Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
10<br />
gevel verraadt al waar het in het pand om gaat: ‘hic <strong>de</strong> freti batavi<br />
furore arcendo agris tuendis agitur’, vrij vertaald: ‘hier wordt gehan<strong>de</strong>ld<br />
over het beveiligen <strong>van</strong> <strong>de</strong> lan<strong>de</strong>rijen door het temmen <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Bataafse Zee’. De vergul<strong>de</strong> letters in <strong>de</strong> tekst vormen samen het<br />
jaar 1726.<br />
Het Gemeenlandshuis, omringd door water, gelegen tegen <strong>de</strong> dijk<br />
met vrij uitzicht op <strong>de</strong> Zui<strong>de</strong>rzee en het Nieuwe Diep, werd door<br />
het hoogheemraadschap gebruikt als verga<strong>de</strong>rplaats en uitvalsbasis<br />
bij het schouwen <strong>van</strong> <strong>de</strong> dijk. De dijkgraaf en <strong>de</strong> hoogheemra<strong>de</strong>n<br />
kon<strong>de</strong>n er als dat nodig was, overnachten in bedste<strong>de</strong>n op <strong>de</strong> verdieping.<br />
De inwonen<strong>de</strong> opzichter was tevens kastelein voor <strong>de</strong> heren<br />
<strong>van</strong> het bestuurscollege. In <strong>de</strong> jaren 1726 en 1727 verrees het<br />
gebouw op <strong>de</strong> plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong> herberg ‘daar <strong>de</strong> Jaeger uithangt’ in <strong>de</strong><br />
buurtschap ‘Jaep Hannis’. Hier werd altijd al, in elk geval sinds<br />
1609, door het hoogheemraadschap verga<strong>de</strong>rd. Een grote gevelsteen<br />
in <strong>de</strong> zijgevel <strong>van</strong> het Gemeenlandshuis, met <strong>de</strong> wapens <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> tien stemgerechtig<strong>de</strong> districten, is afkomstig uit <strong>de</strong> voorgevel <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> ou<strong>de</strong> herberg. Deze herberg was aan het begin <strong>van</strong> <strong>de</strong> 18<strong>de</strong><br />
eeuw echter zo bouwvallig gewor<strong>de</strong>n dat men voor verga<strong>de</strong>ringen<br />
uitweek naar Weesp of Amsterdam.<br />
In <strong>de</strong> bestuursverga<strong>de</strong>ringen <strong>van</strong> 1725 kwamen dan ook tekeningen<br />
en een begroting voor een nieuw te bouwen Gemeenlandshuis ter<br />
sprake. Deze waren opgesteld door <strong>de</strong> meester timmerman Jacob<br />
Mid<strong>de</strong>lman. De hoogheemraad Paulus Emtinck uit Loosdrecht leg<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> verga<strong>de</strong>ring echter ook twee tekeningen voor. Emtinck lijkt<br />
een belangrijke rol bij het ontwerp en het toezicht op <strong>de</strong> uitvoering<br />
te hebben gespeeld. Zijn voorstellen wer<strong>de</strong>n met enkele wijzigingen<br />
door het college overgenomen. De Amsterdamse timmermansbaas<br />
Cornelis <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Does werkte het plan ver<strong>de</strong>r uit en teken<strong>de</strong> een<br />
heiplan, drie plattegron<strong>de</strong>n, drie geveltekeningen, een plan voor <strong>de</strong><br />
kap en enkele doorsne<strong>de</strong>n (‘<strong>de</strong> profylen om <strong>van</strong> <strong>de</strong>selve sij het geheele<br />
gebouw in te sien’) en schreef een ge<strong>de</strong>tailleerd bestek dat in<br />
druk werd uitgegeven. Op 6 februari 1726 werd <strong>de</strong> bouwopdracht<br />
na een openbare inschrijving aanbesteed. Uit vijf gesloten enveloppen<br />
bleek <strong>de</strong> aanneemsom <strong>van</strong> metselaarsbaas Cornelis <strong>van</strong> <strong>de</strong>r<br />
Hoeven uit <strong>de</strong> Kalverstraat in Amsterdam <strong>de</strong> laagste. Hij teken<strong>de</strong> in<br />
voor f 15.990,-. De aanneemsom omvatte <strong>de</strong> gehele ruwbouw volgens<br />
het bestek inclusief <strong>de</strong> leverantie <strong>van</strong> <strong>de</strong> bouwmaterialen. Het<br />
timmerwerk werd uitgevoerd door Dirk Heij<strong>de</strong>man, uit <strong>de</strong> Hui<strong>de</strong>nstraat<br />
in Amsterdam, die borg had gestaan voor Van <strong>de</strong>r Hoeven.<br />
Cornelis <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Does die <strong>de</strong> tekeningen en het bestek had gemaakt<br />
(en ook had ingetekend op het werk maar te hoog zat), werd verzocht<br />
om toezicht te hou<strong>de</strong>n op <strong>de</strong> bouw. Voor zijn tekenwerk, het<br />
bestek en het toezicht kreeg hij achteraf f 250,- betaald. Zijn tim-<br />
Latijnse spreuk tegen <strong>de</strong> gevel.<br />
De vergul<strong>de</strong> letters in <strong>de</strong> tekst vormen<br />
het bouwjaar 1726. (foto HdK)<br />
mermansknecht Melis Tucker werd als dagelijks opzichter aangesteld,<br />
op een salaris <strong>van</strong> f 500,- per jaar.<br />
De bouw nam snel een aan<strong>van</strong>g en begon met <strong>de</strong> afbraak <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
ou<strong>de</strong> herberg. Keuken en stal bleven staan, totdat <strong>de</strong> nieuwbouw<br />
vergevor<strong>de</strong>rd was. Bruikbaar sloopmateriaal werd opgeslagen om<br />
hergebruikt te wor<strong>de</strong>n. Het bouwterrein werd gerooid en op 30<br />
maart 1726 werd <strong>de</strong> heistelling opgericht. Het gebouw kwam achter<br />
en ge<strong>de</strong>eltelijk in <strong>de</strong> dijk te staan. In totaal wer<strong>de</strong>n 178 masten<br />
in <strong>de</strong> grond geslagen (ie<strong>de</strong>r 44 voet lang, 12,5 meter, geheid ‘tot<br />
op het twee<strong>de</strong> sand’) en 46 juffers (ie<strong>de</strong>r 30 voet lang, geheid on<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> voorgevel in <strong>de</strong> dijk en on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> twee dragen<strong>de</strong> binnenmuren,<br />
‘tot op het eerste sand’). Het heien was binnen 10 dagen gereed,<br />
waarna fun<strong>de</strong>ringsplanken wer<strong>de</strong>n gelegd en begonnen werd<br />
met het opmetselen <strong>van</strong> gewelven en muren. De gevels, op <strong>de</strong> voorgevel<br />
na, wer<strong>de</strong>n boven <strong>de</strong> plint opgetrokken als spouwmuren, het<br />
buitenblad een steen dik en het binnenblad een halve steen. De muren<br />
wer<strong>de</strong>n gemetseld in Vechtsteen, volgens het bestek ‘met <strong>de</strong><br />
voeg-spyker sin<strong>de</strong>lyk af te voegen’. De verdiepingsvloeren kwamen<br />
te liggen op enkelvoudige balklagen met blin<strong>de</strong> ankers in <strong>de</strong> muren.<br />
De lage omlopen<strong>de</strong> kap <strong>van</strong> het Gemeenlandshuis heeft een interessante<br />
constructie: <strong>de</strong>ze werd opgebouwd rond twaalf gebinten en<br />
twee rijen standvinken, die ie<strong>de</strong>r een 60 voet (17 meter!) lange<br />
on<strong>de</strong>rslagbalk steunen. Hierop liggen <strong>de</strong> spanten die het met lood<br />
ge<strong>de</strong>kte mid<strong>de</strong>n<strong>de</strong>el dragen. De rookkanalen zijn langs <strong>de</strong> kap<br />
versleept naar <strong>de</strong> vier schoorstenen op <strong>de</strong> hoekpunten <strong>van</strong> het dak.<br />
De kapschil<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n belegd met blauwe pannen, links<strong>de</strong>kkend<br />
aan <strong>de</strong> voorzij<strong>de</strong> en rechts<strong>de</strong>kkend aan <strong>de</strong> achterzij<strong>de</strong>, gerelateerd<br />
aan <strong>de</strong> veelal westelijke wind. Het platte mid<strong>de</strong>n<strong>de</strong>el werd met lood<br />
ge<strong>de</strong>kt. Op twee schoorstenen wer<strong>de</strong>n wind<strong>van</strong>en geplaatst: een<br />
zeemeermin en een meerman.<br />
De werkzaamhe<strong>de</strong>n vor<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n gestaag en op 24 oktober 1726<br />
werd een maaltijd in het gebouw gehou<strong>de</strong>n. Cornelis <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Hoeven<br />
kreeg zijn twee<strong>de</strong> grote betaling (volgens het bestek zou dit<br />
plaatsvin<strong>de</strong>n als het pand met lood en pannen ge<strong>de</strong>kt was) en het<br />
werkvolk een fooi <strong>van</strong> f 75,- ‘om eens te kroegen’. In het najaar <strong>van</strong><br />
1726 en <strong>de</strong> winter <strong>van</strong> 1727 vond <strong>de</strong> afwerking plaats. Verschillen<strong>de</strong><br />
ambachtslie<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n hiervoor aangetrokken, hieron<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
houtsnij<strong>de</strong>r en leverancier <strong>van</strong> spiegels Pieter le Normant uit <strong>de</strong><br />
Kalverstraat, <strong>de</strong> beeldhouwer Adrianus <strong>van</strong> Dijk, <strong>de</strong> smid Harmen<br />
Warnaarts uit <strong>de</strong> Amstelstraat en <strong>de</strong> in Amsterdam gevestig<strong>de</strong>,<br />
uit Saksen afkomstige, stucwerker Christiaan Wittenbeeker (of<br />
Wittenbächer). Betalingen aan <strong>de</strong>ze ambachtslie<strong>de</strong>n vielen buiten<br />
het bestek. Op 12 mei 1727 werd <strong>de</strong> bouw feestelijk voltooid.<br />
Het werk had ruim een jaar geduurd.<br />
Het beoog<strong>de</strong> complex was evenwel nog niet gereed, want op<br />
V E R S L A G V A N D E V E R E N I G I N G J A A R V E R S L A G 2 0 0 8<br />
Stal, koetshuis en erf gezien <strong>van</strong>uit<br />
het Gemeenlandshuis.(foto HdK)<br />
19 juni 1728 werd <strong>de</strong> bouw <strong>van</strong> een stal en koetshuis aanbesteed.<br />
Ook voor <strong>de</strong>ze bouwopdracht werd een openbare inschrijving<br />
georganiseerd. Dit keer ging het werk naar een lokale aannemer,<br />
Adriaan Stoel uit Weesp, die het werk aannam voor f. 7.706,-.<br />
De grote Amsterdamse bazen Adrianus Roosendael en Jan <strong>de</strong> Meij<br />
teken<strong>de</strong>n net iets te hoog in voor <strong>de</strong>ze utilitaire gebouwen. Met <strong>de</strong><br />
bouw <strong>van</strong> <strong>de</strong> stal (het oostelijke bouwhuis, nu woning) en het<br />
koetshuis (het westelijke bouwhuis) op een symmetrisch grondplan<br />
achter het Gemeenlandshuis en twee grote toegangspoorten naar<br />
het terrein, ontstond een aanleg die veel weg had <strong>van</strong> een buitenplaats.<br />
Ook <strong>de</strong> plattegrond en <strong>de</strong> afwerking <strong>van</strong> het Gemeenlandshuis<br />
vertonen <strong>de</strong>ze kenmerken.<br />
De hoofdingang <strong>van</strong> het Gemeenlandshuis bevindt zich op dijkhoogte,<br />
achter een door een gesmeed ijzeren hek omsloten bor<strong>de</strong>s.<br />
De sobere gevelarchitectuur kreeg slechts accenten in <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong><br />
gemetsel<strong>de</strong> lisenen op <strong>de</strong> hoeken, beeldhouwwerk in Lo<strong>de</strong>wijk<br />
XIV-stijl rond <strong>de</strong> ingangspartij en vier hoge schoorstenen op het<br />
dak. De kroonlijst <strong>van</strong> <strong>de</strong> voorgevel was oorspronkelijk rijker <strong>van</strong><br />
uitvoering met <strong>de</strong>coratieve ‘trigliften, fremettingen, morlioens en<br />
kardoesen’ (trigliefen, cannelures, klossen en consoles) en in het<br />
mid<strong>de</strong>n was een attiek, volgens het bestek voorzien <strong>van</strong> een gebeeldhouw<strong>de</strong><br />
arend. Dit strenge gevelschema was populair <strong>van</strong>af <strong>de</strong><br />
late 17<strong>de</strong> eeuw en bleef dat in <strong>de</strong> eerste <strong>de</strong>cennia <strong>van</strong> <strong>de</strong> 18<strong>de</strong><br />
eeuw. Alleen <strong>de</strong> spaarzame <strong>de</strong>coratieve ornamenten wijzig<strong>de</strong>n in <strong>de</strong><br />
loop <strong>de</strong>r tijd <strong>van</strong> vorm. De bovengenoem<strong>de</strong> (inmid<strong>de</strong>ls verdwenen)<br />
V E R E N I G I N G H E N D R I C K D E K E Y S E R<br />
mid<strong>de</strong>nattiek is wel bewaard gebleven bij onze Hollands Classicistische<br />
buitenplaats Nijenburg in Heiloo. Interessant is het venstertype<br />
dat men bij <strong>de</strong> bouw <strong>van</strong> het Gemeenlandshuis toepaste: een<br />
toen al vrij ou<strong>de</strong>rwetse overgangsvorm tussen kruiskozijn en schuifraam,<br />
met een vast mid<strong>de</strong>nkalf, een schuivend bene<strong>de</strong>nraam en buitenluiken.<br />
Helaas is er <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze in het bestek omschreven vensters<br />
in het gebouw niets meer terug te vin<strong>de</strong>n. Al in 1775 zijn <strong>de</strong> ramen<br />
gewijzigd en dat gebeur<strong>de</strong> nadien nog enkele keren.<br />
Vergelijkbaar met ons woonhuis Leetein<strong>de</strong> 12 in Broek in Waterland<br />
uit 1740, is <strong>de</strong> plattegrond <strong>van</strong> <strong>de</strong> bel-etage <strong>van</strong> het Gemeenlandshuis<br />
symmetrisch ver<strong>de</strong>eld in twee helften langs een bre<strong>de</strong><br />
doorlopen<strong>de</strong> gang. Het huistype met doorlopen<strong>de</strong> mid<strong>de</strong>ngang<br />
was in <strong>de</strong> vroege 18<strong>de</strong> eeuw populair voor voorname stadshuizen<br />
en buitenplaatsen. Het Gemeenlandshuis is relatief ondiep en<br />
kent daardoor een beperkt aantal vertrekken. De mid<strong>de</strong>ngang<br />
(in het bestek nog ou<strong>de</strong>rwets ‘voorhuys’ genoemd) is voorzien <strong>van</strong><br />
overdadig stucwerk, gemaakt door Christiaan Wittenbeeker voor<br />
f 235,-. Het stucwerk illustreert <strong>de</strong> functie <strong>van</strong> het gebouw: zeepaar<strong>de</strong>n<br />
trekken Neptunus in een zegekar voort over een woeste<br />
zee. Aan weerszij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> Neptunus zijn <strong>de</strong> zon en <strong>de</strong> maan verbeeld<br />
en in <strong>de</strong> hoeken <strong>van</strong> het plafond <strong>de</strong> vier win<strong>de</strong>n. Tegen <strong>de</strong><br />
wan<strong>de</strong>n bevin<strong>de</strong>n zich in stuc <strong>de</strong> wapens <strong>van</strong> Holland en Utrecht<br />
(het werkterrein <strong>van</strong> het hoogheemraadschap strekte zich uit over<br />
zowel Hollands als Utrechts grondgebied) en <strong>de</strong> wapens <strong>van</strong> <strong>de</strong> tien<br />
Het Gemeenlandshuis op <strong>de</strong> Diemerzeedijk, tekening door Jan <strong>de</strong> Beijer, omstreeks 1750-1760 (verblijfplaats onbekend, ex-Atlas Leonhardt).<br />
De Beijer teken<strong>de</strong> kruiskozijnen, <strong>de</strong> later versober<strong>de</strong> kroonlijst, <strong>de</strong> verdwenen mid<strong>de</strong>nattiek en halfron<strong>de</strong> schil<strong>de</strong>n met snijwerk op <strong>de</strong> bouwhuizen.<br />
11