De dominees van de immigratiesamenleving - Godfried Engbersen

Inleiding
De dominees van de Nederlandse
immigratiesamenleving
Godfried Engbersen
In zijn overwinningsspeech bij het behalen van het presidentschap van de Verenigde
Staten sprak de herkozen president Obama over het bestaan van een
genereus, mededogend en tolerant Amerika dat open staat voor de dromen
van een migrantendochter. Het was Frits Abrahams die opmerkte dat hij zo’n
uitspraak ook wel eens van een Nederlandse premier zou willen horen (nrc-
Handelsblad, 7-11-2012). Het is naar mijn overtuiging ‘typisch Nederlands’ dat
deze wens niet zo snel in vervulling zal gaan en dat heeft iets merkwaardigs
omdat Nederland is uitgegroeid tot een volwaardige immigratiesamenleving.
Nederland telt inmiddels 200 nationaliteiten. Volgens de ‘geboortelanddefinitie’
woonden er begin 2012 in Nederland 51 nationaliteiten met 5000 inwoners of
meer, en volgens de ‘allochtonendefinitie’ waren er begin 2012 zelfs 65 nationaliteiten
geregistreerd met 5000 inwoners of meer. Vooral de Randstad kent
een zeer internationale populatie. De helft van de bevolking van Amsterdam en
Rotterdam bestaat inmiddels uit eerste en tweede generatie migranten. Steden
als Amsterdam, Den Haag en Rotterdam nemen topposities in op ranglijsten
waarop wereldsteden staan vermeld die heel veel nationaliteiten herbergen
binnen hun stadsgrenzen (Samers 2010). Die Hollandse aantallen komen nagenoeg
overeen met die van steden als Londen en New York (tussen de 170 en
180). De Randstad is een ‘superdivers’ stedelijk gebied geworden en is daarmee
een typische global city waar veel hoog- en laagopgeleide migranten verblijven
(Sassen 1991; Vertovec 2006). Maar die superdiversiteit wordt in Nederland
schoorvoetend erkend. Internationale migratie en de daarbij behorende dromen
van sociale stijging worden in Nederland niet gekoesterd. Amsterdam getuigt
van zijn stedelijke tolerantie, Rotterdam afficheert zich met zijn internationale
havenoriëntatie en Den Haag profileert zich als ‘the legal capital of the world’.
En de Nederlandse natie weet zich nog geen goede houding te vinden tussen
kosmopolitisme en lokalisme. Want wie te nadrukkelijk het lied van de kosmopoliet
zingt, dreigt een deel van het electoraat te verliezen, en wie uit het volle
borst het volkslied van de populist aanheft, verliest aan internationale respectabiliteit.
Maar typisch voor Nederland is dat migratie vooral een zorgelijk iets is.
Een kleine anekdote ter illustratie. In de herfst van 2011 rondde ik een studie
af naar de aard van de nieuwe arbeidsmigratie vanuit Midden- en Oost-Europa
naar Nederland (Engbersen et al. 2011). Dit rapport werd deels gefinancierd
door de ministeries van bzk en szw. Voor deze opdrachtgevers schreef ik met
mijn onderzoeksgroep een rapport met als centrale bevinding dat er sprake is
van vier typen van arbeidsmigratie. Ik stuurde het concept-rapport met de titel
Arbeidsmigratie in viervoud op naar beide departementen en kreeg vlak voor
publicatie een telefoontje van een contactpersoon. Deze persoon wees mij erop
dat de titel als ‘te bedreigend’ zou kunnen worden ervaren – ‘zal arbeidsmigratie
gaan verviervoudigen?’ – en de omslag van het rapport als ‘te vrolijk’. Er
21

De drie dominees
van het
integratiebeleid:
identiteit,
achterstand &
moraal
godfried Engbersen is hoogleraar Algemene Sociologie aan de Erasmus Universiteit
Rotterdam en lid van de KNAw. Hij publiceerde recentelijk Fatale Remedies. Onbedoelde
gevolgen van beleid en kennis (2009).
prijkten op de omslag van het rapport vier foto’s van personen die vier typen
arbeidsmigratie symboliseerden. Sommigen van hen keken inderdaad nogal
monter in de camera en migratie is vandaag de dag in de Nederlandse politiek
geen vrolijke aangelegenheid. Na ampel overleg kwam er een oplossing tot stand.
De titel werd Arbeidsmigratie in vieren (waardoor arbeidsmigratie nu lijkt te
worden gedeeld in plaats van vermenigvuldigd) en de cover kreeg een zakelijker
karakter. Dit voorval roept vragen op over de relatie tussen wetenschap en politiek,
maar daar wil ik het in dit verband niet over hebben (zie daarover Engbersen
2012). Waar het mij nu om gaat, is de zorgelijke kijk op migratie, terwijl er
duidelijke aanwijzingen zijn dat de komst van arbeidsmigranten uit Midden- en
Oost-Europa zeer belangrijk is voor stedelijke en regionale arbeidsmarkten en
voor belangrijke sectoren van de Nederlandse economie.
In dit essay wil ik nader ingaan op de typisch Nederlandse visie op immigratie
en integratie aan de hand van drie integratieparadigma’s die in de afgelopen
veertig jaar een rol hebben gespeeld in het integratiebeleid. Daaruit zal
blijken dat vooral het Nederlandse archetype van de dominee een rol heeft
gespeeld in het integratiedebat. Daarbij zal ik drie typen dominees onderscheiden:
de verzuilde dominee, de rode dominee en de moralistische dominee. Het
andere archetype van de Nederlandse cultuur – de koopman – heeft lange tijd
een bijrol gespeeld, maar komt langzamerhand meer op het voortoneel te staan.
Paul Schnabel en het Sociaal en Cultureel Planbureau (scp) hebben belangrijke
bijdragen geleverd aan het verwerven van inzicht in processen van integratie,
vooral door onderscheid te maken tussen sociaal-structurele en sociaal-culturele
integratie. Het is een onderscheid dat ook in de internationale literatuur steeds
meer aan betekenis wint. Sociaaleconomische integratie heeft dan betrekking
op de positie van migranten in het onderwijs en op de arbeidsmarkt; sociaalculturele
integratie heeft vooral betrekking op de relaties tussen allochtonen en
autochtonen en op participatie van migranten in de Nederlandse civil society,
zoals deelname aan het verenigingsleven.
Toch is het onderscheid tussen sociaaleconomische en sociaal-culturele
integratie te weinig precies. Ik zou een onderscheid willen maken tussen drie
met elkaar verbonden dimensies van integratie: een functionele, morele en
expressieve dimensie. De functionele dimensie betreft de positie van migranten
op de arbeidsmarkt en het behaalde onderwijsniveau. Diploma’s en banen zijn
van essentieel belang om een plek te verwerven in de moderne arbeidsamenleving.
De morele dimensie staat voor de gedeelde normen die de omgang tussen
mensen reguleren. Integratie veronderstelt dat mensen rechtstatelijke regels
naleven en er ook door worden beschermd, maar tevens dat zij het vermogen
hebben om met elkaar samen te leven (bijvoorbeeld via taalverwerving). Ten
slotte is er de expressieve dimensie van uiting kunnen geven aan individuele of
22

gedeelde identiteiten. Hiervoor is de erkenning van de eigen identiteit of levensstijl
door anderen onontbeerlijk. Wanneer een individu of groep die erkenning
niet krijgt, dan kan dit tot een identiteitscrisis of vervreemding leiden.
Opvallend is dat in verschillende fasen in het Nederlandse minderhedenbeleid
van de afgelopen veertig jaar steeds één dimensie centraal heeft gestaan. In
de eerste fase (jaren zeventig en tachtig) stond vooral de expressieve dimensie
centraal. Deze oriëntatie komt naar voren in de bekende slogan ‘Integratie
met behoud van eigen cultuur en identiteit’ en vond haar weerslag in zaken
als onderwijs in eigen taal en cultuur, het subsidiëren van migrantenorganisaties,
multiculturele media en allerhande multiculturele welzijnsinitiatieven.
De wortels van dit beleid hebben te maken met het te lang volgehouden idee
van terugkeer, maar vooral met de verzuilde geschiedenis van Nederland. De
emancipatie van katholieken en protestanten heeft zich in Nederland voltrokken
langs verzuilde kaders en lange tijd werd stilzwijgend verondersteld dat
dit ook met andere migrantengroepen zou kunnen gebeuren. De stem van de
verzuilde dominee die de mantra van integratie met behoud van eigen cultuur
en identiteit predikte, was zeer dominant in deze periode en heeft aan de basis
gestaan van een waaier aan multiculturele initiatieven waarvan achteraf niet
kon worden vastgesteld of ze iets hebben bijgedragen aan integratie (Schnabel
2000; Koopmans 2002).
Vanaf het midden van de jaren tachtig komt dit beleid onder vuur te liggen
door de hoge werkloosheid en arbeidsongeschiktheid onder bepaalde groepen
migranten (vooral onder de voormalige gastarbeiders uit Turkije en Marokko)
en door het ontstaan van gesegregeerde multiculturele wijken. Er wordt door
het scp gewaarschuwd voor het ontstaan van armoedegetto’s en een etnische
onderklasse. Onder invloed van deze maatschappelijke ontwikkelingen komt
vanaf eind jaren tachtig de nadruk te liggen op de functionele dimensies van
integratie (toegang tot onderwijs en arbeid) en op het wegwerken van achterstanden.
Integratiebeleid wordt achterstandsbeleid, waarbij de overheid een
belangrijke rol speelt, bijvoorbeeld via het creëren van gesubsidieerde banen en
later door het introduceren van inburgeringbeleid (uitgevoerd door gemeenten)
waarin vooral Nederlandse taalverwerving centraal staat. In deze periode klinkt
de stem door van de ‘rode dominee’ die achterstanden middels overheidsinterventie
wenst te bestrijden. Ad Melkert (minister van Sociale Zaken 1994-1998)
en Ien Dales (minister van Binnenlandse Zaken 1989-1994) spelen respectievelijk
een belangrijke rol in het ontwikkelen van beleid voor gesubsidieerde arbeid
(‘Melkert-banen’) en voor inburgering. In deze tweede fase wordt het versterken
van de rechtspositie van migranten gezien als een vereiste voor integratie. Het
is voor migranten dan ook vrij gemakkelijk om zich te naturaliseren. Ook het
hebben van een dubbele nationaliteit wordt niet als een belemmering voor integratie
gezien.
23

Waar is de
koopman?
Vanaf de millenniumwisseling verliest achterstandsbeleid door overheidsinterventies
aan betekenis. We zijn dan in de huidige derde fase aangeland waarin
de aandacht uitgaat naar de ‘morele dimensie’ van integratie. Een nieuwe conceptie
van burgerschap en integratie doet zijn intrede. Er komt een sterk accent
te liggen op de sociale verplichtingen van burgers en op het feit dat burgerschap
iets is wat verdiend moet worden. De migrant ‘[…] moet zijn rechten op toegang,
op [voortgaand] verblijf en op naturalisatie verdienen, door commitment
te tonen. Dit commitment moet tot uiting komen in zijn vermogen de Nederlandse
taal te spreken, in zijn positieve houding jegens de basisvoorwaarden
van de Nederlandse samenleving, en in zijn bereidheid en capaciteit zich ten
behoeve van die samenleving in te zetten’ (Vermeulen 2010: 102). De veranderende
conceptie van burgerschap heeft geleid tot het beperken van de mogelijkheden
tot een dubbele nationaliteit en het moeilijker maken de Nederlandse
nationaliteit te verkrijgen. Ook is het lastiger voor een persoon van buiten de
Europese Unie om met een persoon in Nederland te trouwen. In 2004 wordt
het onderwijs in eigen taal en cultuur afgeschaft en in 2006 treden de Wet
Inburgering in het Buitenland en later de Wet Inburgering voor nieuwkomers
in Nederland in werking. Kern van deze wetten is dat migranten voldoende
kennis moeten hebben van de Nederlandse taal, maar ook dat ze worden getest
op kennis van de Nederlandse samenleving en op het onderschrijven van de
kernwaarden van de Nederlandse rechtstaat. Schinkel spreekt in dit verband
over een ‘culturalisering’ van burgerschap en Vermeulen over het ontstaan
van ‘moreel burgerschap’ dat een unieke band met Nederland veronderstelt en
gefundeerd is op loyaliteit jegens de Nederlandse staat en op aanvaarding van
de basisprincipes (grondrechtelijke vrijheden, individuele autonomie, gelijkheid
man en vrouw, erkenning acceptatie homohuwelijk, etc.). In deze derde fase
staat een sterk ‘moralistische dominee’ op de kansel die loyaliteit eist van zijn
burgers en veel aandacht schenkt aan symbolische kwesties zoals het tegengaan
van een dubbele nationaliteit, het strafbaar stellen van illegaliteit en het dragen
van boerka’s. Daarnaast eist deze dominee dat burgers actief zijn in de civil
society: ze moeten vrijwilligerswerk doen en participeren in het Nederlandse
verenigingsleven.
Wie de visies van de drie dominees op zich laat inwerken, moet wel concluderen
dat migranten een problematisch en vreemde categorie vormen die te weinig of
te veel aandacht hebben voor de eigen cultuur en identiteit, en die bovenal met
achterstanden kampen. Daarbij gaat de belangstelling steeds opnieuw uit naar
het wel en wee van vier groepen (Surinamers, Antillianen, Turken en Marokkanen),
recentelijk aangevuld met enkele studies naar de gebrekkige integratie van
asielgroepen. Over de honderdduizenden migranten uit Azië, West-, Oost- en
Midden-Europa en (Latijns)-Amerika die in Nederland wonen en werken, en
24

geruisloos hun weg hebben gevonden, vernemen we weinig. Of het moet de wat
modieuze aandacht zijn voor de ‘creatieve klasse’ die vooral in Amsterdam zijn
domicilie heeft.
De problematische en zorgelijke kijk op migratie komt ook tot uiting in het
begrip ‘allochtonen’ dat nergens ter wereld wordt gehanteerd. Allochtoon betekent
letterlijk ‘van een ander land’ of ‘van andere aarde’ – van het Griekse allos
(ander) en chthoon (land, aarde). Niettemin worden heel veel mensen die op de
Nederlandse aardbodem ter wereld zijn gekomen – maar van wie één ouder in
het buitenland is geboren – gerekend tot de allochtonen. Het is in Nederland
heel lastig om je te ontdoen van het label ‘allochtoon’. Dat maakt Nederland
voor migranten geen gemakkelijk land om in te wonen. Lees de literaire observaties
van Rentes de Carvalho of de uitspraken van de highly skilled of expats
in steden als Den Haag en Rotterdam uit de studie Over de rode loper
(Van Bochove et. al. 2010). Er is een groot ontzag voor de efficiënte bureaucratie
en de Engelse taalbeheersing van Nederlandse burgers, maar ook irritatie
en ergernis over de zorgelijke en culturalistische kijk op migranten en internationale
migratie.
Velen hebben melding gemaakt van de twee archetypen van de Nederlandse
cultuur: de dominee en de koopman (vgl. Zahn 1984). De vraag is nu waar de
koopman gebleven is die oog heeft voor de economische baten van internationale
migratie en die er een veel praktischer burgerschapconcept op na houdt,
namelijk dat economische participatie loyaliteit genereert met het land van aankomst
(en niet andersom). Een eerste antwoord is dat de koopman zich de laatste
jaren nadrukkelijker manifesteert. Er is een groeiend besef dat een selectief
arbeidsmigratiebeleid nodig is – voor het vervullen van laaggeschoolde, middelbaar
geschoolde en hoog geschoolde functies – en dat het noodzakelijk is om te
presteren in de battle of brains. Vandaar de introductie van de ‘Kennismigrantenregeling’
om de komst en het verblijf van succesvolle arbeidsmigranten aan
te moedigen en te faciliteren. Zij die een bepaald inkomen kunnen verdienen of
een bepaalde opleiding hebben gevolgd, zijn welkom in Nederland en worden
niet onderworpen aan inburgeringtoetsen.
Een tweede antwoord betreft de verplaatsing van de Haagse politieke naar
private actoren. Geert Wilders mag een meldpunt Polen opzetten, de Haagse
wethouder Norder mag spreken over een ‘tsnumani van Polen’ en de minister
van Sociale Zaken en Werkgelegenheid mag terughoudend zijn in het verstrekken
van werkvergunningen aan Bulgaren en Roemenen: achter hun rug gaan
migratieprocessen gewoon door vanwege de economische vraag naar arbeid.
Een veelzeggend cijfer komt van het Poolse ministerie van Sociale Zaken. In
2010 werden – volgens officiële registraties – in Polen ruim 90.000 arbeiders
door internationale arbeidsbemiddelingsbureaus gerekruteerd om in West-
Europa en andere gebieden te gaan werken. Van hen ging 44% naar Nederland,
25

Tot slot
LITERATUUR
13% naar Duitsland, en 8% naar Engeland en Noorwegen. De Nederlandse
bureaus bleken verreweg het meest actief te zijn. Het is een klein, maar sprekend
voorbeeld van de koopmansgeest van het Nederlandse bedrijfsleven.
Van Ernest Zahn (1989) is het inzicht dat de dominee en de koopman gelijk
kunnen optrekken. Hij schrijft aan het einde van zijn studie over Nederland
(1989: 341): ‘Om ontwikkelingen in goede banen te leiden zijn de twee
eigenschappen nodig waarop Nederlanders zich beroemen: praktisch, zakelijk
denken en de morele bereidheid om zich iets aan te trekken van de wijze
waarop de wereld om ons heen gaat worden, zich te verzetten tegen wat dwaas,
onwaar en niet menswaardig is, en in zo’n geval dwars te liggen.’ Zahn schreef
deze woorden in een periode dat Nederland zichzelf nog zag als een internationaal
‘gidsland’. Dat typische Nederland van de jaren zeventig en tachtig
is ver weg. Vraagstukken van moraal worden nu vooral gereserveerd voor
binnenlandse aangelegenheden. Maar erkenning van Nederland als een rijk
immigratieland dat 200 nationaliteiten herbergt en dat migrantendromen op
sociale stijging weet te realiseren, zou ertoe kunnen leiden dat de dominee en
de koopman elkaar minder voor de voeten lopen, zoals nu gebeurt. Want de
Nederlandse samenleving en economie hebben nu en in de toekomst hoog- en
lager geschoolden migranten nodig. En om aantrekkelijk te blijven voor al
die migranten zal Nederland iets wat ooit ‘typisch Nederlands’ was opnieuw
moeten uitvinden. Want Nederland ‘[…] heeft iets essentieels te bieden: een
oude, solide democratie die niet alleen staatkundig, maar ook geestelijk en
maatschappelijk is verankerd, een tolerante, niet-autoritaire burgerij en een
rijke, genuanceerde cultuur van het gewone, alledaagse leven’ (Zahn 1989: 341).
Bochove, M. van, K. Rusinovic en G. Engbersen (2010). Over de rode loper. Kennismigranten in
Rotterdam en Den Haag. Den Haag: NICIS Institute.
Engbersen, G. (2011). Arbeidsmigratie in vieren. Bulgaren en Roemenen vergeleken met Polen.
Rotterdam: Erasmus Universiteit/NICIS.
Engbersen, G. (2012). Wat werkelijk telt, in: J. Uitermark, A-J Gielen en M. Ham (red.), Wat werkt nu
werkelijk? Politiek en praktijk van sociale interventies. Amsterdam: van gennep.
Koopmans, R. (2002). Zachte heelmeesters... Een vergelijking van de resultaten van het Nederlandse en
Duitse integratiebeleid en wat de wRR daaruit niet concludeert, in: Migrantenstudies, jg. 18, nr. 2,
p. 87 - 92.
Samers, M. (2010). Migration. Londen en New York: Routledge.
Sassen, S. (1991). The Global City: New York, London, Tokyo. Princeton: Princeton University Press.
Schinkel, W. (2008). De gedroomde samenleving. Kampen: Klement.
Schnabel, P. (2000). De multiculturele illusie: Een pleidooi voor aanpassing en assimilatie. Utrecht:
Forum.
Vermeulen, B. (2008). Trends in het Nederlandse immigratie- en integratiebeleid. Uitgangspunten en
randvoorwaarden, in: ACvZ, Nederland migratieland, ook in 2025 (g)een probleem, p. 101-113.
Vertovec, S. (2007). Super-diversity and its implications, in: Ethnic and Racial Studies, jg. 29, nr. 6,
p. 1024-54.
Zahn, E. (1989). Regenten, rebellen en reformatoren. Een visie op Nederland en de Nederlanders.
Amsterdam: Uitgeverij Contact.
26