You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
62<br />
29 Vgl. Marten Jan Bok, ‘Familie, vrien<strong>de</strong>n en opdrachtgevers’,<br />
in: Jacobine Huisken, Koen Ottenheym en Gary Schwartz,<br />
Jacob <strong>van</strong> Campen. Het klassieke i<strong>de</strong>aal in <strong>de</strong> Gou<strong>de</strong>n Eeuw,<br />
Amsterdam 1995, 27-52.<br />
30 Van Swigchen 1965 (n. 1), 10; Von <strong>de</strong>r Dunk 1996 (n. 5),<br />
333.<br />
<strong>de</strong> omwenteling <strong>van</strong> 1795 sprake kon zijn. Het Maag<strong>de</strong>nhuis was al in<br />
1787 voltooid en kan daarom niet in verband wor<strong>de</strong>n gebracht met gebeurtenissen<br />
<strong>van</strong> acht jaar later.<br />
In <strong>de</strong> zeventien<strong>de</strong> eeuw was het voor <strong>de</strong> stad Amsterdam allerminst een<br />
bezwaar om <strong>de</strong> katholieke Jacob <strong>van</strong> Campen het nieuwe, prestigieuze<br />
stadhuis te laten bouwen. Zijn katholieke achtergrond was geen beletsel<br />
voor verschillen<strong>de</strong> interessante opdrachten voor Van Campen op het<br />
hoogste niveau, dat <strong>van</strong> <strong>de</strong> stadhou<strong>de</strong>r. 29 Godsdienstige eenkennigheid<br />
was daarbij niet aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong>, waarbij men zich in tegen<strong>de</strong>el kan afvragen<br />
of er ooit over <strong>de</strong> geloofsovertuiging <strong>van</strong> een kunstenaar of architect<br />
werd gesproken als er opdrachten te vergeven waren. In het laatste<br />
kwart <strong>van</strong> <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw waren het mogelijk <strong>de</strong> politieke opvattingen<br />
die <strong>de</strong> carrière <strong>van</strong> een architect kon<strong>de</strong>n helpen dan wel blokkeren,<br />
maar dit blijkt eigenlijk nauwelijks het geval te zijn geweest. Naast politieke<br />
voorkeuren <strong>van</strong> architecten en opdrachtgevers waren er bovendien<br />
nog an<strong>de</strong>re factoren in het spel, waarover later meer. Gevallen waarbij<br />
architecten geen opdrachten meer wisten te verwerven en waarbij dit<br />
gemis aan inkomsten moet wor<strong>de</strong>n toegeschreven aan hun eigen politieke<br />
opvattingen, zijn niet te noemen, en dat is een belangrijke vaststelling.<br />
Ook architecten met een aanstelling bij een stad wer<strong>de</strong>n hooguit in<br />
een heel enkel geval <strong>de</strong> <strong>de</strong>ur uitgewerkt om politieke re<strong>de</strong>nen. Alleen<br />
Barend Goudriaan, die in dienst was <strong>van</strong> <strong>de</strong> Amsterdamse stadsfabriek<br />
en daar met Van <strong>de</strong>r Hart en Schilling <strong>de</strong> leiding <strong>de</strong>el<strong>de</strong>, schijnt in 1798<br />
<strong>van</strong>wege zijn Oranjegezindheid uit <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke dienst ontslagen te<br />
zijn. 30<br />
Behalve <strong>de</strong> vragen naar <strong>de</strong> politieke gezindheid <strong>van</strong> opdrachtgevers en<br />
architecten kunnen ook an<strong>de</strong>re, hiermee samenhangen<strong>de</strong> overwegingen<br />
naar voren gebracht wor<strong>de</strong>n. Want ook als bekend is welke politieke<br />
richting een opdrachtgever in <strong>de</strong> laatste <strong>de</strong>cennia <strong>van</strong> <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong>, of<br />
<strong>de</strong> eerste <strong>van</strong> <strong>de</strong> negentien<strong>de</strong> eeuw heeft gehad, kan men zich afvragen<br />
of het <strong>de</strong> ambitie <strong>van</strong> die opdrachtgever is geweest om dat ook tot uitdrukking<br />
te brengen in <strong>de</strong> architectuur. Eveneens is <strong>de</strong> vraag gerechtvaardigd<br />
of een architect in <strong>de</strong> betreffen<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> <strong>de</strong> behoefte zal hebben<br />
gehad om zijn steun aan <strong>de</strong> Oranjes dan wel zijn afkeer <strong>van</strong> hen, in<br />
architectonische ontwerpen naar voren te brengen, gesteld overigens dat<br />
hij daar al toe in <strong>de</strong> gelegenheid zou zijn geweest. Bovendien is het natuurlijk<br />
een interessant punt of <strong>de</strong> architectuur het meest geëigen<strong>de</strong><br />
mid<strong>de</strong>l was voor bijvoorbeeld een overtuigd patriot om uiting te geven<br />
aan zijn (of haar) politieke gezindheid. Kunnen er specifieke architectonische<br />
concepten of misschien <strong>de</strong>len <strong>van</strong> <strong>de</strong> vormgeving wor<strong>de</strong>n be-<br />
H E T ‘ H O D S H O N H U I S ’ I N H A A R L E M E N H E T O E U V R E VA N A B R A H A M VA N D E R H A R T J A A R V E R S L A G 2 0 0 8<br />
noemd als <strong>de</strong>rmate kenmerkend voor patriotse opdrachtgevers, dat <strong>de</strong><br />
toepassing er<strong>van</strong> goed begrepen zal zijn en voor <strong>de</strong> opdrachtgever een<br />
belangrijk mid<strong>de</strong>l kan zijn geweest om zich er <strong>van</strong> te bedienen? Dergelijke<br />
vragen lijken eigenlijk weg te zakken in een moeras <strong>van</strong> ondui<strong>de</strong>lijkheid,<br />
al kan er met enige moeite toch wel iets over wor<strong>de</strong>n gezegd.<br />
Het stellen <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze vragen alleen al is <strong>van</strong> belang voor <strong>de</strong> analyses <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> architectuur <strong>van</strong> het ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> en <strong>de</strong> aan<strong>van</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
negentien<strong>de</strong> eeuw. In vergelijking met verschillen<strong>de</strong> an<strong>de</strong>re lan<strong>de</strong>n was<br />
<strong>de</strong> situatie in Ne<strong>de</strong>rland in politiek en bestuurlijk opzicht misschien wel<br />
heel veran<strong>de</strong>rlijk en opwin<strong>de</strong>nd, met <strong>de</strong> architectuur lijkt dat niet erg<br />
het geval te zijn. Maar waar architecten el<strong>de</strong>rs in Europa in <strong>de</strong> perio<strong>de</strong><br />
rond 1800 me<strong>de</strong> door politieke veran<strong>de</strong>ringen geïnspireerd wer<strong>de</strong>n, zijn<br />
het ook daar toch vooral papieren gebouwen gebleven en was er in <strong>de</strong><br />
uitgevoer<strong>de</strong> projecten veel min<strong>de</strong>r revolutionair elan terug te vin<strong>de</strong>n. 31<br />
Zowel met betrekking tot <strong>de</strong> opdrachtgevers als wat betreft <strong>de</strong> uitein<strong>de</strong>lijke<br />
gerealiseer<strong>de</strong> architectuur dient steeds het on<strong>de</strong>rscheid tussen particuliere<br />
opdrachten en opdrachten <strong>van</strong> religieuze of bestuursorganen in<br />
<strong>de</strong> beschouwing betrokken te wor<strong>de</strong>n. Bij geen <strong>van</strong> <strong>de</strong> opdrachtgevers<br />
blijkt het echter een cruciale overweging te zijn geweest om het nieuwe<br />
bewind nadrukkelijk in een ste<strong>de</strong>lijke context te plaatsen door mid<strong>de</strong>l<br />
<strong>van</strong> an<strong>de</strong>re en nieuwe architectonische concepten. Ook bij Felix Meritis<br />
in Amsterdam, naar ontwerp <strong>van</strong> Jacob Otten Husly, is dat niet het geval<br />
geweest, want een patriots bolwerk is die instelling helemaal niet geweest:<br />
“Felix Meritis was en bleef politiek neutraal; patriotse activisten<br />
waren verenigd in <strong>de</strong> Va<strong>de</strong>rlandse Sociëteit en nadat <strong>de</strong>ze was verbo<strong>de</strong>n,<br />
in Doctrina et Amicitia”, stel<strong>de</strong> Schmidt recentelijk vast. 32<br />
In <strong>de</strong> architectuur <strong>van</strong> <strong>de</strong> late achttien<strong>de</strong> en <strong>de</strong> vroege negentien<strong>de</strong><br />
eeuw lijkt <strong>de</strong> politieke kaart niet of nauwelijks gespeeld te zijn. Opdrachtgevers<br />
en architecten bewogen zich allerminst uitsluitend in <strong>de</strong><br />
kringen <strong>van</strong> <strong>de</strong> eigen godsdienstige en politieke geestverwanten, maar<br />
an<strong>de</strong>re factoren zijn daarbij <strong>van</strong> groter belang geweest. De verschillen in<br />
opdrachten tussen Van <strong>de</strong>r Hart en verschei<strong>de</strong>ne collega-architecten<br />
kunnen niet wor<strong>de</strong>n verklaard <strong>van</strong>uit een politieke overtuiging. Veeleer<br />
was het <strong>van</strong> belang om enerzijds een vaste plaats te hebben binnen het<br />
ste<strong>de</strong>lijk bouwbedrijf, zoals bij Van <strong>de</strong>r Hart in Amsterdam sinds 1777,<br />
en an<strong>de</strong>rzijds een goed netwerk op te bouwen <strong>van</strong> opdrachtgevers, die<br />
los <strong>van</strong> religieuze en politieke overwegingen interessante opdrachten<br />
kon<strong>de</strong>n geven. Daarbij valt bij Van <strong>de</strong>r Hart ook nogal eens op dat het<br />
kennelijk opdrachten waren die hem goed lagen, waardoor hij al vroeg<br />
in zijn Amsterdamse loopbaan met Henry Hope een belangrijke particu-<br />
V E R E N I G I N G H E N D R I C K D E K E Y S E R<br />
Afb. 30: Een contract wordt getekend in het huis <strong>van</strong><br />
Abraham <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Hart (staand rechts), tekening door<br />
Christiaan Andriessen, 6 augustus 1806.<br />
31 Vgl. bijv. Winfried Nerdinger, Klaus Jan Philipp en Hans-<br />
Peter Schwarz, Revolutionsarchitektur. Ein Aspekt <strong>de</strong>r<br />
europäischen Architektur um 1800, tent. cat. Frankfurt 1990.<br />
32 Zie Schmidt 2006 (n. 17), 232-233.<br />
63