de woonruimten. Het interieur was
verdeeld in twee woonhelften die waren gescheiden door een relatief smalle, centrale ruimte. In
overeenstemming met de ‘vaarrichting’ heette de oostelijke woonhelft het 'roergangersgedeelte', terwijl
men de westelijke huishelft het 'loodsgedeelte' noemde.
Figuur 1: Schematische indeling van een traditioneel huis op Dawera/Dawelor. Hierbij zijn A de deuren, B de hoofdpaal, C de
rechter loodskamer, D de kookplaatsen, E de linker loodskamer, F de rechter roergangerskamer en G de linker
roergangerskamer.
Beide woonhelften waren op hun beurt onderverdeeld in een tweetal ‘kamers’, van elkaar gescheiden
door een stookplaats. De namen van de aldus ontstane vier afdelingen reflecteerden eveneens de
symbolische koers. Staande met de rug naar het oosten - dus kijkend in westelijke richting - waren
9

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
aan de rechterkant van het ‘grote huis’ de ‘rechter roergangerskamer’ en ‘rechter loodskamer’ te
vinden. Aan de linkerzijde de ‘linker roergangerskamer’ en ‘linker loodskamer’.
Heer van het dorp
De leiding van de symbolische scheepsbemanning lag in handen van een symbolische roerganger,
het hoofd van de afstammingsgroep. Het was een man die traditioneel met een specifieke kamer van
het ‘grote huis’ was verbonden.
Elk van de kamers representeerde een afstammingslijn die terugging tot de stichter van de
afstammingsgroep. De onderlinge verhouding vergeleek men met die tussen oudere en jongere
broers, waarbij de ‘rechter roergangerskamer’ werd aangemerkt als oudste afstammingslijn. Deze linie
leverde vanouds de leider van de huisgemeenschap, de man die alle leden van de afstammingsgroep
naar de buitenwereld vertegenwoordigde en in naam van de groep voorging in rituelen. Hij werd in de
lokale taal aangesproken met orletol, ‘heer van het dorp’; in het Moluks Maleis noemde men hem tuan
tanah, ‘heer van de grond’.
De superioriteit van de rechter roergangerskamer kwam ook in de huisconstructie tot uiting. De
hoofdpaal, de stijl die bij de bouw van een huis als eerste wordt opgericht, stond in deze kamer en
werd mekamulol, ‘degene die het roer hanteert’, genoemd. Hier bewaarde men ook de heilige
erfstukken van de huisgemeenschap. Deze in het Moluks Maleis met pusaka aangeduide goederen
bestonden hoofdzakelijk uit gouden sieraden en zogeheten basta, geïmporteerde katoenen doeken,
versierd met door blokdruk verkregen motieven.
Detail van een basta, een door de VOC verhandelde katoenen doek, versierd met door blokdruk verkregen motieven.
Nieuwe dorpen
Tot welk tijdstip de rotskegels als vestigingsplaats voor de op nautische leest geschoeide
gemeenschappen dienden, is onbekend. Om redenen waar we slechts naar kunnen gissen, moet in
een ver verleden (waarschijnlijk eeuwen her) de continuïteit van de afstammingsgroepen evenwel
gevaar hebben gelopen. Een meerderheid brak met het geïsoleerde bestaan en ging bijeenwonen op
grotere rotsplateaus. Hier ontstonden dorpen van drie of vier oorspronkelijk alleenwonende
huisgemeenschappen, samenlevingen die zich elk opnieuw formeerden tot een symbolische boot,
opnieuw in westelijke richting varend.
In plaats van de vier huiskamers vormden nu het aantal bij elkaar geplaatste ‘grote huizen’ de boot,
waarbij de situering van het ‘grote huis’ van iedere afstammingsgroep de symbolische rol binnen het
grotere geheel liet zien. De oostelijk wonende groepen fungeerden als roergangers, westelijk
woonden de loodsen en bovendien werd in de dorpen, ten behoeve van centraal wonende
afstammingsgroepen, de functie van 'waterhozer' gecreëerd.
10

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
Figuur 2: Schematische indeling van een traditioneel dorp op Dawera/Dawelor: A ingangen, B loods, C waterhozer, D rechter
roerganger en E linker roerganger.
Dubbelfunctie
Ook deze nieuwe nederzettingen kenden de functie van ‘heer van het dorp’. Het leveren van de rituele
leider was voorbehouden aan de afstammingsgroep die zich als eerste op het plateau had gevestigd
en als stichter van de nieuwe nederzetting kon worden beschouwd. De leider van deze groep ging
hierdoor een dubbelfunctie vervullen: hij was zowel de symbolische roerganger van zijn groep als van
de nieuw gevormde gemeenschap.
In de dorpsinrichting werd de rol van de ‘heer van het (nieuwe) dorp’ weerspiegeld. Het ‘grote huis’
van zijn afstammingsgroep stond gewoonlijk aan de oostrand: zijn groep fungeerde binnen het grotere
geheel als symbolische roerganger. Op het niveau van de grotere dorpen bleef hierdoor het
traditionele ordeningspatroon van de huisgemeenschap gehandhaafd: er was sprake van een fictieve
scheepsbemanning onder leiding van een symbolische roerganger.
Naar het strand
Inmiddels is echter ook deze situatie al lang verleden tijd. Ondanks het verlaten van de ‘arendsnesten’
bleef het voeren van oorlogen deel uitmaken van het normale leefpatroon en ook de dorpen op de
rotsplateaus waren daarom voorzien van indrukwekkende vestingwerken. In 1890 schreef de
Hollandse bestuursambtenaar Van Hoëvell hierover: “De negorijen op de verschillende eilanden die
de Babargroep vormen, zijn met uitzondering van de hoofdplaats Tepa en een paar negorijen op
Wetang, allen op steile hoogten aangelegd en van zware muren voorzien, hetgeen bij den
onophoudelijken oorlogstoestand dan ook nodig is. Nergens evenwel zag ik zulke zware en hoge
muren als op de eilanden Dawera en Dawelor. De negorij Angkoeki o.a. bezit wallen van 3 meter dikte
en 6 meter hoog, geheel van opgestapelde zandsteenblokken gebouwd en van deuren voorzien”. 5
Deze situatie was de koloniale overheid een doorn in het oog en eind 19 e , begin 20 e eeuw werden de
eilanden gepacificeerd. Alle op de rotsplateaus gelegen nederzettingen werden ontruimd en langs de
kust verrezen op goed te controleren plaatsen de huidige dorpen. Als leidraad voor de indeling hiervan
diende het in gebruik zijnde bootmodel: men kopieerde aan het strand simpelweg de hooggelegen
nederzettingen. Tijdens de gedwongen verhuizingen werden in sommige gevallen enkele dorpen
samengevoegd. Ook in de zo ontstane grotere woongemeenschappen bleef men echter vasthouden
aan de eigen, vertrouwde bootfiguratie: de dorpen werden opgebouwd als twee of drie ‘bijeenvarende
schepen’.
De huidige tijd
Tijdens het proces van schaalvergroting – van de geïsoleerde huisgemeenschappen tot de dorpen
aan het strand – is het endogame huwelijksprincipe opgegeven, hoewel de neiging met een
‘huisgenoot’ te trouwen voortdurend is blijven bestaan. Onder invloed van de zending veranderde in
de loop van de 20 e eeuw daarnaast de huisconstructie zelf. Naast het terugbrengen van de lengte en
breedte werden de palen minder hoog, terwijl tegelijkertijd de vloer en kap van elkaar werden
5 Van Hoëvell 1890: 191.
11

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
gescheiden door een steeds hogere omwanding van bamboe. Het eindresultaat is te zien in de recent
gebouwde huizen: de aarde is woonvloer geworden en de kap wordt aangebracht op manshoge
wanden. In eengezinshuizen wonen de leden van een afstammingsgroep nu rondom hun sterk
verkleinde en van het oorspronkelijke interieur ontdane ‘grote huis’.
Het laatste 'grote huis' op (lage) palen, Dawelor 1981. Het interieur laat nog de traditionele indeling zien. Links van de
stookplaats de 'linker loodskamer'; rechts ervan de 'rechter loodskamer'.
Gewoonlijk wordt dit bewoond door de leden van nog slechts een enkele afstammingslijn, die van de
rechter roerganger. Zij waken hier, evenals vroeger, over de voorouderlijke erfgoederen; deze taak
zullen de leden van de oudste linie niet gauw veronachtzamen.
Het dorp Welora op Dawera. Het traditionele ‘grote huis’is er niet meer te vinden; wel een gemoderniseerde versie waaromheen
de Welorezen wonen in kleinere huizen met losstaande keukens.
De ‘heer van het dorp’ is in de tweede helft van de 20 e eeuw meer en meer in de schaduw van het
christendom komen te staan. Steeds vaker fungeert een protestantse dominee als de symbolische
roerganger van de nederzetting. Alleen bij de viering van het (westerse) nieuwjaarsfeest, gebaseerd
op een oud vruchtbaarheidsritueel (zie hierna), treedt in sommige dorpen de oude tuan tanah nog op
de voorgrond.
Boodschap van de bootsymboliek
Naast de toepassing als ordeningsmodel functioneert het beeld van de boot nog op geheel andere
wijze in de eilandcultuur. Op verschillende niveaus wordt door het gebruik van de termen boot en
roerganger, als samenstellende delen van een geheel, een afhankelijkheidsrelatie tot uitdrukking
gebracht. Iets creëren wordt op de eilanden bij diverse gelegenheden verwoord of verbeeld met iets
‘in de vaart’ brengen. En er kan pas worden uitgevaren als aan een tweetal voorwaarden is voldaan:
er moet zowel een boot als een roerganger voorhanden zijn. Wat dit in de praktijk betekent, zullen we
illustreren aan de hand van de bootsymboliek zoals deze speelt bij de stichting van een gezin en de
schepping van de samenleving.
12

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
Vorming van een gezin
Om een gezin ‘in de vaart’ te brengen is het aangaan van een seksuele relatie noodzakelijk, iets dat
hoort plaats te vinden in het kader van een huwelijk. Door middel van de bootsymboliek wordt deze
‘voorwaarde’ voor de creatie van nageslacht tot uitdrukking gebracht.
Een van de vormen waarin de symboliek is gegoten, is beeldspraak. Hierin wordt de vrouw gewoonlijk
vergeleken met een boot die met een open loosgat op het strand ligt, wachtend op een man die wil
gaan varen. Pas als de man, de roerganger, aan boord komt en – zoals men stelt – het loosgat dicht,
kan er worden uitgevaren, dat wil zeggen: kan er een gezin ontstaan.
Leven en dood
Ofschoon het geschetste beeld misschien heel vertrouwd overkomt - het van wal stekende
‘huwelijksbootje’- is er een gedachte mee verbonden die voor buitenstaanders niet eenvoudig valt te
begrijpen. In de ideologie van de eilanders is de creatie van nieuw leven namelijk gerelateerd aan het
doden van bestaand leven. Dit is een oud religieus denkbeeld dat wijd verspreid is in Indonesië. Het
denkbeeld komt tot uiting in de traditie dat een man, alvorens te kunnen huwen en kinderen te
verwekken, in de ‘buitenwereld’ aanwezig leven moet hebben gedood. Hiermee levert hij zijn bijdrage
aan het scheppingsproces. Eenmaal terug met zijn jachtbuit kan hij in het huwelijk treden en is de
echtgenote vervolgens in staat haar bijdrage te leveren aan het proces van creatie: het ontwikkelen en
baren van nieuw leven. Anders dan in de beeldspraak komt dit in een ritueel waarin de stichting van
een gezin op nautische wijze wordt voorgesteld, zeer expliciet tot uiting.
Bootbouwritueel
De in de beeldspraak gehanteerde bootsymboliek staat niet op zichzelf, maar is terug te vinden in de
constructieregels voor op de eilanden gebouwde schepen. Op Dawera en Dawelor worden twee typen
schepen gebouwd. Naast boomstamkano’s, in gebruik voor de kustvisserij, bouwt men ongeveer
zeven meter lange boten van planken, hoofdzakelijk bedoeld voor bezoeken aan andere eilanden.
Vroeger diende dit laatste model ook als oorlogsprauw.
On Dawera a plank boat is launched for a visit to the island of Babar.
De voorschriften
Vooral de bouw van de plankenboot is aan voorschriften gebonden: het bouwritueel reflecteert
volgens de eilanders de stichting van het gezin. Kort gezegd komt dit neer op het volgende: de boot
wordt – door verschillende regels in acht te nemen – beschouwd als ware het een vrouw,
uitgezonderd een constructie-onderdeel dat als de mannelijke roerganger wordt afgeschilderd. Tijdens
de bouw wordt met dit mannelijk deel ‘het loosgat gedicht’. In overdrachtelijke zin beeldt men hiermee
de seksuele vereniging van man en vrouw – het huwelijk - uit. Tegelijkertijd wordt duidelijk dat de
symbolische man een succesvol jager is, iemand die heeft gedood. Hij is in het bezit van een jachtbuit
en de rituele rol hiervan illustreert op prachtige wijze dat er geen leven is zonder dood.
De praktijk
13

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
In de praktijk gebeurt het volgende. Uit een recht deel van de stam van een boom wordt een kielbalk
gekapt. Deze wordt aan weerszijden verlengd met twee andere stukken hout, kromhouten, waaruit
met behulp van een meetlint een mooi oplopende boegbalk en een omhooglopende achterstevenbalk
worden gekapt.
Keel beam with prow and stern post of a boat under construction.
De naam van het meetlint, lerlol, is afgeleid van de naam van de ceintuur waarmee de vrouwen op de
eilanden traditioneel hun sarong ophouden. De boot als geheel krijgt hierdoor bij het begin van de
bouw al een vrouwelijk stempel opgedrukt.
Aan weerszijden van de kielbalk worden vervolgens de eerste planken van de romp geplaatst. Deze
planken noemt men in het Moluks Maleis papan pomali, woorden die zoiets als ‘heilige planken’
betekenen. Hoewel al het werk aan de bouw van een boot door mannen wordt verricht, is het
voorschrift dat deze twee planken op ceremoniële wijze door een vrouw tegen de kielbalk worden
gelegd. Men zegt dat ze, tezamen met de kielbalk, de vagina van de boot vormen. Hier zien we een
expliciete vergelijking van de boot met een vrouw.
Zon, hitte, jacht
Het constructie-onderdeel dat symbolisch de man voorstelt, is de achterstevenbalk. Deze associeert
men met de roerganger. De mannelijke identiteit van de balk komt op verschillende manieren tot
uiting. Hierbij gaat het vrijwel steeds om een vereenzelviging met de zon. Dit hemellichaam wordt
beschouwd als een ‘groot jager’, een denkbeeld dat is gebaseerd op diens ‘hitte’. Hitte is in Maluku
Tenggara een kwaliteit met een sterk associatieve betekenis en is in zijn algemeenheid verbonden
met noties van dood. We zien dit onder meer terug bij een jachtpartij. Voor aanvang worden jagers
met magische middelen in een ‘hete’ toestand gebracht, een sfeer waarvan men zegt dat hun
dodelijke krachten gaan overheersen.
De vereenzelviging van roerganger en zon blijkt onder meer uit de oriëntatie van de boot in aanbouw:
de achterstevenbalk moet zijn gericht naar het oosten, de plaats waar de zon opkomt. Bovendien komt
de identificatie traditioneel tot uiting in de versieringen op het schegbord aan het boveneinde van de
balk. Hierop is in veel gevallen een zonnerad aanwezig.
14

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
Schegbord met zonnerad-motief, bevestigd aan de achterstevenbalk van een boot op Dawera.
Vroeger stelde men de roerganger ook door andere schegbordmotieven voor als een ‘groot jager’.
Meestal was hierbij sprake van een afbeelding van een haan, een vogel die wordt geassocieerd met
de zon, of een hond, een dier dat men voor de jacht houdt. Daarnaast werd ook de slang, in het
bijzonder een soort waterslang, wel op het schegbord afgebeeld.
De huwelijkssluiting
Het huwelijk van de symbolische vrouw, de boot als geheel, en de symbolische jager, de
achterstevenbalk, komt in de constructie zeer plastisch tot uiting: het ondereinde van de
achterstevenbalk wordt door middel van een pen- en gatverbinding in de kielbalk gestoken, waarbij
nadrukkelijk wordt gerefereerd aan een seksuele vereniging. De symboliek van de beeldspraak wordt
hierdoor als het ware gevisualiseerd. De verbondenheid van ‘boot’ en ‘roerganger’, vrouw en man,
brengt het gezin ‘in de vaart’.
Jachtbuit als zaad
Door de mannelijke partij als een ‘groot jager’ voor te stellen, is de religieuze relatie tussen leven en
dood min of meer impliciet in het bouwritueel verwerkt. Meer uitgesproken komt dit idee tot uiting door
enkele sieraden. Op het verbindingspunt tussen kiel- en achterstevenbalk, het punt van vereniging
van man en vrouw, wordt traditioneel een paar gouden oorhangers gebonden. De bedoeling hiervan
weet tegenwoordig niemand meer. De symbolische betekenis van de hangers, gevoegd bij een aantal
tradities op omliggende eilanden, doet echter een uitwerking van het oude religieuze concept omtrent
de relatie tussen leven en dood vermoeden.
Op diverse plaatsen in Maluku Tenggara, zoals Tanimbar, wordt dit denkbeeld verwoord door het
zaad van de man te vergelijken met de buit van een jacht. Gedood leven wordt als een bron voor
nieuw leven voorgesteld. Waarschijnlijk zien we hiervan bij de bouw van de boot op Dawera en
Dawelor een rituele vertaling. Op de eilanden symboliseren de sieraden namelijk gesnelde koppen en
de plaats waar ze worden gesitueerd, wijst sterk op een uitbeelding van zaad.
Tewaterlating
Het bouwritueel wordt afgesloten met de tewaterlating van de boot. Vlak voor dit moment komt de
bijdrage van de vrouw aan het scheppingsproces tot uiting. De boot, de symbolische vrouw die het
zaad heeft ontvangen, wordt dan ‘afgekoeld’ door een besprenkeling met klapperwater. Koelte heeft
evenals hitte een sterk associatieve betekenis. Het begrip staat voor een rustige, veilige situatie
waarin leven gedijt en kan groeien. Het gezin kan tot ontwikkeling komen.
15

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
Vorming van de samenleving
De nautische symboliek waarmee de stichting van een gezin wordt weergegeven, functioneert ook op
het niveau van de samenleving. In mythen waarin de schepping van de maatschappij wordt
behandeld, vindt gewoonlijk een huwelijk plaats tussen een meisje van het eiland en een immigrant.
Het meisje wordt hierbij vaak afgeschilderd als een vrouw die nog met één been in de natuur staat. Ze
is als het ware vergroeid met de eilandbodem, een beeld dat haar bestempelt tot bron van
vruchtbaarheid. De man van buiten daarentegen is gewoonlijk in het bezit van gouden sieraden en is
op basis van de symbolische betekenis hiervan (gesnelde koppen) een succesvol jager. Met hun
huwelijk leggen zij het fundament van de maatschappij.
Deze mythische huwelijkssluiting wordt op Dawera en Dawelor uitgebeeld door middel van de
bootsymboliek. Het scheppingsverhaal wordt weerspiegeld in het bouwritueel van het 'grote huis’, het
bouwwerk dat in de traditionele situatie de gehele gemeenschap representeerde en dat, zoals
vermeld, een symbolische boot met roerganger – de hoofdstijl van het huis – voorstelt. In essentie
stemt het huisbouwritueel overeen met het bootbouwritueel en de daarmee samenhangende
beeldspraak van de seksuele vereniging. De eerste vrouwelijke voorouder is opnieuw een boot
waarvan het ‘loosgat wordt gedicht’ door een roerganger, de eerste mannelijke voorouder. De
seksuele vereniging – het huwelijk – van de stamouders wordt uitgebeeld, waardoor de maatschappij
‘in de vaart’ wordt gebracht.
Huisbouwritueel
De bouw van het ‘grote huis’ begint met het uitzetten van een stuk grond en hierbij wordt, evenals bij
de bouw van een echte boot, een meetlint gebruikt waarvan de naam, lerlol, is afgeleid van de
ceintuur van een vrouw. Er is echter een belangrijk verschil: bij het huis gaat het om de ceintuur van
de stammoeder. Het meetlint wordt traditioneel afgewikkeld van een klein houten beeldje dat deze
vrouw voorstelt. De uitgezette grond, de ruimte ‘binnenboord’, representeert hierdoor zeer nadrukkelijk
de eerste vrouwelijke voorouder.
De hoofdstijl
Alle delen van de huisconstructie worden gezien als ‘boot’-onderdelen. Een uitzondering hierop is de
hoofdstijl. Deze neemt in symbolisch opzicht een aparte positie in. Dit blijkt onder meer uit de naam
die de paal draagt. Men noemt de stijl – zie ook hiervoor – mekamulol, ‘degene die het roer hanteert’.
De hoofdpaal is als het ware de roerganger van de denkbeeldige boot. Het is de representant van de
eerste mannelijke voorouder, de jager met de jachtbuit.
Dit laatste komt tijdens het ritueel vooral tot uiting in de fase waarin de hoofdstijl wordt geplaatst in het
door het meetlint afgebakende stuk grond. Om te beginnen wordt de paal voorafgaand aan de
plaatsingsceremonie omwikkeld met een basta, een geïmporteerde, meterslange katoenen doek die,
door de vreemde herkomst, wel met de buit van een jager wordt vergeleken. Tevens worden in naam
van de hoofdstijl een groot aantal varkens en geiten geslacht. Hierbij wordt ‘lwamat’ gezegd: ‘hij [de
hoofdpaal] steekt [de dieren] dood’. Op duidelijke wijze wordt zo kenbaar gemaakt dat de eerste
mannelijke voorouder iemand is met indrukwekkende dodelijke vermogens.
‘Groot jager’
Daarnaast is ook in dit geval sprake van een vereenzelviging met de zon als ‘groot jager’. De stijl moet
gelijktijdig met het boven de horizon rijzen van het hemellichaam worden opgericht. De identificatie
blijkt eveneens uit de plaatsingslocatie: binnen de afgebakende ruimte moet de hoofdpaal worden
gesitueerd in het oosten, de plaats van zonsopkomst. Bovendien is nu ook een vereenzelviging met
de volle maan aan de orde. Ook deze wordt als een ‘groot jager’ beschouwd. De status berust voor
een deel op de rijke nachtelijke vangst van zeedieren bij deze maanstand. De volle maan, en in het
bijzonder de ‘volle maan met ringen’ (halo’s) wijst, naar men zegt, een man op zee de weg naar zijn
prooi. De identificatie komt tot uiting in het moment waarop de stijl moet worden opgericht: bij volle
maan.
Door het plaatsen van de hoofdpaal in een gat binnen het uitgezette stuk grond stapt de symbolische
roerganger als het ware aan boord van de boot en wordt de seksuele vereniging – het huwelijk – van
de eerste vrouwelijke en mannelijke voorouder uitgebeeld. De boot kan in beweging komen: de basis
voor het ontstaan van de samenleving is gelegd.
16

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
Goud als zaad
Interessant is dat, naast de uitbeelding van de stamvader als ‘groot jager’, de relatie tussen leven en
dood opnieuw expressie vindt in het gebruik van sieraden. Vlak voor het plaatsen van de hoofdstijl in
de grond, wordt in het paalgat traditioneel een paar gouden oorhangers gelegd. Uitgaande van de
symbolische betekenis van de sieraden en de situering in het paalgat lijkt hier, evenals bij het
bootbouwritueel, het mannelijk zaad door een jachtbuit te worden gerepresenteerd.
Afwerking
De afwerking van het huis, na de plaatsingsceremonie, staat geheel in het teken van koelte. Alle
bouwvoorschriften zijn gericht op het bereiken van een gesteldheid waarin het leven in de
symbolische boot kan groeien, dat wil zeggen: de maatschappij tot ontwikkeling kan komen. Een
situatie, identiek aan de eindfase van de bouw van een plankenboot.
17

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
4. Vruchtbaarheid, status en voorouders
Door middel van de bootsymboliek geven de eilanders aan dat voor hen de voortgang van het leven
afhankelijk is van het huwelijk tussen man en vrouw, waarbij tevens hun bijdragen aan het
scheppingsproces zichtbaar worden. Mannen ‘produceren’ door te doden, vrouwen door middel van
hun levengevend vermogen.
Vruchtbaarheid en status - door te doden - zijn zo de belangrijkste waarden van de Zuidoost-Molukse
eilandculturen. Beide zijn van cruciaal belang voor het voortbestaan van de samenleving, een
constatering die ons brengt bij het vooroudergeloof.
Bij het realiseren van de twee kernwaarden spelen de voorouders namelijk een hoofdrol. In de ogen
van de eilanders zijn zij het die bepalen of vruchtbaarheid en status (de jachtbuit) ter beschikking
komen. Zonder hulp van de voorouders kan de vrucht in de vrouw zich niet ontwikkelen en zal een
man nooit een jachtbuit verkrijgen. De voorouders bepalen het lot van de samenleving.
Stronk en top
Op veel eilanden komt de afhankelijkheid van en de verbondenheid met de voorouders tot uitdrukking
in botanische termen. De voorouders worden beschouwd als de ‘stronk’ van een boom waarvan de
levenden de ‘top’ representeren. En zoals de ontwikkeling van nieuwe loten afhankelijk is van het
functioneren van de basis van een boom, is het voortbestaan van de mens in handen van de
voorouders. Logischerwijs worden de eerste voorouders van de afstammingsgroepen het meest
aanbeden. Zij vertegenwoordigen voor hun nakomelingen de ultieme bronnen van vruchtbaarheid en
dodelijke vermogens. Los daarvan vormen zij een belangrijke morele macht. De meest imposante
beelden in een Zuidoost-Molukse gemeenschap betreffen dan ook gewoonlijk de stamouders.
18

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
5. Voorouders verbeeld
Sterk gesimplificeerd wordt de mens in Maluku Tenggara gezien als een lichaam waarin twee
elementen zijn samengegaan: een soort ‘levenskracht’ die zich openbaart in een fysieke vorm en bij
de mens tot uiting komt in de groei en bewegingen van het lichaam, en iets wat het ‘eigene’ van
iemand kan worden genoemd, een element dat minder aan het lichaam is gebonden en betrekking
heeft op zijn of haar identiteit.
De aanwezigheid van ‘levenskracht’ in de mens uit zich vooral in de ademhaling en het kloppen van
het hart. Deze component wordt daarnaast sterk geassocieerd met bloed. Het moeilijk te omschrijven
‘eigene’ werd door vroegere zendelingen wel vergeleken met de ‘ziel’ of ‘geest’. Het karakter ervan
verschilt evenwel wezenlijk van het zielsbegrip zoals dat bestaat in de westerse wereld.
Schaduwbeeld
De praktijk leert dat er twee belangrijke aspecten aan kleven. Om te beginnen refereert het ‘eigene’
aan persoonskenmerken en wordt hierdoor geassocieerd met iemands naam en bijvoorbeeld de
gelaatstrekken, stem, lichaamsvormen en de schaduw en weerspiegeling hiervan. Naar aanleiding
van dit laatste spreekt men in de volksmond ook wel van iemands ‘schaduwbeeld’. Veel meer gewicht
in de schaal legt echter het feit dat de component betrekking heeft op de sociale identiteit van een
persoon. Het ‘schaduwbeeld’ is zeer nauw verbonden met iemands imago, met het beeld dat van
iemand in de gemeenschap bestaat.
Onvergankelijk
Een belangrijk verschil tussen beide bestanddelen is dat iemands ‘schaduwbeeld’, in tegenstelling tot
de levenskracht, onvergankelijk is. Na de dood blijft het voortbestaan in de samenleving, terwijl de
levenskracht, met het vergaan van het lichaam, wegebt. Als nieuw aanspreekpunt voor de dode werd
tot halverwege de 20 e eeuw een houten beeldje gesneden. Het ‘schaduwbeeld’ kon hierin
plaatsnemen, waardoor de communicatie met de overledene kon worden gecontinueerd. De beeldjes
werden op de meeste eilanden vervaardigd door iemand die was bedreven in de houtsnijkunst. Als
houtsoort werd in veel gevallen kayu kenawa (Moluks Maleis voor Cordia subcordata Lamk.) gebruikt.
Meestal waren de figuren niet groter dan zo’n 40 cm. Alleen voor bijzondere voorouders werden
grotere beelden gemaakt; vaak hadden deze ook een afwijkende vormgeving. In de onderstaande
bespreking komt deze laatste categorie als eerste aan bod .
19

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
6. Eerste voorouders
Veel bijzondere voorouders waren verbonden met de oorsprong en stichting van de
afstammingsgroepen op de eilanden. Overal hadden deze voorouders een aparte status, iets dat
naast de grootte en vormgeving tevens in de standplaatsen van de beelden tot uiting kwam. Het
merendeel stond op een opvallende plaats in het dorp of huis, waardoor de stamouders generaties na
hun dood nog prominent in de samenleving aanwezig waren.
Stammoeders van Lakor
De afstammingsgroepen op Leti en Lakor worden gekenmerkt door matrilinealiteit. Bij afstamming telt
de vrouwelijke lijn en het is dan ook niet vreemd dat aan de beelden van stammoeders op deze
eilanden bijzondere aandacht is geschonken. De beelden van de eerste vrouwelijke voorouders, in de
lokale taal luli (‘heilig’) geheten, zijn vaak dermate fraai dat wij ze, samen met onder meer de
Tanimbarese tavu (zie onder), tot de hoogtepunten van de Zuidoost-Molukse sculptuur mogen
rekenen.
De luli laten wat betreft hun vormgeving twee opvallende uitersten zien. Enerzijds kan het gaan om
een vrij realistisch uitgebeeld vrouwspersoon, voorzien van versieringsmotieven die verwijzen naar de
rol van de stammoeder als bron van vruchtbaarheid. Aan de andere kant kan een luli volledig worden
gedomineerd door deze motieven, waarbij de vrouwfiguur niet of nauwelijks meer valt te herkennen.
Tussen deze realistische en abstracte luli komen allerlei mengvormen voor.
Realistisch
Als een stammoeder realistisch is weergegeven, houdt zij gewoonlijk de armen hoog opgeheven,
enigszins zijwaarts in de lucht. De handpalmen kunnen hierbij naar het hoofd of naar voren zijn
gericht. In het laatste geval zijn ze, evenals het bovenlichaam, dikwijls voorzien van decoraties. Op de
realistische luli zijn twee versieringsmotieven dominant aanwezig: de boot en de boom. De boot is
gewoonlijk uitgevoerd met sterk naar binnen gekrulde stevens. Vaak is het motief ter hoogte van de
(onder)buik op het beeld aangebracht, hoewel het ook op andere plaatsen, bijvoorbeeld op de
handpalmen, kan worden aangetroffen. Meestal is de voorstelling in het hout gekerfd. Soms is het
motief evenwel in een rode tint op de buik van de stammoeder geschilderd; voorbeelden daarvan zijn
te zien op RMV 1476-11 en 1476-9.
RMV 1476-9 en 1476-11.
Boot en baarmoeder
Het op de beelden aangebrachte bootmotief is waarschijnlijk het belangrijkste vruchtbaarheidssymbool
in westelijk Maluku Tenggara. In het voorgaande is omstandig aan de orde geweest hoe de
bootsymboliek – als middel van expressie – op de eilanden wordt gebruikt om de stichting van het
gezin en de samenleving weer te geven. In beide gevallen staat de boot voor een vrouw waarin, na de
conceptie, nieuw leven in een sfeer van koelte kan gedijen en tot ontwikkeling komen. Uit haar
ontspruiten de kinderen van het gezin, de leden van de samenleving. In essentie kunnen we de boot
zelfs met een baarmoeder vergelijken, iets waaraan het bootmotief op de beelden lijkt te refereren. De
20

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
situering van het motief ter hoogte van de onderbuik op diverse luli zou hierdoor kunnen worden
verklaard en ook de vorm waarin het op veel beelden is weergegeven – met sterk naar binnen
gekrulde stevens – wordt zo begrijpelijk.
Rood
De kleur rood waarin het motief op de onderbuik van sommige luli is geschilderd, verwijst eveneens
naar groei en nieuw leven. Deze kleur heeft op de eilanden een dubbele betekenis. Rood, gebruikt in
een context van oorlog, verwijst naar een toestand van ‘hitte’, de sfeer waarin dodelijke vermogens
dominant zijn. In een door koelte gedomineerde context staat rood – geassocieerd met
menstruatiebloed – echter voor het tegenovergestelde.
Boom
De verwijzing naar vruchtbaarheid komt ook naar voren uit het tweede prominent aanwezige
versieringsmotief: de boom. Soms is de stammoeder uitgebeeld tegen de achtergrond van een
hoogoprijzende boom en een veelheid aan bladeren (1476-11 en 9) die als symbool van nieuw leven
kunnen worden opgevat. Bij enkele beelden lijkt ze zelfs vergroeid met de vegetatie. Illustratief
hiervoor is de luli, RMV 1476-12. De eerste vrouwelijke voorouder wordt door het motief voorgesteld
als deel van een boom. Dit is een wijze van representeren die we ook tegenkomen in de lokale
scheppingsmythen waarin een huwelijk plaatsvindt tussen een immigrant en een meisje van het eiland
– de stammoeder – dat als het ware nog met één been in de natuur staat. Het meisje wordt door dit
florale beeld bestempeld tot bron van vruchtbaarheid.
Abstract
De abstract vormgegeven luli zijn in feite niet veel meer dan een combinatie van de beide
vruchtbaarheidssymbolen boot en boom. Opvallend is dat beide motieven vrijwel steeds volgens
hetzelfde stramien zijn aangebracht: de boom rijst op uit de boot. Het idee van een baarmoeder
waaruit nieuw leven ontspruit, krijgt hiermee nog duidelijker gestalte. Een typerend voorbeeld is RMV
1476-8, een luli van Lakor, waarbij de ajour gesneden vegetatie hoog boven de boot uittorent. Slechts
uit de aan weerszijden van het boommotief aangebrachte, opgestoken handen kan nog worden
afgeleid dat het beeld een menselijk wezen voorstelt.
RMV 1476-8
Gemengd
De luli-beelden die wij als een mengvorm beschouwen, tonen meer dan eens een bootvorm waaruit
een vrouwfiguur, al dan niet als onderdeel van een floraal motief, oprijst. De stammoeder is hiermee
onderdeel van het patroon, zoals aanwezig bij de abstracte luli, en representeert op prachtige wijze
het nieuwe, ontluikende leven. Onze indruk is dat een realistisch weergegeven stammoeder door de
houding van haar armen dit patroon eveneens uitbeeldt. De opgeheven, enigszins zijwaarts gestrekte
armen kunnen wij opvatten als de basislijn van een boot, waaruit de stammoeder ontspruit. De
detaillering van de abstracte luli (RMV 1476-8) met aan weerszijden aangebrachte handen
ondersteunt deze gedachte.
Al met al laten de luli-beelden zien dat men de stammoeder boven alles associeert met een
levengevende potentie. Voor de leden van de afstammingsgroep fungeert zij traditioneel als een
belangrijke bron van oorsprong: de vruchtbaarheid van de vrouwelijke groepsleden wordt op haar
teruggevoerd.
21

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
Status
Veel beelden tonen daarnaast evenwel nog een geheel ander aspect van de eerste vrouwelijke
voorouder. Als stichtster van een matrilineaire afstammingsgroep fungeert ze namelijk ook als een
vertegenwoordiger van de groep. Ze vervult een belangrijke symboolfunctie.
In deze hoedanigheid draagt ze de status van de afstammingsgroep uit, iets dat we bij de realistisch
vormgegeven luli onder meer terugzien in de versierselen waarmee de figuur van de stammoeder is
getooid. Zo zijn sommige beelden voorzien van een gouden hoofdtooi die aangeeft dat de draagster –
en met haar de groep – behoort tot de marna, de lokale adelstand. Daarnaast is op diverse luli (RMV
1476-11) een halssieraad zichtbaar dat in het Moluks Maleis mas tanduk (‘gouden horens’) wordt
genoemd. Zoals alle gouden sieraden in westelijk Maluku Tenggara stelt de mas tanduk een
jachttrofee voor, waarmee aanzien wordt tentoongespreid.
Tempeltje
Traditioneel stond een luli-beeld op veel eilanden in een centraal gelegen tempeltje dat
groepseigendom was. Na het opgaan van meerdere, oorspronkelijk solitair wonende
afstammingsgroepen in grotere dorpen verhuisden de luli vaak naar een woonhuis. Van Leti weten we
dat dit in een aantal gevallen het stamhuis van de oudste van vier matrilinies was. De situatie op het
nabijgelegen Lakor zal hiervan niet veel hebben afgeweken.
Plankbeelden van Damar
Een geheel eigen variant van stamouderbeelden was op het eveneens matrilineair georganiseerde
Damar te vinden. Hoewel volledige zekerheid ontbreekt, menen we te kunnen stellen dat de stichtsters
van de afstammingsgroepen op dit eiland tot de intrede van het christendom door plankbeelden van
ongeveer een meter hoogte werden voorgesteld (RMV 1476-5 en 5a).
Vrouwelijk
In het algemeen domineren op de planken waarop de vrouwfiguur is te vinden de florale
voorstellingen, in combinatie met een – soms zeer gestileerd weergegeven – bootmotief met naar
binnen gekrulde stevens. Zoals ook bij de luli-beelden het geval is, rijst bij dit bootmotief midscheeps
een boomachtige figuur op.
Op diverse aan vrouwen gewijde plankbeelden zijn hele series van met elkaar verbonden en direct
boven elkaar geplaatste bootachtige vormen aanwezig. Boven op de planken keert het motief, vaak
gestileerd en in ajour gesneden, terug (RMV 1476-5). Onze indruk is dat men het bootmotief op de
plankbeelden van Damar op dezelfde wijze toepaste als bij de luli van Lakor: het stelde de
stammoeder voor als bron van vruchtbaarheid.
Mannelijk
Interessant is dat op Damar, naast aan vrouwen gewijde plankbeelden, ook exemplaren voorkwamen
met een `mannelijk' decoratiepatroon. Een inmiddels beroemd voorbeeld daarvan is het mannelijke
plankbeeld in de collectie van het Tropenmuseum te Amsterdam waarop motieven zijn aangebracht
die aan jachtsuccessen refereren. Te zien is een serie boven elkaar geplaatste (karbouwen)horens,
zoals die vroeger, bevestigd aan staken, op diverse eilanden in westelijk Maluku Tenggara het
aanzien van de afstammingsgroepen uitdroegen.
22

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
Staak met karbouwenhorens waarmee vroeger de status van een afstammingsgroep werd uitgedragen, Babar 1913.
Hoogstwaarschijnlijk beeldde dit motief de dodelijke vermogens uit van de op de plank aanwezige
figuur: de stamvader.
Waar de plankbeelden op Damar precies waren opgesteld, weten we niet. De bronnen geven aan dat
ze zowel buitens- als binnenshuis waren gesitueerd. In het laatste geval ging het waarschijnlijk om het
‘oudste huis’ van een afstammingsgroep.
Tanimbarese familie-altaren
Omtrent de plaats van de wereldberoemde Tanimbarese plankbeelden, tavu, bestaat geen enkele
onzekerheid: deze waren, als dragend onderdeel van de fysieke constructie, gewoonlijk recht
tegenover de ingang van een stamhuis gesitueerd. Alleen de onderkomens van adellijke families
waren ermee uitgerust; de rijk gedecoreerde objecten straalden de roem en glorie van de betrokken
families uit.
Oorsprong
De plankbeelden werden tot in het begin van de 20e eeuw in de Tanimbar-archipel gesneden. De
hoogte was gemiddeld anderhalve meter en vaak was de basisvorm een staande mensfiguur met
gespreide armen (RMV 2235-1a).
23

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
De naam tavu, waaronder de sculpturen bekend zijn, werd gebruikt op het noordoostelijke eiland
Fordate. De betekenis van de term is te herleiden tot begrippen als ‘begin’ en ‘oorsprong’. De
benaming refereert aan de stichtende voorouders, als oorsprong van de familie, en aan de tijden
waarin zij – soms nog in de gedaante van een dier – leefden en prestigieuze familie-erfstukken
bemachtigden. In de decoraties komen deze aspecten eveneens tot uiting.
Gemeenschappelijke zetel
In tegenstelling tot de hierboven besproken beelden van Lakor en Damar, representeerde een tavu
gewoonlijk geen specifieke stamouder, maar was het plankbeeld gewijd aan zowel de mannelijke als
vrouwelijke stichters van een familie. Door de situering van schedels, nekwervels en beeldjes van
latere voorouders, walut geheten, op een balk boven de tavu, was het plankbeeld in feite echter de
gemeenschappelijke zetel van alle overledenen van een verwantengroep, gerekend via de mannelijke
lijn. Er was sprake van een soort familie-altaar waar het hoofd van de groep, als dat nodig was, kon
offeren aan alle overleden familieleden tezamen en alle in de groep aanwezige voorouderlijke kracht
kon oproepen. Om daarbij het hoofd een zitplaats te bieden was aan sommige tavu een bankje
bevestigd.
Tanimbarees familiehoofd, zittend voor de tavu, in het begin van de 20e eeuw.
Tavu en luli
Wat betreft de vormgeving tonen de Tanimbarese plankbeelden interessante raakvlakken met de lulibeelden
van Lakor. Bij beide soorten sculpturen is namelijk sprake van vergelijkbare uitersten. Net als
bij de luli-beelden kan het bij de tavu aan de ene kant gaan om een vrij realistisch vormgegeven
menselijke gedaante, versierd met diverse ornamenten (RMV 2235-1), terwijl er anderzijds
plankbeelden bestaan die volledig worden gedomineerd door de aangebrachte versieringsmotieven,
waarbij de mensfiguur als het ware is opgelost in de ornamentiek (RMV 3600-3965). Evenals bij de
luli-beelden komen tussen de realistisch en meer abstract vormgegeven familie-altaren diverse
mengvormen voor.
Versieringsmotieven
Het meest dominante versieringsmotief op de tavu is ongetwijfeld de spiraalvorm. Deze is op vrijwel
alle Tanimbarese plankbeelden aanwezig. Naast spiraalmotieven zijn, zoals al opgemerkt, soms
afbeeldingen van de stichtende voorouders en de door hen vergaarde familie-erfstukken op de tavu te
vinden. De voorouders kunnen daarbij zowel door een mens- als dierfiguur worden weergegeven.
Bij deze laatste voorstellingswijze gaat het vaak om hanen, honden en visachtige wezens. Deze
dieren associeert men in de Tanimbar-archipel – net als op veel andere plaatsen in Maluku Tenggara
– met jagers en krijgers, de mannen die de reputatie van een familiegroep hoog dienen te houden. De
symbolische betekenis van de dierfiguren sluit nauw aan bij de vaak voorkomende, veelal zeer
gestileerde voorstellingen van nautilus-schelpen. Vroeger fungeerde dit type schelp op de eilanden als
een belangrijk statussymbool waarmee men gesnelde koppen uitbeeldde. Naast dergelijke
symbolische representaties zijn op diverse plankbeelden bovendien meer tastbare ‘jachttrofeeën’ te
vinden: zo kunnen in de tavu gespijkerde tanden van verslagen vijanden eveneens getuigen van de
glorie van de betrokken familiegroep.
24

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
De afgebeelde familie-erfstukken, vergaard door de eerste voorouders, zijn meestal gouden borst- en
oorhangers, lokaal bekende sieraden, elk met een eigennaam. Vanouds spelen deze kostbaarheden
een belangrijke rol in de Tanimbarese cultuur, variërend van opsmuk tot bruidsprijsgoederen. De
intrensieke betekenis van de objecten is op Tanimbar gelijk aan de functie die zij elders in de Zuidoost-Molukken
hebben: ook hier is sprake van het sieraad als een vervangend zege-teken waarmee
het aanzien van de familiegroep wordt uitgedragen.
‘Grootse daden’
Ofschoon zij in diverse opzichten op de luli van Lakor lijken, staan de Tanimbarese familie-altaren
door de gekozen siermotieven overduidelijk in het teken van een andere maatschappelijke waarde.
Niet vruchtbaarheid, maar status is de dominante factor. Dit is een verschil dat uiteraard niet los kan
worden gezien van de diversiteit in sociale organisatie op de eilanden. Draagt deze op Lakor een
matrilineair karakter, met een overheersende rol voor de stammoeder als bron van vruchtbaarheid, in
de Tanimbar-archipel verloopt de afstamming via de mannelijke lijn en zijn de ‘grootse daden’ van de
stamvaders in veel plankbeelden vereeuwigd. Hoewel uitgegroeid tot een altaar voor alle
voorouderlijke kracht, representeerde de tavu in oorsprong waarschijnlijk slechts de eerste mannelijke
voorouder.
Dorpsstichters van Kai
Een laatste variant in de vormgeving van Zuidoost-Molukse beelden van stamouders vinden we op de
Kai-eilanden. Traditioneel was midden in het dorp, bij een grote offersteen, de beeltenis van de
stichter en beschermer van de dorpsgemeenschap te vinden. Van dergelijke beelden, in de lokale taal
sedeu geheten, zijn helaas niet erg veel exemplaren bewaard gebleven. Uit de bronnen komt naar
voren dat van een vooroudercultus, zich manifesterend in de vorm van beelden, op veel Kai-eilanden
begin 20 e eeuw al niet veel meer restte.
Niettemin weten we uit beschrijvingen en bewaard gebleven museumexemplaren hoe de sedeu er uit
hebben gezien. De beelden konden van hout of steen zijn en stelden meestal de eerste mannelijke
voorouder voor – op Kai bestaat een met Tanimbar vergelijkbare maatschappelijke organisatie. De
stamouder was staande of in hurkhouding weergegeven en sommige sedeu waren van een wapen
voorzien. Een voorbeeld van dit laatste toont een in de Leidse collectie aanwezige figuur (RMV 66-
32), welke dateert uit het midden van de 19 e eeuw.
Werwat
Ook de eerdergenoemde sculptuur Werwat, voor het RMV verzameld door de militair-collectionneur
Gooszen, is waarschijnlijk een sedeu. Hoewel Gooszen het beeld aanleverde zonder enige
documentatie, weten we toch iets van de omgeving waarin het heeft gefunctioneerd. Voordat Gooszen
– of een van zijn ondergeschikten - namelijk zijn verzamelactiviteiten op Kai ontplooide, bezochten
diverse onderzoekers de standplaats van Werwat en berichtten zij over het beeld.
Eind 19 e eeuw stond de figuur op de berg Masbait, naast een heilige steen, in wat eens het centrum
van het dorpje Gelanit op Kai Kecil was. De naam Werwat waarnaar het luisterde, zou zijn opgebouwd
uit de elementen ‘water’ (wer) en ‘steen’ (wat). De sculptuur zou de eerste voorouder en beschermer
van de inwoners van Gelanit voorstellen. Ook vernamen de onderzoekers dat indien men Werwat van
zijn plaats zou verwijderen – iets wat Gooszen rond 1912-13 moet hebben gedaan – dit het einde van
Gelanit zou betekenen. De bevolking zou uitsterven en alles zou te gronde worden gericht.
25

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
Het beeld is ruim anderhalve meter hoog, eenvoudig gesneden, met de armen kruiselings voor de
buik, en slechts gedecoreerd met de afbeelding van een vogel. Onder de buik bevindt zich de voor
offers bestemde holte, die met een schuif kan worden afgesloten.
RMV 1889-2
Interessant is dat de meningen over de sekse van Werwat uiteenlopen. Aangezien het beeld is
voorzien van borsten, ging het volgens sommige bronnen om een vrouw, terwijl andere informanten
het desondanks voor een mannelijke figuur hielden.
Dochter
Tijdens een studiereis in 1911-’12 fotografeerde Burger de sculptuur op zijn standplaats, waar het
werd geflankeerd door een kleiner beeld, gesneden in dezelfde stijl en eveneens voorzien van
borsten.
Links: Beeld van Werwat, geflankeerd door zijn of haar dochter, in 1911/12 gefotografeerd in het rituele centrum van het dorp
Gelanit op Kai Kecil. Rechts RMV 1889-15.
De indruk bestaat dat Werwat in het oude dorpscentrum van Gelanit werd vergezeld door een
beeltenis van zijn of haar dochter. Ook dit beeld is door de verzamelactiviteiten van Gooszen
uiteindelijk in de RMV-collectie beland (RMV 1889-15).
Eigenaren en bewakers
Een aparte groep beelden die we in dit hoofdstuk behandelen, representeert geen ‘eerste voorouders’
in eigenlijke zin, maar stelt wezens voor die nauw met hen waren verbonden. Het gaat hierbij om
‘verre voorouders’ die als verwanten van de stamouders zijn te beschouwen, en om leden van de
samenleving die als helpers van de stichters optraden. Vertegenwoordigers van beide categorieën
waren door middel van beelden op de eilanden aanwezig.
Verre verwanten
Verre voorouders die gelieerd waren aan de stamouders, konden op verschillende manieren zijn
uitgebeeld. Betrof het wezens verbonden met de stammoeder, dan stond de vormgeving gewoonlijk in
26

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
het teken van vruchtbaarheid. Ging het om familie van de eerste mannelijke voorouder, dan straalde
de uitbeelding – soms onzichtbaar voor westerlingen- vaak kracht en grootsheid uit.
In het algemeen wordt een stammoeder sterk geassocieerd met de aarde - als bron van alle
vruchtbaarheid - en dienovereenkomstig afgeschilderd als iemand die de eilandbodem – als ware het
een plant - is ontstegen. In diverse scheppingsmythen bijvoorbeeld, is haar lichaam met bladeren
overdekt - de luli van Lakor zijn in dit verband goede voorbeelden.
In de ogen van de eilanders behoort de stammoeder samen met haar verwanten tot een categorie van
wezens die de eilanden, voorafgaand aan de mens, bewoonden en de eigenlijke ‘eigenaren van de
aarde’ zijn. Bij het aanleggen van een nieuwe tuin vraagt men deze eigenaren om toestemming voor
het gebruik van het land en offert men aan hen voor de groei van het gewas. Hiervoor werd op veel
eilanden een speciale offersteen - als symbool van de aarde - gebruikt, buiten het dorp bij de velden
gelegen; vroeger werden de ‘eigenaren van de aarde’ ook wel in steen uitgebeeld (RMV 1971-347).
Om de tuinproducten tegen diefstal te beschermen deed men in veel eilandculturen eveneens een
beroep op verre verwanten, maar dan van de kant van de stamvader. Langs de velden, op goed
zichtbare locaties, plaatste men dierfiguren die deze verwanten en de hen toegeschreven krachten
uitbeeldden. Daarnaast waren – bijvoorbeeld op Babar en Tanimbar – gevorkte boomtakken of delen
van boomstammen in gebruik, voorzien van een grof gesneden gezicht. De boodschap was duidelijk
voor de goede verstaander: bij diefstal zou de voorouder hard optreden.
Babarees beeld van een 'verre voorouder'. Deze beelden plaatste men bij de velden om de landbouwproducten tegen diefstal te
beschermen.
Helpers
Op vrijwel alle eilanden waren ook helpers van de stichtende voorouders in de vorm van beelden
aanwezig. In veel gevallen ging het hierbij om de bewaker van de ingang van een dorp; tot het
takenpakket van deze assistent behoorde gewoonlijk ook de functie van oorlogsleider. In veel dorpen
werd deze helper beschouwd als een ‘verlengstuk’ van de stamvader. Hij trad op in zijn naam en de
dodelijke vermogens van de stamvader waren in zijn beeltenis zichtbaar. Zowel op de oostelijke als
westelijke eilanden was de sculptuur van de dorpsbewaker vaak opgesteld bij de ingang van het dorp,
soms samen met een beeld van zijn echtgenote.
27

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
7. Latere voorouders
Zijn de beelden van eerste voorouders (en hun assistenten) door hun aard slechts in geringe
hoeveelheden gemaakt, dit geldt niet voor de kleinere sculpturen van latere voorouders. Van sommige
Zuidoost-Molukse eilanden zijn enige tientallen exemplaren in de museumcollectie aanwezig. De
beeldjes zijn grofweg te verdelen in twee categorieën: figuren die een vaste standplaats hadden en
beeldjes welke op het lichaam of in een tas werden meegedragen. Van beide categorieën zullen we
enkele karakteristieke voorbeelden uit westelijk en oostelijk Maluku Tenggara behandelen.
Westelijk Maluku Tenggara
Door hun esthetische kwaliteiten zijn vooral de voorouderbeeldjes afkomstig uit westelijk Maluku
Tenggara bekend geworden. In het bijzonder de figuren die hier een vaste standplaats hadden, zijn
door hun vormgeving al vrij vroeg verzameld. Over deze beelden is daarom relatief veel informatie
beschikbaar.
Identiteit
In veel gevallen weerspiegelden de beeldjes de identiteit van een overledene. Geslacht en
persoonlijkheidskenmerken kunnen zijn verwerkt en soms is ook het beroep of een specialiteit van de
dode weergegeven. Op Babar is bijvoorbeeld een beeldje van een ijzersmid verzameld, gesneden
rondom een vooraf in het hout geslagen spijker, de smid tonend met het ijzer in zijn handen.
Kasten
Op plaatsen waar een kastenstelsel bestond (zoals op Leti en omstreken) gaven de beeldjes
gewoonlijk de stand aan waartoe de overledene behoorde. Jacobsen (1896: 139) rapporteerde in zijn
reisverslag over Leti, waar hij in 1888 verbleef, uitgebreid over dit onderwerp. In woord en beeld geeft
hij aan dat leden van de hoogste kaste, de marna, zijn uitgebeeld met oorhangers en hoofdsieraden
die ‘an Bischofsmützen erinnern‘. Met dit laatste bedoelt Jacobsen ongetwijfeld de gouden
hoofdtooien die ook bij de bespreking van de luli-beelden al ter sprake kwamen en in onder meer de
Leti-groep dienst doen als onderscheidingsteken.
Vrouw van Sermata, behorend tot de adelstand. Haar gouden hoofdtooi doet dienst als onderscheidingsteken.
Volgens Jacobsen werden de leden van de laagste stand (ate, de slaven) meestal zonder sieraden
verbeeld en leden van de tussenstand (wusuru) met oorhangers in combinatie met een verentooi. Dit
laatste zou dan uitsluitend mannen betreffen, daar een verenversiering duidt op een rol als krijger.
Sekse
Uit diverse bronnen valt af te leiden dat op Leti de houding waarin de benen werden uitgebeeld seksegebonden
was. Overleden mannen verbeeldde men met opgetrokken benen, in hurkhouding, en
overleden vrouwen met de benen gekruist in wat wel de bersila-houding wordt genoemd. Van
28

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
omliggende eilanden is bekend dat men hierin minder consequent was. Wel zijn de ‘gewone’
voorouders vrijwel overal zittend of gehurkt verbeeld.
Christelijke figuren
Markant is dat sommige beeldjes, gesneden tijdens de periode van overgang naar het protestantisme,
de christelijke identiteit van de overledene weerspiegelen. In 1895 maakte Van Hoëvell (135) hierover
de volgende opmerking: ‘Auch die Christen auf diesen Inseln verfertigen noch immer diese Figuren,
jedoch dann mehr modernisirt, bemalt, bekleidet, mit hohen Hüten auf dem Kopf und auf Stühlen
sitzend’. Van Hoëvell illustreerde zijn opmerking met tekeningen van beelden die hij verzamelde in
het dorp Jerusu op Roma; vergelijkbare beelden zijn in de collectie van het RMV te vinden (RMV
3109-1). Ook uit deze ‘moderne’ beeldjes spreekt de status van de overledenen. Door christen te
worden, kwam men in zeker opzicht op gelijke voet met de Nederlandse overheerser en
onderscheidde men zich in superieure zin. Het beschilderen en kleden van de beelden stond echter
niet in directe relatie tot het christendom. Op veel eilanden was men van oudsher gewoon de beelden
te voorzien van kleuren (of gekleurde motieven) en kleding (zie ook onder).Veel typerender zijn in dit
verband de uitbeeldingen van overledenen met hoeden en gezeten op westerse stoelen. Hoed en
stoel fungeerden in hun tijd als ’moderne’ onderscheidingstekens.
‘Huisstichter’
Hoewel behorend tot de ‘latere voorouders’ waren er op alle eilanden nakomelingen van stamouders
die op een lager niveau als ‘stichters’ optraden en om deze reden na hun dood op bijzondere wijze
zijn verbeeld. Voorbeelden hiervan zijn de sculpturen van Leti, die de grondleggers representeren van
families die ooit gezamenlijk een huis bewoonden. Hierbij plaatste men de voorouderfiguren op - vaak
prachtig bewerkte – zuilen. Als illustratie kan een beeldje dienen, dat eind 19 e eeuw op het eiland
werd verzameld door de reeds genoemde Van Hoëvell. De ‘huisstichter’ is gezeten op een ronde
houten zuil van ruim een halve meter hoogte (RMV 776-68) en behartigde volgens de verzamelaar de
belangen van alle huisbewoners. (Van Hoëvell 1895: 134.)
Standplaatsen
De plek waar de beeldjes werden opgesteld, varieerde. In de Babar-archipel plaatste men ze
overwegend in grotten in de buurt van het dorp. Hier, in het schemerduister, onderhielden de
dorpelingen de band met de ‘schaduwen’ van hun voorouders. Slechts bij het grote
vruchtbaarheidsritueel, het porka-feest, werden de beelden uit de grotten gehaald. De viering van dit
feest vereiste de aanwezigheid in het dorp van alle leden van de gemeenschap, zowel de levenden
als de doden. De laatsten kregen hierbij, in de vorm van de beelden, een plaats in het dorpscentrum.
Meer naar het westen, op Leti, Moa en Lakor bijvoorbeeld, stonden de voorouderfiguren veelal op de
huiszolder, soms gegroepeerd in een model van een boot (RMV 3090-3). Hier ‘lokte’ men de
‘schaduw’ van een overledene in een nieuw vervaardigd beeldje door het op een gouden plaat te
leggen en vervolgens naar de zolder te dragen. Op Roma, Damer en Kisar bestond een vergelijkbare
situatie. De ‘schaduwen’ konden ook de huiszolder bereiken via openingen in de gevel of via speciaal
voor dit doel aangebrachte luikjes.
‘Naamgenoot’
Niet alle beeldjes hadden echter een vaste standplaats. Van doden met wie een speciale band
bestond (in het bijzonder de ‘naamgenoot’, de voorouder waarnaar iemand was vernoemd) maakte
men, naast het beeldje dat in een grot of op zolder werd geplaatst, vaak nog een extra exemplaar,
bedoeld om bij zich te dragen. Deze beeldjes hadden een aparte soortnaam (op Leti bijvoorbeeld
rusna) en zijn slechts enkele centimeters groot (RMV 1139-9). Ze zijn vervaardigd van uiteenlopende
materialen, zoals hout, ivoor en karbouwenhoorn. Er is zelfs sprake van het bestaan van figuurtjes van
goud en zilver.
Hardheid
Anders dan bij de op zolders en in grotten geplaatste beelden was bij dit kleine type de hardheid van
het materiaal erg belangrijk. Dit criterium had alles te maken met het gebruik als ‘krijgsamulet’. Men
maakte de beeldjes om ze mee te dragen bij het voeren van oorlog. De krijgers droegen ze aan een
ketting of in een korfje om de hals, of in een gordel om het lichaam. De beeldjes representeerden de
mannelijke voorouders die hen in staat moesten stellen hun vijanden te doden.
In de hardheid van de beeldjes kwam de grote reputatie van de hulpverlenende voorouders tot uiting.
Op de eilanden is hardheid een symbool van de kracht en onoverwinnelijkheid van een krijger. In
29

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
liederen worden de krijgers vaak met harde houtsoorten vergeleken, en ook in andere materiële
cultuuruitingen kwam deze relatie tot uiting. Zo werden de beelden die de vroegere hemelgodheid –
een ‘groot jager’- voorstellen, op diverse eilanden aangeduid met de soortnaam aitiehra, een term die
letterlijk ‘hard hout’ betekent (zie ook onder).
Aankleding
De dodelijke vermogens van de voorouders konden eveneens tot uitdrukking komen in de rode lapjes
geïmporteerde stof waarmee sommige beeldjes waren ‘aangekleed’. Het rood van de lapjes houdt
verband met de dubbele betekenis die men in Maluku Tenggara aan de kleur toekent. Enerzijds
refereert rood in een context van ‘koelte’ aan vruchtbaarheid en nieuw leven (zie de luli). Anderzijds
verwijst de kleur in een context van oorlog (‘hitte’) naar de dodelijke kracht van krijgers. Deze laatsten
droegen daarom tijdens de strijd vaak een rode band van geïmporteerde stof om het hoofd. Lokaal
gemaakte weefsels werden nooit gebruikt om ‘hitte’ uit te dragen; dergelijke doeken associeert men
met ‘koelte’. In plaats van rode lappen stof werd ook wel gebruik gemaakt van via de VOC verkregen
basta-doeken, bedrukt met rode patronen (RMV 1241-321).
Oostelijk Maluku Tenggara
De uitbeelding van ‘latere voorouders’ op de oostelijke eilanden komt op hoofdpunten overeen met
hetgeen we met betrekking tot westelijk Maluku Tenggara hebben gezien. Ook hier valt een
onderscheid te maken tussen voorouderbeelden met en zonder vaste standplaats, terwijl ook de wijze
waarop de twee categorieën beelden in de samenleving functioneerden, grote overeenkomsten
vertoont.
Verschillen
Verschillen zijn er echter ook. Op de eerste plaats de vormgeving, die in oostelijk Maluku Tenggara in
het algemeen minder gedetailleerd en wat robuuster was. Verfijnd houtsnijwerk als van Leti of Lakor
viel op Tanimbar, Kai en Aru nauwelijks waar te nemen. Een tweede verschil is dat de beeldjes van
latere voorouders met een vaste standplaats niet alleen van hout, maar ook van steen konden zijn
gemaakt. Vooral het zachte, alom aanwezige koraalsteen werd hiervoor gebruikt. Een laatste verschil
betreft de kleine ‘meeneembeeldjes’, die in het westen van de regio dienst deden als krijgsamuletten.
In oostelijk Maluku Tenggara waren, naast deze met dodelijke ‘hitte’ geassocieerde mannelijke
figuurtjes, ook draagbare vrouwelijke beeldjes aanwezig. Ze waren eigendom van vrouwen, die ze in
een mand bij zich droegen, en dienden waarschijnlijk de vruchtbaarheid van de eigenaressen te
bevorderen. Genoemde overeenkomsten en verschillen zullen we illustreren aan de hand van de
cultuur van Tanimbar, waar beelden van latere voorouders op grote schaal werden gemaakt, en
waarover we relatief goed zijn geïnformeerd.
Tanimbarese walut
De meest bekende Tanimbarese beeldjes van latere voorouders staan bekend onder de naam walut.
Het gaat hierbij meestal om voorouderfiguren van enkele decimeters groot (RMV 2235-1c/1d).
Gewoonlijk waren de walut te vinden op de balk boven het familie-altaar tavu of stonden ze opgesteld
op een speciale plaats boven in huis. Evenals op sommige westelijke eilanden waren in de Tanimbararchipel
de huizen voorzien van een opening in het dak waardoor de voorouderlijke ‘schaduw’ de
woning kon betreden en zijn/haar intrek kon nemen in het voor hem/haar vervaardigde beeldje.
Walut konden van hout of steen zijn en gewoonlijk was de voorouder in een gehurkte houding
uitgebeeld. In veel gevallen steunen de ellebogen hierbij op de knieën, terwijl de opgeheven handen
een offerbakje omklemmen (RMV 1348-22). Het geslacht kon zijn weergegeven en door het
aanbrengen van enige summiere details – meestal sieraden - werd soms verwezen naar de status van
de overledene. Het aantal gedecoreerde voorouderfiguren op Tanimbar is evenwel betrekkelijk
beperkt is gebleven. Interessant is dat men in de periode van de overgang tot het christendom op
Tanimbar de beelden voorzag van dezelfde onderscheidingstekens als in westelijk Maluku Tenggara.
Hoofddeksel en stoel dienden kennelijk op alle zuidelijke eilanden de christelijke identiteit van de
overledene – en diens bijbehorende superieure maatschappelijke positie - te weerspiegelen (RMV
1296-59).
‘Hete’ beeldjes
Kleine draagbare beeldjes van ‘onoverwinnelijke’ mannelijke voorouders waren in allerlei
materiaalsoorten op Tanimbar aanwezig. Men maakte ze onder meer van hout, ivoor en zeekoe-been;
30

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
evenals op de westelijke eilanden was het merendeel slechts enkele centimeters groot. De figuurtjes
werden bewaard in speciale tassen die aan de tavu hingen en alleen door de eigenaren mochten
worden aangeraakt – een ‘onbevoegde’ zou door de ‘hitte’ van de beeldjes worden gedood. Naast de
beeldjes van ‘sterke’ voorouders fungeerde de ‘dodentas’ als opbergplaats voor andere ‘hete’
middelen (voornamelijk wortels en bladeren) en ook de nekwervels van de voorouder naar wie de
eigenaar was vernoemd, waren gewoonlijk in de tas aanwezig.
Het meenemen van de tas vol voorouderlijke kracht was onontbeerlijk voor het welslagen van elke
gevaarlijk geachte onderneming, in het bijzonder een sneltocht of jachtpartij. Bij deze laatste activiteit
droeg men vooral de zogeheten wandrar mee, circa vijf centimeter hoge, uit een enkel stuk hout
gesneden dubbelbeeldjes. De beide voorouderfiguren stelden verre voorvaderen voor met een
indrukwekkende reputatie op jachtgebied.
‘Dode’ moeders
Op Tanimbar waren, naast de mannelijke meeneembeeldjes, ook draagbare figuurtjes van vrouwen
aanwezig. Hoewel geen informatie beschikbaar is over de identiteit van de uitgebeelde voorouders,
kunnen we aannemen dat waarschijnlijk een relatie heeft bestaan met de zogeheten ‘dode moeders’.
Dit was een bijzondere categorie vrouwelijke voorouders, bestaande uit de overleden ‘moeders’ van in
de patrilineaire familiegroep ingehuwde vrouwen. De ‘dode moeders’ ontvingen offers in alle situaties
waarin vruchtbaarheid was geboden. Zo stonden ze, uitgebeeld in steen of hout, onder meer ook op
de tavu, waar men hen om kinderrijkdom verzocht. Voor de hand ligt dat de kleine vrouwelijke
beeldjes, die een vrouw meenam in haar tas, eveneens deze ‘dode moeders’ voorstelden.
31

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
8. Goden verbeeld
In de pre-christelijke tijd stelde men op vrijwel alle eilanden van Maluku Tenggara de kosmos voor als
een samenstel van twee categorieën, die meestal ‘boven’ of ‘hemel’ en ‘beneden’ of ‘aarde’ werden
genoemd. Als schepper gold op diverse plaatsen een almachtig mannelijk wezen, dat ergens ver weg
- in of boven het uitspansel - verblijf hield. Vaak weerspiegelde de naam van de hoogste godheid zijn
alomvattende totaliteit. Een voorbeeld is de oude Tanimbarese aanduiding Langit Ombak, die ‘Hemel
Aarde’ betekent. Tegenwoordig is de schepper gewoonlijk ingebed in het christelijke geloof en duidt
men hem aan als Tuhan Allah.
Aan de kosmische tweedeling gaf men overal een eigen invulling, waarbij ‘hemel’ en ‘aarde’
gewoonlijk gepersonifieerd werden voorgesteld. Hierbij was de ‘hemel’ een man, in de persoon van
een hemelse godheid; de ‘aarde’ was een vrouw, in de persoon van een aardgodin. Beide partijen
waren verbonden in een kosmisch huwelijk, waarbij de hemelgod met zijn zaad – de regen – de
aardgodin bevruchtte, waardoor onder meer de gewassen tot groei kwamen.
Hoewel eenduidige informatie ten aanzien van oostelijk Maluku Tenggara ontbreekt, lijkt men overal in
de regio door middel van symbolen met de hemelgod te hebben gecommuniceerd. De meeste dorpen
hadden een ritueel centrum waar de mannelijke godheid werd uitgebeeld door een houten staak of
paalbeeld; op de westelijke eilanden had hier ook de aardgodin, in de vorm van een steen of schelp,
een eigen aanspreekpunt.
Symbolen van hemel en aarde
Van de oostelijke eilanden is vooral het rituele centrum van de Tanimbarese dorpen beschreven. In
een aantal hooggelegen ‘arendsnesten’ had dit de vorm van een boot, waarbij twee hoge met prachtig
beeldhouwwerk versierde stenen soms de voor- en achtersteven voorstelden.
Ritueel dorpscentrum in de vorm van een boot, Tanimbar rond 1930.
De dorpsleiding vergaderde in deze centra, waarbij men zich presenteerde als een symbolische
scheepsbemanning, en ook offerde men hier aan de goddelijke machten.
Houten paal
In de buurt van de symbolische voorsteven bevonden zich een grote platte offersteen en een paal met
een grof gesneden menselijk gelaat, die Ubila’a of ook wel Duadila’a werd genoemd. Op basis van
een vergelijking met de meer westelijke eilanden kunnen we aannemen dat deze bewerkte paal de
hemelgodheid voorstelde. 6
Op de westelijk van Tanimbar gelegen eilanden Dawera en Dawelor, behorend tot de Babar-archipel,
kon men in het rituele dorpscentrum een simpele, onversierde houten staak met een lengte van
ongeveer een meter aantreffen. Volgens de eilanders representeerde de staak Leyo Wulol, een naam
die ‘Zon Maan’ betekent en stond voor de personificatie van ‘boven’. In liederen werd de godheid
6 Drabbe (1940: 429), kenner van de cultuur van Tanimbar, ziet een - weliswaar indirect - verband tussen de palen in de rituele
centra en de zon-maangodheid. Op de naburige eilanden Dawera en Dawelor, behorend tot de Babar-archipel, was deze
godheid de personificatie van de hemel.
32

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
afgeschilderd als een roerganger, een karakterisering die in het dorp Watuwei op Dawelor ook in de
vormgeving van het hemelse symbool tot uiting kwam.
Figuur 3: Beeltenis van de hemelgodheid Leyo Wulol op Dawelor, zoals weergegeven door Riedel (1886). De vormgeving sluit
aan bij liederen waarin de godheid wordt afgeschilderd als een roerganger.
God als roerganger
Op Oost-Babar, Luang en Leti, had de hemelgodheid een totaal ander aanzien. Hier beeldde men
hem uit als een mannelijke figuur, vaak gezeten in een boot of bootvormige constructie, die meestal
was voorzien van een fraai bewerkte steven.
Beeld van hemelgodheid, gezeten in een boot, in het rituele centrum van het dorp Emroing op Oost-Babar in 1913.
Het geheel was aangebracht op een paal van circa anderhalve meter hoogte en stond, evenals
overigens de ‘kale‘ staak op Dawera en Dawelor, vaak op een stenen basis.
Hoogstwaarschijnlijk hield de weergave van de hemelgodheid in een boot op de genoemde eilanden
verband met de nautische symboliek, zoals hierboven beschreven. Het aardse leven achtte men
afhankelijk van het door de hemelgodheid en aardgodin gesloten kosmische huwelijk, een
afhankelijkheidsrelatie die tot uitdrukking kwam in de uitbeelding van de mannelijke godheid als een
roerganger.
Groot jager
Geheel in overeenstemming met deze gedachte zijn de versieringen en attributen die in diverse
eilandculturen op de ‘hemelse’ objecten waren aangebracht. Deze weerspiegelden alle de mannelijke
bijdrage aan het scheppingsproces: het doden van leven. Naar analogie van de stichting van het gezin
en de samenleving (zie boven) werd de symbolische roerganger – in dit geval de hemelgodheid -
voorgesteld als een groot jager.
Op bijvoorbeeld Dawera en Dawelor kwam dit tot uiting in de wapens (visspeer, pijl en boog) die men
aan de houten staak bond. Meer naar het westen werd het gevisualiseerd door symbolische
jachttrofeeën aan de ‘bootsteven’ te hangen, in de vorm van bijvoorbeeld houten visjes (RMV 1476-1).
Daarnaast kwam de voorstelling als groot jager tot uiting in de gebruikte versieringsmotieven, waarbij
de haanfiguur – als symbool van de zon, door zijn hitte beschouwd als een niet te overtreffen jager -
een prominente rol speelde.
33

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
Het imago van de godheid werd bovendien nog eens onderstreept door namen die aan de zon (en/of
volle maan) refereerden en de lokale type-aanduidingen van de beelden. Zo sprak men op Luang en
Sermata van aitiehra en op Kisar van aukerhe, termen die letterlijk ‘hard hout ‘ betekenen en die als
zodanig symbool zijn van kracht en onoverwinnelijkheid.
Aardgodin
Over de uitbeelding van de aardgodin in de rituele centra van de dorpen valt aanzienlijk minder te
melden. In westelijk Maluku Tenggara vereerde men haar veelal in de vorm van een ronde platte
steen of schelp. Voor zover bekend ging het hierbij altijd om wat wordt genoemd de doopvontschelp,
de Tridacna gigas. De vormgeving van het symbool van de aarde in dit deel van de regio verwees
ongetwijfeld naar haar geslacht, iets waarvan bij de uitbeelding van de hemelgodheid natuurlijk ook
sprake was. In feite waren de houten staken en paalbeelden fallussymbolen; soms bleek dit ook
expliciet uit de aangebrachte decoraties (RMV 1476-4).
Vernieuwing van de schepping
De seksueel getinte vormgeving van de godssymbolen in westelijk Maluku Tenggara was mede geënt
op een groot vruchtbaarheidsfeest, bekend onder de naam porka. Dit ritueel vond plaats als zich een
ramp had voltrokken, bijvoorbeeld een mislukte oogst of grote brand, maar kende ook een periodieke
viering. Het doel was de vernieuwing van de schepping; men sloot een slechte periode af en richtte
zich op een nieuwe goede toekomst met veel kinderen, een grote veestapel en overvloedige oogsten.
Seksuele vereniging
De wijze waarop men dit doel trachtte te bereiken, hield nauw verband met het idee waarin het leven
op aarde afhankelijk werd gesteld van een door de hemelgod en aardgodin gesloten kosmisch
huwelijk. Tijdens het porka-ritueel herhaalde men als het ware die huwelijkssluiting. Het houten
symbool van de hemelgodheid werd vernieuwd en bij de steen of schelp die de aardgodin voorstelde,
in de grond gestoken. In termen van de op de eilanden gebruikte bootsymboliek: de roerganger kwam
aan boord en dichtte het loosgat. Door de uitgebeelde seksuele vereniging van beide kosmische
krachten kwam op deze wijze de schepping opnieuw ‘in de vaart’.
Koppensneljacht
Ook het denkbeeld dat een man gedood moest hebben om nieuw leven te kunnen verwekken, werd
tijdens het porka-feest zichtbaar. De ‘voltrekking’ van het kosmische huwelijk ging namelijk gepaard
met een koppensneljacht die in naam van de hemelgod werd uitgevoerd. Bij succes kon hij als ‘groot
jager’ huwen. De krijgers brachten buitgemaakte koppen op ceremoniële wijze in de gemeenschap,
waarbij deze jachtbuit werd voorgesteld als bron van nieuw leven. Op Luang bijvoorbeeld drukte een
vrouw bij deze gelegenheid de koppen aan haar borst alsof het baby’s waren.
Vlaggen des doods
Ten teken dat men een sneljacht zou gaan uitvoeren, hees men op veel eilanden in het rituele
dorpscentrum een speciale vlag. Aan de vorm was het karakter van het feest af te lezen. In de Babararchipel
ging het hierbij om een circa anderhalve meter lange wimpel in de vorm van een fallus. Meer
naar het westen, op bijvoorbeeld Sermata, Luang, Leti en Kisar, had de vlag de vorm van een
mannelijke figuur, voorzien van een penis in staat van erectie. Het bovenste deel van dit type vlag was
meestal van hout, het onderste deel van stof. Vaak zijn alleen de houten delen van deze ‘vlaggen des
doods’ bewaard gebleven (RMV 1476-17/20).
RMV 1476-17
34

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
Nieuwjaarsfeest
Het snellen van koppen was voor zowel de koloniale overheid als de zending een belangrijke reden de
uitvoering van het ritueel tegen te gaan. In de loop van de twintigste eeuw had men hiermee steeds
meer succes. Op veel eilanden is de viering van het westerse nieuwjaarsfeest voor het porka-ritueel in
de plaats gekomen. Slechts enkele dansen, traditioneel uitgevoerd tijdens het vroegere
vruchtbaarheidsfeest, herinneren nu nog aan de ‘goeie ouwe tijd’.
___________________________________________
35

RELIGIEUZE KUNST VAN MALUKU TENGGARA. TOPSTUKKEN VAN HET RMV EN HUN CULTURELE CONTEXT © NICO DE JONGE
Digitale publicaties van het Rijksmuseum voor Volkenkunde
Literatuur
Veel van de hierboven gepresenteerde informatie is terug te vinden in de publicatie ‘Vergeten
Eilanden – Kunst en Cultuur van de Zuidoost-Molukken’, geschreven door Nico de Jonge en Toos van
Dijk. Het boek kwam tot stand in het kader van een gelijknamige tentoonstelling in het RMV in 1995,
en werd uitgegeven in Singapore door Periplus Editions.
Overige geraadpleegde bronnen
Anonymus
1907 Van een kleine expeditie. Beschrijving van de ‘Excursie’ naar Babber (Tenimbar-eilanden)
Eigen Haard 50: 794-800
Bakels J. en N. de Jonge
2001 Indië Ontdekt. Onderzoek en expedities in de Oost en de West
Leiden, KITLV Uitgeverij
Burger, F.
1923 Unter den Kannibalen der Südsee, Studienreise durch die Melanesische Inselwelt
Dresden, Verlag Deutsche Buchwertstätten
Drabbe, P.
1940 Het Leven van den Tanémbarees; Ethnografische Studie over het Tanembareesche Volk
Internationales Archiv für Ethnographie 38, Supplement
Geurtjens, P.H.
1941 Zijn Plaats onder de Zon
Roermond en Maaseik, J.J. Romen & Zonen
Hoëvell, G.W.W.C. van
1890 De Afdeeling Babar
Tijdschrift voor Indische Taal-, Land- en Volkenkunde 33: 187-199
Hoëvell, G.W.W.C. van
1895 Einige weitere Notizen über die Formen der Götterverehrung auf den Süd-Wester und Süd-Oster
Inseln
Internationales Archiv für Ethnographie 8: 133-137
Jacobsen, J.A.
1896 Reise in die Inselwelt des Banda-Meeres
Berlijn, Mitscher & Röstell
Lamme, A.
1987 Van Pioniers en Koppensnellers. De militaire exploratie van de Zuidkust van Nieuw-Guinea,
1907/1908
Arnhem
Nutz, W.
1959 Eine Kulturanalyse von Kei. Beiträge zur vergleichenden Völkerkunde Ostindonesiens.
Düsseldorf, Michael Triltsch Verlag
Riedel, J.G.F.
1886 De sluik- en kroesharige rassen tusschen Selebes en Papua
Uitgave doot tussenkomst van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap,
’s Gravenhage, Martinus Nijhoff
36