PDF-bestand - Energie in Nederland

Energietransitie:
stand van zaken
en het vervolg
Innovatie in het
energiebeleid

Dit is een uitgave van het Ministerie van Economische Zaken directie Energiestrategie en Verbruik
Dit rapport is aangeboden op 29 april 2004 aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal
Exemplaren zijn te bestellen bij
Ministerie van Economische Zaken – onder vermelding van publicatienummer 04ME06 – via:
– 0800 - 646 39 51 (vanuit Nederland) of +31 (0)70 308 19 86 (vanuit het buitenland);
– ezinfo@postbus51.nl;
– www.ez.nl (kies uit het menu aan de rechterbovenzijde ‘publicaties’).
Wilt u meer weten over het project Energietransitie, kijk dan op www.energietransitie.nl.

Inhoud
Samenvatting 5
Hoofdstuk 1 Inleiding 9
1.1 Redenen voor een energietransitie 9
1.2 Leeswijzer 9
Hoofdstuk 2 Energietransitie: doelen en werkwijze 11
2.1 Het doel van de energietransitie 11
2.2 Kenmerken van de transitieaanpak 11
2.3 Transitie in het energiebeleid 13
2.4 Internationaal perspectief 14
Hoofdstuk 3 Energietransitie: al doende leren 15
3.1 Start van het transitieproces 15
3.2 Gezamenlijke ambities 16
3.3 Aansluiting bij regionale ambities 18
3.4 Transitiepaden 19
3.5 Concretisering: transitie-experimenten 19
3.6 Resumerend: hoofdroutes naar een duurzame energiehuishouding 20
Hoofdstuk 4 Op weg naar een duurzame energiehuishouding 21
4.1 Hoofdroutes, ambities en impact 21
4.2 Substantie van de hoofdroutes 21
4.3 Hoofdroutes en CO2-emissie 23
4.4 Transitie en voorzieningszekerheid 23
4.5 Economische efficiëntie van de transitie 23
4.6 Energietransitie en economische vernieuwing 25
Hoofdstuk 5 Energietransitie als bestuurlijke vernieuwing 27
5.1 Overheidsrollen in de energietransitie 27
5.2 Markt en overheid 28
5.3 Gezamenlijk investeren in nieuwe projecten 28
5.4 Energietransitie en de burger 30
5.5 De overheid leert: lessen van de energietransitie 30
Hoofdstuk 6 Transitie en lopend energiebeleid 33
6.1 Beleidsdoelen 2010 33
6.2 Verwachte realisatie 2010 34
6.3 Kosten van de realisatie tot 2010 35
6.4 Transitie in het lopend beleid 37
6.5 Voorbij 2010 39
Hoofdstuk 7 Beleidsagenda voor de energietransitie 41
Bijlagen 43
1 Definities en begrippen 43
2 Transitiepaden, geformuleerd door de projectteams (20 december 2003) 45

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 5
Samenvatting
Als nieuwe inspiratie voor het duurzame energiebeleid
is de afgelopen twee jaar ervaring opgedaan met een
andere werkwijze, de transitieaanpak. Deze nieuwe
aanpak is nodig om in te spelen op de veranderde
marktomstandigheden en op hardnekkige
duurzaamheidproblemen. Verder gaat het om een vorm
van bestuurlijke vernieuwing, omdat ze een nieuw
samenspel tussen markt en overheid laat zien.
Nederland wil zich de komende jaren ontwikkelen tot
innovatieve motor voor de transitie naar een duurzame
energiehuishouding. Deze ambitie wordt gedeeld door
bedrijven, onderzoekers en maatschappelijke organisaties.
Voor de Nederlandse overheid is er alle reden om deze
ambitie uit te spreken. De energietransitie is een goede
manier om hardnekkige milieuproblemen (CO 2 -emissies)
aan te pakken. Verduurzaming van de energiehuishouding
vermindert de afhankelijkheid van fossiele
energie uit politiek instabiele gebieden. Ook biedt de
energietransitie goede ontwikkelingskansen voor de
Nederlandse economie.
De nieuwe aanpak beoogt ook een beroep te doen op
markt- en andere partijen in ons land. Verduurzaming
van de energievoorziening is een wereldwijd proces.
Nederland heeft nu de kans om daaraan mee te doen.
Missen we die kans, dan kost ons dat al in de nabije toekomst
economische activiteit en op de lange termijn
geld, omdat we dan de prijs moeten (blijven) betalen
voor een verouderd energiesysteem.
De transitieaanpak
Het NMP4 introduceerde een nieuwe manier om duurzaamheid
te bereiken, transitie-management.
Kenmerken van deze transitieaanpak zijn: lange termijnoriëntatie,
systeembenadering, samenwerking tussen
overheid en maatschappelijke stakeholders, concrete
acties op korte termijn.
EZ heeft in het project energietransitie deze benaderingswijze
toegepast op drie thema’s: gas, industriële
energie-efficiency en biomassa. Volgens toekomststudies
maken deze onlosmakelijk deel uit van een duurzame
energiehuishouding op lange termijn. Daarnaast is
Rijnmond gekozen als ‘experimenteergebied’ voor de
transitieaanpak. Op deze vier thema's zijn publiek-private
projecten gestart. In samenspraak met stakeholders
zijn visies ontwikkeld (waar willen we heen?), paden
geformuleerd (hoe gaan we daarheen?) en experimenten
geopperd (hoe gaan we de paden op?).
Deze manier van werken is inspirerend voor het lopende
energie- en milieubeleid: werken met een open agenda,
inzet op specifieke projecten, organiseren van samenwerking
tussen bedrijfsleven, overheden, kennisinstellingen
en maatschappelijke organisaties, open communicatie
over tussenresultaten, regelmatige consultatie
van de stakeholders. In de energietransitie is op deze
manier een beleidsvisie ontwikkeld waarin ook marktpartijen
zich herkennen en zijn strategische lijnen uitgezet
waarvoor maatschappelijk draagvlak bestaat. Om
deze aanpak verder te verankeren is voor de energietransitie
een ‘intervisiegroep’ op strategisch niveau
ingesteld.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
Hoofdroutes van beleid
In totaal zijn er 23 paden uitgewerkt voor de energietransitie.
Deze weerspiegelen de gezamenlijke ambities
van overheid, bedrijven en maatschappij. Als concretisering
zijn er inmiddels ruim 80 voorstellen voor potentiële
transitie-experimenten ingediend.
Voor de verdere beleidsvorming zijn deze transitiepaden
gebundeld tot vier ‘hoofdroutes’ naar een duurzame
energiehuishouding. De vijfde route wordt al geruime
tijd in het bestaande energiebeleid bewandeld:
6
• Hoofdroute 1: efficiënt en groen gas
Op zoek naar de meest efficiënte toepassingen van
aardgas ter voorbereiding op een toekomstige
waterstofeconomie, en naar nieuwe, groene bronnen
van gas.
• Hoofdroute 2: ketenefficiency
Koploper worden in efficiënt energiegebruik door
energie-, milieu- en materiaal-besparing te realiseren
over de gehele keten, van grondstof tot eindgebruik.
• Hoofdroute 3: groene grondstoffen
Op zoek naar manieren om plantaardig materiaal
(‘biomassa’) te gebruiken om fossiele energie en
grondstoffen te vervangen.
• Hoofdroute 4: alternatieve motorbrandstoffen
Op zoek naar alternatieve brandstoffen voor personenen
vrachtvervoer, als vervanging van olieproducten.
• Hoofdroute 5: duurzame elektriciteit
Ontwikkeling van nieuwe, schone en betrouwbare
bronnen voor elektriciteit, zoals biomassa, windenergie
en andere hernieuwbare energiebronnen.
Op deze vijf hoofdroutes zal de overheid zijn energie- en
innovatiebeleid de komende jaren in toenemende mate
concentreren. De hoofdroutes van de energietransitie
geven de richting aan voor het lange termijn-beleid
maar zijn nu nog geen kwantitatieve, ‘afrekenbare’ doelstellingen
zoals die voor 2010 gelden. Naarmate er meer
ervaring mee wordt opgedaan en de potenties van de
routes meer en meer door de praktijk en studies worden
onderbouwd zal die concrete invulling er de komende
jaren wel aan worden gegeven.
Figuur 1 Vijf hoofdroutes voor energietransitie
R1
R2
R3
R4
R5
Efficiënt groen gas
Keten efficiency
Groene grondstoffen
Alternatieve motorbrandstoffen
Duurzame elektriciteit

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 7
De rollen van markt en overheid
De transitieaanpak is een manier om met onzekerheden
om te gaan en schijnzekerheden te vermijden. De overheid
‘kiest’ in zijn beleid niet voor specifieke opties,
maar organiseert zijn beleid rond een cluster van opties:
hoofdroutes. De overheid biedt met deze hoofdroutes
houvast aan de markt en geeft marktpartijen tegelijk de
mogelijkheid om hierbinnen zelf produkten te ontwikkelen,
op grond van eigen marktanalyse, ambities en
ondernemerschap. Door deze flexibele invulling van de
hoofdroutes zal er dan ook meer concurrentie zijn tussen
de verschillende duurzame en besparings-opties.
De energietransitie, begonnen als experiment, blijkt
inmiddels voor veel partijen een aantrekkelijk proces
van beleidsontwikkeling. Om deze aanpak verder uit te
bouwen wordt een nieuw samenspel tussen markt en
overheid gevraagd.
• Vertrouwen: overheid en marktpartijen moeten zich
kunnen committeren aan de ingeslagen richting, de
aanpak en de geformuleerde hoofdroutes. De overheid
geeft aan marktpartijen het vertrouwen door hen
‘experimenteerruimte’ te bieden.
• Partnerschap: overheid, markt en maatschappij zijn
partners in het uitzetten van (beleids-)lijnen en het creëren
van kansen. Marktpartijen die transitie-experimenten
willen gaan uitvoeren mogen van de overheid verwachten
dat die het hare doet om deze te doen slagen.
• Makelaarschap: de overheid faciliteert het bouwen van
netwerken en coalities rond de aangewezen transitiepaden.
De overheid blijft werkzaam in het bij elkaar
brengen van partijen die belang hebben bij systeeminnovaties
en experimenten. Door deze werkwijze kunnen
nieuwe transitiepaden worden geformuleerd.
• Leiderschap: van de overheid wordt een duidelijke koers
verlangd waar marktpartijen zich op kunnen oriënteren.
Concreet werkt de overheid de komende tijd, op basis
van de ervaringen met ingezette transitie-experimenten,
aan het wegnemen van belemmeringen, aanpassen van
regels en het financieel ondersteunen van transitieexperimenten
en van energie-innovatie. Voor het toekomstige
(markt-)succes van innovatieve, duurzame
energiesystemen is het belangrijk dat er een level
playing field tot stand komt voor fossiele en niet-fossiele
opties, bijvoorbeeld door het vertalen van de kosten
van CO 2 -emissies in de energieprijs.
Transitiebeleid en lopend beleid
De transitieaanpak en het lopende energiebeleid lijken
nu nog twee gescheiden sporen. Het lopende beleid is
gericht op het realiseren van vaststaande doelen voor
2010, terwijl de energietransitie voorsorteert op de
periode daarna. Anderzijds werken de resultaten van de
transitieaanpak door in keuzes die in het lopende beleid
worden gemaakt. De uitdaging voor de komende jaren
is deze beleidssporen verder te integreren.
Het lopende energiebeleid is gericht op het zo kosteneffectief
mogelijk realiseren van doelstellingen in 2010 op
het gebied van CO 2 -emissiereductie, energiebesparing
en duurzame energie. Recente cijfers wijzen uit dat de
CO 2 -doelstelling en de daaruit afgeleide doelstelling
voor energiebesparing, gehaald kunnen worden. De
doelstelling voor duurzame elektriciteit kan gehaald
worden mits aan een tweetal voorwaarden wordt voldaan:
de MEP moet de resultaten opleveren die ervan
verwacht worden (investeringen in offshore windprojecten
en realisatie van het kolenconvenant). Ten tweede
zullen bestuurlijke belemmeringen voor de realisatie
van windenergie- en biomassa-projecten opgelost moeten
worden.
Ondanks de nadruk op kosteneffectiviteit is het onvermijdelijk
dat de komende jaren aanzienlijke uitgaven
gedaan worden om de doelstelling voor duurzame elektriciteit,
9% in 2010, te realiseren. Op de langere termijn
zullen de kosten per kWh van duurzame elektriciteit (en
van offshore wind in het bijzonder) zeker moeten dalen
om te kunnen concurreren met andere opties op weg
naar een duurzame energiehuishouding.
Verdere invulling van het beleid na 2010 is nog open,
omdat het afhankelijk is van vele onzekere externe factoren.
Te noemen zijn de invulling van het post-Kyotobeleid,
de resultaten van emissiehandel e.d.
Kwantitatieve doelstellingen voor de langere termijn
hebben daarom alleen indicatieve waarde. Bovendien
zal het lopende energiebeleid, naarmate 2010 nadert,
steeds meer beïnvloed worden door de resultaten van
de transitieaanpak. Transitiepaden en -experimenten
zullen opties opleveren die gaan concurreren met de nu
al bestaande duurzame en besparings-opties. Door die
concurrentie wordt de verduurzaming van de energiehuishouding
zo kosteneffectief mogelijk gerealiseerd.
Welke opties in die concurrentie de boventoon zullen
gaan voeren is echter nu nog niet te zeggen. De overheid
kan aan dit proces bijdragen door voortzetting van
de transitieaanpak, het innovatiebeleid en bestuurlijke
vernieuwing.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
8

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 9
Hoofdstuk1 Inleiding
Dit hoofdstuk geeft antwoord op de vraag waarom een energietransitie
nodig is en waarom voor die transitie een andere
beleidsaanpak nodig is dan de gebruikelijke.
1.1 Redenen voor een energietransitie
Er zijn verschillende redenen om aan een duurzame
energiehuishouding te werken. De dreiging van klimaaten
milieuproblemen is er een van. Ook de toenemende
afhankelijkheid van fossiele brandstoffen uit politiek
instabiele gebieden, die de economie kwetsbaar maakt,
is een reden voor verduurzaming. Maar behalve die
defensieve redenen is er ook het feit dat het werken aan
een duurzame energiehuishouding kansen biedt aan
Nederland, met zijn hoogwaardige energiekennis en
energie-intensieve industrie kansen.
Er zijn ook verschillende redenen om op een andere
manier, anders dan tot nu toe gebruikelijk was, aan die
duurzame energiehuishouding te werken: de transitieaanpak.
Een eerste reden voor deze nieuwe aanpak ligt in de
economische dynamiek. Marktwerking en globalisering
zorgen ervoor dat steeds meer bedrijven op internationale
schaal zoeken naar die landen waar ze hun activiteiten
het beste kunnen ontplooien. In die situatie is het
werken met nationale beleidsdoelen en -middelen eerder
een beperking dan een prikkel tot innovatie. Zonder
aangepaste manier van beleidsvorming kan Nederland
dan ook gemakkelijk achterop raken. Nederland is in
potentie een voorkeurslocatie voor innovatieve en op
duurzaamheid gerichte bedrijvigheid, maar dat vereist
wel uitdagende ambities, een goed ondernemingsklimaat
en een adequate beleidsomgeving.
Een tweede reden om op deze manier te gaan werken is
verwoord in het vierde Nationaal Milieubeleidsplan
(NMP4): het gebruikelijke beleid weet op den duur geen
toereikend antwoord te geven op hardnekkige milieuproblemen
zoals de CO 2 -emissies. Ondanks dat er met
bestaande middelen, zoals energiebesparing, nog veel
te winnen valt, bereiken verbeteringen binnen het
bestaande systeem op den duur hun grenzen. Dan zijn
systeeminnovaties nodig, die ontwikkeld moeten worden
buiten de bestaande beleidskaders. Daarvoor moeten
nu de voorbereidingen worden getroffen.
Een derde reden voor de transitieaanpak ligt in de veranderende
rolverdeling tussen markt en overheid. De
overheid is niet meer de enige die het stuur in handen
heeft voor het bepalen van maatschappelijke lange termijn-doelen.
In de Energietransitie wordt daaraan de
consequentie verbonden dat de betrokkenen, de stakeholders,
meedoen met het uitzetten van lijnen, met het
creëren van kansen. De beleidsdoelen worden verbreed
zodat bedrijven, maatschappelijke organisaties en kennisinstellingen
hun eigen ambities daarin kunnen herkennen.
Voordeel van deze werkwijze is dat er met dit
alles een breed gedragen sense of opportunity kan ontstaan:
kansen voor nieuwe producten en systemen in
nieuwe hoeken van de markt.
1.2 Leeswijzer
Dit rapport doet verslag van de energietransitie tot nu
toe. Zoals toegezegd aan de Tweede Kamer wordt hier
ook de samenhang geschetst tussen de transitieaanpak
en het lopende beleid voor duurzame energie, energiebesparing
en CO 2 -emissiebeperking. In hoofdstuk 6
wordt ingegaan op de kosten van wind offshore, zoals
aan de Kamer toegezegd. Tenslotte gaat dit rapport in
op het gestelde in de motie Samsom-Vendrik (25 026 nr.
10) van 11 maart 2004.
De kern van de transitieaanpak en de doelen die ermee
worden beoogd, zijn beschreven in hoofdstuk 2. De
resultaten tot nu toe, geïllustreerd met concrete voorbeelden,
zijn ondergebracht in hoofdstuk 3. Daarna
wordt nagegaan hoe de energietransitie bijdraagt aan
de gestelde doelen (hoofdstuk 4) en welke nieuwe rol er
van de overheid wordt gevraagd (hoofdstuk 5). De relatie
met het lopende beleid (CO 2 , energiebesparing,
duurzame energie) is aan de orde in hoofdstuk 6. Dit
rapport wordt afgesloten met een beleidsagenda voor
de komende jaren (hoofdstuk 7).

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
10

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 11
Hoofdstuk2 Energietransitie:
doelen en werkwijze
Dit hoofdstuk beschrijft welke doeleinden de overheid voor
ogen heeft met de energietransitie en de transitieaanpak.
Ook wordt de relatie met het ‘lopende’ energiebeleid en de
internationale context beschreven.
2.1 Het doel van de energietransitie
De transitie van de Nederlandse energiehuishouding is
onderdeel van een wereldwijd streven naar duurzaamheid.
Bovendien moet de Nederlandse energietransitie
kansen scheppen voor innovatie en concurrentiekracht
van de ‘B.V. Nederland’. Het doel van de gekozen
beleidsinzet is:
Nederland ontwikkelt zich als innovatieve motor voor de
transitie naar een duurzame energiehuishouding, door
samenwerking te creëren tussen overheid, bedrijfsleven,
onderzoekswereld en maatschappelijke organisaties.
In het bijzonder beoogt de energietransitie substantieel
bij te dragen aan:
– een schone energiehuishouding: hoge efficiency, schone
energiedragers, inzet duurzame bronnen, beperking
restemissies;
– voorzieningszekerheid: vermindering van de afhankelijkheid
van fossiele bronnen uit (mogelijk) instabiele
gebieden;
– een economisch efficiënte energievoorziening, zowel in
termen van kosten-effectiviteit als van marktdynamiek;
– economische vernieuwing: aansluiten bij de comparatieve
voordelen van Nederland op energiegebied, koppeling
innovatiebeleid en energiebeleid;
– bestuurlijke vernieuwing: een betere samenwerking tussen
rijksoverheid, bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties,
kennisinstellingen en andere overheden.
2.2 Kenmerken van de transitieaanpak
De transitieaanpak is anders dan de manier waarop het
energie- en klimaatbeleid tot nu toe werd vormgegeven.
Kenmerkende verschillen zijn: oriëntatie op de lange termijn,
systeembenadering, samenwerking tussen betrokkenen
door gezamenlijk ambities te formuleren en deze
in te vullen met concrete acties.
Lange termijn-oriëntatie
Het lopende energiebeleid en het lopende klimaatbeleid
hebben doelen voor 2010. Het realiseren van een echt
duurzame energiehuishouding (schoon, betrouwbaar,
economisch efficiënt) is zaak van een veel langere
adem. Enkele jaren terug is vastgesteld (Lange Termijn
Verkenning Energie, LTVE, 2001) dat een duurzame
energiehuishouding in West-Europa, in het bijzonder
Nederland, op lange termijn (omstreeks 2050) in elk
geval gebaseerd zal zijn op een viertal pijlers: efficiency,
gebruik van gasvormige energiedragers, van biomassa
en van betrouwbare ‘groene’ elektriciteit.
In de transitieaanpak wordt een verbinding gelegd tussen
uitdagingen op de lange termijn (‘visie’), de kansen
op middellange termijn (‘ambitie’) en acties op korte termijn
(‘experimenten’). De resultaten van de experimenten
dragen weer bij aan het scherper stellen van ambitie
en visie. Dit voortdurend heen en weer schakelen tussen
lange en korte termijn is kenmerkend voor de transitieaanpak.
Hans Jager (Stichting Natuur en Milieu):
‘Duurzaamheid is meer dan klimaatneutraal. Het valt bijvoorbeeld
niet te verkopen als inzet van groene grondstoffen in
het kader van de duurzame energievoorziening leidt tot extra
kwik of cadmium uit de schoorsteen. Gelukkig heeft EZ het
mogelijk gemaakt om hierover discussie te voeren met proactieve
bedrijven, NGO’s en overheid’… ‘Duurzaamheid dient
in de visie van SNM breed aangepakt te worden. Alle ecologische
aspecten als broeikaseffect, verzuring en toxiciteit
maar ook het effect van ons handelen hier op biodiversiteit
en armoede in ontwikkelingslanden. Een duurzame energiehuishouding
hier moet niet leiden tot honger daar.’

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
Figuur 2 Innovatie in het Energiebeleid Energietransitie: stand van zaken en het vervolg
Ecologisch kapitaal
Systeembenadering
Om deze duurzame energiehuishouding op lange termijn
te bereiken is aanpassing en verbetering van
bestaande energiesystemen, hoe belangrijk ook, niet
voldoende. De energietransitie betekent de introductie
van nieuwe energiesystemen: nieuwe manieren waarop
mensen en bedrijven kunnen voorzien in hun vraag naar
energiefuncties (warmte, kracht, voortbeweging, grondstoffen).
Het gaat dan niet alleen om technische innovaties
en andere energiedragers, maar ook om andere
organisatievormen, andere instituties, ander gebruik
van energie en andere infrastructuur dan die thans
gebruikelijk is.
Voorbeeld: waterstof
Wereldwijd wordt veel verwacht van waterstof. Deze energiedrager
kan, net als elektriciteit, uit een veelheid van energiebronnen
gemaakt worden: uit fossiele energie, uit biomassa
of met elektriciteit (uit duurzame energie, waterkracht of
kernenergie) uit water. Voor het gebruik van waterstof zijn
nieuwe technieken nodig (zoals de brandstofcel), nieuwe
infrastructuur (zoals waterstofleidingen), een aangepast
belastingsysteem (‘klimaatneutrale energiedragers’) en nieuwe
regels (voor veiligheid en gebruik). Daarnaast kunnen
nieuwe handelsbedrijven ontstaan (in- en verkoop van waterstof
voor de kleingebruikersmarkt), nieuwe samenwerkingsrelaties
(zoals tussen biomassahandelaars en autodealers)
en kunnen consumenten de rol aannemen van elektriciteitsproducenten.
Dit hele samenspel van techniek en organisatie
betekent een nieuw energiesysteem naast het bestaande.
12
Sociaal-cultureel kapitaal
instituties
transport
technologie
ecologie
energie
water
economie
cultuur
Economisch kapitaal
Gezamenlijke ambities
De doelen van het lopende energie- en klimaatbeleid lijken
soms erg strak vormgegeven: zoveel bespaarde
kubieke meters aardgas, dat percentage duurzame
bronnen, zoveel ton minder CO 2 -uitstoot. In de transitieaanpak
worden de doeleinden breder opgevat: het gaat
om energie, voorzieningszekerheid, klimaat en milieu,
industriële kansen en innovatie, om kennisontwikkeling
en bestuurlijke vernieuwing. In deze bredere benadering
kunnen zeer verschillende partijen elk iets vinden dat
strookt met hun soms zeer uiteenlopende belangen.
Hierdoor kunnen zij ondanks die verschillende belangen
toch samenwerken en zo gezamenlijk een kracht ontwikkelen
die anders niet tot stand zou komen. In de energietransitie
wordt dan ook liever over ambities in plaats
van over doelstellingen gesproken.
Ulco Vermeulen (Gasunie, projectleider Nieuw Gas):
‘Het proces is de eerste crux van de energietransitie: het
bouwen van vertrouwen tussen partijen en dit vertrouwen
bestendigen en waarmaken. Het belang van betrouwbaar,
voorspelbaar en consistent gedrag valt niet te onderschatten.
Ik merk bij veel personen en partijen nog de neiging om de
aandacht vooral te richten op de korte termijn en op de
beschikbare budgetten, die mensen zitten dus nog vast in
oude patronen!’

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 13
Samenwerking
Samenwerking met bedrijven, maatschappelijke groeperingen,
kennisinstellingen en lagere overheden is van
groot belang gebleken. Doordat deze partijen meedenken
over de wijze van opereren en over de stappen die
worden gezet, ontstaat draagvlak en bereidheid tot
samenwerking. Het voortdurende contact met deze partijen
geeft de overheid inzicht in hoe het beleid in de
praktijk uitpakt, hoe het beter kan worden vormgegeven
om de gezamenlijke ambities te ondersteunen. Via de
energietransitie wordt een lerend netwerk georganiseerd,
waarin verschillende partijen, elk met een eigen
rol, participeren. Het beleid wordt daarmee niet alleen
door het ambtelijk apparaat gedragen, maar door dit
brede netwerk. De lessen die de overheid tot nu toe
heeft geleerd zijn vermeld in 5.4.
George Brouwer (oud-gedeputeerde Zuid-Holland,
projectleider R3 1 ):
‘Een van de belangrijkste verworvenheden van de afgelopen
twee jaar is voor mij het doorlopen proces. In het gegroeide
commitment zit de meeste winst, daar is ook de meeste energie
in gaan zitten. Deze investering zal zich de aankomende
jaren gaan uitbetalen!’
2.3 Transitie in het energiebeleid
De transitieaanpak is een nieuwe impuls in het beleid
om de energiehuishouding te verduurzamen. Het lopende
energiebeleid wil energiebesparing en de toepassing
van duurzame energiebronnen bevorderen door specifieke
maatregelen, ondersteund door generiek beleid
(‘internalisering van de milieukosten’).
Verduurzaming van de energiehuishouding zal altijd
moeten beginnen met energiebesparing, de vermindering
van het energiegebruik per product of geleverde
prestatie. Energiebesparing wordt, over de gehele
breedte van onderzoek, marktintroductie, prestatieverbetering
tot exploitatie, door overheidsbeleid ondersteund.
De transitieaanpak borduurt gedeeltelijk voort
op de beleidservaringen op dit terrein, zoals de
Meerjaren Afspraken en het Benchmarkconvenant.
Marktpartijen en maatschappelijke organisaties zijn hier
al langer gewend om met de overheid doelen te stellen,
afspraken te maken en elkaar op die gemaakte afspraken
aan te spreken.
Specifiek beleid wordt daarnaast ingezet om het gebruik
van duurzame energie te bevorderen. Uit internationale
afspraken of eigen besluiten vloeien doelstellingen
voort, die in 10 of 20 jaar moeten worden gerealiseerd.
Om dat te verzekeren moet worden ingezet op opties die
al zoveel mogelijk zijn uitontwikkeld. De marktintroductie
daarvan wordt gestimuleerd door fiscale prikkels,
subsidies en door voorschriften. Kosteneffectiviteit is
een belangrijk criterium bij deze aanpak. Voordeel is dat
de effecten van het beleid redelijk voorspelbaar zijn;
nadeel kan zijn dat de overheid, door een te specifieke
(want ‘afrekenbare’) instrumentkeuze, in feite energieopties
‘kiest’. In hoofdstuk 6 wordt verder op dit lopende
beleid ingegaan.
Het generieke beleid is erop gericht, de ‘externe kosten’
van energiegebruik (zoals die van voorzieningszekerheid
en milieubescherming) zoveel mogelijk in de
energieprijzen op te nemen, te ‘internaliseren’. Dit
gebeurt door het treffen van fiscale maatregelen en
door gebruik van een Europees systeem van CO 2 -emissie-handel.
Wanneer de maatschappelijke kosten in
rekening worden gebracht aan de veroorzakers, ontstaan
de juiste condities waaronder de markt zijn werk
kan doen. Er ontstaat dan een nieuw, marktconform,
selectiemechanisme voor innovaties. De overheid hoeft
daarin geen keuzes te maken – de winnaars dienen zichzelf
wel aan.
Deze lopende beleidssporen hebben hun beperkingen.
Het effect van het generieke beleid zal vooralsnog
beperkt zijn omdat de internationaal tot stand komende
CO 2 -handelsprijzen nu nog laag uitvallen. Gezien de
resultaten tot dusver nodigt het specifieke duurzame
energiebeleid nog te weinig uit tot creativiteit, ondernemerschap
en innovatie. Kennelijk ontbreekt de ‘sense of
opportunity’ als het beleidsinstrumentarium te veel op
een specifieke technologie gericht is, zoals vroeger het
geval was: subdoelstellingen per duurzame optie in
plaats van doelstellingen per sector of bedrijfstak.
Als voorbereiding op de mogelijke introductie van nieuwe,
efficiënte, op de gebruikers toegesneden energiesystemen
voert de overheid tenslotte een actief innovatiebeleid
en een specifiek beleid voor energie-innovatie,
-ontwikkeling en -demonstratie.
1 R3 is de naam waaronder drie projecten in de regio Rijnmond zijn samengevoegd: de gebiedsgerichte aanpak Ruintelijk Ordening en Milieu
(ROM-Rijnmond), het transitieproject Duurzaam Rijnmond en het project Industriële Ecosystemen (INES) -Mainort.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
De energietransitie is op dit alles een noodzakelijke
extra impuls. Met de transitieaanpak probeert de overheid,
samen met de markt, een ‘sense of opportunity’ te
creëren. Die marktkansen worden vervolgens verzilverd
zonder dat er gelijk prestatie-eisen worden gesteld.
Door het creëren van experimenteerruimte en door
financieel bij te springen kunnen energie-opties worden
uitgeprobeerd op een wijze die vooruit loopt op de
manier waarop een markt met geïnternaliseerde externe
kosten zou fungeren. Daarmee kunnen bedrijven, kennisinstellingen
en maatschappelijke organisaties vooruitlopen
op de toekomst.
2.4 Internationaal perspectief
De energietransitie vindt plaats in een internationale
omgeving: technologische vooruitgang houdt niet op bij
nationale grenzen, successen en leerervaringen worden
razendsnel wereldwijd verspreid. Op Europese schaal
zien we de samensmelting van energiemarkten en de
vorming van transnationale conglomeraten. Bovendien
werkt de EU al jaren met zogeheten ‘Kaderprogramma’s
voor onderzoek en ontwikkeling’, waar Nederland
uiteraard actief in blijft participeren. De Nederlandse
transitieaanpak hoort op de verdere internationalisering
aan te sluiten.
Allereerst moeten Nederlandse deelnemers aan de
energietransitie goed kunnen leren van ontwikkelingen
die zich elders voordoen. Het kan gaan om de toepassing
van nieuwe technologieën, maar ook om nieuwe
werkwijzen om innovaties hun weg naar de markt te
laten vinden. Organisaties als de EU en het
Internationaal Energie Agentschap (IEA) spelen hierbij
een grote rol, maar Nederland gebruikt ook de
Technisch-Wetenschappelijke (en andere) Attachés bij
ambassades voor het binnenhalen van de nodige informatie.
14
In de tweede plaats wordt samenwerking gezocht met
overheden, kennisinstituten en bedrijven uit landen die
een zelfde soort aanpak voorstaan als Nederland.
Uitwisseling van ervaringen op praktijkniveau, eventueel
taakverdeling en specialisatie zijn dan mogelijk. In
dit verband wordt (onder andere) nauwere samenwerking
ontwikkeld met het Verenigd Koninkrijk en Finland.
Een andere vorm van internationale oriëntatie is de
ambitie dat Nederland zich kan ontwikkelen als ‘experimenteergebied’
voor duurzame energie en systeeminnovaties.
In zo’n ‘experimenteergebied’ kunnen ook
bedrijven van buiten Nederland praktische ervaring
opdoen met energie-innovaties.
Ten derde ambieert Nederland een pro-actieve rol te
spelen op Europees niveau. Het beleidsproces in de EU
op energie- en milieugebied volgt nog de traditionele
benadering: doelen stellen en verplichtingen opleggen
per deelsector of per specifieke optie. Nederland wil
proberen de ervaringen met de transitieaanpak in te
brengen in de EU-beleidsprocessen. Daarnaast zal
Nederland een actievere betrokkenheid tonen bij
‘Brusselse’ beleidsvoorbereiding, om zo in een vroeg
stadium invloed uit te oefenen op de Europese beleidsagenda
en de maatregelen die de EU voorbereidt.
Successen zijn er wat dat betreft al geboekt bij de voorbereiding
van de Europese CO 2 -emissiehandel en de
Richtlijn Energiebelastingen.
Het voorzitterschap van Nederland in de tweede helft
van dit jaar biedt een uitgelezen kans om de transitieaanpak
ook in EU-verband in discussie te brengen.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 15
Hoofdstuk3
Dit hoofdstuk geeft de resultaten van het energietransitieproces
tot nu toe. Deze resultaten worden gebundeld in vijf
hoofdroutes naar een duurzame energiehuishouding. De
overheid verbindt zich eraan, deze hoofdroutes te bevorderen.
3.1 Start van het transitieproces
Tijdens de voorbereiding van het NMP4 werd een aantal
hardnekkige duurzaamheidproblemen gesignaleerd, die
met bestaande beleidsinstrumenten waarschijnlijk niet
adequaat kunnen worden aangepakt. Uitgesproken
werd dat daarom een nieuw soort beleid vereist is: een
transitieaanpak. In maart 2001 besloot EZ 2 de uitdaging
van de energietransitie aan te gaan door zich op te werpen
als ‘transitiemanager’. Besloten werd de nieuwe
beleidsbenadering te volgen voor drie robuuste thema’s
uit de lange termijn-verkenning: nieuw gas, (industriële)
energiebesparing en biomassa. Omdat het bedrijfsleven
in de gehouden consultaties vroeg om ‘experimenteerruimte’
werd Rijnmond, naast deze drie inhoudelijke
thema’s, als zodanig aangewezen.
Figuur 3 Globale positie van de energietransitie
Indicator(en) voor
maatschappelijk
verandering
Initiatie fase
Energietransitie: al doende leren
Take off fase
Versnelling
Globale positie
energietransitie
Voor elk van deze vier thema’s werden publiek-private
projectteams geformeerd. Deze teams hebben marktpartijen
en andere stakeholders geconsulteerd, hebben
expertmeetings gehouden, hebben kennis verzameld en
verspreid, kortom: hebben de ‘state of the art’ van hun
thema verkend. Vervolgens heeft elk team, weer in
samenspraak met de belangrijkste stakeholders, een
middellange termijn-visie (2020) geformuleerd en een
aantal kansrijke mogelijkheden (‘transitiepaden’) om
deze te realiseren. Tenslotte hebben de teams de markt
geprikkeld om met concrete ideeën (‘transitie-experimenten’)
te komen om de transitiepaden op te gaan.
Na een eerste ronde marktconsultaties in 2002 (‘informatiefase’)
zijn de projectteams met de geïnteresseerde
stakeholders in gesprek gegaan over het formuleren
van een strategische visie op hun betreffende deelterrein
(‘formatiefase’). Doel daarvan was, de ambities van
de verschillende stakeholders te concretiseren en gezamenlijk
een middellange termijn-agenda op te stellen.
De gekozen vorm varieerde per deelgebied, om recht te
kunnen doen aan de verschillen in speelveld, marktomstandigheden,
technisch-economische rijpheid e.d..
Uitvoerige beschrijvingen zijn te vinden op de website
www.energietransitie.nl.
Stabilisatie
Duurzame energiehuishouding
2 Aanbiedingsbrief bij het eindrapport van het project Lange Termijn Visie op de energievoorziening. ‘Energie en samenleving in 2050, Nederland
in wereldbeelden (TK 2000-01 ez0000170)
Tijd

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
3.2 Gezamenlijke ambities
Hieronder volgt een greep uit de resultaten van de deelprojecten
van de energietransitie. Deze zijn geïllustreerd
met voorstellen voor mogelijke transitie-experimenten 3 .
Efficiënt en groen gas
Voor deze deeltransitie heeft het projectteam Nieuw Gas
de belangrijke spelers op de Nederlandse gasmarkt
benaderd om gezamenlijke ambities te formuleren voor
de overgang naar een duurzaam transport, distributie
en gebruik van gas. Door de onzekere situatie op de gasmarkt
waren deze spelers aanvankelijk wat aarzelend.
Uiteindelijk heeft het projectteam wel een visie kunnen
formuleren die door de stakeholders wordt gedragen en
die aansluit bij de innovatie- en investeringsplannen
van het bedrijfsleven. In die visie bestaat de verduurzaming
van de Westeuropese gasvoorziening uit drie elementen:
1 Besparing en efficiëntieverbetering bij de eindverbruikers.
Hiermee kunnen het gasverbruik en de daarbij
behorende emissies nog op een zeer kosteneffectieve
manier drastisch omlaag. Verminderd warmte- en elektriciteitsgebruik
scheppen bovendien de voorwaarden
voor de verdere stappen;
2 Decentrale opwekking elektriciteit in combinatie met
warmte, koeling, enzovoort. Dit vermindert transportverliezen
in het elektriciteitsnet, realiseert hogere
systeem-rendementen en kan de kans op elektriciteitsstoringen
verminderen;
3 ‘Vergroening’ van het gebruikte gas zelf, als opmaat
voor een waterstofeconomie. Waterstof kan hierbij op
diverse manieren gemaakt worden: uit fossiele brandstoffen
en kernenergie, maar ook op duurzame wijze
uit hernieuwbare bronnen.
Het ligt in de rede dat deze ontwikkelingsstappen na
elkaar volgen, maar dat volgens het projectteam en de
geraadpleegde stakeholders is dat geen reden om al
niet op alledrie de sporen met experimenten te gaan
beginnen.
16
Concreet: mogelijke experimenten ‘Efficient en groen gas’
• Kas als energiebron: tuinbouwkassen worden zò ontworpen
dat zij netto energie leveren: ’s zomers wordt het (zonne-)
warmteoverschot opgeslagen in het grondwater, waar het
’s winters weer wordt uitgehaald. Voor de kas zelf en voor zijn
buren.
• Micro-warmte-kracht: Gasunie introduceert vanaf volgend
jaar warmte-kracht-ketels, waarmee huishoudens behalve
warmte ook stroom kunnen produceren. Eventuele overschotten
kunnen aan het elektriciteitsbedrijf worden verkocht.
• Waterstof bijmengen: Gasunie gaat met steun van de
Europese Commissie in Europa mogelijkheden zoeken om
waterstof bij te mengen bij aardgas, om zo de verduurzaming
van de gasvoorziening op gang te brengen (‘Naturalhy’)
Ketenefficiency: op weg naar de top
Het speelveld van deze deeltransitie is zeer breed: de
gehele Nederlandse industrie in al zijn geledingen. Het
doel is een verdere verlaging van het energieverbruik
per product. Dit borduurt voort op de ambitie
(Convenant Benchmarking) dat de Nederlandse energieintensieve
industrie tot de wereldtop in energie-efficiëntie
gaat behoren. In deze deeltransitie gaat het om efficiëntere
procestechnologie, gebruik van niet-fossiele
energiebronnen en restwarmte, lichtere en sterkere
bouw- en constructiematerialen en om recycling van
materialen.
Ad van den Biggelaar (Stichting Natuur en Milieu):
‘Het zal niemand verbazen dat wij ons vooral druk maken om
de schone energievoorziening. We maken ons daar ook echt
zorgen over. Wij hopen dat energietransitie vooral iets zal
betekenen voor het verminderen van de uitstoot in Nederland
zelf. En voor de langere termijn (na 2010) is dat van groot
belang. We kunnen op de lange termijn namelijk niet door blijven
gaan onze CO 2 -doelstellingen vooral in het buitenland te
realiseren. We zullen ook hier aan de slag moeten en wat ons
betreft hoe eerder hoe beter. Efficiency dient daarbij een blijvend
pad te zijn: dus daar moeten nieuwe ontwikkelingen
worden gestimuleerd. Het gaat niet alleen om het implementeren
van reeds bekende kennis en ervaring.’
3 Overigens zij benadrukt dat vermelding in dit rapport nog niet betekent dat het experiment ook daadwerkelijk zal worden uitgevoerd. Hiervoor is
een verdere analyse door de betrokken (markt-) partijen nodig en, voor zover er sprake is van een overheidssubsidie, beoordeling in het kader
van de Unieke Kansen Regeling.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 17
Als onderdeel van deze transitieaanpak heeft het projectteam
MEK (Modernisering Energie Ketens) niet
alleen gekeken naar de processen binnen één bedrijf,
maar juist ook naar productketens, want er is nog veel
winst te behalen door de schakels in de hele energieketen
beter op elkaar aan te sluiten. Sectoren die nu een
hoog energieverbruik hebben en die in aanmerking
komen voor deze aanpak, zijn: de chemische industrie,
raffinage, de papier- en kartonindustrie, de zuivel- en
veevoerindustrie, de rubber-, kunststof-, textiel- en
tapijtindustrie en de metallurgische industrie. In het vervolg
van de transitieaanpak zullen deze sectoren nader
worden aangesproken.
Concreet: mogelijke experimenten ‘Keten-efficiency’
• De Nederlandse Vereniging van Papierindustrie is ervan
overtuigd dat de toekomst van haar industrietak in Nederland
staat of valt met energie-, materiaal- en milieu-efficiëntie. De
ambitie is een besparing van 50% op het energiegebruik in
2020. Met alle spelers in de keten, van grondstof- en machineleveranciers
tot eindgebruikers en afvalverwerkers, zijn
acties in de maak om dit te realiseren.
Groene grondstoffen
Biomassa heeft veel potentie als grondstof voor producten,
materialen en energie. Het projectteam Biomassa
had te maken met een zeer groot aantal partijen: workshops
e.d. met meer dan 100 deelnemende partijen
waren eerder regel dan uitzondering. De gezamenlijke
ambitie van deze grote groep stakeholders is dat
biomassa in 2040 goed moet zijn voor:
• 30% van de energievoorziening (inclusief de
transportsector);
• 20% tot 45% van de grondstofvoorziening van de
chemische industrie.
Om deze ambitie te kunnen realiseren zal biomassa snel
concurrerend moeten worden met fossiele en andere
energiebronnen. Aan het projectteam en de gevoerde
consultaties is actief deelgenomen door de milieubeweging.
Mede door die inbreng is gesteld dat het gebruik
van biomassa van meet af aan ook goed moet presteren
op milieu- en sociaal gebied. Dit betekent bijvoorbeeld
dat de productie van biomassa op wereldschaal voor
energie, transport of chemie in geen geval de voedselproductie
mag verdringen.
Concreet: mogelijke experimenten ‘Groene grondstoffen’
• Bioplastics: een fabrikant maakt kunststof-verpakkingsmateriaal
uit plantaardige grondstoffen. Dit ‘bioplastic’ is biologisch
afbreekbaar en de verpakking kan dus gewoon de biobak
in. Het experiment moet uitwijzen hoe de burger reageert.
• Plantenmateriaal uit zoutmoerassen: plantenproductie voor
energie (‘energieteelt’) kan een concurrent zijn voor voedselproductie.
Dit risico doet zich niet voor als energieteelt
plaatsvindt in gebieden die ongeschikt zijn voor voedselproductie,
zoals zoutwatermoerassen, rivierdelta’s e.d. in ontwikkelingslanden.
• Energie uit algen en wieren: waterplanten, (micro-)algen en
(zee-)wieren zetten zonlicht zeer efficiënt om in biomassa.
Proefprojecten moeten uitwijzen welke soorten het meest
geschikt zijn en hoe de ‘oogst’ het beste kan plaatsvinden.
Op meer dan één punt vertonen de deelprojecten
gemeenschappelijke elementen die een interessante
kruisbestuiving kunnen opleveren. Zo is ‘vergroening
van gas’ zowel uit het perspectief van de energiedrager
(gas), uit het perspectief van de benodigde grondstof
(biomassa) als uit het perspectief van de gebruikers
(ketenefficiency) naar voren gekomen. Het gemeenschappelijke
element is dan het gebruik van biomassa
voor de fabricage van een basisgrondstof voor de chemische
industrie, synthesegas. Een andere interessante
kruisbestuiving is die tussen ‘groene grondstoffen’ en
‘ketenefficiency’ waar het de toepassing betreft van
algen en wieren als veevoeder, een nieuwe basis voor
de zuivelindustrie. Een derde gemeenschappelijk element
is de manier waarop er naar de mobiliteitsmarkt is
gekeken.
Alternatieve motorbrandstoffen
Hoewel het geen vooropgezet doel was, zijn verschillende
projectteams gestuit op het enorme potentieel voor
verduurzaming dat er ligt in het energiegebruik van verkeer
en vervoer. Vanuit het projectteam ‘Nieuw Gas’ is
er inmiddels een platform gevormd van partijen uit de
vervoers- en energiewereld. Dit gaat de introductie van
aardgas als transitiebrandstof voor de Nederlandse vervoerssector
verder vorm geven. Het projectteam
‘Biomassa’ is in contact gekomen met partijen die concreet
aan de productie van biologische brandstoffen
(alcohol) willen gaan werken. Beide soorten initiatieven
zijn aanvullend op het beleid dat al loopt om ‘biofuels’ in
de markt te introduceren. Ook denkt het projectteam dat
de VROM-activiteiten voor biofuels goed passen in het
biomassa-spoor. Er wordt dan ook goed samengewerkt.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
Concreet: mogelijke experimenten
‘Alternatieve motorbrandstoffen’
• Auto’s op aardgas: uit (o.m.) TNO-tests blijkt dat auto’s op
aardgas in alle milieu-facetten te verkiezen zijn boven benzine-
en diesel-auto’s. Praktijktests moeten uitwijzen of de
gebruikers dat positieve oordeel delen.
• Formula Zero: Duurzaam autorijden op waterstof wordt voor
jongeren aantrekkelijk gemaakt door een rondreizend demonstratiecircus
van emissieloze karts, ‘Formula Zero’.
• Olie uit planten: Er zijn verschillende slimme manieren (‘pyrolyse’,
HTU®) om olie te winnen uit plantaardig materiaal.
Experimenten betreffen de hele keten: het voorbereiden van
de plantenmassa, het proces zelf, en het gebruik van de
plantaardige olie als energiedrager.
• Waterstof: als onderdeel van een Europees programma rijden
er in Amsterdam drie stadsbussen met brandstofcellen,
gevoed met (duurzaam geproduceerde) waterstof. Doel is om
te bezien of dit soort stadsbussen in de praktijk voldoen.
3.3 Aansluiting bij regionale ambities
Behalve bij de al genoemde stakeholders blijkt de transitieaanpak
ook enthousiasmerend te werken op lokale en
regionale overheden. De geformuleerde transitiepaden
blijken goed te passen bij plaatselijke economische en
duurzaamheidsambities.
Allereerst is er de regio Rijnmond, waar de energietransitie
is ingebed in het ROM-project (Ruimtelijke
Ordening en Milieu). Hierin bundelen Rijk, regio, provincie,
gemeenten en bedrijfsleven hun krachten om economie,
bereikbaarheid en leefbaarheid te verbeteren. De
bestaande havengebonden industrie is, door de positie
van Rotterdam als grootste energiehaven van Europa,
sterk op energie geconcentreerd (olieraffinaderijen,
basischemie). Het projectteam heeft als lange termijnambitie
geformuleerd dat de huidige ‘koolstof-haven'
zich transformeert tot een ‘duurzame haven’. Deze
ambitie zou passen in de mondiale trends: wereldwijd
groeit de vraag naar ‘klimaatneutrale’ energiedragers,
terwijl de productie daarvan zich waarschijnlijk gaat
concentreren in een beperkt aantal logistieke knooppunten.
De geformuleerde ambitie en de daaruit voortvloeiende
acties kunnen ertoe leiden dat de regio Rijnmond
rond 2020 hét Europese concentratiegebied voor dit
soort activiteiten is.
Om deze ambitie te realiseren is er nog een lange weg
te gaan. Concreet heeft het projectteam acties geformuleerd
om CO 2 -emissies economisch verantwoord terug
te dringen, koploper te zijn in efficiencyverbetering en
experimenteergebied te zijn voor vernieuwingen op het
gebied van schone fossiele energiedragers, biomassa
en andere duurzame energie. Dit alles tegen de achtergrond
van een, volgens ECN-berekeningen, autonome
18
groei van het energiegebruik in dit gebied met 50% in
2020. De komende tijd zal moeten blijken of voor deze
acties ook voldoende industrieel en bestuurlijk draagvlak
te organiseren is.
Concreet: mogelijke experimenten Rijnmond
• Industriewarmte voor Rotterdam-Zuid: Rotterdamse woonwijken
gaan zich verwarmen met restwarmte van hun industriële
buurman, Shell-Pernis. Hiervoor worden de nodige leidingen
gelegd en een bijpassende exploitatievorm gezocht.
• Waterstof-energiecentrale: Akzo Nobel onderzoekt samen
met dochter Nedstack de haalbaarheid van een op brandstofcellen
gebaseerde elektriciteitscentrale. Deze zou waterstof
gebruiken dat nu nog een ‘restproduct’ is van de chloorfabriek
in de Botlek. Met een omvang van 200 MW gaat het om
de grootste centrale in zijn soort ter wereld.
Een ander interessant initiatief is Energy Valley van de
drie noordelijke provincies. Hierin wordt de bestaande
energiekennis en -bedrijvigheid (met name natuurlijk op
aardgasgebied) gekoppeld aan de kansen die de infrastructuur
(aardgasnet, Eemshaven) en toekomstige bouwprojecten
(‘Meerstad’) bieden. Deze combinatie geeft
interessante mogelijkheden voor de ontplooiing van
innoverende energieconcepten, zoals micro-warmtekracht
in de gebouwde omgeving.
Concreet: mogelijke experimenten Energy Valley
• Groene Eemshaven: de provincie Groningen en het havenschap
Eemshaven/Delfzijl ontwikkelen havenfaciliteiten
voor de aanvoer van plantaardige producten, die ter plekke
worden verwerkt tot energie (biogas) en chemische halffabrikaten
(methanol).
• Micro-warmtekracht: nieuwe woningen in de provincie
Groningen (‘Meerstad’) kunnen hun eigen stroom en warmte
maken. De experimenten moeten uitwijzen of dit alles als een
nieuwe (‘virtuele’) elektriciteitscentrale kan werken.
De gemeente Almere, hard op weg om door te groeien
tot de vijfde of vierde stad van ons land, heeft uitgesproken
dat die doorgroei ook ‘duurzaam’ behoort te zijn. In
samenwerking met vele betrokkenen (waaronder de
Milieufederatie Flevoland) worden concrete kansen op
dit punt ontwikkeld. Het groeiconcept ‘van duurzame
woning naar duurzame straat naar duurzame wijk’ moet
een energiebesparing van 70% opleveren; duurzame
verkeers-concepten kunnen daar nog bij aansluiten.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 19
Figuur 4 Strategische visie, transitiepaden, experimenten en onderzoek
2050
2020
2008
Heden
Onderzoek
Experimenten
Onderzoek
Visionair: globale beelden
Transitiepaden
Strategische visie: concreet uitgewerkt
Efficiency Biomassa Nieuw gas
Transitiepaden
IJkmoment
Tenslotte mag niet onvermeld blijven dat het projectteam
‘Nieuw Gas’ tijdens zijn marktconsultaties in contact
is gekomen met de gemeente Texel. Dit
Waddeneiland wil zich profileren als ‘groen’ eiland en
‘groene’ vakantiebestemming, als kwaliteits-impuls
voor de lokale economie. Onderdeel daarvan is een
begin met toepassing van waterstof voor de energieverzorging
van toeristen-accomodaties. Deze toepassing
wordt in samenwerking met het Energieonderzoek
Centrum (ECN) ontwikkeld.
3.4 Transitiepaden
Voor het realiseren van deze ambities hebben de projectteams
wegen aangewezen, ‘transitiepaden’
genaamd. Een transitiepad is een consistent geheel van
acties, vervulde randvoorwaarden en leerervaringen die
tot een verwezenlijking van de geformuleerde ambitie
leiden. In bijgaande figuur is de relatie tussen ‘visie’,
‘strategische visie’ en ‘transitiepaden’ geïllustreerd.
Zoals uit de figuur blijkt is een transitiepad een reeks
van experimenten die een systeemverandering op gang
moet brengen. Een experiment kan mogelijk worden
voorafgegaan door specifieke energie-innovatie. In het
verdere verloop van het transitiepad moet, als een experiment
succesvol verlopen is, toepassing van het nieuwe
systeem op (steeds) grotere schaal gaan plaatsvinden.
Van belang is dat er na verloop van een of meer
experimenten een ijkmoment is, waar stakeholders
zowel als overheid nagaan of de uitgezette koers de juiste
is, en of aan de verwachtingen bij het inzetten van
een transitiepad is voldaan. In Bijlage 2 staan de 23 transitiepaden
die door de projectteams zijn geformuleerd.
Experimenten
Experimenten
Abstracter
Concreter
De transitiepaden zijn, door hun inhoud maar zeker ook
door hun ontstaansgeschiedenis, een teken van het
commitment van de betrokken stakeholders: van het
draagvlak bij de betrokken maatschappelijke organisaties
en van de investeringsbereidheid van de betrokken
marktpartijen. In hoofdstuk 4 worden de transitiepaden
gebundeld en wordt nagegaan, in hoeverre zij bijdragen
aan de gestelde beleidsdoelen. In hoofdstuk 7 wordt
beschreven hoe de ingediende transitiepaden, middels
‘erkenning’ door de overheid, als toelatingscriterium
zullen fungeren bij het verlenen van subsidie aan transitie-experimenten.
3.5 Concretisering:
transitie-experimenten
Transitie-experimenten beogen na te gaan hoe een
nieuw energiesysteem zich in een concrete praktijksituatie
gedraagt, en hoe de omgeving op dit nieuwe systeem
reageert. In de gesprekken met de stakeholders
door de projectteams is een groot aantal ideeën voor
mogelijke acties geopperd. Sommige betreffen nader
onderzoek, enkele gaan over projecten die al in bestaande
kaders waren ingediend maar die daarin tot nu toe
niet tot uitvoering kwamen. Maar een groot aantal ervan
waren nieuw: door de gevolgde aanpak, door het bij
elkaar brengen van partners die elkaar niet eerder hadden
getroffen of door het enthousiasmerend effect van
visie en transitiepaden. Eind 2003 is een beperkte subsidieregeling
voor het uitvoeren van uitvoerbaarheidonderzoek
van start gegaan (OTC: Ondersteuning Transitie
Coalities) die meer dan 80 concrete ideeën heeft opgeleverd.
In 3.2. zijn enkele van deze ideeën genoemd.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
De geopperde ideeën zijn typische transitieexperimenten,
want:
– De beoogde resultaten dragen bij aan het realiseren van
een transitiepad;
– Er is steeds sprake van een coalitie: een technologieaanbieder,
een (mogelijke) exploitant, een groep gebruikers.
Soms is ook de omgeving vertegenwoordigd: een
milieu-organisatie, een gemeente, burgers;
– De deelnemende partijen zijn bereid zelf in het experiment
te investeren (geld, personeel, reputatie).
– De deelnemers zijn bereid van de (tussen-)resultaten te
leren. Er is een breed scala van vragen aan de orde:
werkt het energiesysteem in de praktijk; wat is de beste
organisatie om de beoogde resultaten te bereiken;
– Er is experimenteerruimte nodig: omwonenden,
publieke opinie, vergunning-verleners en -handhavers)
moeten het experiment de ruimte geven;
– Deelnemende partijen committeren zich eraan, naar
elkaar en naar de buitenwereld over de voortgang te
communiceren.
De experimenten beogen dus iets aan te tonen, allereerst
natuurlijk voor de deelnemers zelf, maar ook voor
een groter publiek. Doel van dit alles is immers ook dat
de aanpak, invulling en resultaten van deze eerste set
experimenten een zodanig enthousiasmerend effect
hebben dat straks nieuwe partijen worden uitgedaagd
om het ‘duurzame pad’ op te gaan, partijen die nu wellicht
nog aarzelen. Met die nieuwe groep partijen worden
met nadruk ook buitenlandse (markt-)partijen
beoogd die worden uitgenodigd om in Nederland te
komen experimenteren op het gebied van duurzaamheid.
Daarom is het belang van communicatie rond de
voortgang van deze transitie-experimenten zo groot.
De overheid stelt als eis voor een eventuele subsidie
aan zo’n experiment, dat in de gevormde coalitie een
marktpartij leidend is. De extra kwaliteitseisen (vergeleken
met ‘gewone’ demonstratie van nieuwe energietechnologie)
vergroten het commitment van de deelnemers,
maken een vervolg met de opgedane
leerervaringen waarschijnlijker en vergroten daardoor
de kans dat het ingezette transitiepad wordt afgelegd.
20
3.6 Resumerend: hoofdroutes naar een
duurzame energiehuishouding
Marktpartijen en andere stakeholders hebben zelf de
transitiepaden aangewezen waarlangs de door hen uitgesproken
ambities kunnen worden gerealiseerd. Voor
die paden en die ambities bestaat dan ook commitment
en draagvlak. Voor de realisatie ervan is echter ook commitment
van de overheid nodig, en zijn daarnaast gezamenlijke
acties vereist zoals het opruimen van hinderlijke
regels.
Voor het gevraagde commitment en voor het richten
van de noodzakelijke acties van overheid, bedrijven en
andere stakeholders is het nodig om de geformuleerde
transitiepaden nog eens duidelijk te bundelen tot
‘hoofdroutes’. Op deze hoofdroutes zal de overheid zijn
energie- en innovatiebeleid, gericht op een duurzame
energiehuishouding, de komende jaren steeds meer
concentreren.
• Hoofdroute 1: efficiënt en groen gas
Op zoek naar de meest efficiënte toepassingen van
aardgas ter voorbereiding op een toekomstige waterstofeconomie,
en zoekt naar nieuwe, groene bronnen
van gas.
• Hoofdroute 2: ketenefficiency
Koploper worden in efficiënt energiegebruik door
energie-, milieu- en materiaal-besparing te realiseren
over de gehele keten, van grondstof tot eindgebruik.
• Hoofdroute 3: groene grondstoffen
Op zoek naar manieren om plantaardig materiaal
(‘biomassa’) te gebruiken om fossiele energie en
grondstoffen te vervangen.
• Hoofdroute 4: alternatieve motorbrandstoffen
Op zoek naar alternatieve brandstoffen voor personenen
vrachtvervoer, als vervanging van olieproducten.
• Hoofdroute 5: duurzame elektriciteit
Ontwikkeling van nieuwe, schone en betrouwbare
bronnen voor elektriciteit, zoals biomassa, windenergie
en andere hernieuwbare energiebronnen.
De eerste vier hoofdroutes vloeien voort uit de resultaten
van de transitie-deelprojecten. De vijfde hoofdroute
is onderdeel van het al lopende duurzame energiebeleid.
De lange termijn-verkenning (LTVE) die vooraf ging
aan de transitieaanpak leverde nòg twee elementen op
die in elk denkbaar scenario voor een duurzame energievoorziening
op lange termijn voorkomen (‘robuuste
elementen’): ‘wind offshore’ en ‘kwaliteit van de elektriciteitsvoorziening’.
Destijds is besloten om hiervoor
geen projectteams te formeren omdat er in de markt
voldoende belangstelling voor leek te bestaan en omdat
ze goed door het lopende beleid werden bestreken. Ze
horen echter wel bij de hoofdroutes naar een duurzame
energiehuishouding, vandaar dat ze hier zijn gebundeld
tot een vijfde hoofdroute.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 21
Hoofdstuk4
In dit hoofdstuk wordt nagegaan hoe de hoofdroutes uit het
voorgaande hoofdstuk bijdragen aan de gestelde energiebeleidsdoelen.
De energietransitie als vorm van bestuurlijke
vernieuwing komt in Hoofdstuk 5 aan de orde.
4.1 Hoofdroutes, ambities en impact
De energietransitieaanpak heeft een hoge ambitie: de
ambitie om met deze aanpak iets wezenlijks te veranderen
in de Nederlandse energiehuishouding op lange termijn.
Zoals gezegd in hoofdstuk 2 beoogt de energietransitie
substantieel bij te dragen aan een schone
energiehuishouding, aan de voorzieningszekerheid van
energie, aan de economische efficiency van de energiehuishouding,
aan economische vernieuwing en aan
bestuurlijke vernieuwing. In de volgende onderdelen
wordt beschreven wat de impact van de energietransitie,
met de bijbehorende transitiepaden en hoofdroutes,
kan zijn op de Nederlandse energievoorziening rond
2020. Het gaat dus niet om nieuwe doelstellingen, maar
om een illustratie van de betekenis die de transitieaanpak
zou kunnen hebben.
4.2 Substantie van de hoofdroutes
Het huidige energiegebruik van Nederland is ongeveer
3540 PJ. Daarvan wordt ca. 470 PJ als grondstof
gebruikt; van de rest wordt ongeveer de helft nuttig
gebruikt en gaat de andere helft als ongebruikte ‘restwarmte’
verloren.
Tabel 1 Energie-aanvoer en -gebruik in Nederland, 2000 (PJ)
Geleverde energie Gebruik
Op weg naar een duurzame
energiehuishouding
Aardgas 1660 Elektriciteit 350
Steenkool 380 Warmte 1040
Olie 1380 Transport 120
Overig 120 Grondstof 470
Totaal 3540 Totaal 1980
De vraag naar energie blijft de komende jaren stijgen.
Toenemende economische activiteit leidt tot meer energiegebruik
en tot een grotere welvaart die op zijn beurt
tot uitdrukking komt in méér mobiliteit, méér comfort,
méér energiegebruik. De totale energiebehoefte van
Nederland groeit volgens gangbare ramingen naar 3900
PJ in 2020, een toename met bijna een kwart. De vraag
is nu welke impact de hoofdroutes van de energietransitie
hebben op dit energiegebruik. ECN heeft daarvoor
een inschatting gemaakt, op basis van de geformuleerde
ambities door de projectteams.
Hierbij past een viertal kanttekeningen.
• een ‘impact op grond van ambities’ is niet bedoeld en
mag ook niet beschouwd worden als een afrekenbaar
beleidsdoel;
• de geformuleerde ambities worden nog lang niet
volledig gedekt door concrete experimenten. De voortgang
van het transitieproces zal deze concrete invulling
moeten gaan opleveren;
• Realisering van de geformuleerde ambities is afhankelijk
van de politiek-bestuurlijke context waarin de nieuwe
energiesystemen kunnen worden geïntroduceerd en
geëxploiteerd. Met andere woorden: zonder de politieke
wil om tot een voldoende hoge CO 2 -prijs te komen
(bijvoorbeeld door emissiehandel of fiscale vergroening)
zijn de ambities niet haalbaar;
• Uiteraard zal er ook nog het nodige bewezen moeten
worden van de vooronderstellingen, technische specificaties,
marktspecificaties, kostendalingen e.d. waar men
bij de formulering van de ambities en transitiepaden is
uitgegaan.
Hoofdroute 1: efficiënt en groen gas
Deze route stelt besparing op het gasverbruik voorop.
In de eerste plaats is er de directe besparing in de
sectoren van het kleinverbruik woningen, kantoren,
tuinbouwkassen. De geformuleerde ambities hiervoor
betreffen een besparing van 160 PJ ten opzichte van de
referentieraming (waarvan 120 PJ in woningen en
kantoren en 40 PJ in tuinbouwkassen). Pas wanneer het
gasgebruik efficiënt is, is het zinvol om (duurdere, met
energieverlies geproduceerde) ‘nieuwe gassen’ in te
zetten.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
Warmte-kracht-koppeling (WKK) is al jaren een zeer
effectieve manier om energie te besparen. In Nederland
staat 8000 MW aan WKK-vermogen, goed voor 30 à 40%
van de elektriciteitsproductie. Ondanks dit grote marktsucces
van deze technologie zijn er nog aanzienlijke
mogelijkheden voor verdere integratie van warmte-,
koude- en elektriciteits-productie. Het potentieel ligt in
de orde van 100 PJ. Nieuw daarbij is de ambitie om
WKK op wijkniveau of bij de mensen thuis (micro-WKK)
te realiseren.
Hoofdroute 2: ketenefficiency
De Nederlandse energie-intensieve industrie heeft afgesproken
dat zij qua energie-efficiency tot de wereldtop
zal gaan c.q. blijven behoren. Deze afspraak zorgt ervoor
dat de efficiency van de primaire productieprocessen
voortdurend wordt verbeterd naar wat er technisch en
economisch haalbaar is. Daarboven is nog een extra
besparing mogelijk door de verdere keten, van fabriekspoort
tot aan de klant, in beschouwing te nemen. Deze
ketenbenadering sluit aan bij de nieuwe generatie
Meerjaren-afspraken (MJA-2) waarin ook zaken als energiezuinig
productontwerp, logistiek en de inrichting van
bedrijventerreinen aan de orde zijn. Naar schatting kan
met zo’n ‘verbreding’ een extra besparing van 10%
bereikt worden ten opzichte van de al gerealiseerde proces-efficiency.
Tenslotte hoort bij deze hoofdroute de benutting van
(rest-) warmte, met name uit de industrie. Hoewel een
verdergaande besparing in de industriële processen zelf
de voorkeur zou verdienen, blijven na gebruik grote
stromen warm water over. Een schatting van ECN geeft
een potentieel aan restwarmte uit industrie en olieraffinaderijen
in de Rijnmond van 20 PJ.
22
Hoofdroute 3: groene grondstoffen
Van het Nederlandse energiegebruik bestaat 470 PJ uit
grondstof, met name voor de chemische industrie. De
toekomst van deze belangrijke industrietak ligt in verduurzaming
van de productieprocessen: het project
‘Duurzame Chemie’ (waarin VROM en EZ samenwerken)
beoogt daar in samenspraak met de stakeholders, invulling
aan te geven. Eén route van verduurzaming die in
de energietransitie naar voren is gekomen, is de fabricage
van synthesegas (een basisproduct voor energieopwekking
en als grondstof voor de chemie), uit plantaardige
grondstoffen. Naar schatting van ECN heeft alleen
al dit pad een potentieel van 140 PJ. Fabricage van halffabrikaten
en eindproducten uit biomassa kan verder
nog goed zijn voor ca. 75 PJ. Wanneer de haalbaarheid
van deze route duidelijker is geïnventariseerd biedt ze
mogelijk ook voeding voor het project ‘Duurzame
Chemie’.
Hoofdroute 4: alternatieve motorbrandstoffen
Nederland gebruikt nu 460 PJ aan benzine, diesel e.d.;
volgens ECN groeit dat (ondanks ‘zuiniger’ auto’s en
vrachtwagens) naar 500 PJ in 2020. Een Europese richtlijn
geeft Nederland als indicatief streefcijfer om in 2010
te zorgen voor 5,75% ‘biologische’ brandstoffen voor
het verkeer. Op EU-niveau wordt ook gedacht aan een
substantiele inzet van aardgas (CNG, Compressed
Natural Gas) in het verkeer. Men denkt aan een mix van
biofuels, aardgas en waterstof die in 2020 20% van alle
motorbrandstoffen kan beslaan. Al met al gaat hier om
de toekomstige brandstofkeuze van ca. 1 miljoen
Nederlandse automobilisten.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 23
Hoofdroute 5: duurzame elektriciteit
De doelstelling voor ‘groene’ elektriciteit is 9% in 2010.
Deze doelstelling wordt waarschijnlijk voor 60% ingevuld
met biomassa (bijstook in kolencentrales, afvalverbranding,
bio-wkk), voor 30% met windenergie (op land
en offshore) en de rest met opties in de gebouwde
omgeving (‘achter de meter’). Al met al kan hiermee 80
PJ worden bespaard. Doorgroei naar 2020 moet vooral
komen van offshore wind (zie hoofdstuk 6) en van biowkk,
omdat de capaciteit voor biomassa-bijstook en
afvalverwerking al snel na 2010 tegen hun maximum
aanlopen. De bijdrage van deze hoofdroute in 2020 is
dan ten minste 100 PJ bespaarde energie, ofwel 7 Mton
vermeden CO 2 -emissies.
Ruud van Leeuwen (Greenpeace):
‘U kent Greenpeace als een organisatie die tegen is, tegen
kernenergie, tegen GMO etc. Maar wij hebben goed nieuws
voor u: de energietransitie en met name bio-energie daar is
Greenpeace hartstikke voor. Tegen de klimaatverandering is
dit hard nodig. Mits er wel voldaan wordt aan een aantal heldere
duurzaamheidsvoorwaarden.’
4.3 Hoofdroutes en CO 2 -emissie
Besparing van fossiele energie, vervanging van fossiele
energie door vernieuwbare of klimaatneutrale energiebronnen
(biomassa) leiden tot vermindering van de
CO 2 -emissie. Hoeveel dat zal zijn hangt af van de onderlinge
verhouding van de transitiepaden die in de hoofdroutes
gebundeld zijn.
Volgens de referentieraming van ECN komt de
Nederlandse CO 2 -emissie in 2010 uit op 192 Mton.
Wordt deze raming doorgetrokken naar 2020 dan is er,
zonder aanvullend beleid na 2010 (‘post-Kyoto’) een
emissie van 213 Mton te verwachten. De schattingen
van ECN laten zien dat de ambities van de hoofdroutes
gezamenlijk betrekking hebben op zo’n 20 à 25% van het
energiegebruik in 2020. Vertaald naar CO 2 -emissies zou
dit een potentiële impact betekenen op ca. 40 Mton CO 2 -
emissie.
4.4 Transitie en voorzieningszekerheid
Het zorgen voor een betrouwbare energievoorziening,
van oudsher een hoofddoelstelling van nationaal en
internationaal (IEA) energiebeleid, is ook één van de
drie pijlers van ‘duurzaamheid’ waar de energietransitie
een bijdrage aan wil leveren. De komende decennia zal
70% van de gebruikte energie in de EU bestaan uit
importen. De importafhankelijkheid van olie blijft onverminderd
groot, met het Midden-Oosten als herkomstregio
van toenemend belang. De grote gebruiksvoordelen
van aardgas laten ook daarvoor een sterke importgroei
zien: van 185 miljard m3 nu naar 630 in 2030. Van die
enorme importbehoefte komt driekwart uit de traditionele
leveringslanden (Noorwegen, Rusland, Noord-
Afrika) en zo’n 15% uit het Midden-Oosten.
Tegen de achtergrond van die groeiende importen en
verdere afhankelijkheid van het politiek instabiele
Midden-Oosten draagt allereerst elke bespaarde kWh,
m3 aardgas of liter benzine direct bij aan een hogere
voorzieningszekerheid. Daarnaast is hoofdroute 2, de
vervanging van traditionele transportbrandstoffen door
alternatieven, vooral belangrijk voor de energiezekerheid
van deze vitale economische sector. De inzet van
biomassa betekent een extra diversificatie van de
Europese brandstofmix. Interessante opties hierbij zijn
zoutwaterlandbouw en de productie van biomassa in
zee: beide zijn vormen van energieproductie die niet
concurreren met andere gebruiksclaims van land en
water en dus ‘extra’ zijn.
Vernieuwbare energiebronnen, zoals offshore wind zijn
‘inheems’ en leiden dus tot een vermindering van de
importafhankelijkheid. Aan de andere kant betreft het
hier energie-aanbod dat niet altijd zeker is, zodat extra
voorzieningen nodig zijn om de betrouwbaarheid van
levering voor de gebruikers te garanderen.
4.5 Economische efficiëntie
van de transitie
Bij transities gaat het om veranderingen op systeemniveau.
Het gaat om nieuwe technieken, met daaromheen
nieuwe ondersteunende infrastructuur, organisaties
e.d.
Efficiency- en milieuwinst, maar ook de (maatschappelijke)
kosten van zulke systeemveranderingen moeten
worden afgewogen tegen de kosten en opbrengsten
van bestaande systemen. Deze hebben het voordeel dat
zij een lange geschiedenis achter de rug hebben van
voortdurende (technische) verbetering, van voortdurende
aanpassing aan de marktomstandigheden. Meestal is
voor deze bestaande energiesystemen ook een groot

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
deel van de ondersteunende infrastructuur al afgeschreven.
Tegen die achtergrond moeten nieuwe systemen
zich een plaats op de markt zien te verwerven.
Het is dan ook geen wonder dat sommige nieuwe systemen,
die veelbelovend zijn voor de energietransitie, nu
nog erg duur zijn vergeleken met hun ‘concurrent’ uit
het bestaande energiesysteem. Zo is een micro-warmtekracht-eenheid
voor huishoudelijk of kantoorgebruik nu
nog zo’n 7 keer duurder dan de gangbare verwarmingsketels;
een brandstofcel voor dat marktsegment is zelfs
nog 80 keer zo duur. Aardgas- en hybride-auto’s zijn nog
duurder dan de gangbare benzinemodellen, maar dit
verschil kan in het gebruik al door fiscale maatregelen
worden teruggebracht. Een brandstofcelauto op waterstof
is nog ver van een marktconforme aanschafprijs
verwijderd.
Andere nieuwe systemen en energiedragers zijn dichter
bij een reële concurrentie met het bestaande systeem.
Zo is de prijs van biomassa als brandstof voor een WKKcentrale
al vrijwel concurrerend met die van aardgas. De
aansluitkosten voor warmte-levering aan woningen,
kantoren en tuinbouwkassen zijn weliswaar fors hoger
dan die voor aardgas, maar in de exploitatie zijn de kosten
(mits de gebruikers op een redelijke afstand liggen
van de warmtebron) vrijwel vergelijkbaar.
De nieuwe systemen zijn nog duur omdat zij, zoals dat
heet, ‘aan het begin van hun leercurve’ staan.
Ontwikkeling van een marktaandeel, serieproductie,
ervaring moeten alle bijdragen aan een op den duur
concurrerend product. Daarbij staat de concurrentie niet
stil: ook bestaande energiesystemen zullen door incrementele
verbeteringen nog een betere prijs-prestatieverhouding
krijgen.
24
Anderzijds moet er rekening mee worden gehouden dat
energiegebruik zijn prijs heeft, een prijs die in de toekomst
zou kunnen stijgen. Al is er dan geen sprake van
fysieke schaarste aan energie, toch zal er een prijsverhogend
effect uitgaan van capaciteitsdaling van bestaande
olie- en gasvelden en de ontsluiting van nieuwe voorraden
in steeds moeilijker toegankelijke gebieden.
Daarnaast is de verwachting, waar de projectteams ook
van zijn uitgegaan, dat milieukosten (met name de kosten
van CO 2 ) in de energieprijzen opgenomen zullen
gaan worden.
Transitie-experimenten met nieuwe energieopties,
gevolgd door een voorzichtige marktintroductie en de
daarop volgende verandering van omgeving (infrastructuur,
organisatie e.d.) kunnen dan ook niet zonder een
bijdrage van de overheid in de aanvankelijke meerkosten.
Subsidie van die meerkosten moet beschouwd worden
als het in de tijd naar voren halen van een ‘level
playing field’ waarin de nieuwe systemen zich met de
bestaande kunnen meten, wanneer hun leercurve doorlopen
is. Subsidie is dus per definitie tijdelijk: het is
goed om hier nog eens te benadrukken dat aan de transitiepaden
de eis wordt gesteld, dat de voorgestelde
nieuwe energieopties het op den duur zonder (overheids-)subsidie
of specifieke fiscale voordelen op de
markt moeten kunnen redden.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 25
Hoe lang die periode van overheidsondersteuning mag
duren, valt niet op voorhand te zeggen en zal per transitiepad
verschillen. Er komt een ijkmoment (zoals aangegeven
in de figuur 4) waarop overheid en stakeholders
samen moeten bezien of voortgang op het betreffende
transitiepad nog zinvol is, mede in het licht van de internationale
ontwikkelingen op dat terrein.
Een bijkomend voordeel van de energietransitie is de
prikkel die ervan uitgaat op de energiemarkt. Energieopties
en -systemen die via de transitieaanpak worden
ontwikkeld zijn mogelijke concurrenten voor de gevestigde
spelers op de markt. Om hun marktaandeel niet te
verliezen aan die nieuwkomers zullen ook de bestaande
systemen zich (nog) meer naar de wensen van de klant
moeten richten. In die zin vormen de transitiepaden
door hun concurrentiepotentieel een prikkel tot verdere
economische en milieu-efficiency, ook in het bestaande
energiesysteem.
4.6 Energietransitie en economische
vernieuwing
De transitieaanpak speelt in op de factoren die slaagkans
van vernieuwingen bepalen: het innovatie-‘systeem’.
Dit systeem bestaat uit technologieën, wet- en
regelgeving, marktverhoudingen, patronen en conventies,
allerlei actoren met elk hun eigen belangen en
agenda’s. Sommige van deze factoren, zoals ingesleten
patronen en stilzwijgende conventies, werken remmend
op innovaties doordat zij het bestaande beschermen en
versterken. Andere elementen kunnen bevorderlijk zijn
voor vernieuwing en ondernemerschap, zoals veranderende
marktverhoudingen, maar ook wet- en regelgeving,
en de belangen en agenda’s van bestaande actoren
en nieuwkomers.
De transitieaanpak geeft nieuwe impulsen aan dit innovatiesysteem.
In de eerste plaats is er door het proces
van visievorming in de deeltrajecten, met actieve
betrokkenheid van bedrijfsleven, overheden, maatschappelijke
organisaties en kennisinstellingen, een
gezamenlijk gevoel voor richting ontstaan. In de tweede
plaats zijn in de loop van het proces soms verrassende
coalities ontstaan, die op een transitiepad samen willen
werken in plaats van elkaar te hinderen. In de derde
plaats is er nu al voor een aantal transitiepaden gezocht
naar nichemarkten waarin het nieuwe concept tot wasdom
kan komen. De gevormde coalitie kan zo’n nichemarkt
‘adopteren’ en verder helpen ontwikkelen. Niet
onbelangrijk is dat de gevormde transitie-coalities en –
netwerken ook nieuwe ‘ambassadeurs’ voor innovatie
en duurzaamheid opleveren.
4 Kamerstukken 2002-2003, 27 406, nr 4.
Voor de beleidsinzet voor de energietransitie is het van
belang in hoeverre de aangewezen hoofdroutes en de
geformuleerde transitiepaden aansluiten bij de comparatieve
voordelen van Nederland ten opzichte van andere
industrieregio’s. De versterking van het innovatie-systeem
was onderwerp van de Innovatiebrief 4 ; de
binnenkort te verschijnen Industrie-brief zal ingaan op
de algemene voorwaarden voor economische vernieuwing.
De meer specifieke kenmerken en kansen van
Nederland op energiegebied zijn door de Algemene
Energieraad (advies Post-Kyoto Energiebeleid, 2002) in
een aantal denkbare clusters bij elkaar gezet:
Cluster (AER) Bijpassende hoofdroutes
Nederland Aardgasland
gas-efficiency, biogas, Efficiënt en groen gas;
waterstof, gasinzet Alternatieve motorbrandstoffen
Nederland aan Zee
havens voor bulkgoederen, Groene grondstoffen,
logistiek, chemische Alternatieve motorbrandstoffen
industrie
Nederland CO 2 -opslagland
geconcentreerde Geen hoofdroute
CO 2 -stromen,
lege gasvelden
Nederland Kennisland
gastechnologie, Efficiënt en groen gas,
proceschemie Groene grondstoffen,
Ketenefficiency
Geconstateerd kan worden dat de aangewezen hoofdroutes
goed aansluiten bij de door de AER genoemde
comparatieve voordelen van Nederland. Alleen het cluster
‘Nederland CO 2 -opslagland’ is in de transitieaanpak
tot nu toe onderbelicht gebleven. Wel worden in het
project Duurzaam Rijnmond kansen gezien voor CO 2 -
opslag. Bij de eventuele uitwerking van een transitiepad
Schoon Fossiel zal aandacht worden gevraagd voor
relevante opties zoals aangegeven in de Beleidsnotitie
Schoon Fossiel (TK 28 241, nr. 6). In de Energie
Onderzoek Strategie (EOS) zijn voor dit cluster twee
speerpunten aangewezen (CO 2 -opslag en CO 2 -afscheidings-technologie).
De hoofdroutes van de transitie
geven richting, en richten zich op clusters van mogelijke
technologieën. Geconcludeerd mag worden dat de verdere
ontwikkeling van deze hoofdroutes goed aansluit
bij de competenties van de Nederlandse industrie, kennisinstellingen
en belangenorganisaties.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
26

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 27
Hoofdstuk5
In dit hoofdstuk wordt beschreven wat maatschappelijke
stakeholders van de overheid verwachten in de energietransitie,
hoe de transitieaanpak de overheid verandert en wat
de overheid tot nu toe van de energietransitie heeft geleerd.
5.1 Overheidsrollen in de
energietransitie
‘Transitiemanagement vergt een andere manier van
denken en handelen van de overheid, ook van EZ‘,
schreef Minister Jorritsma in de LTVE-brief. Om die
andere manier van denken en handelen vorm te geven,
hebben EZ en VROM het deelproject
Beleidsvernieuwing uitgevoerd als onderdeel van de
transitieaanpak. In dit deelproject werd aan stakeholders
van de energietransitie gevraagd:
– hoe zij het energiebeleid van de overheid in de praktijk
ervaren;
– of deze praktijk overeenstemt met de ambitie van EZ om
‘transitiemanager’ te zijn;
– welke elementen er in het beleid van de overheid ontbreken
om innovaties op het gebied van duurzaamheid
tot stand te brengen;
– hoe overheid en bedrijfsleven winstkansen en risico’s
van innovaties kunnen delen.
Uit de antwoorden bleek dat de stakeholders in de energietransitie
niet een enkele, maar verschillende rollen
van de overheid verwachten. De uitdaging is, op het
juiste moment de juiste rol te kiezen.
Gevraagde overheidsrollen in de energietransitie
• Vertrouwensrelaties. Stakeholders willen erop kunnen vertrouwen
dat een ingezette beleidslijn niet onverhoeds wordt
gewijzigd. Ook vragen zij van de overheid het vertrouwen om
in vrijheid experimenten uit te kunnen voeren.
• Makelaarschap. Stakeholders verwachten dat de overheid
hen helpt, met relevante partners in contact te komen om
coalities te vormen voor transitie-experimenten.
• Partnerschap. Stakeholders vragen (meer dan incidentele)
betrokkenheid van de overheid, zowel bij hun transitieprojecten
als bij hun motieven om deze te beginnen.
• Leiderschap. Stakeholders vragen van de overheid, zich duidelijk
uit te spreken voor een lange termijn-agenda van duurzaamheid
en innovatie die voor langere tijd vastligt en het
lopende beleid daarop af te stemmen.
Energietransitie als
bestuurlijke vernieuwing
Gezien de fase waarin de energietransitie zich nu
bevindt, wil de overheid de gevraagde rollen de komende
twee jaar als volgt invullen.
Vertrouwensrelaties
Garanties voor het handhaven van een eenmaal ingezette
beleidslijn zijn maar ten dele te geven. Elke vier
jaar leiden verkiezingen, tot nieuwe politieke verhoudingen
met de daarbij behorende accentverschuivingen in
het overheidsbeleid. Eventuele risico’s die deze democratische
cyclus met zich meebrengt, zullen investeerders
voor lief moeten nemen.
Om aan de vraag naar ‘experimenteergebieden’ te voldoen
worden regio’s aangemoedigd om aan te geven
welke specifieke voordelen zij te bieden hebben voor
het uitvoeren van transitie-experimenten. In samenspraak
met de uitvoerders van die experimenten wordt
bezien of er in die gebieden (tijdelijk, specifiek, bij wijze
van experiment) afwijking van bestaande regelgeving
nodig is. Het is dan aan de uitvoerders van transitieexperimenten
of zij de geldende regels dan wel de uitzonderingsbepalingen
willen toepassen (‘keuzeruimte’).
Makelaarschap
De overheid faciliteert de netwerken (‘transitie-arena’s’)
waarin stakeholders en overheid samen strategische
agenda’s opstellen voor de realisatie van duurzaamheid.
Op uitvoeringsniveau wordt de communicatie verzorgd
tussen de verschillende stakeholders, gericht op het uitwisselen
van leerervaringen met transitie-experimenten.
Tenslotte blijft de aandacht gericht op het vormen
van nieuwe coalities om transitie-experimenten te realiseren.
Partnerschap
EZ, VROM en LNV hebben het initiatief genomen tot het
inrichten van een ‘Servicepunt transities’. Doel hiervan
is, initiatiefnemers van transitie-experimenten hun weg
te vinden door regelgeving en instellingen. In de praktijk
zal het Servicepunt zich onder meer richten op het verwerven
van medewerking voor vergunningen e.d. in
samenspraak met andere overheden, vergunningverleners
en –handhavers. Uit deze praktijk zal moeten blijken
welke belemmerende regels (tijdelijk of definitief)
moeten verdwijnen.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
Leiderschap
Met dit rapport spreekt de overheid zich uit voor een
lange termijn-agenda gericht op duurzaamheid van de
energiehuishouding. De overheid zet in op een aantal
hoofdroutes waarop de markt zich kan oriënteren.
5.2 Markt en overheid
De transitieaanpak gaat uit van open beleidsvorming.
De wisselwerking met de praktijk van bedrijfsleven,
andere overheden, maatschappelijke organisaties en
kennisinstellingen is hierbij cruciaal. Immers, juist ‘in
het veld’ komen de vele beleidslijnen van de overheid
samen in de praktijk van alledag. Directe terugkoppeling
vanuit deze praktijk naar de beleidsmakers brengt de
noodzaak van integraal beleid prominent op de agenda,
dwingt tot betere afstemming en bevordert onderlinge
leerprocessen.
Douwe Jan Joustra (NIDO):
‘Creatieve ondernemers zijn vaak sociaal lastige types met
een hoop ongeduld. Daar moet EZ echter maar mee leren
omgaan.’
De rollen, verantwoordelijkheden en mogelijkheden van
verschillende partijen, waaronder met name ook die van
de overheid, worden scherper. Bedrijven gaan meedenken
over de condities (zoals fiscaliteit, wet- en regelgeving)
waaronder initiatieven wel of niet succesvol kunnen
zijn. Een voorbeeld daarvan is het project Markt &
Milieu, waarvan de resultaten vorig jaar zijn aangeboden
aan het kabinet. In dat project heeft een groot aantal
marktpartijen nagedacht, en consensus bereikt over, de
doelen en randvoorwaarden van op duurzaamheid
gericht overheidsbeleid en ondernemerschap. De overheid
leert de afwegingen binnen het bedrijfsleven beter
begrijpen en kan daardoor scherper sturen. In een aantal
gevallen wordt zichtbaar dat de innovaties alleen
maar vooruit zullen komen als wet- en regelgeving
wordt bijgesteld. Hierop wordt in het volgende hoofdstuk
nader ingegaan.
De overheid wil transitie-coalities bijstaan bij de voorbereiding
van concrete transitie-experimenten. Enerzijds is
daarvoor een op de marktvraag toegesneden financiële
faciliteit in het leven geroepen (de regeling
Ondersteuning Transitie Coalities), waarmee initiatiefnemers
hun plannen verder kunnen uitwerken en aan
een eerste maatschappelijke verankering kunnen werken.
In de tweede plaats is er bij VROM het al genoemde
Servicepunt Transities (‘koplopers-loket’) ingesteld.
Omdat experimenten vaak niet direct passen binnen de
28
bestaande structuren helpt dit Servicepunt de initiatiefnemers
van transitie-experimenten hun weg te vinden
door regelgeving en instellingen voor het verkrijgen van
de nodige vergunningen, goedkeuringen e.d. Het heeft
daarnaast een functie om overbodige en hinderlijke
regelgeving te signaleren.
5.3 Gezamenlijk investeren in
nieuwe projecten
Een andere houding van de overheid, zoals hiervoor
beschreven, is volgens veel geconsulteerde stakeholders
essentieel voor het investeringsklimaat rond duurzame
innovatie. Daarnaast is een meer directe vorm van
financiële ondersteuning nodig van transitie-experimenten,
want:
– Sommige veelbelovende energiesystemen staan nog
‘aan het begin van de leercurve’ waardoor de fabricagekosten
en dus de aanschafprijs nog zeer hoog zijn vergeleken
met concurrerende, gangbare energiesystemen;
– Andere nieuwe energiesystemen, die al wat verder uitontwikkeld
zijn, kunnen door de bestaande marktverhoudingen
niet doorbreken. De huidige energieprijzen,
het huidige fiscale regime, toelatingseisen en gebruiksregels
schermen (bedoeld of onbedoeld) de markt af.
Marktpartijen vragen van de overheid een gedeeltelijke
dekking van de meerinvestering in nieuwe systemen;
daarnaast vragen zij een zodanig systeem van prijsprikkels
te ontwikkelen dat duurzame systeeminnovaties op
gang komen. In principe gaat het de komende jaren bij
innovatie en duurzaamheid om forse overheidsbudgetten.
In onderstaande tabel is een indicatie voor het
komende jaar gegeven.
Tabel 2 Indicatie beschikbare budgetten voor 2005 (€mln).
Indicatie budget 2005
Energie-innovatie, lange termijn 29
Energie-demonstratie 16
Divers energie-innovatie 32
Innovatie/samenwerking 96*
* Waarvan €5 mln uit het budget voor energie-innovatie
Bij de vaststelling van de budgetten voor energie-innovatie
is goed gekeken naar de verhouding tussen de
middelen die gericht zijn op de implementatie van
opties en de stimulering van onderzoek en ontwikkeling.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 29
Een verkenning door Senter en Novem leerde echter,
dat bestaande energie- en innovatie-instrumenten nog
niet goed passen bij de opzet van transitie-experimenten.
Daarom is besloten daarnaast €35 miljoen extra
gericht in te zetten via een aparte subsidieregeling
(UKR, Unieke Kansen Regeling). Investeerders in
transitie-experimenten komen in aanmerking voor
subsidie op een deel van de subsidiabele meerkosten
(zoals vastgelegd in de communautaire steunkaders
van de EU), mits:
– het voorgestelde experiment ligt op een ‘erkend’
transitiepad;
– de omgeving (stakeholders) voldoende bij het
experiment betrokken is;
– het experiment wordt uitgevoerd door een coalitie
waarin elk der deelnemende partijen expliciete
leerdoelen heeft gesteld.
Wanneer verschillende experimenten aan deze toelatingscriteria
voldoen, heeft het experiment met de
meest ‘duurzame’ vooruitzichten de voorkeur. Wat
betreft de uitvoering is de Unieke Kansen Regeling complementair
aan de demonstratieregeling in het kader
van de Energie Onderzoek Strategie (EOS). De criteria
voor ‘erkenning’ van de transitiepaden worden vermeld
in het kader ‘Erkenning van transitiepaden’.
Erkenning van transitiepaden
De inhoudelijke beoordeling van transitie-initiatieven die in
aanmerking willen komen voor een subsidie uit de UKR wordt
toegespitst op de vraag, of zij op een ‘erkend’ transitiepad liggen.
De deelnemers in het transitieproces tot nu toe hebben
23 ‘transitiepaden’ aangeleverd, van verschillende kwaliteit
en van verschillend abstractieniveau. Deze zullen nog verder
worden gebundeld en geconcretiseerd. Om subsidie voor
transitie-experimenten te kunnen toewijzen, is een zodanige
‘erkenning’ van transitiepaden nodig dat zij onderscheidend
zijn, uitnodigend en communicatief.
Voor de ‘erkenning’ van transitiepaden zullen de volgende
criteria gelden.
• Substantie: het transitiepad moet ten minste 10% van de
ambitie op de betreffende hoofdroute naar een duurzame
energiehuishouding kunnen realiseren.
• Robuustheid: het transitiepad moet ‘robuust’ zijn, d.w.z. in
verschillende wereldbeelden (uit de Lange Termijn Visie op
de Energievoorziening) leidend tot een duurzame energiehuishouding
• Innovativiteit: het transitiepad moet bijdragen aan een duurzame
systeem-innovatie in het betreffende deel van de energievoorziening,
en kansen bieden voor het bedrijfsleven;
• Batig maatschappelijk saldo: het moet aannemelijk zijn dat
het saldo van maatschappelijke kosten en baten over het
gehele pad, batig zal zijn
• Draagvlak: het moet aannemelijk zijn dat er voor het transitiepad
investerings-bereidheid bestaat bij ondernemingen, en
draagvlak in de maatschappij
Over het gebruik van deze criteria en over de beoordeling van
ingediende transitiepaden zal de Minister zich laten adviseren
door leden van de AER en van de VROM-raad. De erkende
transitiepaden worden, samen met een verantwoording voor
het keuzeproces, gepubliceerd bij de Ministeriële Regeling
Transitie-experimenten.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
5.4 Energietransitie en de burger
Burgers hebben een belangrijke rol in het streven naar
duurzaamheid. Hun betrokkenheid en inbreng kan bij de
energietransitie niet worden gemist, omdat daarmee
het draagvlak voor de transitie wordt versterkt. In het
Tweede Voortgangsbericht Transities hebben de verantwoordelijke
bewindspersonen aan de Tweede Kamer
toegezegd om burgers bij de transities te betrekken. Het
(VROM-) Stimuleringsprogramma Beleid met Burgers
en het (VROM-) Steunpunt Transities leggen daarom dit
jaar een extra accent op de rol van burgers in de transitieaanpak.
Bestaande kennis over en ervaring met interactieve
beleidsvorming met burgers wordt aan de verschillende
transitie-programma’s ter beschikking
gesteld. Bij de voorziene verdere verdieping van de
transitiepaden en de voorbereiding van transitie-experimenten
zal worden nagegaan, hoe de participatie van
burgers verder zal worden vormgegeven.
5.5 De overheid leert:
lessen van de energietransitie
‘Al doende leren, al lerende doen’ is een kernthema in
de transitieaanpak. De lessen die de overheid tot nu toe
uit het proces en de resultaten ervan heeft geleerd, zijn
hier nog eens in tien punten samengevat.
1 Mobiliserend proces
De transitieaanpak mobiliseert marktpartijen, kennisinstellingen
en maatschappelijke organisaties, en stimuleert
de bereidheid samen te werken aan een duurzame
energiehuishouding. De conclusie is dat deze aanpak
met kracht moet worden voortgezet. EZ wil daartoe de
rol blijven vervullen als aanjager van het proces en
daarvoor de nodige middelen beschikbaar stellen.
2 Potentieel
De hoofdroutes van de energietransitie hebben een
groot potentieel om bij te dragen aan verduurzaming
van de energiehuishouding (schoon, betaalbaar,
betrouwbaar) en aan het innovatievermogen van de
Nederlandse economie. Om nieuwe partners voor de
transitieaanpak aan te spreken is het nodig, het beeld
van dit potentieel nog scherper te krijgen. De dialoog
daarover met ‘friskijkers’ uit de samenleving, zowel uit
binnen- als buitenland, zal worden voortgezet.
30
3 Hoofdroutes als leidraad voor beleid
De in hoofdroutes gebundelde transitiepaden zijn consistente
wegen naar de toekomst, ontwikkeld en gedragen
door brede en goed toegeruste coalities. De routes
bestrijken energiebesparing, hernieuwbare energiebronnen,
schone energiedragers en innovatieve conversietechnieken.
Het Nederlandse energiebeleid zal zich
de komende tijd steeds meer concentreren op deze
hoofdroutes: efficiënt en groen gas, keten-efficiency,
groene grondstoffen, alternatieve motorbrandstoffen en
duurzame elektriciteit.
4 Ordening, prioritering en erkenning
De veelheid van paden en experimenten noopt tot een
nadere ordening. De hoofdroutes zijn daarvan een uitdrukking.
Een verdieping is nog nodig wat betreft de
‘rijpheid’ van ingediende transitiepaden: sommige vereisen
nog nader onderzoek (EOS), andere kunnen
slechts gedijen als maatschappelijke kosten verdergaand
zijn geïnternaliseerd, met nog weer andere kan
direct worden begonnen. Daadwerkelijke transitie-experimenten
moeten, om voor subsidie in aanmerking te
komen, liggen op een ‘erkend’ transitiepad. EZ zal de
ingediende paden verder ordenen en ‘erkennen’ aan de
hand van het beoordelingskader dat hiervoor is
beschreven.
5 Integratie en beleidsverandering:
De benaderingswijze is vernieuwend, helpt marktpartijen
en anderen beter anticiperen op een duurzame toekomst,
en helpt de overheid te zien hoe het beleid in de
praktijk doorwerkt, en in de praktijk tot inconsistenties
kan leiden. De transitieaanpak geeft inzicht in de mogelijkheden
voor betere integratie van beleid. Er ontstaan
voorstellen vanuit marktpartijen en anderen voor de
noodzakelijke beleidsverandering. De ervaringen met de
energietransitie zullen worden gebruikt om beleidsinconsistenties
en versnippering van beleid aan de orde te
stellen en vervolgens beleid te stroomlijnen. Over de
voortgang hiervan zal aan de bij de energietransitie
betrokken partijen worden gerapporteerd.
6 Sense of urgency
Ondanks het getoonde enthousiasme in het doorlopen
transitieproces tot nu toe, lijkt bij veel (markt-)partijen
toch nog onvoldoende sense of urgency te bestaan. Het
is van belang de urgentie van veranderingen niet alleen
in ecologische, maar ook in economische termen te vatten:
als Nederland zich niet vernieuwd op energiegebied,
blijven kansen liggen. Onder meer aan de zogenaamde
Intervisiegroep zal worden gevraagd hoe
hiermee kan worden omgegaan.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 31
PM foto van de installatie van de intervisiegroep
De leden van de intervisiegroep met Minister Brinkhorst 5
7 Sense of opportunity
Het gevoel dat de energietransitie nieuwe kansen biedt,
nieuwe, onverwachte product-marktcombinaties, is nog
niet voldoende sterk ontwikkeld. Verschillende bedrijven
zien mogelijkheden, maar aarzelen omdat ze het
overheidsbeleid onvoldoende richtinggevend vinden.
Een duidelijke koppeling tussen energie- en innovatiebeleid
(die onder meer in het Innovatieplatform tot uitdrukking
zou moeten komen) ontbreekt in hun ogen.
Daartoe is het echter wel nodig nog beter in beeld te
brengen waar kansen liggen voor ‘de B.V. Nederland’,
en deze kansen te vertalen in concrete proposities voor
individuele bedrijven of consortia. Voorts zal binnen EZ
worden nagegaan hoe het instrumentarium voor innovatie
en het instrumentarium voor energie beter op
elkaar kunnen worden afgestemd.
8 Investeringsklimaat
Het investeringsklimaat is volgens veel partijen die in de
Energietransitie hebben geparticipeerd onvoldoende
om te verlokken tot substantiële stappen. De noodzaak
van een duidelijk en consistent beleidskader dat voor
een langere termijn perspectief geeft komt duidelijk
naar voren. Alleen dan kunnen industrieën, maar ook
onderzoeksinstituten, goed kunnen anticiperen op de
toekomst, en alleen dan hebben ze de zekerheid dat
hun inspanningen en investeringen ook vrucht kunnen
dragen.
Voor het realiseren van een investeringsklimaat dat
bevorderlijk is voor een duurzame energiehuishouding
worden twee sporen bewandeld. Het eerste is: in
algemene termen (‘top-down’) verkennen hoe het investeringsklimaat
uitwerkt, ook in vergelijking met andere
landen, bezien welke factoren door de overheid kunnen
worden beïnvloed, en het opstellen van een actie-
programma. Het tweede spoor is ‘bottom-up’: vanuit de
transitiepaden analyseren welke barrières en
(potentiële) versnellers er zijn, en waar nodig en
mogelijk bijsturen.
9 Comparatieve voordelen internationaal
Het is wenselijk de Energietransitie meer af te stemmen
met internationale ontwikkelingen en de comparatieve
voordelen die Nederland heeft (o.a. ligging aan zee,
havens en infrastructuur, gas, kennis, (petro)chemie).
Dan kan een beter zicht ontstaan op de unieke bijdragen
die Nederland in de internationale context kan leveren.
Er is in het afgelopen jaar een begin gemaakt met internationale
samenwerking met landen, bedrijven en instituten
die zoeken naar nieuwe benaderingen à la de
Energietransitie. Deze samenwerking wordt verder uitgebouwd.
Daarmee kan beter zicht ontstaan op de specifieke
bijdrage(n) van Nederland: op welke onderdelen
is Nederland nu vooral leidend en zijn extra inspanningen
nodig, waar kan beter kennis en technologie worden
ingekocht?
10Helderheid over rollen
De overheid speelt in en rond de Energietransitie verschillende
rollen. Het gaat hierbij onder meer om het
scheppen van randvoorwaarden via generiek beleid, het
uitdokteren van specifiek beleid, het optreden als procesmanager,
de rol van interventiedepartement richting
andere ministeries, en andere. Het is van belang op het
juiste moment de juiste rol te kiezen, en daarover helder
te communiceren.
11De markt moet het doen
Voor de milieu-, klimaat- en voorzieningszekerheidproblemen
op lange termijn leek tot nu toe alleen de overheid
‘probleemeigenaar’, terwijl duidelijk is dat de markt
voor deze zaken de ‘eigenaar’ is van de mogelijk oplossingen.
Door de transitieaanpak zijn probleem- en oplossingseigenaar
dichter bij elkaar gebracht. De gezamenlijke
overtuiging is dat oplossingen voor de lange
termijn-uitdagingen door ondernemerschap en marktinvesteringen
op kortere termijn tot stand moeten komen.
5 De Intervisiegroep is een informeel meedenkcollege dat EZ met raad en daad terzijde staat om de Energietransitie tot een succes te maken.
De Intervisiegroep bestaat uit mevrouw Sorgdrager, dhr Dijkgraaf, dhr Schöne, dhr Hafkamp, dhr Lankhorst, dhr Van der Vlist (niet op de foto),
dhr Wijffels (niet op de foto), dhr Rottenberg (niet op de foto) en dhr Winsemius (niet op de foto).

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
32

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 33
Hoofdstuk6
Dit hoofdstuk beschrijft hoe de transitieaanpak en het duurzame
energiebeleid met elkaar verweven zijn. Bovendien
wordt besproken hoe de gestelde beleidsdoelen gehaald
kunnen worden en wat de kosten daarvan kunnen zijn.
6.1 Beleidsdoelen 2010
Transitie en lopend energiebeleid
De doelstellingen van het lopende energiebeleid zijn
afgeleid van de CO 2 -doelstellingen waaraan Nederland
zich heeft verplicht. Aan die CO 2 -doelstelling, in de
periode 2008-12 6% minder (equivalente) emissies dan
in 1990, wordt bijgedragen door energiebesparing, vernieuwbare
energie en CO 2 -maatregelen in het buitenland.
De doelstelling voor duurzame elektriciteit is
bovendien invulling van een EU-richtlijn.
Figuur 5 Duurzame energiehuishouding
voorzieningszekerheid
overheid marktpartijen
De drie elementen van een duurzame energiehuishouding
(milieukwaliteit, voorzieningszekerheid, economische
efficiëntie) komen terug in onderstaande figuur.
Energie-efficiency en vernieuwbare energie zijn beide
belangrijk voor CO 2 -reductie en kunnen daarnaast ook
een bijdrage leveren aan andere beleidsdoelen zoals
voorzieningszekerheid en andere milieudoelstellingen
(NO x , SO 2 , VOS en fijn stof). Energie-efficiency verbetert
ook nog de economische efficiency in het bedrijfsleven
en kan een positief effect hebben op de economische
bedrijvigheid en structuur. CO 2 -reductie in het buitenland,
via Joint Implementation (JI) en Clean
Development Mechanisms (CDM), draagt voor
Nederland alleen bij aan de CO 2 -doelstelling. In de toekomst
zijn ook CO 2 -opslag en schoon fossiel mogelijke
opties om direct CO 2 te reduceren.
In de Memorie van Toelichting op de EZ-begroting voor
2004 zijn de operationele doelstellingen van het energiebeleid
als volgt geformuleerd:
– Energie-efficiency: verbetering met gemiddeld 1,3% per
jaar;
– Duurzame energie: 10% aandeel in het energieverbruik
van 2020;
– Duurzame (‘groene’) elektriciteit: 9% in 2010 (tussendoel:
6% in 2005);
–CO 2 -emissiereductie: 9,4 Mton CO 2 -equivalent per jaar
in de periode 2008-2012.
milieukwaliteit economische efficiëntie

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
In dit alles is de Europese context van toenemend
belang. Marktpartijen zijn steeds meer Europees georiënteerd
en kennis wordt Europees verspreid. Een
Europees level playing field voor energie-investeringen
(kennisuitwisseling, wegnemen van nationale belemmeringen
als productspecificaties, Europese normering
en certificering) kan uiteindelijk leiden tot een grotere
markt voor duurzame energietechnologie, wat weer kan
leiden tot kostendaling. Uiteindelijk kan dit leiden tot
een meer kosteneffectieve realisatie van de doelstellingen.
Behalve deze Europese marktdynamiek zijn er de
Europese beleidskaders. Doelstellingen worden steeds
vaker op Europees niveau afgesproken; nationale wetgeving
volgt vaak uit Europese Richtlijnen. Zoals aangegeven
in 2.4. zal Nederland een (nog) actievere rol gaan
spelen bij de beleidsvoorbereiding op EU-niveau. In
onderstaand kader staat een overzicht van relevante
richtlijnen voor energiebesparing en duurzame energie.
Energiebesparing
• Labelling en minimum-efficiency eisen. Bijvoorbeeld de
labelling van witgoed, auto’s en de energieprestatiekeur voor
gebouwen , als ook de mininimum effciency eisen voor bijvoorbeeld
koel-vries apparatuur. Momenteel wordt er de
Ecodesign kaderrichtlijn voorbereid waardoor waarschijnlijk
het aantal producten waarvoor minimum-efficiency-eisen
gelden sterk zal worden uitgebreid.
• (in voorbereiding) Richtlijn Energiediensten. Deze zal op een
vergelijkbare wijze als voor duurzame elektriciteit, doelstellingen
voor Lidstaten opnemen.
• ACEA-convenant: afspraak over de productie van energiezuinige
auto’s
• WKK
Klimaatbeleid
• Richtlijn CO 2 -emissiehandel: Richtlijn tot vaststelling van een
regeling voor de handel in broeikasgasemissierechten binnen
de Gemeenschap en tot wijziging van Richtlijn 96/61 van de
Raad. De impact van emissiehandel op de bestaande instrumenten
is nu nog beperkt, vanwege de verwachte lage prijs
van emissierechten voor de komende periode.
• Richtlijn Energiebelastingen: stelt minimumniveaus voor de
belasting op energie.
Duurzame energie
• Richtlijn duurzame elektriciteit, die een nationaal doel stelt
voor het aandeel duurzame elektriciteit.
• Richtlijn biobrandstoffen.
6 Milieubalans 2003: Het Nederlands milieu nader verklaard (RIVM).
34
6.2 Verwachte realisatie 2010
In de Milieubalans 2003 6 trekt het RIVM de conclusie dat
Nederland ‘naar verwachting aan de Kyoto-verplichtingen
zal voldoen, wanneer de voorgenomen N 2 O-reductie-maatregel
in de chemie en de via de Kyoto-instrumenten
aangekochte buitenlandse reducties worden
uitgevoerd’. De zekerheid over het halen van de Kyotoverplichting
neemt toe door de introductie van emissiehandel.
Ruwweg de helft van de aan Nederland toegerekende
emissies liggen dan immers vast op het
afgesproken CO 2 -plafond.
De operationele doelstelling voor energiebesparing is
een afgeleide van de CO 2 -doelstelling. Zolang deze laatste
binnen bereik is, ligt dus ook het besparingsbeleid
op koers. In het derde kwartaal 2004 komen ECN en
RIVM met een nieuwe raming. Grote veranderingen in
het beleid in de periode tot 2010 worden niet verwacht,
met uitzondering wellicht van Europese ontwikkelingen
zoals de implementatie van de concept-EU-richtlijn
Energiediensten.
Uit dezelfde RIVM-raming valt op te maken dat de
Nederlandse invulling van de EU-richtlijn voor duurzame
elektriciteit haalbaar is, mits aan een aantal voorwaarden
wordt voldaan. Cruciaal is, dat de MEP de
resultaten gaat opleveren die er van worden verwacht:
realisatie van de geplande investeringen in offshore
windprojecten en realisatie van de afspraken in het
kolenconvenant. Deze twee elementen dragen voor
meer dan de helft bij aan het halen van de 9% doelstelling.
Ook de andere voorziene projecten moeten daadwerkelijk
worden gerealiseerd. Ervaring leert dat wind- en biomassaprojecten
hinder ondervinden van stroperige
procedures en onsamenhangende regels. De overheid
wil dit soort bestuurlijke knelpunten wegnemen via het
project B4, ‘Beter Bestuur voor Burger en Bedrijf’.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 35
B4: oplossen bestuurlijke belemmeringen
In het kader van de operatie Beter Bestuur voor Burger en
Bedrijf (B4) is de werkgroep ‘knelpunten gaswinning en wind’
ingesteld. Deze werkgroep moet voorstellen doen voor een
meer gestroomlijnd besluitvormingsproces, met als doel een
substantiële verkorting van de doorlooptijden voor vergunningen
e.d.
De werkgroep heeft 13 relevante wetten geanalyseerd.
Algemene lijn die uit de analyse naar voren is gekomen is dat
de wetgeving veelomvattend en complex is. De diverse wetten
beschermen andere belangen en lopen wat betreft structuur
en toetsingskader uit elkaar. Van onderlinge afstemming
is geen sprake. Ook de besluitvorming loopt wat betreft
bevoegd gezag, voorbereidingsprocedures, beslistermijnen
en rechtsbeschermings-traject uiteen. Dit maakt, in samenhang
met het gebrek aan onderlinge afstemming, de besluitvorming
zeer complex, onoverzichtelijk en moeilijk voorspelbaar.
Voor de diverse knelpunten zullen verschillende oplossingsrichtingen
worden voorgesteld met voor en nadelen. Een deel
van de oplossingen verwijst naar initiatieven die reeds in
gang zijn gezet om te komen tot vereenvoudiging en verkorting
van procedures in algemene zin, zoals ontwikkelingen bij
de Awb en de herziening van de WRO.
In de loop van april worden de bevindingen voorgelegd aan
een groep van externen (o.a. marktpartijen) die reeds eerder
in het proces zijn geconsulteerd. De werkgroep zal in de
tweede helft van mei het rapport met haar conclusies en aanbevelingen
aanbieden aan de Minister van Economische
Zaken. Vervolgens zal een kabinetsreactie worden voorbereid.
6.3 Kosten van de realisatie tot 2010
Om de in 6.1. gestelde doelen te bereiken wordt een
reeks aan beleidsinstrumenten ingezet: subsidies, regelgeving,
vrijwillige afspraken, belastingen, CO 2 -tenders,
voorlichting en straks ook CO 2 -emissiehandel. Deze instrumenten
zijn gericht op de exploitatiefase van besparings-
en duurzame energietechnieken.
Bij de keuze van beleidsinstrumenten staat de vraag
naar kosteneffectiviteit voorop: hoe kunnen de gestelde
doelen zo goedkoop mogelijk worden bereikt? Alleen zo
is het ingezette beleid op langere termijn houdbaar. Dat
is ook de reden waarom een (blijvend) plafond op de
MEP-subsidies is geplaatst, en waarom de subsidies
voor nieuwe projecten elk jaar opnieuw worden vastgesteld.
Kostendalingen als gevolg van technische verbetering
en schaalvergroting kunnen zo geïncorporeerd
worden in de subsidiehoogte.
In de tussenevaluatie van de MEP, die wordt afgerond
voor 1 juli dit jaar, zal nader worden ingegaan op de
ervaringen met de MEP. Op grond daarvan zullen zonodig
keuzes worden gemaakt worden om de kosteneffectiviteit
van het duurzame energiebeleid verder te verhogen.
Ook in ander beleid staat kosteneffectiviteit centraal. In
het CO 2 -reductieplan komen slechts die projecten voor
subsidie in aanmerking die de meeste CO 2 -reductie per
euro subsidie bewerkstelligen. De EIA stelt een minimum
aan de hoeveelheid energie die bespaard moet
worden per geïnvesteerde euro. Het Benchmark-convenant
en de meerjarenafspraken (MJA) bevorderen
alleen rendabele investeringen in het bedrijfsleven, met
als minimum de wettelijk verplichte terugverdientijd
van 5 jaar die de Wet Milieubeheer oplegt. Al met al
heeft de rationalisering in de energie- en milieu-subsidies
van de afgelopen jaren weliswaar genoodzaakt tot
het maken van vaak lastige keuzes, maar ook geleid tot
een verbeterde kosteneffectiviteit door het elimineren
van free riders.
De inspanningen zijn er op gericht om ook de EU-doelstelling
voor duurzame elektriciteit op de meest kosteneffectieve
wijze te realiseren. Er is nog een forse inspanning
nodig: het aandeel duurzame elektriciteit bedraagt
nu ca. 3,3%, en de doelstelling is om in 2010 op 9% uit te
komen. Ondanks de inzet op kosteneffectiviteit zullen er
hoge kosten mee gemoeid zijn. Essentieel is dan ook dat
de bereidheid blijft bestaan om die kosten (MEP, EIA,
CO 2 -reductieplan, etc.) op te brengen. Hoewel een
daling verwacht wordt van de overheidsbijdrage in de
kosten per kWh duurzame elektriciteit, zal er in absolute
zin sprake zijn van hogere kosten in de komende jaren
door de groei van het opgestelde vermogen.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
De introductie van CO 2 -emissiehandel zal de marktpositie
van duurzame energie ten opzichte van fossiel enigszins
verbeteren, maar niet voldoende om ze op korte termijn
rendabel te doen zijn. Het beleid is er op gericht om
de kosten van duurzame energie zoveel mogelijk te
laten dalen. Deze prijsdaling zal ook tot uitdrukking
moeten komen in lagere MEP-subsidies voor nieuwe
projecten.
De kosten van wind op zee
In kamerstuk 2003-2004, 28241/25026, nr. 14, (Motie van
de leden De Krom en Hessels) wordt verzocht “inzicht te
geven in de te verwachten totale en jaarlijkse kosten
voor het Rijk, verbonden aan een windmolenpark van
6.000 MW op zee, waarbij alle regelingen betrokken dienen
te worden die de investering in, en de bouw en
exploitatie van windmolenparken op zee financieel stimuleren
of ondersteunen”.
Aan ECN is gevraagd deze berekening uit te voeren.
ECN heeft daartoe op basis van de huidige MEP systematiek
een model ontwikkeld waarmee projecties van
de kosten gemaakt kunnen worden, bij verschillende
aannames, op basis van huidig beleid. Er is uitgegaan
van huidig beleid, aangezien er nog geen uitsluitsel is
over mogelijke aanpassingen van de MEP.
Bij de interpretatie van de ECN-cijfers past enig voorbehoud.
Er is alleen gekeken naar de kosten die het Rijk
zou maken voor het behalen van de doelstelling van
6.000 MW wind op zee. Niet is gekeken naar de baten
zoals bijvoorbeeld belastinginkomsten uit de projecten,
verminderde afhankelijkheid van fossiele brandstoffen
en van import, het stimulerend effect op innovatieve
industrie en evenmin naar vermindering van milieuproblemen
als verzuring.
Een laatste voorbehoud dat bij de door ECN berekende
bedragen geplaatst moet worden, vloeit voort uit de
aanname dat de MEP en de EIA tot 2020 onveranderd
zouden blijven. Aangezien het grootste gedeelte van de
capaciteit in de periode 2015-2020 gerealiseerd zou
moeten worden, en dit tevens de periode is waarover
het aannemelijk is dat er andere beleidsinstrumenten
een rol zouden kunnen spelen, komt uit deze aanname
een grote onzekerheid over de werkelijke kosten voort.
Met name na 2010 worden de onzekerheden steeds groter.
In het algemeen kan gesteld worden dat een aantal
ontwikkelingen een gunstig effect hebben op de MEPverplichtingen
na 2010, zoals een verwachte daling van
de investeringskosten, een verwachte toename van de
elektriciteitsprijs en een verwachte toename van het
aantal draaiuren, maar de onzekerheden zijn te groot
om voor deze ontwikkelingen uit te gaan van één scenario.
ECN heeft daarom op basis van een hoge en een
lage variant een inschatting gegeven van de kosten voor
het Rijk. Er wordt nadrukkelijk op gewezen dat beide
36
varianten gebaseerd zijn op plausibele ontwikkelingen
van de diverse factoren. Er is daarom geen voorkeursvariant
aan te wijzen.
De hoge kosten variant is gebaseerd op de volgende
veronderstellingen:
• De investeringskosten van wind op zee gaan langzaam
omlaag, als gevolg van beperkte internationale leereffecten.
• De elektriciteitsprijs stijgt maar weinig.
• De CO 2 -prijs blijft laag.
• De kosten van onbalans stijgen als gevolg van de grote
windenergie capaciteit.
De lage kosten variant is gebaseerd op de volgende
aannames:
• De investeringskosten van wind op zee ontwikkelen
zich snel, door internationale ontwikkelingen dalen de
kosten van bepaalde componenten sterk.
• De elektriciteitsprijs stijgt als gevolg van een stijgende
gasprijs.
• De CO 2 -prijs wordt maximaal 40€/ton CO 2 in 2020 als
gevolg van post-Kyoto verdragen die Europese lidstaten
verplichten hun doelstellingen in Europa te halen.
• De kosten van onbalans dalen, als gevolg van
toepassing van opslagtechnologieën en verbeterde
voorspellingstechnieken.
De uitkomsten van beide varianten dienen gelezen te
worden als een ‘als-dan’ uitkomst. Dat wil zeggen dat
als de situatie zich voordoet zoals in de variant beschreven,
dan de kosten voor het Rijk onder aanname van
gelijkblijvend beleid, ongeveer zoveel zullen bedragen.
Het model geeft projecties voor de mogelijke totale
cumulatieve kosten voor het Rijk over de periode tot
2030, uitgaande van de beschreven hoge en lage
variant. De projecties zijn weergegeven in tabel 3 en 4.
Ook worden projecties gegeven van de uitgaven voor
het Rijk tot 2020 door aangegane verplichtingen tot
2010.
In beide berekeningen is al vooruitgelopen op de verwachting
dat de kosten per kWh van wind op zee zullen
dalen. In welke mate dit zal gebeuren, moet de praktijk
uitwijzen. De berekeningen maken echter 2 dingen heel
duidelijk. Ten eerste dat het om hoge kosten kan gaan.
Ten tweede dat de optie wind op zee alleen toekomst
heeft als het verschil in kosten met fossiele elektriciteit
substantieel afneemt. De verwachting is dat dit mogelijk
is en de beleidsinzet is hierop ook gericht. Enerzijds
door de leercurve van wind op zee te versnellen via
innovatiebeleid. Het demonstratieproject Nearshore
windpark en het gehonoreerde BSIK-project WE@SEA
zijn hiervoor belangrijke impulsen. Anderzijds door de
externe kosten van fossiele energieproductie in de elektriciteitsprijzen
te internaliseren. De introductie van de
CO 2 -emissiehandel is een belangrijke stap hiertoe. Door

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 37
Tabel 3 Uitgaven voor de MEP, EIA en netverzwaring tot 2030 (ECN 2004)
dit beleid worden de randvoorwaarden gecreëerd voor
een succesvolle ontwikkeling van wind op zee. Het is
uiteraard aan de marktpartijen om deze kansen te
benutten en alle inventiviteit hierbij aan te wenden.
Indien dit onvoldoende succesvol is, verliest wind op
zee op termijn de concurrentie met alternatieve trajecten
naar een duurzame energiehuishouding. In die zin is
de 6000 MW wind op zee geen heilig moeten en wordt
hiervoor ook geen blanco cheque uit geschreven. De
voortgang in de ontwikkeling van wind op zee zal nauwkeurig
worden gemonitord en de beleidsinzet, inclusief
financiële ondersteuning, zal hierop worden afgestemd.
De berekeningen voor de 6000 MW wind op zee moeten
wel wat gerelativeerd worden, gegeven de vele onzekerheden
hierbij. Wat wel zeker is dat er op dit moment nog
geen windpark voor de Nederlandse kust staat. En wat
dus wat op dit moment telt is dat we onderhand eens
een begin maken met de “reis” naar de 6000 MW wind
op zee en onze eerste windparken gaan realiseren. Het
is en blijft een veelbelovende optie met een potentieel
grote bijdrage aan de verdere verduurzaming van de
energiehuishouding.
6.4 Transitie in het lopend beleid
Laag Hoog
Uitgaven voor de MEP, EIA en netverzwaring nominaal tot 2030 uitgaande van de bouw
van 6000 MW windparken op zee t/m 2020 [miljarden €] 8,6 15,2
Uitgaven netto contant (6% discontovoet) [miljarden €] 3,1 5,0
Totale elektriciteitsproductie op basis van de tot 2020 aangegane verplichtingen [TWh] 315
Vermeden CO 2 uitstoot op basis van de tot 2020 aangegane verplichtingen [Mton] 113
Tabel 4 Uitgaven voor de MEP, EIA en netverzwaring tot 2020 (ECN 2004)
Laag Hoog
Uitgaven voor de MEP, EIA en netverzwaring nominaal tot 2020, uitgaande van de bouw
van 700 MW windparken op zee t/m 2010 [miljarden €] 1,9 2,2
Uitgaven netto contant (6% discontovoet) [miljarden €] 1,2 1,4
Totale elektriciteitsproductie op basis van de tot 2010 aangegane verplichtingen [TWh] 37
Vermeden CO 2 uitstoot op basis van de tot 2010 aangegane verplichtingen [Mton] 13
De uitdaging voor de komende tijd is om het lopende
beleid en de transitieaanpak verder te integreren. Die
integratie is niet alleen wenselijk maar ook onvermijdelijk:
de langere termijn horizon van de transitie komt
steeds dichterbij. Het lopend beleid moet daarom niet
alleen gericht zijn op het op zo kosteneffectief mogelijke
wijze halen van de doelstellingen voor 2010, maar ook
op het creëren van de juiste marktomstandigheden om
de duurzaamheidambities ook op lange termijn ambities
haalbaar en betaalbaar te houden. De transitieaanpak
beïnvloedt steeds meer het huidige beleid, en zal dit
in toenemende mate in de periode tot 2010 blijven doen.
Nu al worden de transitiepaden gaandeweg richtinggevend
voor lopende beleidsdiscussies. Anderzijds zijn in
het lopende beleid tal van ervaringen aan te wijzen
waarmee het verdere transitieproces zijn voordeel kan
doen.
Voorbeeld: energie-innovatie
Energie-innovatie is een onmisbare schakel in het realiseren
van een duurzame energie-huishouding. Energieinnovatie
moet de markt de opties verschaffen waarmee
de beoogde verduurzaming van de energiehuishouding
gestalte kan krijgen. De overheid ondersteunt energieinnovatie
door het faciliteren van een adequate kennisinfrastructuur
en door het verlenen van subsidies voor
onderzoek, ontwikkeling en demonstratie.
Het beleid voor energie-innovatie is verwoord in de
Energie Onderzoek Strategie (EOS). Het project EOS
heeft de richting van de onderzoeksstrategie mede
gebaseerd op consultaties van stakeholders, vergelijkbaar
met de transitieaanpak. De richting en verdere programmering
van energie-innovatie is geconcentreerd

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
op een vijftal aandachtsgebieden. Vier van de EOS aandachtsgebieden
komen goeddeels overeen met hoofdroutes
van de energietransitie. Het gaat dan om de aandachtsgebieden
industriële efficiency (hoofdroute
ketenefficiency), nieuw gas/schoon fossiel (hoofdroute
efficiënt en groen gas), biomassa (delen van hoofdroutes
groene grondstoffen en duurzame elektriciteit) en
opwekking en netten (hoofdroute duurzame elektriciteit).
In aanvulling hierop is ook een aandachtsgebied
‘energie in de gebouwde omgeving’ benoemd.
De onderzoeksvragen voor deze aandachtsgebieden
worden deels zelfstandig bepaald, op grond van ‘eigen’
marktconsultatie, deels bepaald door de uitkomsten van
de transitie-deelprojecten. De deelprojecten hebben
aangegeven welk onderzoek er per transitiepad nog
nodig is om dat pad tot een succes te maken. Op deze
manier wordt er voor gezorgd dat de onderzoeksvragen
vanuit de energietransitie een plaats krijgen in het instrumentarium
van energie-innovatie. Over twee jaar
wordt bekeken of er aanleiding is om de prioriteiten
voor energie-innovatie opnieuw te bepalen. Dat zal
gebeuren op basis van een consultatie van de markt.
Bij die hernieuwde marktconsultatie zullen de ervaringen
met de transitie-tender (UKR, zie 5.3.) betrokken
worden. In deze marktconsultatie worden marktpartijen
en onderzoekinstellingen dan ook nader bevraagd over
hun inzet voor de energietransitie.
Ook voor energie-innovatie zal Nederland, nog meer
dan voorheen, internationale samenwerking zoeken.
Voorbeeld daarvan is het Europese kaderprogramma
voor onderzoek (KP6). Dit biedt aanzienlijke financiële
ondersteuning van projecten waarin internationaal
wordt samengewerkt. De Nederlandse hoofdroutes
voor de energietransitie sluiten aan bij de thema’s uit
KP6. De Nederlandse overheid helpt indieners in KP6 bij
het vinden van internationale partners, het indienen van
projecten, het opstellen van samenwerkingscontracten
e.d. Dit alles heeft eraan bijgedragen dat Nederland al
jaren goed scoort op het gebied van energie in de kaderprogramma’s.
Tenslotte zijn er elementen voor een duurzame energiehuishouding
waar Nederland zelf, wat betreft kennis of
industriële structuur, niet zo sterk in is. Op die gebieden
wordt internationale samenwerking gezocht om de
benodigde kennis en technologie te ‘importeren’ en
voor de Nederlandse situatie toepasbaar te maken.
Voorbeeld: biobrandstoffen
Nederland heeft, op grond van de Europese richtlijn,
een indicatieve doelstelling om in 2010 5,75% van de
motorbrandstoffen te vervangen door plantaardige producten
(‘bio-brandstoffen’). Vermindering van verkeersemissies
(met name broeikasgassen) kan door inzet van
biobrandstoffen, maar ook door energiebesparing,
38
verkeersmaatregelen of de inzet van aardgas als transitiebrandstof
naar o.a. waterstof. Uit de transitieaanpak
is geleerd dat het verstandig is om niet bij voorbaat voor
één van deze opties te kiezen maar meerdere ontwikkelingslijnen
open te houden. Leerervaringen door (internationale)
technische vooruitgang, kostenontwikkelingen
en marktrespons zullen in de loop der tijd uitmaken
welke mix van opties optimaal is.
Bij het dossier biobrandstoffen zijn de ministeries van
VROM, LNV, V&W en EZ betrokken. Uiteraard wordt dit
dossier vormgegeven in samenspraak met de veelheid
van expertise en inzichten die beschikbaar is bij bedrijven,
kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties.
Op dit complexe gebied, met vele opties en spelers,
werken de departementen nauw samen en tonen zij één
gezicht naar de markt.
Herbert Kohler (Hoofd ontwikkeling DAIMLER CHRYSLER)
Natural gas as a bridge towards hydrogen
‘That’s right… primary energy would be natural gas… we can
produce liquid fuel with low pollutive chemical and it could be
source of hydrogen… bridging to produce hydrogen from
renewable energy… in order to produce with electrolysis…
that is non polluting traffic… doing it via oil or coal is not the
right way because it is more pollution… we have to select
right technology… gas… and go as fast as possible to electrolysis…
to produce hydrogen and oxygen…
And use electricity from renewable sources… yes that is
what scientists are working on.’
Voorbeeld: Actieprogramma Biomassa
De totstandkoming van, en de aansturing van het
Actieplan Biomassa laat duidelijke sporen zien van de
transitieaanpak. Veel partijen zijn geraadpleegd, maar
ook uitgedaagd om zelf met concrete voorstellen en
oplossingsrichtingen te komen. Ook is met partijen
afgesproken om gezamenlijk, ieder vanuit zijn eigen verantwoordelijkheid,
te werken aan oplossing van geconstateerde
knelpunten. Ook de aansturing en monitoring
van (tussen-) resultaten is een gezamenlijke actie.
Voorbeeld: wind offshore
Wind offshore is onderdeel van de hoofdroute
Duurzame elektriciteit en wordt in de praktijk steeds
meer vormgegeven volgens de transitieaanpak: veel
interactie met marktpartijen, het tot stand brengen van
een proefproject met een meet- en evaluatieprogramma
(Near Shore Windpark), een omvangrijk onderzoekprogramma
van kennisinstellingen en bedrijven samen en
internationale samenwerking. Eerder is al aangegeven
dat de realisatie van windprojecten niet zo voorspoedig
loopt als wenselijk zou zijn door de bestuurlijke ‘stroperigheid’
bij het doorlopen van de vereiste procedures.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 39
Voorbeeld: GAVE
In 1998 is het programma GAVE (GAsvormige en
Vloeibare Energiedragers) in opdracht van VROM en EZ
bij Novem gestart. Doel was de introductie van klimaatneutrale
energiedragers te versnellen zodat deze in de
post-Kyoto periode een relevante bijdrage aan verdergaande
CO 2 -reductie konden leveren. Het programma
startte met een verkenning in samenwerking met de
relevante stakeholders, waarna in 2000 een ondersteuningsprogramma
voor marktintroductie werd opgezet.
Vernieuwend was dat primair de vorming van allianties
werd gestimuleerd; daarna kon ook voor verdere uitwerking
van een idee ondersteuning worden aangevraagd.
Het slotstuk moest het daadwerkelijk realiseren
van een demonstratieproject zijn.
Deze werkwijze heeft helaas niet tot de bedoelde
demonstratieprojecten geleid. Wat stakeholders vooral
van demonstratieprojecten afhield was de onzekerheid
over de mate van (fiscale) ondersteuning van biobrandstoffen
in de exploitatiefase, de periode ná de demonstratie.
Dit is ook een les voor de verdere energietransitie:
ondersteuning van demonstratieprojecten met het
oog op een positief leereffect, hoeft niet in alle gevallen
voldoende te zijn. Verandering van de financiële en
beleidsomgeving van een geslaagd experiment zijn
vaak minstens zo belangrijk.
6.5 Voorbij 2010
Tot 2010 ligt het beleid grotendeels vast. De doelstellingen
voor energiebesparing, duurzame energie en CO 2 -
reductie zijn vastgelegd, het instrumentarium om deze
te bereiken is volop in werking. Voor de periode ná 2010
zijn de hoofdroutes voor de transitie nu aangewezen.
Om harde doelstellingen voor ná 2010 te kunnen vaststellen
is ten minste helderheid nodig over het toekomstige
klimaatbeleid. Op de recente Europatop is besloten
tot een Europese kosten-batenanalyse van het
post-Kyoto klimaatbeleid. De uitkomst zal mede bepalend
zijn voor de Europese inzet ten aanzien van post-
Kyoto. Mede door deze onzekerheid is de verdere invulling
van het beleid na 2010 nog open. Kwantitatieve
doelstellingen voor langere termijn zouden daarom
alleen indicatieve waarde hebben.
Jan Rotmans (ICES-MERIT)
‘Als echter het Kyoto- en het eventuele Kyoto+protocol wordt
ingebed in een energie transitiebeleid, dan kan het juist stimulerend
werken. Dan wordt aan het Kyoto-protocol iets
wezenlijks toegevoegd: een lange-termijn visie, een vernieuwingsimpuls
via het gericht en in samenhang uitvoeren van
transitie-experimenten, het openhouden van innovatieve
energie-eindbeelden, en samenhang tussen korte en langetermijn
energiebeleid, en tussen micro- en macro-ontwikkelingen.’
Ook de rol van het huidige instrumentarium op gewenste
toekomstige ontwikkelingen zal manifester worden.
Centrale vraag daarbij is in hoeverre generieke en specifieke
beleidsinstrumenten die nu in werking zijn, dan
wel op korte termijn in werking treden, leiden tot de juiste
condities voor het ondernemen van transitieactiviteiten
door marktpartijen of juist tot onbedoelde neveneffecten.
Zo is dan de vraag aan de orde of louter het
stellen van een ‘cap’ in het systeem van CO 2 -emissiehandel
voldoende is. Want er kan ook gedacht worden
aan een bredere set van instrumenten gericht op andere
effecten dan louter CO 2 -emissiereductie om de energietransitie
op gang te brengen. Tezijnertijd zal dan ook een
nadere analyse worden uitgevoerd naar de doorwerking
en effectiviteit van het huidige overheidsinstrumentarium
met het oog op de lange termijn-ambities en hoe
zich dit verhoudt tot de werking van de markt. Op basis
daarvan zal duidelijk zijn of optimalisering van het instrumentarium
in het licht van de transitie, aan de orde
is. Opgemerkt wordt dat met een systeem van CO 2 -
emissiehandel wel voldoende ervaring zal moeten zijn
opgedaan om verantwoorde conclusies te kunnen trekken
over effecten en doorwerking op langere termijn.
Ten slotte zal het lopende energiebeleid, naarmate 2010
nadert, steeds meer beïnvloed worden door de resultaten
van de transitieaanpak. Transitie-paden en -experimenten
zullen opties opleveren die gaan concurreren
met de nu al bestaande besparings- en duurzame energie-opties.
Door die concurrentie wordt de verduurzaming
van de energiehuishouding zo kosteneffectief
mogelijk gerealiseerd. Welke opties in die concurrentie
de boventoon zullen gaan voeren is echter nu nog niet
te zeggen. De overheid kan aan dit proces bijdragen
door voortzetting van de transitieaanpak, het innovatiebeleid
en bestuurlijke vernieuwing.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
40

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 41
Hoofdstuk 7
Beleidsagenda voor
de energietransitie
1 Richting
De komende jaren zullen de aangewezen hoofdroutes
voor de energietransitie worden uitgediept, verder
geconcretiseerd en verankerd bij de relevante stakeholders.
Ook de stakeholders die zich tot dusverre nog niet
zo actief hebben opgesteld, zullen daarbij worden
betrokken. Binnen de hoofdroutes wordt een prioritering
aangebracht van ingediende transitiepaden (‘erkenning’),
mede op advies dat leden van de AER en de
VROM-Raad zullen geven. De erkende transitiepaden
worden hiermee tot werkbare toetssteen voor subsidieverlening
aan transitie-experimenten.
2 Verdieping
Samen met de transitiepartners in de maatschappij zal
nog een verdiepingsslag gemaakt worden bij de ingediende,
en zo mogelijk erkende, transitiepaden. Dit is
met name gericht op de duurzaamheidaspecten en de
sociaal-maatschappelijke context van transitiepaden en
-experimenten: wat willen we bereiken, wat wordt er
van de omgeving verwacht, hoe zullen gebruikers
reageren? Het resultaat hiervan zal in het
Energierapport van 2005 aan de orde komen.
3 Concretisering
De overheid gaat verder met het stimuleren van de
samenwerking tussen stakeholders, ter voorbereiding
van transitie-experimenten. Voor de laatste is €35 miljoen
gereserveerd op de EZ-begroting (Unieke Kansen
Regeling). Andere milieu- en innovatiemiddelen zullen
zoveel als mogelijk en nodig is, worden aangewend
voor het bijdragen aan deze experimenten. Het streven
is, nog dit jaar een tender voor deze experimenten te
openen.
4 Beleidsstroomlijning
Het scherper in beeld krijgen waar veranderingen in
beleid nodig zijn en hoe dat moet. Het servicepunt transities
(opgericht door VROM, EZ en LNV) zal hierbij een
belangrijke rol spelen Het servicepuntpunt helpt initiatiefnemers
van experimenten een weg te vinden door
regelgeving en instellingen. Het stimuleert verder het
leerproces bij de overheid rond beleidsinnovaties.
5 Beleidsbeïnvloeding
De ervaringen met de energietransitie zullen worden
gebruikt bij de verdere invulling van het generieke
beleid (bijvoorbeeld fiscale vergroening). De resultaten
van de transitieaanpak zullen ook gebruikt worden in
aanpalend beleid, zoals energie-innovatie en alternatieve
motorbrandstoffen.
6 Uitbreiding van draagvlak in de markt
Opbouwen en versterken van de ‘sense of urgency’ en
‘sense of opportunity’ bij beslissers in markt en maatschappij.
Er is een begin gemaakt met de transitieaanpak,
maar het is nu zaak om een grotere groep geïnteresseerd
te krijgen. Ervaringen zoals in het project Markt
& Milieu worden daarbij betrokken; een koppeling van
de energietransitie aan lopende discussies rond internalisering
van milieukosten kan daarbij helpen.
7 Internationale verankering
De Nederlandse transitieaanpak wordt internationaal
verankerd via bestaande kaders (EU, IEA e.d.) en netwerken
(EU-Kaderprogramma’s en platforms) en door
het zoeken van nieuwe samenwerking: nieuwe netwerken
(opinieleiders, wetenschap) en bilaterale contacten
met andere landen. Daarnaast worden buitenlandse
bedrijven nadrukkelijk uitgenodigd om van de
Nederlandse ‘experimenteerruimte’ gebruik te komen
maken. Nog dit jaar zal ECN een nadere analyse maken
over de internationale kansen van de transitieaanpak.
8 Kennisinfrastructuur
De programmering (Energie Onderzoek Strategie (EOS)
en het innovatiebeleid) zowel als de werkwijze van organisaties
in de kennisinfrastructuur (Novem/Senter, ECN)
zullen worden toegesneden op de transitieaanpak. Over
twee jaar wordt bekeken of er aanleiding is om de EOSprioriteiten
opnieuw te bepalen, waarbij de ervaringen
van de energietransitie worden meegenomen.
9 Verantwoording
Het opzetten van een monitoring en evaluatiesystematiek
om de resultaten van de transitieaanpak en -experimenten
gezamenlijk met de stakeholders te kunnen
beoordelen en daarmee ambities en paden bij te kunnen
stellen. Het resultaat hiervan wordt over vier jaar verwacht
en zal aan de Kamer worden gemeld.
10Communicatie
Het ondersteunen van de verdere uitwerking en toepassing
van de transitieaanpak door een actief communicatiebeleid.
11Vervolg: procedure
De samenhang tussen het huidige beleid en de transitieaanpak
zal verder worden uitgewerkt in het
Energierapport. Dit zal verschijnen voor de zomer van
2005. De scenario’s van CPB en RIVM van dit najaar, het
Optiedocument en de evaluatie van het klimaatbeleid
zullen bouwstenen leveren voor het verder uitwerken
van de toekomst van het Nederlandse energiebeleid op
de onderdelen energiebesparing, duurzame energie en
CO 2 -reductie.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
42

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 43
Bijlage1
a Transitietermen
Definities en begrippen
Ambitie: een door verschillende partijen uitgesproken,
gezamenlijk streven naar een voor alle partijen aantrekkelijke
situatie in de toekomst.
Doelstelling: een situatie in de toekomst, in toetsbare termen
gesteld, waaraan partijen gehouden zijn om die te
bereiken.
Duurzame Chemie: initiatief van VROM (in samenwerking
met EZ) om een transitie naar een duurzame chemische
industrie in Nederland tot stand te helpen komen.
Duurzaam, duurzaamheid, duurzame energiehuishouding:
een duurzame energiehuishouding is er een die
(wereldwijd) op drie elementen van duurzaamheid een
verbetering betekent ten opzichte van de huidige:
• economische efficiency (‘externe kosten in de energieprijzen
opgenomen’, ‘rechtvaardige lastenverdeling’),
• betrouwbaarheid (‘toegang tot energie’, ‘energielevering
op een door de afnemer gewenst moment’)
• milieukwaliteit (‘klimaatneutraal’, ‘energie-efficient’,
‘minimale overige emissies’).
Energietransitie: de verandering van de huidige energiehuishouding
in duurzame richting door veranderingen
op systeem-niveau en in verschillende domeinen zoals
techniek, marktverhoudingen, bestuurlijke omgeving,
instituties en gedrag.
Friskijker: iemand van buiten een systeem die observaties
doet over dat systeem.
GAVE: (Novem-) programma Gasvormige en Vloeibare
Energiedragers.
Duurzame elektriciteit, groen gas: elektriciteit of gas
die/dat geproduceerd en gebruikt wordt op een manier
die voldoet aan de kenmerken van duurzaamheid.
Hoofdroute: een bundeling van ideeën en werkwijzen om
op langere termijn een deel van een duurzame energiehuishouding
te realiseren.
Intervisiegroep: groep friskijkers die de top van het
ministerie van EZ adviseert over de vormgeving en
vormgeving van het beleid rond de energietransitie.
Ketenefficiency: energie-, grondstof- en milieubesparing
door het verbeteren van werkwijzen en het sluiten van
(stof-) kringlopen langs het gehele economische proces
van productie, distributie en consumptie.
Klimaatneutraal: Een energiedrager waarvan het verbruik
niet of nauwelijks gepaard gaat met CO 2 -emissies.
OTC: regeling Ondersteuning Transitie Coalities, die initiatiefnemers
voor transitie-experimenten ondersteunt
bij de voorbereiding van het experiment. Het experiment
zelf moet voor eventuele steunverlening de procedure
van de UKR doorlopen.
ROM-project: project dat beleid en activiteiten op het
gebied van Ruimtelijke Ordening en Milieu in een aangewezen
gebied integreert.
Sense of opportunity: het gevoel dat er (markt-)kansen
zijn die benut kunnen worden.
Sense of urgency: het gevoel dat er iets mis gaat wat de
belangen van betrokkenen schaadt, als zij niet wat
ondernemen om dat te voorkomen.
Servicepunt Transities: initiatief van VROM tot gezamenlijke
actie (VROM, LNV, EZ) om initiatiefnemers van transitie-experimenten
te helpen bij het verkrijgen van
goedkeuringen, vergunningen e.d..
Stakeholders: belanghebbenden bij een systeem.
Systeem, systeembenadering: een geheel van activiteiten
waarmee aan een behoefte van consumenten of maatschappij
wordt voldaan.
Transitie-arena: gelegenheid voor stakeholders en friskijkers
om visie, ambitie en ideeën voor experimenten te
vormen en eventueel de nodige coalities te sluiten.
Transitie-experiment: een project dat bijdraagt aan de
realisatie van een (‘erkend’) transitiepad, uitgevoerd
door een coalitie van belanghebbenden waarin een
marktpartij het voortouw heeft.
Transitiepad: een tijdreeks van acties, vervulde voorwaarden
en opgeloste vraagstukken waarmee een
geformuleerde ambitie voor een duurzame energiehuishouding
denkbaar is.
Unieke kansen Regeling: (voorlopige naam van) een subsidieregeling
voor transitie-experimenten.
Visie: een door verschillende partijen gedeelde, aantrekkelijke
situatie in de verre toekomst.
b overige termen
Benchmark-convenant: afspraak tussen overheid en
bedrijfsleven waarin de energie-intensieve industrie uitspreekt
dat zij tot de wereldtop zal behoren qua energieefficiency;
in ruil daarvoor spreekt de overheid uit dat
voor deze sectoren geen specifieke CO 2 -maatregelen
zullen worden getroffen.
CDM: Eén van de Kyoto-mechanismen met als doel
ondersteunen van landen zonder een Kyoto-doelstelling
in het bereiken van duurzame ontwikkeling en ondersteunen
van landen met een Kyoto-doelstelling in het
voldoen aan de doelstelling voor het beperken van
uitstoot van broeikasgassen.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
CO 2 -emissiehandel: Handel in door de overheid verleende
rechten tot emissies, waarvan schaarste al bestaat of
waarvan beperking een wenselijk einddoel is.
EIA: Energie Investerings Aftrek.
EOS: Energieonderzoek Strategie.
JI: Eén van de Kyoto-mechanismen met als doel ondersteunen
van landen met een Kyoto-doelstelling in het
bereiken van duurzame ontwikkeling en in het voldoen
aan de doelstelling voor het beperken van uitstoot van
broeikasgassen.
Kolenconvenant: afspraken met de elektriciteitsproductiebedrijven
om 6 Mton CO 2 te reduceren.
KP6: 6 e Kader Programma van de EU.
MJA: MeerJaren Afspraken energiebesparing.
MEP: Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie.
NMP4: Nationaal Milieubeleidsplan 4.
Novem: Agentschap van EZ.
Senter: Agentschap van EZ.
TWA: Technisch Wetenschappelijke Attachés.
WKK: Warmte-Kracht-Koppeling.
44

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 45
Bijlage2
A Team Nieuw Gas
(‘Efficient en Groen Gas’)
Transitiepaden, geformuleerd
door de projectteams (20 december 2003)
A1: Efficiënt gasgebruik. Verbetering van de energie-efficiëntie
en verminderen van schadelijke emissies door
inzet van gasbesparende technieken in de gebouwde
omgeving en in de glastuinbouw.
A2: Decentrale productie van warmte en kracht. Verbetering
van de energie-efficiëntie en verminderen van schadelijke
emissies door decentrale (d.i. op het niveau van het
laagspanningsnet) co-generatie van warmte en kracht.
A3: Nieuw gas voor de mobiliteitsmarkt. Verbetering van de
energie-efficiëntie en verminderen van schadelijke
emissies door vervanging van olieproducten in motorvoertuigen
door inzet van gasvormige energiedragers
(aardgas, ‘groen gas’, waterstof).
A4: Productie van gasvormige energiedragers. Vervanging
van fossiele energie en vermindering van schadelijke
emissies door gasproductie uit biomassa en uit kolenlagen.
A5: Waterstof. Beginnen met de vervanging van energiedragers
uit fossiele energie door waterstof, door bijmenging
van waterstof in aardgas en door het ontwikkelen
van niche-markten voor waterstofgebruik.
B Duurzaam Rijnmond
B1: Verduurzamen van brandstoffen en grondstoffen.
Vervanging van fossiele energie in het haven-industriële
complex door inzet van biomassa en waterstof (CO 2 -
opvang en -opslag bij de productie van waterstof en
ontwikkeling van nieuwe industriële waterstoftoepassingen).
B2: Verduurzamen infrastructuur en energiedragers.
Verbetering van de energie-efficiëntie van het
Rijnmondgebied door:
– warmtegebruik: infrastructuur voor warmtebenutting in
woningen, tuinbouw en industrie;
– schoon fossiel: afvangen en verwijderen van CO 2 bij
gebruik van fossiele brandstoffen; leveren, bufferen en
bergen van CO 2 .
B3: Verduurzamen van reststoffen- en afvalstoffenverwerking.
Verbetering van de energie-efficiëntie van industriële
processen door hergebruik van industriële reststoffen
en het ontwikkelen van processen, technieken
en bedrijvigheid om materiaalkringlopen te sluiten.
B4: Verduurzamen van productieprocessen. Een programma
van innovatieve productieprocessen met vernieuwende
financieringsmogelijkheden hiervoor. Het gaat
dan niet alleen om verbeteringen die een bedrijf zelfstandig
‘binnen de bedrijfspoorten’ kan nemen, maar
ook om verbeteringen over de gehele keten en op een
locatie (procesintegratie, ketenintegratie).

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID
C Biomassa (‘Groene grondstoffen’)
C1: Pyrolyse-olie. Efficiënte inzet van biomassa door
demonstratie van een volledige keten van teelt, productie
(pyrolyse), transport en gebruik van olie-achtige producten
uit biomassa.
C2: Ethanol uit biomassa. Productie van ethanol uit biomassa
(zowel zetmeel- als cellulosehoudende biomassa),
gebruik van bio-ethanol als transportbrandstof, als
grondstof voor de chemische industrie of als voeding
voor brandstofcellen.
C3: Bioplastics. Introductie van biomassa als vervanging
van uit fossiele energiedragers geproduceerde plastics
en verbeteren van de energie-efficiëntie door productie,
marketing, gebruik en recycling van polymeren (‘plastics’)
uit biomassa.
C4: HTU®-keten. Introductie van biomassa als vervanging
van fossiele energiedragers en verbeteren van de
energie-efficiëntie door de conversie (hydrothermal
upgrading, HTU®) van biomassa tot HTU®-diesel als
vervanging van bestaande, fossiele dieselbrandstoffen.
C5: Biomassa en kolen. Introductie van biomassa als
(gedeeltelijke) vervanging van fossiele energiedragers
(m.n. kolen) en verbeteren van de energie-efficiëntie
door ontwikkeling van hoog-rendements-conversietechnieken
voor de omzetting van biomassa in elektriciteit
(incl. bij- en meestoken).
C6: Zoutwaterlandbouw. Introductie van biomassa als vervanging
van fossiele energiedragers zonder conflict met
voedselproductie, door de teelt van zoutminnende en
zouttolerante planten.
C7: BioSyngas. Ontwikkelen van alternatieve energiedragers
door de productie van synthesegas uit biomassa,
mogelijk gevolgd door de productie van o.a.
FischerTropsch-diesel, methanol, waterstof, SNG en
chemische grondstoffen.
C8: Aquatische biomassa. Introductie van aquatische biomassa
(algen, wieren, waterplanten) voor de productie
van brandstof, grondstof (chemicaliën) en hoogwaardige
inhoudsstoffen (vetzuren, kleurstoffen).
C9: Waterstof uit biomassa. Introductie van waterstof uit
biomassa als vervanging van fossiele energiedragers
door ontwikkeling van biomassa-vergassingstechnieken,
product-opwerkingstechnieken en gebruiksmogelijkheden
voor synthetische gassen uit biomassa.
C10: Bioraffinage. Introductie van biomassa als vervanging
van o.a. fossiele energiedragers door het scheiden
van biomassastromen in verschillende, gebruiksspecifieke
componenten en de verdere verwerking ervan.
46
D Modernisering Energie Ketens
(‘Keten-efficiency’)
D1: Rest- en omgevingswarmte. Een betere benutting van
warmte door warmteproductie, eventueel in combinatie
met elektriciteitsproductie, afgestemd op de warmtevraag
en/of door warmtestromen op lokaal niveau te
koppelen.
D2: Duurzame agroketens. Verbeteren van de energie-efficiency
van agro-productie-ketens door de inzet van wieren
voor vee- en visvoer, componenten voor fijnchemische,
pharmaceutische of voedselproductie en/of
energieproductie.
D3: Duurzaam Syngas. Ontwikkelen van alternatieve
grondstoffen voor chemische productie en/of energiedragers
door de productie van synthesegas uit biomassa.
D4: Papierketen. Verbeteren van de energie-efficiency
van de papier- en kartonketen door matariaal- en energie-optimalisatie
in de gehele keten.

INNOVATIE IN HET ENERGIEBELEID 47

Colofon
Dit is een uitgave van het Ministerie van Economische Zaken
directie Energiestrategie en Verbruik.
Aan deze publicatie kunnen geen rechten worden ontleend.
Publicatienummer 04ME06
’s-Gravenhage, 27 april 2004
Vormgeving
Op Stand–Den Haag
Illustraties
Len Munnik–Prinsenbeek
Fotografie
Tineke Dijkstra–Den Haag (behalve foto op pagina 31)
Lithografie
Van Deventer–’s-Gravenzande
behalve illustraties Len Munnik en foto op pagina 31
Druk
Broese & Peereboom–Breda
Exemplaren zijn te bestellen bij
Ministerie van Economische Zaken – onder vermelding
van publicatienummer 04ME06 – via:
– 0800 - 646 39 51 (vanuit Nederland)
of +31 (0)70 308 19 86 (vanuit het buitenland);
– ezinfo@postbus51.nl;
– www.ez.nl
(kies uit het menu aan de rechterbovenzijde ‘publicaties’).
Wilt u meer weten over het project Energietransitie, kijk dan
op www.energietransitie.nl
48
Transitie naar een duurzame energiehuishouding