Angina pectoris - Diaconessenhuis Leiden

Angina pectoris

Inhoudsopgave Pagina
Inleiding 3
Het hart, de kransslagaders en slagaderverkalking 4
Hoe stelt men een angina pectoris vast? 7
Hoe kan angina pectoris behandeld worden? 9
Leven met angina pectoris 15
Meer informatie 17

Inleiding
Wat is angina pectoris? Wat gebeurt er met u als u misschien angina
pectoris hebt: hoe zal men u onderzoeken, welke behandeling kunt u
krijgen, hoe leeft u met angina pectoris?
Over deze vragen gaat deze brochure. De informatie in de brochure is
bedoeld voor mensen die zelf angina pectoris hebben, en voor mensen in
hun omgeving.
Midden in de brochure zit een Aandachtspuntenlijst. Die kunt u eruit
halen en voor uzelf invullen als u naar de specialist gaat, zodat u tijdens
het bezoek geen vragen vergeet.
Angina pectoris 3

Het hart, de kransslagaders
en slagaderverkalking
Het hart zorgt ervoor dat het bloed constant door ons lichaam stroomt
en alle stoffen aan- en afvoert die overal nodig zijn of die het lichaam
kwijt moet. Het hart is een spier die werkt als een pomp. Per minuut
gaat er vier à vijf liter bloed doorheen.
Zoals alle spieren, heeft ook het hart zuurstof nodig. Die krijgt het uit
de kransslagaders: slagaders die als een krans om het hart heen liggen.
Zolang die slagaders van binnen mooie gladde wanden hebben, is
er niets aan de hand. Ook als u zich tijdens het werk of bij het sporten
geweldig hard inspant en het hart extra zuurstof nodig heeft, kunnen ze
nog altijd genoeg bloed en zuurstof aan het hart afgeven. Dat u daarbij
gaat hijgen, hoort bij het verhogen van het tempo.
Problemen ontstaan als de kransslagaders van binnen dichtslibben. Ze
zijn maar een paar millimeter in doorsnee. Er kunnen beschadigingen
ontstaan waar bloedcellen en vetachtige stoffen (waaronder cholesterol-
4 Nederlandse Hartstichting

deeltjes) aan vast gaan zitten. We noemen zo’n opeenhoping een plaque
(plak) en de vorming ervan slagaderverkalking (atherosclerose). Daardoor
wordt de kransslagader nauwer. Langs een plaque kan minder bloed
stromen en dan krijgt het hart minder zuurstof dan het op een bepaald
moment nodig heeft. U voelt dit als vermoeidheid bij inspanning of als
pijn op de borst, ofwel angina pectoris of hartkramp. In het ergste geval
kunnen verkalkte kransslagaders leiden tot een hartinfarct: een deel van
de hartspier sterft af door gebrek aan zuurstof.
Hoe voelt u een angina pectoris?
Angina pectoris voelt als een beklemmende, drukkende of benauwende
pijn midden op uw borst. Het voelt soms alsof er een knellende band
om uw borst zit. De pijn kan uitstralen naar onderkaak, armen of rug. U
kunt ook misselijk worden.
Vrouwen kunnen ook andere verschijnselen hebben, zoals kortademigheid.
Vrouwen kunnen ook al een tijd last hebben van ongewone moeheid
en slecht slapen.
Een kenmerk van de pijn is dat deze optreedt in aanvallen, bijvoorbeeld
bij inspanning, bij heftige emoties, na een zware maaltijd, of als men
ineens van de warmte in de kou komt. De klachten van angina pectoris
ebben na enkele minuten rust langzaam weg.
Dit wordt de stabiele vorm van angina pectoris genoemd. In al die gevallen
vraagt het lichaam ineens meer zuurstof dan het hart kan leveren.
Stabiele angina pectoris heeft geen dringende behandeling nodig.
Angina pectoris 5

Veel ernstiger is onstabiele angina pectoris. In dat geval is er kans op het
ontstaan van stolsels in de vernauwde kransslagaders of de kransslagaders
verkrampen zonder enige directe aanleiding. Het kan gebeuren als
u in rust bent.
Onstabiele angina pectoris kan zó verergeren dat acute hulp nodig is.
Bel dan 112!
Welk verband is er tussen angina pectoris en een
hartinfarct?
De pijnaanvallen van een angina pectoris veroorzaken geen blijvende
schade aan het hart zelf. Maar het zijn wel waarschuwingen dat de
bloedvoorziening van het hart niet helemaal gezond is. Een vernauwde
kransslagader loopt natuurlijk meer kans op helemaal dichtslibben dan
een gezonde slagader met een gladde wand en een normale doorsnede.
Als een bloedstolsel of een losgeschoten stukje plaque de vernauwing
niet kan passeren, stopt de bloedtoevoer via die slagader. Het deel van
de hartspier dat dan geen bloed meer krijgt, sterft af. Dit is een hartinfarct.
Dit kán gebeuren, maar het hoeft niet.
Bij een dreigend hartinfarct voelt u meteen een veel ergere pijn dan bij
een aanval van angina pectoris.
6 Nederlandse Hartstichting

Hoe krijg je vernauwde kransslagaders?
Een aantal factoren verhoogt de kans op vernauwing van de kransslagaders.
Hoe alles precies in zijn werk gaat weten we helaas niet.
De risicofactoren zijn:
- hoge bloeddruk;
- te hoog cholesterolgehalte in het bloed;
- diabetes mellitus (suikerziekte);
- familieleden die ook een te hoog cholesterol hebben;
- roken;
- te weinig lichaamsbeweging;
- te veel verzadigde vetten in het eten;
- overgewicht;
- langdurige negatieve spanning (stress).
Voor een aantal van deze factoren kan men een erfelijke aanleg hebben.
Hoe stelt men een angina pectoris vast?
Om te achterhalen of uw angina pectoris-klachten inderdaad door slagaderverkalking
worden veroorzaakt, kunt u met een aantal onderzoeken
door de specialist te maken krijgen. Sommige zijn eenvoudig, andere
zijn vermoeiend en ingrijpend. Bij zulke onderzoeken gaat het steeds om
twee vragen: komen uw klachten door angina pectoris, of komen ze door
iets anders? We zetten ze op een rijtje.
- Eerst hebt u een gesprek met de specialist die beoordeelt of uw klachten
waarschijnlijk met angina pectoris samenhangen. Hij of zij zal met u ook
doornemen welke risicofactoren voor angina pectoris bij u aanwezig zijn.
- Vervolgens doet de specialist een lichamelijk onderzoek: uw bloeddruk
meten, met een stethoscoop de toestand van uw hart, uw bloedvaten en
uw longen beoordelen, en meten of uw gewicht gezond is voor uw lengte.
Angina pectoris 7

- Men maakt met behulp van plakkertjes of zuignapjes een elektrocardiogram
(ECG) om de elektrische activiteit van uw hart vast te stellen; aan
de bekende grafiek van de hartslag kunnen specialisten veel zien. Het
onderzoek duurt vijf minuten.
- Bloedonderzoek in het laboratorium: men neemt wat bloed bij u af en
kijkt naar aanwijzingen voor bloedarmoede, stoornissen in de functies
van nieren en lever, suiker en cholesterol.
- Een inspanningstest. Omdat de stabiele vorm van angina pectoris
optreedt bij inspanning, laat men u een bepaalde inspanning doen en
meet men tegelijk hoe het hart zich daarbij gedraagt. Men stelt vast bij
hoeveel inspanning uw hartspier zuurstof tekort komt. U krijgt plakkers
op uw rug en borst en laat u op een hometrainer fietsen of op een
loopband lopen. De plakkers zijn verbonden met een apparaat dat een
elektrocardiogram (ECG) van uw hart maakt.
- Een echocardiogram. Als een deel van uw hartspier te weinig zuurstof
krijgt, trekt dit minder goed samen dan het gezonde deel. De weerkaatsing
van ultrageluidsgolven laat dit heel goed zien. Men kan meteen
zien of de hartkleppen goed werken.
- Een isotopenonderzoek of hartscan. Men spuit een licht-radioactieve
vloeistof in uw ader en kan dan foto’s van uw hart maken waarop te zien
is welke delen van het hart te weinig zuurstof krijgen. De hoeveelheid
radioactiviteit is klein. Meestal maakt men een foto in rust en een bij
inspanning (of na toediening van medicijnen).
- Hartkatheterisatie. U wordt plaatselijk verdoofd en men schuift een
slangetje via de bloedvaten naar de kransslagader. Daarna spuit men
contrastvloeistof in uw slagader. Vervolgens kan men op een röntgenfilmpje
precies zien waar uw kransslagaders vernauwd zijn. Voor dit
onderzoek moet u in het ziekenhuis worden opgenomen. U kunt bij de
Nederlandse Hartstichting een aparte brochure over hartkatheterisatie
aanvragen. Op pagina 17 leest u hoe u deze brochure kunt aanvragen.
8 Nederlandse Hartstichting

- DNA-onderzoek. Als de specialist wil weten of u een erfelijke aanleg
voor verhoogd cholesterol hebt, zal men uw DNA in het laboratorium
analyseren; hiervoor heeft men nog wat bloed van u nodig.
Hoe kan angina pectoris behandeld
worden?
Angina pectoris kan goed worden behandeld. De kans dat u een hartinfarct
zou krijgen wordt daardoor beduidend kleiner. Er zijn drie
manieren om angina pectoris te bestrijden: een gezonde leefstijl,
medicijnen en een behandeling. De meeste mensen hoeven geen
operatie te ondergaan en kunnen een normaal leven leiden mits ze er een
gezonde leefstijl op na houden en de juiste medicijnen nemen.
Gezonde leefstijl
Als u nog even terugkijkt naar de risicofactoren, ziet u welke zaken u zelf
in de hand hebt: lichaamsbeweging, overgewicht, cholesterol en roken. De
meeste mensen hebben te weinig dagelijkse lichaamsbeweging. Lichamelijke
inspanning zorgt voor een goede doorbloeding van uw hele lichaam, dus ook
van uw hart, en gaat zodoende het vormen van vernauwingen in de kransslagaders
tegen. Als u meer aan lichaamsbeweging gaat doen, kunnen uw
klachten afnemen. U moet het niet overdrijven door zo zwaar te gaan sporten,
dat u buiten adem raakt. Denk eerder aan regelmatig wandelen, fietsen,
zwemmen, of eventueel ook aan golfen, aquajoggen, dansen, enzovoort. In
de brochure ‘Bewegen doet wonderen’ vindt u tips voor meer bewegen. Op
pagina 17 leest u hoe u deze brochure kunt aanvragen. U kunt in de meeste
plaatsen meedoen met sport- en zwemgroepen van De Hart&Vaatgroep.
Daar zijn deskundige begeleiders die erop toezien dat u zich niet teveel
Angina pectoris 9

maar ook niet te weinig inspant. Kijk voor een adres bij u in de buurt op
www.beweegzoeker.nl. Het adres van De Hart&Vaatgroep vindt u op
pagina 18.
Hebt u bij weinig inspanning al last van pijn op de borst? Overleg dan
met uw arts wat u het beste kunt doen.
Veel mensen zijn eigenlijk te zwaar. De extra kilo’s vragen te veel
inspanning van het hart. U kunt (laten) uitrekenen hoeveel kilo u misschien
te zwaar bent, of wat uw ideale gewicht is. Uw gezonde gewicht
hangt vooral samen met uw lengte en wordt uitgedrukt in de Body Mass
Index (BMI). Met de digitale BMI-meter op www.hartstichting.nl kunt
u uw BMI vaststellen. Afvallen gebeurt al als u meer gaat bewegen, en
meestal kunt u ook nog wat kilo’s kwijtraken door uw eetgewoonten aan
te passen: minder eten, minder snoepen, minder vet eten. U zult merken
dat u minder aanvallen van angina pectoris krijgt. Eventueel kunt u van
uw arts een verwijzing naar een diëtist krijgen die u bij het afvallen kan
begeleiden.
In de brochures ‘Eten naar hartenlust’ en ‘Over Gewicht’ vindt u informatie
over gezonde voeding en tips om af te vallen. Hoe u deze brochures
kunt aanvragen, leest u op pagina 17
Door regelmatige beweging en een normaal gewicht verkleint u de kans
op diabetes mellitus (suikerziekte), een hoge bloeddruk en een te hoog
cholesterolgehalte. Wees ook zuinig met zout.
10 Nederlandse Hartstichting

Stress is in onze maatschappij een normaal verschijnsel geworden. Het is
niet meer de vraag óf je er ooit last van krijgt, maar vooral hoevéél last je
ervan ondervindt. Voor mensen met angina pectoris is stress – de druk van
veel, vaak negatieve spanningen tegelijk – uiterst ongezond. Laat u zo
weinig mogelijk door drukte en problemen beïnvloeden. Uw hart is belangrijker
dan de meeste dingen waar gezonde mensen zich druk over maken.
Roken heeft een rechtstreekse uitwerking op vaatvernauwing. Als u
rookt kunt u er het beste meteen helemaal mee stoppen. Langzaam
stoppen (afbouwen) werkt niet. U zult vanzelf merken dat u daardoor
minder aanvallen van angina pectoris krijgt, en dat u zich gemakkelijker
kunt inspannen. Zorg wel dat u niet méér gaat eten of snoepen.
Het lukt niet iedereen om zomaar met roken te stoppen. In de brochure
‘Uitdrukkelijk voor rokers’ leest u over de schadelijke effecten van
roken op hart- en bloedvaten en vindt u tips om te stoppen. Hoe u deze
brochure kunt aanvragen, leest u op pagina 17. Voor meer informatie
Medicijnen
over stoppen met roken en voor een steuntje
in de rug kunt u terecht bij STIVORO (het
expertisecentrum voor tabakspreventie).
Het adres van STIVORO vindt u op pagina 17.
Wilt u weten of u gezond eet en genoeg
beweegt?
Raadpleeg www.gezondlevencheck.nl.
Diverse medicijnen helpen om de oorzaken en de gevolgen van angina
pectoris te bestrijden. De medicijnen verlagen de zuurstofbehoefte van
het hart en voorkomen of verlichten zodoende de pijn. Bij de 0nstabiele
Angina pectoris 11

vorm van angina pectoris helpen antistollingsmiddelen.
We verdelen de medicijnen in een aantal verschillende groepen.
De belangrijkste zijn: nitraten, bètablokkers, calciumantagonisten,
antistollingsmiddelen en cholesterolverlagers. Daarnaast zijn er nog
medicijnen die verhoogde bloeddruk of een verminderde hartfunctie
tegengaan.
Nitraten
Nitraten zorgen voor een verwijding van de bloedvaten. Daardoor krijgt
de hartspier meer zuurstof aangeboden en zakt de pijn.
De pompspray en het ‘tabletje onder de tong’ zijn nitraatmedicijnen die
u gebruikt op het moment dat u ze nodig hebt. Als u die gebruikt bij
een aanval van angina pectoris, is de pijn meestal binnen enkele minuten
weg. Patiënten blijken een voorkeur te hebben voor de pompspray,
omdat die het snelste werkt. U kunt de spray of het tabletje onder de
tong ook nemen vóór u zich gaat inspannen, om ervoor te zorgen dat de
pijn niet optreedt. De sprays en tabletjes onder de tong zijn na een half
uur uitgewerkt.
Daarnaast zijn er tabletten, capsules en nitraatpleisters die u een aantal
uren lang tegen aanvallen van angina pectoris beschermen.
Bètablokkers
Bètablokkers werken in op de prikkels die de hartslag regelen. Bij
inspanningen of emoties zorgen die prikkels normaal voor een snellere
hartslag. Bètablokkers houden dat tegen, waardoor het hart dus toch
niet zo veel kracht - en dus zuurstof - nodig heeft. Dit verkleint de kans
op een aanval van angina pectoris.
Er zijn veel verschillende vormen en merken bètablokkers. Als u last
hebt van bijwerkingen, kan uw arts u een ander merk voorschrijven.
Bepaalde vormen bètablokkers (met toevoegingen als ‘durette’, ‘retard’
of ‘zoc’) werken langzaam en zijn daarom goed voor een hele dag.
12 Nederlandse Hartstichting

Calciumantagonisten
Spieren trekken sterker samen als er meer calcium (kalk) in aanwezig is.
Calciumantagonisten (ook wel calciumblokkers genoemd) verhinderen de
opname van calcium in de spiercellen.
Sommige van deze medicijnen werken rechtstreeks op de hartspier: de
hartslag wordt rustiger en de kracht wordt minder. Andere calciumantagonisten
werken op de spieren in de aders en slagaders, zodat die zich verwijden.
In beide gevallen wordt de kans op een aanval van angina pectoris
kleiner. Patiënten krijgen deze medicijnen een- of tweemaal per dag.
Antistollingsmiddelen
Antistollingsmiddelen worden vaak ook bloedverdunners genoemd; het
gaat erom dat de kans op het ontstaan van stolsels en plaques vermindert.
Er zijn plaatjesremmers en antiklontermiddelen.
- De bloedplaatjes hebben de neiging om kapot te stoten, samen te klonteren
en een plaque te vormen. De plaatjesremmers gaan dit tegen.
- De lever produceert de stoffen waardoor het bloed kan klonteren. De
antiklontermiddelen werken op de lever en zorgen ervoor dat de stollingsfactor
van het bloed vermindert. Voor het gebruik van antiklontermiddelen
moet de Trombosedienst u regelmatig controleren om steeds
de juiste stollingstijd (INR-waarde) in te stellen.
Neem contact op met deze dienst of met uw huisarts als u last krijgt van
onverklaarbare blauwe plekken of ongewone bloedingen. Bijvoorbeeld
een bloedneus, een wond die blijft bloeden, hevige of onverwachte
menstruatie, bloed in de urine of de ontlasting, ophoesten of uitbraken
van bloed of iets dat er uit ziet als koffiedik. Ook als u uw hoofd stoot
met blauwe plek of wondje tot gevolg, is het raadzaam om contact op te
nemen met de Trombosedienst of met uw huisarts.
Angina pectoris 13

Cholesterolverlagende middelen
Cholesterolverlagende middelen remmen de verdere slagaderverkalking
af. Ze houden de wanden van de bloedvaten in conditie, de plaques
groeien niet meer aan en de kans op een infarct of een onstabiele angina
pectoris wordt er kleiner door.
Houdt u altijd aan de voorgeschreven dosering van de medicijnen en
overleg eerst met uw arts als u last van bijwerkingen krijgt.
De Nederlandse Hartstichting geeft een geneesmiddelenkaart uit.
Hierop kunt u alle medicijnen noteren die u kreeg voorgeschreven. Op
pagina 17 leest u hoe u deze kaart kunt bestellen. Ook uw apotheek heeft
zo’n kaart voor u.
Operatie of dotterbehandeling
Mochten een gezonde leefstijl en medicijngebruik de klachten niet
verhelpen, dan zal nader onderzoek nodig zijn en moet u misschien
geopereerd of gedotterd worden, of een stent krijgen.
Het onderzoek zal gebeuren met een hartkatheterisatie zoals we die
eerder hebben besproken.
De mogelijke behandelingen zijn:
- dotteren (ook wel PTCA of ballondilatatie genoemd);
- het plaatsen van een stent;
- een bypassoperatie (omleiding).
Bij dotteren maakt men met behulp van een ballonnetje de vernauwde
plek wijder, waarna het ballonnetje weer wordt weggehaald.
Een stent is een soort balpenveertje dat de slagader op de plaats van de
vernauwing wijd houdt.
14 Nederlandse Hartstichting

Bij een bypassoperatie maakt men met een stukje ader uit uw been, of
van een slagader van de borst of van de maag, een omleiding van de
lichaamsslagader (aorta) tot voorbij de vernauwing in de kransslagader.
Over deze behandelingen heeft de Nederlandse Hartstichting aparte
brochures. Op pagina 17 leest u hoe u deze brochures kunt bestellen.
Leven met angina pectoris
Kan ik autorijden met angina pectoris?
In principe mogen mensen met angina pectoris autorijden. Als u tijdens
het rijden een aanval van angina pectoris krijgt, doet u er het beste aan
om zo snel mogelijk langs de kant te gaan staan tot de aanval over is. Bij
mensen met de stabiele vorm van angina pectoris zal een aanval tijdens
rustig autorijden niet zo gauw optreden. Bij mensen met de instabiele
vorm van angina pectoris is dit veel onvoorspelbaarder; het is verstandig
om in dat geval geen auto meer te rijden. Mensen die professioneel
rijden (truckers, buschauffeurs) moeten met hun arts of het Centraal
Bureau Rijvaardigheidsbewijzen (CBR) overleggen of ze hun beroep
mogen blijven uitoefenen.
Kan seksualiteit met angina pectoris?
Seksualiteit en angina pectoris gaan goed samen. Aanvallen van angina
pectoris komen maar heel zelden tijdens het vrijen voor. U hoeft hier dus
niet bang voor te zijn. Als het toch gebeurt, bespreek dit dan op een open
manier met uw partner. Probeer de inspanning wat te beperken en de aanval
vóór te zijn, of neem van tevoren een spraytje of tabletje onder de tong.
Angina pectoris 15

Hoe ziet mijn toekomst eruit?
De meeste mensen met angina pectoris leiden niet echt een heel erg
ander leven dan ieder ander. Het belangrijkste verschil zal zijn dat u uw
grenzen in acht moet nemen als u geen onnodige pijn wilt lijden. Kijk
ook bij de adviezen voor een gezonde leefstijl op de pagina’s 9 t/m 11.
Als u graag contact hebt met andere mensen die angina pectoris hebben
en die na de diagnose hun leven opnieuw hebben ingericht, kunt u die
ontmoeten via De Hart&Vaatgroep. Het adres van De Hart&Vaatgroep
vindt u op pagina 18.
Wanneer moet ik de dokter raadplegen of
het alarmnummer 1-1-2 bellen?
U maakt zich waarschijnlijk iets meer dan anderen zorgen om uw
gezondheid. In een aantal gevallen kunt u het beste naar de dokter gaan
of zelfs het alarmnummer 1-1-2 bellen.
- Raadpleeg de dokter als u meer aanvallen dan normaal krijgt, of als die
pijnlijker worden;
- Raadpleeg de dokter als u denkt dat uw medicijnen niet zo goed meer
werken of als u bijwerkingen ondervindt;
- Duurt de pijn langer dan 5 minuten terwijl u in rust bent, is de pijn
veel erger dan anders, voelt het als het strak aantrekken van een band
om uw borst, gaat u zweten, bent u misselijk, en helpt het nitraatmedicijn
niet? Dan hebt u mogelijk een hartinfarct. Bel direct het alarmnummer
1-1-2!
Maar misschien is het geen hartinfarct. Korte stekende pijnen in de borst
komen vrijwel altijd van de ribben, de spieren of de zenuwen; bijvoorbeeld
als gevolg van hyperventilatie. Als u er gerust in bent dat het zoiets
is en geen hartinfarct, raadpleeg dan wel uw dokter.
16 Nederlandse Hartstichting

Meer informatie
Informatielijn
Met vragen over hart- en vaatziekten en over een gezonde leefstijl
kunt u van maandag t/m vrijdag van 09.00 tot 13.00 uur terecht bij de
Informatielijn van de Nederlandse Hartstichting: 0900 3000 300 (lokaal
tarief).
Brochures
De Nederlandse Hartstichting geeft brochures uit over gezonde voeding,
meer bewegen, roken, overgewicht, te hoog cholesterol, hoge bloeddruk,
diabetes mellitus en over diverse hart- en vaatziekten en geneesmiddelen,
en ook een geneesmiddelenkaart. Deze brochures en kaart kunt u
bestellen of downlaoden via de website: www.hartstichting.nl U kunt ze
ook schriftelijk aanvragen:
Nederlandse Hartstichting, Afdeling Bestellingen, Antwoordnummer
300, 2501 VB Den Haag. Een postzegel is niet nodig.
Stoppen met roken
Hebt u vragen, advies nodig, of gewoon behoefte aan een steuntje in de
rug, dan kunt u 7 dagen per week en 24 uur per dag bellen met de informatielijn
van STIVORO (het expertisecentrum voor tabakspreventie):
0900 93 90 (? 0,10 per minuut).
Van maandag t/m vrijdag tijdens kantooruren kunt u op dit nummer
terecht voor een persoonlijk gesprek.
STIVORO voor een rookvrije toekomst
Postbus 16070, 2500 BB Den Haag
Website: www.stivoro.nl
Gezonde voeding
Het Voedingscentrum geeft brochures uit over gezonde voeding en
Angina pectoris 17

diëten, waaronder de brochures ‘Dieet bij verhoogd cholesterolgehalte’
en ‘Dieet bij verhoogde bloeddruk’.
Met alle vragen over voeding kunt u bellen met het Voedingscentrum.
Op de website vindt u veel informatie.
Voedingscentrum
Postbus 85700, 2508 CK Den Haag
Telefoon: 070 306 88 88 (van maandag t/m vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur)
Website: www.voedingscentrum.nl
De Hart&Vaatgroep
Van en voor mensen met een hart- of vaatziekte
De Hart&Vaatgroep is de patiëntenorganisatie van en voor mensen met
een hart- of vaatziekte. Zowel landelijk als regionaal richt
De Hart&Vaatgroep zich op informatievoorziening, lotgenotencontact,
leefstijlmanagement en collectieve belangenbehartiging. Het adres van
De Hart&Vaatgroep vindt u hieronder.
Verantwoord bewegen kunt u bij meer dan 250 HIB-gecertificeerde
beweegclubs van De Hart&Vaatgroep in het land. Kijk voor een adres bij
u in de buurt op www.beweegzoeker.nl
Voor meer informatie kunt u contact opnemen met:
De Hart&Vaatgroep
Postbus 132
3720 AC Bilthoven
Telefoon: 030 659 46 57
(maandag tot en met vrijdag
van 9.00 tot 17.00 uur)
E-mail: info@hartenvaatgroep.nl
Website: www.hartenvaatgroep.nl

De eerste uitgave van deze brochure en de daarin opgenomen aandachtspuntenlijst is ontwikkeld door
Project 2-gesprek (een samenwerkingsverband tussen het Academisch Ziekenhuis Utrecht en de
Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie) in samenwerking met Hartezorg, vereniging van hartpatiënten,
de Nederlandse Vereniging voor Cardiologie en de Nederlandse Vereniging voor Hart- en
Vaatverpleegkundigen in opdracht van de Nederlandse Hartstichting.
De Nederlandse Hartstichting heeft deze informatie met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld,
maar kan geen aansprakelijkheid aanvaarden voor de juistheid, volledigheid en actualiteit ervan.
Bovendien gaat het om algemene informatie, waar niet zonder meer medische conclusies voor een
individueel geval aan kunnen worden verbonden. Voor een juiste beoordeling van uw eigen situatie,
dient u dus altijd te overleggen met uw arts of andere professionele hulpverlener.
Daar waar in deze brochure wordt vermeld dat de cardioloog u informeert, wordt bedoeld dat de
cardioloog hier geldt als eindverantwoordelijke. Daadwerkelijk kan de informatie, afhankelijk van
deskundigheidgebied of taaktoedeling, aan u worden verstrekt door andere behandelaars en
begeleiders.
Deze brochure is tot stand gekomen met medewerking van drs. R.M.M. Gevers (cardioloog Jeroen
Bosch Ziekenhuis locatie Groot Ziekengasthuis), dhr. P. Brock (patiënt), dhr. K. Dijkstra (patiënt) en
dhr. W. Roskamp (patiënt).
Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk,
fotokopie, microfilm, of welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de
Nederlandse Hartstichting.
Colofon
Tekst: Vandelaar tekstbewerking, Antwerpen i.s.m. de Nederlandse Hartstichting
Illustraties: Ben Verhagen/Comic House, Oosterbeek
Druk: Den Haag media groep, Rijswijk
Copyright: Nederlandse Hartstichting
Uitgave: maart 2009 (versie 1.4)

Informatielijn
0900 3000 300 (lokaal tarief)
Postbus 300, 2501 CH Den Haag
www.hartstichting.nl
Giro 300
Wij zijn benieuwd naar uw reactie!
De Nederlandse Hartstichting vindt het belangrijk dat brochures
duidelijke informatie geven en uitnodigen om te lezen.
Daarom zijn wij benieuwd naar uw reactie op deze uitgave.
U kunt uw e-mail sturen naar: reactiesbrochures@hartstichting.nl
200805 PZ04 Deze brochure is vervaardigd uit chloor- en zuurvrij papier.