De dominees van de immigratiesamenleving - Godfried Engbersen

Waar is de
koopman?
Vanaf de millenniumwisseling verliest achterstandsbeleid door overheidsinterventies
aan betekenis. We zijn dan in de huidige derde fase aangeland waarin
de aandacht uitgaat naar de ‘morele dimensie’ van integratie. Een nieuwe conceptie
van burgerschap en integratie doet zijn intrede. Er komt een sterk accent
te liggen op de sociale verplichtingen van burgers en op het feit dat burgerschap
iets is wat verdiend moet worden. De migrant ‘[…] moet zijn rechten op toegang,
op [voortgaand] verblijf en op naturalisatie verdienen, door commitment
te tonen. Dit commitment moet tot uiting komen in zijn vermogen de Nederlandse
taal te spreken, in zijn positieve houding jegens de basisvoorwaarden
van de Nederlandse samenleving, en in zijn bereidheid en capaciteit zich ten
behoeve van die samenleving in te zetten’ (Vermeulen 2010: 102). De veranderende
conceptie van burgerschap heeft geleid tot het beperken van de mogelijkheden
tot een dubbele nationaliteit en het moeilijker maken de Nederlandse
nationaliteit te verkrijgen. Ook is het lastiger voor een persoon van buiten de
Europese Unie om met een persoon in Nederland te trouwen. In 2004 wordt
het onderwijs in eigen taal en cultuur afgeschaft en in 2006 treden de Wet
Inburgering in het Buitenland en later de Wet Inburgering voor nieuwkomers
in Nederland in werking. Kern van deze wetten is dat migranten voldoende
kennis moeten hebben van de Nederlandse taal, maar ook dat ze worden getest
op kennis van de Nederlandse samenleving en op het onderschrijven van de
kernwaarden van de Nederlandse rechtstaat. Schinkel spreekt in dit verband
over een ‘culturalisering’ van burgerschap en Vermeulen over het ontstaan
van ‘moreel burgerschap’ dat een unieke band met Nederland veronderstelt en
gefundeerd is op loyaliteit jegens de Nederlandse staat en op aanvaarding van
de basisprincipes (grondrechtelijke vrijheden, individuele autonomie, gelijkheid
man en vrouw, erkenning acceptatie homohuwelijk, etc.). In deze derde fase
staat een sterk ‘moralistische dominee’ op de kansel die loyaliteit eist van zijn
burgers en veel aandacht schenkt aan symbolische kwesties zoals het tegengaan
van een dubbele nationaliteit, het strafbaar stellen van illegaliteit en het dragen
van boerka’s. Daarnaast eist deze dominee dat burgers actief zijn in de civil
society: ze moeten vrijwilligerswerk doen en participeren in het Nederlandse
verenigingsleven.
Wie de visies van de drie dominees op zich laat inwerken, moet wel concluderen
dat migranten een problematisch en vreemde categorie vormen die te weinig of
te veel aandacht hebben voor de eigen cultuur en identiteit, en die bovenal met
achterstanden kampen. Daarbij gaat de belangstelling steeds opnieuw uit naar
het wel en wee van vier groepen (Surinamers, Antillianen, Turken en Marokkanen),
recentelijk aangevuld met enkele studies naar de gebrekkige integratie van
asielgroepen. Over de honderdduizenden migranten uit Azië, West-, Oost- en
Midden-Europa en (Latijns)-Amerika die in Nederland wonen en werken, en
24