Johan Maurits van Nassau in Nederlands Brazilië

De tijd van de goede vrede
Johan Maurits van Nassau in Nederlands Brazilië

Maurits de Braziliaan.
De koloniale geschiedenis voltrekt
zich allerwegen volgens ongeveer
hetzelfde patroon: uitbuiting,
hebzucht, egoïsme, gebrek aan
respect voor wat anders is. Je zou
het een soort verstoorde geef-enneem-situatie
kunnen noemen.
De kolonie geeft, en wat het niet
geeft, maakt de koloniale macht met
geweld afhandig. Voor een korte
periode evenwel, in de eerste helft
van de 17e eeuw, bloeide in het
noordoosten van Brazilië een andere
vorm van kolonialisme.
Het was de Nederlanden aan
het eind van de 16e eeuw gelukt
onafhankelijk van Spanje te worden.
Het land werd al snel een van de
handelsmachten van Europa. Na
de oprichting van de Verenigde
Oost-Indische Compagnie (VOC)
in 1602, die handel dreef met het
1
Verre Oosten, droegen verschillende
factoren ertoe bij dat in 1621 de
West-Indische Compagnie (WIC)
werd opgericht. De belangrijkste
factor was de suiker. Amsterdam
bezat in 1627 niet minder dan 25
suikerraffinaderijen van het totaal van
29 die zich in de Republiek der Zeven
Verenigde Nederlanden bevonden.
De stad voerde suiker uit naar Groot-
Brittannië, Frankrijk en de Baltische
Staten. De nieuwe burgerklasse kon
het zich permitteren suiker te kopen.
Er was dan ook een constante vraag
naar dit artikel. De West-Indische
Compagnie zou zoveel mogelijk de
handel van het zogenaamde ‘witte
goud’ moeten beheersen.
In die tijd was de grootste
suikerproducent de streek die
bekend stond als Pernambuco,
of Nieuw-Lusitania - de Latijnse
naam voor Portugal - het rijkste
gedeelte van toenmalig Brazilië.

Dit gebied strekte zich verder
uit dan de huidige grenzen van
de staat Pernambuco in noordoost
Brazilië. Het was een van de eerste
streken of Capitanias (letterlijk:
kapiteinschap) van Brazilië, die
de Portugese kolonie in Amerika
welvaart bracht. Bijna de helft van
de Europese en van de gemengde
bevolking van Brazilië leefde daar;
dat waren zo’n dertigduizend
inwoners, op een totaal van ongeveer
zeventigduizend. In 1662 waren er
137 suikermolens in Pernambuco en
in de twee aangrenzende Capitanias:
Itamaracá en Paraíba. Naast suiker
had Pernambuco een aanzienlijke
productie van tabak, katoen en
brazielhout. Deze houtsoort
gaf Brazilië zijn naam en is tot
de dag van vandaag een belangrijk
exportproduct. Nog steeds is dit
2
hout in de muziekwereld bekend
onder de naam pernambucohout.
Het wordt gebruikt voor de fabricage
van vioolstokken voor beroemde
violisten. Vraag een violist van het
Concertgebouworkest maar van
welk hout zijn stok is gemaakt.
De hoofdstad van Pernambuco en
het centrum van de suikerproductie
was Olinda, een van de eerste steden
van Brazilië, gesticht in 1537.
Olinda was de rijkste en mooiste
van de Braziliaanse nederzettingen
met indrukwekkende kerken en
kloosters. De bevolking leefde daar,
volgens de beschrijvingen uit die
tijd, in grotere luxe en comfort dan
die van Lissabon. De Jezuïeten waren
bijzonder machtig. Ze wijdden zich
aan de opvoeding en bescherming
van de indiaanse volkeren. Ook

andere katholieke orden, zoals
de Karmelieten, de Franciscanen
en de Benedictijnen, kenden een
bloeitijd.
In 1580 erfde Koning Philip II
van Spanje, de kleinzoon van de
Portugese koning Manuel I,
Portugal, dat daardoor verenigd werd
met de Spaanse kroon, waartegen
de Verenigde Zeven Provincies
hun onafhankelijkheidsoorlog
voerden. Het feit dat Portugal en
de Nederlanden dezelfde Spaanse
vijand hadden, zorgde ervoor dat de
Nederlanders, die het handelen in het
bloed zat, een belangrijke rol gingen
spelen in de handel tussen Brazilië
en Europa. Omdat de Portugezen de
ogen vaak dichtknepen voor de door
de gehate Spanjaarden opgelegde
regels, traden de Nederlanders die
3
met voeten en lukte het hun ½
tot 1/3 van de lucratieve handel
met Brazilië te controleren. Behalve
dat ze het grootste gedeelte van de
export voor hun rekening namen,
verkochten ze ook garen en textiel
aan de Portugese kolonie.
Pernambuco was niet de enige
streek in Brazilië waar suiker werd
geteeld. Bahia, dat vanwege zijn
centrale ligging de hoofdstad van de
gehele Braziliaanse kolonie was, had
eveneens suikerplantages. Op 10
mei 1624 veroverden admiraal Jacob
Willekens en de vice-admiraal, de
beroemde zeeheld Piet Hein, zonder
veel tegenstand Salvador in Bahia.
De overwinning was zo gemakkelijk
behaald, dat in juli Willekens alweer
naar Nederland vertrok. Piet Hein
volgde in augustus, waarbij hij

11 boten in de haven van Bahia
achterliet.
De door de WIC aangewezen
regent werd door de overgebleven
Portugese strijdkrachten vermoord.
Zijn plaatsvervangers gingen zich te
buiten aan overmatig drankgebruik.
Op paaszondag van het jaar 1625
heroverde een Spaans-Portugese
vloot van 52 schepen Bahia. Hoewel
Portugal een deel van het Spaanse
koninkrijk was, had het nooit het
verlangen opgegeven onafhankelijk
te zijn en het wilde zijn rijke kolonie
niet verliezen. Spanje op zijn beurt
vreesde dat de Nederlanders zouden
proberen het schatrijke Peru te
veroveren. Daarom verenigden
beide landen hun krachten om de
4
Nederlanders te verjagen. Op 30
april ondertekenden de Verenigde
Provincies de overgave en gaven
de kolonie terug aan de Iberische
kroon.
Piet Hein wist tussen 1626 en 1627
nog 38 schepen in de Braziliaanse
wateren te veroveren, maar zijn
grootste wapenfeit was dat hij
samen met Hendrick Lonck de
Spaanse Zilvervloot in de baai van
Matanzas bij Cuba op 7 september
1628 veroverde. Dit leverde de WIC
12 miljoen gulden op, waardoor
ze in staat werd gesteld om de
rijkste Braziliaanse capitania, het
suikerrijke Pernambuco, over te
nemen. De WIC, als afspiegeling

van de Republiek van de Verenigde
Provincies, had een uiterst
ingewikkelde organisatievorm,
waarin Holland en Zeeland de
grootste macht en de grootste
hoeveelheid aandelen hadden. Ze
werd geleid door een bestuur, de
negentien Heren, van wie er negen
Holland vertegenwoordigden.
Omdat deze negentien het nooit
eens konden worden, duurde het
nemen van een beslissing erg lang.
Dat was een van de redenen waarom
de WIC verzwakte en uiteindelijk in
1674 van het toneel verdween.
Sinds het einde van de 16e eeuw
hadden Nederlandse cartografen
5
diepgaande kennis opgedaan van
de Braziliaanse kust, zodat schepen
uit de Lage Landen goed op de
hoogte waren van de kustwateren.
Pernambuco was niet goed
beschermd, omdat de Portugezen
zich vooral gericht hadden op
Bahia. Bovendien was hun grootste
probleem dat ze niet onafhankelijk
van Spanje waren en dit land had
weer andere oorlogen in Europa
te voeren. De Nederlanders onder
aanvoering van Hendrick Lonck
kwamen op 14 februari 1630 in
Nieuw-Lusitania aan en op 3 maart
gaf Olinda zich over. De WIC vond
de verdediging van Olinda moeilijk
en besloot het hoofdkwartier naar het

aangrenzende Recife te verplaatsen,
dat dichtbij de haven lag en dat
door een natuurlijk rif beschermd
wordt. (Recife betekent ‘rif’ in het
Portugees.)
In november 1631 staken de
Nederlanders het schitterende
Olinda in brand. Deze daad werd
gerechtvaardigd door het feit dat
de Nederlanders stenen van de
monumenten nodig hadden voor
de huizen en forten in Recife, en
omdat Recife gemakkelijker te
verdedigen was dan Olinda. Het
is echter waarschijnlijker dat deze
vernielzucht zijn wortels had in het
geloof van de fanatieke calvinisten,
die de WIC domineerden, en die
de overvloedige rijkdom van de
katholieke kerken onaanvaardbaar
vonden.
De Portugese gouverneur, Matias
de Albuquerque, had zich enkele
kilometers van de kust teruggetrokken
in het dorp Arraial do Bom Jesus,
dat hij goed beschermd had en waar
vandaan hij guerrilla-aanvallen op
de Nederlanders uitvoerde. Voordat
hij Recife had verlaten, was het
Albuquerque gelukt 24 schepen in
de haven in brand te steken. Met
die schepen gingen 8000 containers
suiker, katoen, brazielhout en tabak
in vlammen op. Tevens werden veel
suikermolens in brand gestoken,
opdat de Hollanders ze niet
konden gebruiken. De WIC had
6
de volledige controle over de haven
en de kuststrook, maar alleen de
Portugezen kenden het binnenland
en ze zouden zich niet gemakkelijk
gewonnen geven.
Pas in april 1632 besloot een in
Brazilië geboren halfbloed uit
Porto Calvo in Zuid-Pernambuco
- het huidige Alagoas - Domingos
Fernandes Calabar, zijn ruime kennis
van het gebied aan de Hollanders
aan te bieden. Dankzij hem slaagde
de WIC er niet alleen in de capitania
van Pernambuco, maar ook die van
Itamaracá, Paraíba en Rio Grande do
Norte, onder haar invloed te krijgen.
Op 8 juni 1635 na een beleg van drie
maanden gaf Arraial do Bom Jesus,
het centrum van het verzet, zich over.
Albuquerque vluchtte naar Bahia.
Onderweg in Porto Calvo versloeg
hij het Nederlands garnizoen en gaf
hij opdracht Calabar op te hangen
op beschuldiging van hoogverraad.
Portugal had in die tijd enorme
economische problemen en Spanje
was druk bezig met oorlog voeren
in Europa, waardoor het Iberische
Koninkrijk de Hollandse verovering
snel aanvaardde. Het noordoosten
van Brazilië, met Recife als centrum,
werd Nieuw-Holland genoemd, en
stond onder bestuur van de WIC.
Volgens de statuten van de WIC
eerbiedigden de nieuwe heersers
het privébezit en waarborgden
gewetensvrijheid. Tevens voerden

ze een belastingverlaging door. Er
was een beperkte godsdienstvrijheid,
die echter niet de Jezuïeten betrof,
die door de WIC uit Brazilië
werden gedreven. Dat lag voor de
hand, omdat de Jezuïeten door
de Katholieke Kerk in het leven
waren geroepen om de Protestantse
Hervorming te bestrijden. Dit
verklaart waarom de calvinistische
Hollanders het ‘Gezelschap van
Jezus’ als ketters beschouwden en
het het land uitzetten.
In juni 1636 werd Graaf Johan
Maurits van Nassau-Siegen voor een
periode van 5 jaar benoemd tot
gouverneur van Nieuw-Holland.
Hij werd geboren op 17 juni 1604
in Dillemburg, in het huidige
7
Duitsland, was kleinzoon van een
broer van Willem van Oranje, de
Vader des Vaderlands. In de oorlog
tegen de Spaanse vijand had hij zich
al onderscheiden. ‘s Zomers placht
hij oorlog te voeren en de winters
bracht hij door aan het hof van zijn
neef, Stadhouder Frederik Hendrik,
prins van Oranje.
Zijn intellectuele leermeester
en beste vriend aan het hof was
Constantijn Huygens, dichter,
musicus en diplomaat, secretaris
van de Stadhouder en waarschijnlijk
het beste symbool van de
Renaissancemens in Nederland in
de 17e eeuw. Maurits kreeg een
aanbod van een maandsalaris van
1.500 gulden, een bijdrage in de
installatiekosten van 6000 gulden,
een aandeel in de winst van de suiker
uit de kolonie en de belofte dat zijn
salaris van kolonel uit het leger van de
Republiek der Verenigde Provincies
uitbetaald zou blijven worden.
Omdat hij diep in de schulden
zat vanwege de aanbouw van zijn
paleis in Den Haag, aanvaardde
hij het aanbod. Zijn paleis - het
huidige Mauritshuis – dat door
Jacob van Campen en Pieter Post
ontworpen was, bevond zich naast
het parlementsgebouw in Den
Haag. Op 23 januari 1637 kwam
hij in Brazilië aan en onmiddellijk
bekoorde het land hem.

Zijn motto was: Qua patet orbis,
ofwel zo wijd de wereld strekt. Al in
februari besloot hij tot de herovering
van Porto Calvo, en hij breidde
het Nederlandse grondgebied tot
de Rio São Francisco uit. Op de
8
linker oever liet hij een fort bouwen.
In 1638 lukte het hem niet Bahia
te veroveren, waar de overgebleven
Iberisch-Braziliaanse troepen zich
hadden teruggetrokken, maar hij
slaagde er wel in het grondgebied

naar het noorden tot Ceará uit te
breiden. Naar het zuiden breidde
hij het gebied uit tot over de Rio
São Francisco tot Sergipe del Rey,
de capitania die tussen Bahia en
Pernambuco ligt. Door de nederlaag
in januari 1640 van de Portugees-
Spaanse vloot, die onder het
bevel van Conde da Torre stond,
verstevigden de WIC en Nassau hun
greep op het noordoosten.
9
In dat zelfde jaar 1640, na 60 jaar
Spaanse overheersing, herkreeg
Portugal met koning Dom João
IV zijn onafhankelijkheid. In 1641
kwamen Portugal en de Verenigde
Provincies een staakt-het-vuren
overeen. Dit bericht bereikte Recife
pas officieel op 3 juli 1642, maar
Johan Maurits had er al veel eerder
kennis van genomen. Ondanks
deze wapenstilstand liet hij Luanda
in Angola veroveren. Het belang

van Luanda was groot, omdat
vandaar de werkkrachten voor de
suikerplantages in de vorm van
slaven werden aangevoerd. Hoewel
de calvinistische leiders van de
WIC aanvankelijk enkele morele
bedenkingen hadden ten aanzien
van slavernij, duurde het niet lang
voordat ze de grote financiële
voordelen van de slavenhandel
inzagen. De WIC beheerste de
voornaamste productie van suiker
in Brazilië, de raffinaderijen in
Amsterdam en de suikerhandel
met Noord-Europa. Nu ze ook
op de werkkrachten controle kon
uitvoeren, beheerste ze de gehele
suikercyclus. De troepen van Nassau
veroverden eveneens fort Elmina, ook
op de Afrikaanse westkust. Behalve
de veroveringen in Afrika breidde
Johan Maurits in 1641 zijn bezit
tot Maranhão in Noord-Brazilië uit.
Daarmee schond hij de in Europa
ondertekende wapenstilstand. Hij
was zich daar zeer zeker van bewust,
want de regering in Bahia had een
eind gemaakt aan de guerrilla tegen
de Nederlanders. Ambitieus als hij
was, vergrootte hij het bezit van de
WIC en wist zeven van de veertien
Braziliaanse capitanias onder zijn
macht te brengen.
In de zeven jaar van zijn bestuur,
waarin de suikerproductie aanzienlijk
toenam, was de Braziliaanse handel
een belangrijke economische factor
10
in de Lage Landen. In 1637 voerde
Pernambuco ongeveer duizend ton
suiker uit; in 1641 was dat al bijna
zevenduizend ton. De Hollanders
hebben nooit veel belangstelling
getoond voor de suikerproductie
zelf, die volledig afhankelijk was van
slaven en gespecialiseerde Portugese
arbeiders. De blanke en mestieze
eigenaren van de suikerfabrieken
kregen door de bemiddeling van
Johan Maurits van de WIC leningen,
teneinde de productie verder te
verhogen. Deze leningen werden
bijna nooit terugbetaald, zoals we
later zullen zien.
Nassau was niet slechts een groot
militair leider, hij introduceerde
tevens een nieuwe manier om
de kolonie de besturen, en won
de sympathie van de plaatselijke
bevolking, die tot op zekere hoogte
over hem sprak als de Heilige
Antonio, de meest geliefde heilige
in de Portugese wereld. Hoewel hij
de titel van prins pas veel later in
Europa kreeg, vonden de bewoners
van Recife de titel van graaf beneden
de stand van zo’n uitzonderlijk man
en ze noemden hem prins. Volgens
de Britse schrijver N. Deer was hij ‘de
opmerkelijkste van alle mensen van
de suikerindustrie ooit’. Hij vertrok
naar Brazilië met 46 geleerden,
kunstenaars en academici. Hij stichtte
in augustus en september 1640 de
eerste Wetgevende Vergadering van

Zuid-Amerika, waar landeigenaren,
handelslieden en zelfs de katholieke
clerus verzoeken konden indienen.
In het Paleis van Justitie te Recife
bevindt zich thans een vitrine waarin
dit parlement te bezichtigen valt. Hij
bevorderde de teelt van suikerriet
en maniok, dat het basisvoedsel
van de inheemse bevolking was.
Mogelijk vestigde hij de eerste
bierbrouwerij in de Nieuwe Wereld.
Hij verlaagde de belastingen, stond
toe dat bij rechtszaken het Portugees
gebruikt werd, verstrekte aan de
landeigenaren leningen voor herstel
van de vernielde suikermolens en
voerde nieuwe technieken voor de
teelt van suikerriet en tabak in.
Bovendien was er onder zijn bewind
een absolute gewetensvrijheid en
kon de Katholieke Kerk diensten
houden. Hij onderhield zelfs een
11
warme vriendschap met enkele van de
voornaamste vertegenwoordigers van
de Roomse Kerk in Brazilië. Volgens
de beroemde Braziliaanse schrijver
Gilberto Freyre, “vertegenwoordigt
hij al het goede van Nederland:
de Staten-Generaal, het idee van
politieke vertegenwoordiging,
persoonlijke vrijheid en sociale
tolerantie. Dit in tegenstelling tot
het enge commerciële denken van de
WIC en het godsdienstige sektarisme
van het orthodoxe Calvinisme”.
Er waren ook joden in Nieuw-
Holland. Nadat zij in 1492 uit
Spanje waren verdreven, trokken
veel Sefardische joden naar Portugal,
waar ze ook grote moeilijkheden
ondervonden en zich, althans
in schijn, tot het katholicisme
bekeerden en christelijke namen

aannamen, zodat ze ontsnapten aan
de brandstapels van de Inquisitie.
Deze nieuwe christenen, of marranen,
kregen een groot deel van de handel
in Portugal en Pernambuco in
handen. De joden die het Iberisch
schiereiland verlaten hadden voor
Nederland, voelden zich eveneens
veilig in Recife. Er waren er dan
ook veel die naar Nieuw-Holland
trokken, waar ze zelfs hun eigen
rituelen konden uitvoeren. Joodse
investeerders hadden ook een
belangrijk aandeel in het kapitaal
van de WIC.
In die tijd was een van de belangrijkste
straten in Recife de Jodenstraat,
tegenwoordig rua do Bom Jesus.
De eerste synagoge van Amerika
werd daar in 1640 gebouwd, nadat
die tijdelijk was ondergebracht in
een gehuurd huis. Onlangs is ze
gerenoveerd en nu is ze het joods
cultureel centrum. De synagoge
heet de Steen van Israël. Die naam
verwijst naar een spirituele kracht,
maar eveneens naar de stenen rif,
die Recife zijn naam gaf. In 1644
woonden ongeveer 1500 joden in
Recife, waar ze de handel beheersten.
Ze konden openlijk hun godsdienst
belijden, terwijl dat in Amsterdam
pas aan het eind van de jaren 1670-
80 mocht.
Tot de dag van vandaag wordt
Maurits van Nassau beschouwd als
12
de beste bestuurder van Brazilië in
de koloniale tijd. De schilders die
hij meebracht naar Recife, Frans
Post en Albert Eckhout, legden
de flora en fauna, de inwoners en
hun bezigheden, de monumenten
en het landschap vast. Hun werk
vertegenwoordigt de belangrijkste
erfenis van de beeldende kunst van
Brazilië van de eerste drie eeuwen
van zijn bestaan.
Frans Post, die nauwelijks ouder dan
20 jaar was toen hij tezamen met
Nassau Holland verliet, verwierf
groot commercieel succes toen hij
in 1644 in zijn land terugkwam.
Hij schilderde tot aan zijn dood
Braziliaanse motieven. Hij ontving
hoge bedragen voor zijn schilderijen,
die dieren, planten en exotische
landschappen uitbeeldden, die tot

dan toe nooit gezien waren. Hoewel
hij in de 18e eeuw in de vergeethoek
raakte, worden sommige van zijn
schilderen heden ten dage voor
hoge prijzen op de internationale
kunstveilingen verkocht, enkele
zelfs voor miljoenen dollars. Het is
verbazingwekkend en jammer dat
Nederlandse musea geen interesse
tonen voor een tentoonstelling van
zijn werk. Het Louvre had in 2005
wel een tentoonstelling van Frans Post
en het Haus der Kunst in München
in 2006. Vlak voor hij stierf in
1679 had Nassau aan de machtigste
toenmalige vorst, Lodewijk XIV van
Frankrijk, een collectie schilderen
van Post geschonken. Altijd
geplaagd door schulden hoopte de
‘Braziliaan’ dat de Zonnekoning dit
cadeau op de een of andere manier
zou compenseren. Maar, zoals in
2005 de zondagseditie van de Figaro
schreef, die de expositie van het
Louvre bij het Franse publiek onder
de aandacht bracht, had Nassau de
‘goede smaak’ om te sterven voordat
Lodewijk XIV kon reageren.
Vanwege de grote aantallen
kwalitatief hoogstaande schilderijen
van Hollandse meester-schilders uit
de Gouden Eeuw, tijdgenoten van
Post, wordt hij in Nederland niet erg
hoog gewaardeerd en op het tweede
plan geplaatst . In zijn tijd evenwel
was hij een succesvol kunstenaar.
Zijn precieze weergave van het land,
resultaat van zijn vele reizen door het
13
noordoosten, zijn ietwat eenvoudige
maar aantrekkelijke stijl, en het
onontdekte universum waar hij zich
op richtte, heeft allemaal bijgedragen
tot zijn succes, hoewel hij nooit
de hoogte van een Rembrandt of
Vermeer bereikt heeft. Zijn grootste
verzamelaar vandaag de dag is de
Pernambucaan Ricardo Brennand,
die een twintigtal van zijn doeken
bezit. Hij heeft een modern en
indrukwekkend museum in Recife
gebouwd, ter ere van Post en
Hollands Brazilië.
Albert Eckhout was wellicht een
beter schilder, maar zijn werk is

eperkt vanwege het feit dat
Maurits het grootste deel ervan aan
een familielid van de tak van zijn
moeder geschonken heeft, de koning
van Denemarken. Deze onttrok de
schilderijen aan de internationale
kunstveilingen. Daardoor konden
ze niet voor hoge prijzen verkocht
worden, zodat de waardering ook
lager werd. Nassau schonk in feite de
Eckhouts aan de koning in ruil voor
de Orde van de Olifant, die hem een
aanzienlijke toelage opleverde en
die de graaf hielp om zijn luxueuze
levensstijl te handhaven. De
schilderijen van Eckhout bevinden
zich thans in de etnologische afdeling
van het National Museum van
Kopenhagen. In het begin van 2004
echter werden ze ter gelegenheid
van de vierhonderdste verjaardag
14
van Maurits in het Mauritshuis
tentoongesteld. Verder werden ze
met enorm succes tussen 2000 en
2003 geëxposeerd in Recife, Rio de
Janeiro, São Paulo en Brasilia. De
Brazilianen waren trots hun land te
ontdekken zoals dat gezien was door
een talentvolle, Europese schilder.
Onlangs werden ze in het nieuwe
Musée du quai Branly tentoongesteld.
Enkele prachtige wandtapijten naar
tekeningen van Eckhout zaten
trouwens ook bij het geschenk
aan Lodewijk XIV. Ze werden
gedurende meer dan een eeuw door
de beroemde Gobelin-manufactuur
vervaardigd. Reproducties ervan
kunnen nog steeds bewonderd
worden. Onlangs zag ik er één in
een hotel in Brussel.

Nassau liet twee paleizen voor
zich bouwen in Recife: Vrijburg
en Boa Vista. Tevens werden
twee, gedeeltelijk stenen bruggen,
opgetrokken. De ene verbond de
landengte van Recife met het eiland
Antônio Vaz, waar hij Mauritsstad
stichtte. De andere liep van dit
eiland naar het vasteland. Voordat
het bouwen van Mauritsstad kon
beginnen, liet hij de moerassen
droogleggen. Voor het bouwen van
de stad zelf tussen 1637 en 1643
baseerde hij zich op het ontwerp
van Simon Stevin, de voornaamste
architect in dienst van de WIC.
Later, tussen 1642 en 1644, bouwde
hij voor de minder bedeelden
Nieuw-Mauritsstad, meer in het
15
zuiden gelegen. Vanaf 14 november
1639 was Mauritsstad de zetel van
de WIC in Brazilië.
Na de brand van Olinda had Recife
onvoldoende huisvesting voor de
duizenden nieuwe inwoners. Het
was buitengewoon duur om een
onderkomen te huren. Daarom
besloot Maurits een nieuwe stad te
stichten, Mauritsstad, op het eiland
Antônio Vaz. De stad wordt soms
ook wel ‘Grootkwartier’ genoemd.
Nassau hield persoonlijk toezicht op
de aanleg van de pleinen, straten,
markten, kanalen, tuinen en
bruggen in zijn Mauritsstad. Op het
noordoostelijke deel van het eiland
bouwde hij het paleis Vrijburg,

dat ter ere van de vrijheid van
de Nederlanden deze naam kreeg.
Wellicht was het ontwerp hiervoor
van Pieter Post, broer van Frans
Post, en een van de architecten van
het Mauritshuis. Het is zeker dat
Pieter Post de Franse calvinistische
kerk van Recife ontwierp, die
in 1642 gebouwd werd. Er zijn
aanwijzingen dat hij zich in 1639
in de stad bevond. Vrijburg was
gedurende lange tijd het grootste
en meest indrukwekkende nietreligieuze
bouwwerk in Brazilië.
Door het Portugese nationalisme
en door onverschilligheid is het
later tot een ruïne vervallen. Maar
de plaats werd vanaf de 19e eeuw
ingenomen door het paleis Campo
das Princesas, zetel van de Regering
van Pernambuco. Nassau plantte
honderden kokospalmen om zijn
paleis. De nazaten daarvan kun je
nog steeds zien. Hij schiep in het
aangrenzende gebied een botanische
tuin en een dierentuin, wellicht
de eerste van Amerika. Dieren en
planten vanuit geheel Brazilië en
vanuit andere landen vormden de
verzameling, die geleerden in het
gevolg van de graaf bestudeerden.
Die verzameling nam voortdurend
in aantal toe, omdat de bewoners uit
de kolonie en Hollandse zeevaarders,
om hun bewonderde gouverneur te
eren, steeds nieuwe schonken.
16
In een van de torens in Vrijburg
liet Nassau een observatorium
installeren. Daarin verwezenlijkte de
buitengewoon getalenteerde geleerde
Georg Marcgraf, die met hem mee
naar Brazilië was gereisd, de eerste
wetenschappelijk astronomische
waarnemingen in de Nieuwe Wereld.
Marcgraf registreerde tevens de wind
en de regen, wat tot dan toe nooit had
plaatsgevonden. Pas in 1653 deed
Ferdinand II in Toscane hetzelfde.
Nassau verzocht alle kapiteins de
zons- en maansverduisteringen,
wind en regen te noteren gedurende
de oversteek over de Atlantische
Oceaan. Dat hielp Marcgraf de
heersende klimatologische patronen
van de regio in kaart te brengen.
Maar hij deed veel meer. Toen
Maurits Brazilië in 1644 verliet,
stuurde Marcgraf zijn verzameling
planten en dieren naar Holland.
Ze werden tot in de 19e eeuw als
studieobject gebruikt. Zijn vriend
Johannes de Laet publiceerde in
1648 in Leiden, waar de eerste
universiteit van Nederland gevestigd
was, zijn Historia Naturalis Brasiliae,
de eerste wetenschappelijk studie van
de Braziliaanse flora en fauna, die
een gedetailleerde aardrijkskundige
beschrijving bevatte van Brazilië en
van de door Marcgraf verzamelde
astronomische gegevens. Boven
alles was Marcgraf een wiskundige
en cartograaf, een werkelijk genie.
Op nog maar 34-jarige leeftijd

kwam hij om in Angola. Had hij
langer geleefd, dan zou hij zeker
veel wetenschappelijke roem hebben
vergaard.
Een andere wetenschapper die met
de graaf naar Brazilië reisde, was zijn
lijfarts, Willem Piso, van wie verteld
wordt dat hij het leven van Maurits
redde door het gebruik van inheemse
planten. In 1658 publiceerde Piso
een nieuwe druk van het werk van
Marcgraf, waaraan hij een uitgebreid
deel toevoegde, getiteld De medicina
brasiliensi. Dit werd op het gebied
van de tropengeneeskunde tot in de
19e eeuw als een gezaghebbend werk
beschouwd. Na zijn terugkomst
17
in Nederland was Piso twee keer
decaan van het Collegium Medicum
van Amsterdam.
Nassau had andere kunstenaars die
voor hem werkten. Er worden in
totaal zes schilders genoemd, maar
de bekendste van hen, halve Post en
Eckhout, was Zacharias Wagener,
een Duits soldaat. Hij legde de
fauna en flora, monumenten en
etnografische types met veel talent en
uiterst nauwkeurig vast. Een andere
belangrijke figuur was de dichter en
latinist Franciscus Plante, die later
lofdichten op de gouverneur zou
schrijven. Nassau persoonlijk hield
streng toezicht op al het werk van
zijn team. Van elk eiste hij een strikt
wetenschappelijke precisie.
Naast de geschenken aan de koningen
van Denemarken en Frankrijk gaf
Nassau delen van zijn verzameling
aan de keurvorst van Brandenburg,
waarvoor hij een landgoed kreeg
in het Rijndal. Deze buitensporige
geschenken waren niet de enige
reden van het teloorgaan van zijn
verzameling. De brand van het
Mauritshuis in 1704, na de dood van
Maurits, vernietigde onvervangbare
schatten. De majestueuze trap,
die van pernambucohout gemaakt
was, een ongekend meesterwerk,
ging in de brand verloren. Ook
een schilderij van Maurits, omringd
door Tapuia-indianen, verging

waarschijnlijk in het vuur. Het huis,
dat tot dan slechts gebruikt werd om
koninklijke visite te ontvangen, was
getuige van faustiaanse recepties,
die in calvinistisch Holland zeker
niet gebruikelijk waren. Een ervan
deed heel wat stof opwaaien en
veroorzaakte vooral onder de
puriteinen heel wat commotie.
Maurits liet zes indianen van de
Tapuia-stam, die hij uit Brazilië had
meegenomen, in adamskostuum een
rituele dans uitvoeren. De Tapuia’s,
woeste krijgers, berucht vanwege
hun kannibalisme, waren nooit door
de Portugezen onderworpen. Ze
werden waardevolle bondgenoten
van de Hollanders. Enkelen van
hen, zoals Pedro Poti, gingen zelfs
in Nederland studeren en klommen
op tot belangrijke militaire
aanvoerders.
Dankzij zijn tolerante houding,
zijn succes, zijn staatsmanschap,
bewonderde en waardeerde vrijwel
iedereen in het door de WIC
bezette gedeelte van Brazilië Johan
Maurits. Dat wil echter niet zeggen
dat er geen problemen waren. De
WIC weigerde de militaire troepen
te sturen waarom hij vroeg, en
die hij nodig had voor nieuwe
veroveringen en voor bescherming
van het grondgebied. Een ander
probleem was dat de Hollanders
en de andere nieuwe inwoners van
Recife niet het inheemse voedsel
18
aten, maar afhankelijk waren van
Europese levensmiddelen, wat er
vaak toe leidde dat de pakhuizen
leeg wagen en er voortdurend om
wijn en eten werd verzocht. Dit
riep bij Maurits zoveel irritatie op,
dat hij uiteindelijk besloot zijn
ontslag in te dienen. Ongetwijfeld
wenste niemand dit, hijzelf nog wel
het minst. Maar ten slotte schreef
hij dan toch zijn ontslagbrief. We
moeten niet vergeten dat de West
Indische Compagnie door militante
calvinisten gesticht was, die niet
aarzelden de Katholieke Kerk de
‘grote hoer van Babylon’ te noemen
en die de joden minachtten. Vooral
de Kamer van Zeeland was een
fundamentalistisch calvinistisch
bastion, die regelmatig sprak over
de gehate papen en de verachtelijke
joden. Volgens deskundigen op dit
gebied stonden de Zeeuwen niet
alleen te boek als fanatieke calvinisten
maar ook als de bekwaamste piraten
van de Republiek. Wat voor ons,

levende in de 21e eeuw, ook opvalt,
is een speciale misdrijf, dat in vele
pamfletten in Holland aan de kaak
gesteld werd. De misstand betrof
raadsleden van de rechtbank in
Recife die elke dag een bad nemen
en andere kleding aantrokken. Het
is inderdaad een feit dat al vanaf
de precolumbiaanse tijd, Brazilianen
graag en vaak een bad nemen, wat
natuurlijk alles te maken heeft met
de tropische hitte. Maar de arme
raadslieden werden van een dubbele
misdaad beschuldigd: de zonde van
een buitensporige luxe omdat ze
elke dag schone kleren aantrokken;
en ze zondigden tegen de kuisheid
door zich om te kleden en het eigen
lichaam aan te raken, al was het
slechts om het te wassen. Dat werd
beschouwd als een zonde.
Hoe dan ook, de godsdienstvrijheid
die Maurits van Nassau had
doorgevoerd, begon de fanatieke
calvinisten, die de leiding hadden
over de WIC, te ergeren. Bovendien
hadden de pogingen om de
Brazilianen tot de Hervormde Kerk
te bekeren zelden succes, zelfs al
werd bekend gemaakt dat enkele
hooggeplaatste personen zich
hadden bekeerd. Het tegendeel deed
zich voor. Het was gebruikelijker
dat soldaten die in dienst waren van
de WIC zich tot het katholicisme
bekeerden, omdat dit de godsdienst
van hun geliefden en vrouwen was.
19
De soldaten van de WIC waren
gerekruteerd met de belofte van een
redelijk salaris en het vooruitzicht
in de Nieuwe Wereld fortuin te
maken, wat echter nooit plaatsvond.
De legers van de WIC bestonden uit
Hollandse, Engelse, Schotse, Franse,
Duitse en Scandinavische soldaten.
De meesten waren protestant. Het
leek alsof ze er de voorkeur aangaven
om met Indiaanse, mestieze of
Portugese vrouwen te trouwen, die
ze weliswaar niet zo mooi vonden
als de Hollandse, maar die ze als
betere echtgenoten en moeders
beschouwden. Natuurlijk wilden
niet veel Hollandse vrouwen de
gevaarlijk reis van Holland naar
Brazilië ondernemen. Zij werden
in die tijd gezien als de meest
vrijgevochten vrouwen van Europa.
Volgens de Engelse historicus Charles
Boxer ‘dronken ze als mannen,
waren hun echtgenoten ontrouw
en verwaarloosden hun kinderen’.
Daarom bekeerden veel soldaten
zich tot groot ongenoegen van de
calvinisten tot het katholicisme.
Behalve de hier genoemde religieuze
kwestie vonden de ‘Heren XIX’, die
over elk vraagstuk bijna nooit tot
enige overeenkomst kwamen, dat
Nassau te veel uitgaf. Natuurlijk,
hij bekostigde enkele uitgaven uit
eigen zak, maar het WIC moest in
veel gevallen de rekening betalen.
Zoals in het begin van dit artikel al

gesteld is, willen koloniale machten
in de koloniën nooit geld uitgeven,
ze willen alleen maar heel veel
geld ontvangen. Welnu, toen in
1641 het staakt-het-vuren met de
Portugezen getekend was, besloten
de heren XIX Nassau terug te
roepen. Ze vaardigden het bevel
uit dat de militaire garnizoenen in
Brazilië zouden moeten inkrimpen
en ze aanvaardden het ontslag van
Nassau. De Staten Generaal en
Frederik Hendrik van Oranje in
eigen figuur tekenden tegen deze
beslissing protest aan, maar dit
vertraagde de beslissing alleen maar.
In april 1642 schreven de Heren
XIX aan Maurits, dat hij in de lente
naar Holland terug moest keren. In
september 1642 verzocht Nassau in
een brief of zij hun beslissing wilden
heroverwegen, maar de Heren XIX
hadden hun gezamenlijke invloed
op de Staten Generaal al aangewend
en het groene licht gekregen om
Maurits terug te roepen.
In september 1643 ontving Nassau
zijn laatste bevel om naar Holland
terug te keren, maar het lukte hem
om pas in mei 1644 zijn geliefd
Brazilië te verlaten. Hij ging te paard
van Recife naar de ongeveer 100
kilometer noordelijk gelegen haven
van Cabedelo. Langs de weg liepen
de inwoners te loop, sommigen
huilden en smeekten hem te blijven.
Ze probeerden zelfs zijn mantel aan
20
te raken, alsof hij een heilige was.
Tot de dag van vandaag beschouwen
Brazilianen hem als een van de
beste bestuurders ooit van hun land.
Velen geloven nog dat als Brazilië
Hollands zou zijn gebleven, het een
beter oord was dan nu, wat te
betwijfelen valt. Maar wat duidelijk
blijkt, is dat Johan Maurits een
verlicht en bekwaam bestuurder was,
die met kop en schouders boven
zijn tijdgenoten uitstak en die een
onschatbare erfenis naliet. Dat hij
voor de WIC werkte, is slechts een
detail. Hij, als mens, maakte het
verschil. Zelfs nu nog wordt Recife
Cidade Maurícia (Mauritsstad)
genoemd. De inwoners voelen zich
trots op de tijd dat hij in hun stad
verbleef. Die tijd ervaren ze als een
gouden tijdperk. De viering van

zijn vierhonderdste geboorte was
grandioos.
Zijn politieke testament is een
wijs en evenwichtig geschrift. Het
bevat de principes van goed bestuur
en zou zelfs nu nog op elke plek
in de wereld toegepast kunnen
worden. Het kan geen kwaad om
in het bloedige begin van het derde
millennium een stuk uit dit geschrift
te citeren : ‘Het is veel beter mensen
met andere godsdiensten welwillend
te tolereren, want het getuigt van
een groot gebrek aan respect van de
wereldlijke machten om zich met
godsdienstige kwesties te bemoeien
en tijdelijke aangelegenheden te
verwarren met goddelijke zaken.’
We citeren ook een resolutie die
21
unaniem werd aangenomen door
de Calvinistische Kerkenraad van
Recife, vlak na het vertrek van
Nassau. ‘Zou het feit dat wij in
deze veroverde gebieden rustig en
in vrede leven, terwijl in Duitsland,
Engeland en elders mensen onder
bloedige oorlogen lijden, voor ons
geen aanleiding moeten zijn de
Here God te danken voor deze
veroveringen die Hij ons schonk en
te bidden voor de lijdende christenen
in Europa.’
Zoals te verwachten was, verloren
aan het einde van 1645 de
Hollanders het grootste gedeelte van
Brazilië. Alleen Recife, Itamaracá,
Fernando de Noronha, het eiland in
de Atlantische Oceaan, en de aan de

kust gelegen forten van Cabedelo in
Paraíba, en Ceulen in Rio Grande do
Norte, behielden ze. De Portugese
en Braziliaanse landeigenaars, die
gedurende de regeerperiode van
Nassau in vrede hadden geleefd,
kwamen in opstand. Volgens velen
was de reden hiervan dat ze bij de
WIC in het krijt stonden en ze
vonden het makkelijker de WIC uit
het land te werken dan hun schulden
af te betalen. In ieder geval kostte het
hun niet veel tijd om de Hollanders
te overwinnen, dankzij een leger
dat uit blanken, negers en indianen
bestond. Dit wordt als het begin van
de Braziliaanse natie beschouwd.
Tegenwoordig is 19 april de dag
van het Braziliaanse leger, de dag
van de eerste slag van Guararapes,
die door de Brazilianen gewonnen
werd. Zij wonnen ook de tweede
slag, waarmee ze de oorlog in een
keer beëindigden. De Brazilianen
kregen weinig steun van Lissabon,
ze versloegen hun vijanden bijna
volledig op eigen kracht. De WIC,
op haar beurt, was door onenigheid
tussen Holland en Zeeland en de
andere kamers vleugellam. Ze wilde
geen geld uitgeven en geen troepen
sturen. Toch zond ze uiteindelijk in
1648 een expeditie onder leiding
van de beroemde admiraal Witte de
With, die bijna twee jaar in Recife
bleef, maar uiteindelijk zijn post
verliet. Toen hij in Holland terug
was, werd deze beroemde Hollandse
22
zeeheld wegens verraad ter dood
veroordeeld, maar het lukte hem
ervan af te komen met een boete
voor desertie.
Het grootste gedeelte van Mauritsstad
en van Nieuw-Mauritsstad werd in
een laatste poging hun bezittingen
te behouden door de Hollanders
zelf vernietigd. Ze braken enkele
gebouwen af om ruimte te scheppen
voor hun troepen en andere
werden gesloopt om te verhinderen
dat de Brazilianen zich zouden
verschansen. Niets hielp. De WIC
werd zich eindelijk bewust van de
belangrijkheid van Nassau en bood
hem zijn oude post aan, maar hij
weigerde. Nooit evenwel vergat
hij zijn geliefd Brazilië. Tot aan
zijn dood in 1679 in Kleef, waar
hij Stadhouder werd genoemd,
bleef Brazilië in zijn herinnering
voortleven.
Wat je thans in Brazilië aan Hollandse
gebouwen kunt zien, beperkt zich
tot enkele door de Portugezen
aangepaste forten. Het beroemdste
is Fort Oranje in Itamaracá, dat in
2003 door Koningin Beatrix werd
bezocht. Het fort van Brum (Bruyns)
staat ook nog overeind, net zoals
Forte de Cinco Pontas (Fort van de
Vijf Hoeken), waar het Museum van
de gemeente Recife in gehuisvest
is. Andere forten bestaan nog. De
stijl van enkele oude huizen in het

centrum van Recife herinneren aan
de Hollanders. Het Archeologisch,
Historisch en Geografisch Instituut
van Pernambuco bezit een mooie
maquette van Mauritsstad, dat
in 2005 tijdens de Internationale
Architectuur Biënnale te Rotterdam
tentoongesteld werd. Het lijkt weinig,
maar er is een overvloed aan zelfs niet
volledig bestudeerde documenten,
kunstwerken en wetenschappelijk
werk van het tijdperk van Maurits.
In Brazilië heeft dit onderwerp zich
altijd in een warme belangstelling
van historici mogen verheugen.
De uiteindelijk Hollandse overgave
werd in 1654 in Campina do Taborda
ondertekend. De diplomatieke
onderhandelingen zouden nog
decennia voortduren. Ze leidden
ertoe dat Portugal een gigantische
bedrag moest betalen voor het
Hollandse verlies van Brazilië, dat
nooit meer deel van het Nederlandse
rijk zou uitmaken. Niettemin heeft
een groot deel van de Brazilianen een
zeer positief beeld van de Hollandse
23
periode, vanwege de rijke erfenis van
de onovertroffen Johan Maurits van
Nassau, tot op de dag van vandaag
bekend als de ‘Braziliaan’.
Deze tekst, van de hand van de
diplomaat Carlos Alberto Asfora,
geboren in Recife, weerspiegelt zijn
persoonlijke visie op de Hollandse
aanwezigheid in Brazilië.
Vertaling door Barend Voorham