De dominees van de immigratiesamenleving - Godfried Engbersen

De drie dominees
van het
integratiebeleid:
identiteit,
achterstand &
moraal
godfried Engbersen is hoogleraar Algemene Sociologie aan de Erasmus Universiteit
Rotterdam en lid van de KNAw. Hij publiceerde recentelijk Fatale Remedies. Onbedoelde
gevolgen van beleid en kennis (2009).
prijkten op de omslag van het rapport vier foto’s van personen die vier typen
arbeidsmigratie symboliseerden. Sommigen van hen keken inderdaad nogal
monter in de camera en migratie is vandaag de dag in de Nederlandse politiek
geen vrolijke aangelegenheid. Na ampel overleg kwam er een oplossing tot stand.
De titel werd Arbeidsmigratie in vieren (waardoor arbeidsmigratie nu lijkt te
worden gedeeld in plaats van vermenigvuldigd) en de cover kreeg een zakelijker
karakter. Dit voorval roept vragen op over de relatie tussen wetenschap en politiek,
maar daar wil ik het in dit verband niet over hebben (zie daarover Engbersen
2012). Waar het mij nu om gaat, is de zorgelijke kijk op migratie, terwijl er
duidelijke aanwijzingen zijn dat de komst van arbeidsmigranten uit Midden- en
Oost-Europa zeer belangrijk is voor stedelijke en regionale arbeidsmarkten en
voor belangrijke sectoren van de Nederlandse economie.
In dit essay wil ik nader ingaan op de typisch Nederlandse visie op immigratie
en integratie aan de hand van drie integratieparadigma’s die in de afgelopen
veertig jaar een rol hebben gespeeld in het integratiebeleid. Daaruit zal
blijken dat vooral het Nederlandse archetype van de dominee een rol heeft
gespeeld in het integratiedebat. Daarbij zal ik drie typen dominees onderscheiden:
de verzuilde dominee, de rode dominee en de moralistische dominee. Het
andere archetype van de Nederlandse cultuur – de koopman – heeft lange tijd
een bijrol gespeeld, maar komt langzamerhand meer op het voortoneel te staan.
Paul Schnabel en het Sociaal en Cultureel Planbureau (scp) hebben belangrijke
bijdragen geleverd aan het verwerven van inzicht in processen van integratie,
vooral door onderscheid te maken tussen sociaal-structurele en sociaal-culturele
integratie. Het is een onderscheid dat ook in de internationale literatuur steeds
meer aan betekenis wint. Sociaaleconomische integratie heeft dan betrekking
op de positie van migranten in het onderwijs en op de arbeidsmarkt; sociaalculturele
integratie heeft vooral betrekking op de relaties tussen allochtonen en
autochtonen en op participatie van migranten in de Nederlandse civil society,
zoals deelname aan het verenigingsleven.
Toch is het onderscheid tussen sociaaleconomische en sociaal-culturele
integratie te weinig precies. Ik zou een onderscheid willen maken tussen drie
met elkaar verbonden dimensies van integratie: een functionele, morele en
expressieve dimensie. De functionele dimensie betreft de positie van migranten
op de arbeidsmarkt en het behaalde onderwijsniveau. Diploma’s en banen zijn
van essentieel belang om een plek te verwerven in de moderne arbeidsamenleving.
De morele dimensie staat voor de gedeelde normen die de omgang tussen
mensen reguleren. Integratie veronderstelt dat mensen rechtstatelijke regels
naleven en er ook door worden beschermd, maar tevens dat zij het vermogen
hebben om met elkaar samen te leven (bijvoorbeeld via taalverwerving). Ten
slotte is er de expressieve dimensie van uiting kunnen geven aan individuele of
22