De barokarchitectuur in de zuidelijke Nederlanden - Openbaar ...

•
François Aguillon (1567-1617).
Pieter Huyssens (1577-1637).
Pieter Paul Rubens (1577-1640).
Sint-Carolus-Borromeuskerk, Antwerpen.
De voorgevel.
1615-1621.
De voorgevel van deze vroegere jezuïetenkerk
is een van de rijkst vers ierde barokgevels die
ooit werden opgetrokken. In tegenstelling tot
de Italiaanse laat-renaissance- en vroeg­
barokgevels, die slechts twee verdiepingen
tellen, bes taat hij uit drie bouwlagen
bekroond door een imposant driehoekig
fronton. Ze zijn van mekaar gescheiden door
kroonlijsten en lage muurpanden. De
supplementaire horizontale geleding, die
a.h.w. ingeschoven werd tussen de
benedenverdieping en de bovenste bouwlaag,
was noodzakelijk ter wille van de tribunes die
boven de zijbeuken werden gebouwd. Daarom
ook werden hier drie grote ramen in de gevel
voorzien, in plaats van slech ts één, zoals
gebruikelijk.
De gevel vertoont vijf verticale traveeê n,
terwijl er doorgaans slechts drie worden
aangetroffen. De breedste travee bevindt zich
in het midden. Deze as travee wordt aan
weerszijden geflankeerd door een smalle
travee met daarnaast een ietwat bredere. De
gevel wordt ten slotte langs beide zijden
afgesloten door een torentje met een kleine
koepel, dat aans luit bij de buitenste travee, zij
het op een rooilijn die iets terugwijkt t.o.v. de
eigenlijke gevel.
De breedtewerking van deze gevel is dan ook
bijzonder opvallend. De as travee springt
samen met de twee smalle traveeên ten
opzichte van de twee buitenste verticale
geledingen een weinig naar voren.
Deze middenpartij wordt door een impos ant
fronton bekroond. Zwierige vleugelstukken
vertrekken van onder de kroonlijst van dit
fronton en eindigen in een krachtige voluut.
Ze verbinden de centrale partij met de twee
buitenste traveeê n.
Bijzonder overvloedig, verscheiden en
weelderig zijn de siermotieven van deze gevel,
waarvan bewezen is dat sommige door Pieter
Paul Rubens werden ontworpen. Vermoed
mag worden dat overigens ook nog andere
ornamenten aan zijn creativiteit te danken
zijn.
De barokarchitectuur
in de zuidelijke Nederlanden
1. Historisch overzicht
Hadd en de renaissanc egebouwen ui t de 16e-eeuws e zuidelijke Nederland en
hoofdzakeli jk een profan e bestemming, de barokarchi tec tu ur in de 17e
eeuw is vooral een kerk elijke archi tec tu ur.
In de barok kent de rel igi euze bouwkunst een on gek end e bloei. Tijdens de
godsdi ens ttro eb el en in de tw eed e helft van de 16e eeuw werd en immers
ni et al leen tal van religieuz e gebouw en ernstig beschadigd, maar ingevol ge
de onlusten en de daarm ee gepaard gaand e economische ach terui tgan g,
waren bov endi en veel kerk en in opbouw onvol tooid geb leven . Tevens
hadd en intuss en een aan tal nieuwe godsdiens ti ge ord en, zoals de
jezuïeten, annonciaten en kapucijnen vas te voet gekr egen in de
Nederland en.
Deze jon ge ord en wach tten op een gu ns tige gel egenheid om ni euwe kerk en
te bouw en. Trouw ens and er e, reed s lang gev es ti gd e ord en , zoch ten
ev en eens hun te en g geword en kloos terkapell en ui t te breiden.
Die gu ns tige gel egenheid werd gebod en bi j het afslui ten van het
Twaalfjari g Bestand in 1609, waardoor een period e van vrede en
economisch e heropl eving werd ingeluid. On getwijfeld werd en er vóór di e
datum reed s bouww erk en aan geva t, maar het is toch wel opvall end da t
vrijwel onmiddellijk na de ond ertek ening van het trak taa t tal van ni euwe
kerk en werd en op getrokken en oud e vo ltooid of ger es ta ureerd. In de gees t
van de triomf erend e Con trareformati e werd en zi j rijk elijk voorzi en van
meubi lair en imposan te kunstwerk en. Ook na afloop van het bestand, in
1621 , zette di e on twikk eling zich door, zij het in een heel wa t trager ri tm e. In
el k geval, in de tw eed e helft van de 17e eeuw - dus nada t in 1648 het
Verdra g van Wes tfalen de sluiting van de Sch elde defini ti ef bezegeld e -
werd en nog een aan tal bi jzond er indrukwekkend e abdi jk erken opgericht.
Verwond erlijk is di t ni et, gezi en de enorm e ri jkdomm en di e de abdij en
vooral uit een intens e landbouw exploi tati e hadd en kunnen verw erv en . Ui t
recen t historisch ond erzo ek is ov eri gens gebl ek en dat de zuidelijke
Nederland en in de 17e eeuw ni et to t zo een economisch di eptepunt waren
geraakt als to t hiertoe werd aan genom en. Weliswaar had An twerp en zijn
plaa ts als eers te haven- en hand elss tad in West-Europa mo eten afs taan
aan Ams terdam, maar di t betekent geenszins da t daarmee el ke
comm erciël e ac tivi teit was sti lgeval len. De Sch eld es tad bl eef integend eel
een knooppunt van het international e kredi etw ez en en wiss elverk eer. De
doorvo erhand el was er nog aanzi enlijk en de kooplieden, gebruik mak end
van hun international e conn ecti es, en ga geerd en zich in ov erz ees e
hand elsond ern emingen. Bovendi en zor gden ni euwe method es, vooral in
Vlaand er en en Brabant, voor een hoger landbouwrend ement en in de
sted en werd met een aan tal mod ern e ond ern emingen ges tart of kregen
oud e nijverh eden ni euw leven in geblazen .
Va n een economisch e hoogbloei mag men ni et gewa gen, maar toch mo et
er meer welstand gew ees t zi jn dan men to t voor kort geloofd e.
87

Jacques Francart (1583-1651).
De kerk van de Heilige Drievuldigheid, Elsene.
De voorgevel van de voormalige
augustijnenkerk te Brussel.
De plannen van deze voormalige
augustijnenkerk dagtekenen uit 1620. Ze was
in menig opzicht verwant aan de thans
verdwenen Brusselse jezuïetenkerk die in 1615
eveneens door Jacq ues Francart was
ontworpen.
Ook de voorgevel gelijkt zeer sterk op die van
de jezuïetenkerk. Hij vertoont dezelfde drie
bouwlagen die naar de top toe in hoogte en
breedte afnemen en is eveneens in drie
traveeën verdeeld. Toch schijnt hij een
sterkere plasticiteit te vertonen, o.m. door het
aanwenden van zware, krachtige
uitspringende zuilen en van gebroken
frontons, waardoor hij ook een meer barok
uitzicht verkrijgt.
De vol utes die de as t ra vee met de zijtraveeën
verbinden, vertonen evenwel nog niet de
machtige 'Rubeniaanse' zwier, die de
vleugelstukken van de gevel van de Sint­
Carolus-Borromeuskerk te Antwerpen kenmerkt.
De augustijnenkerk bevond zich oors pronkelijk
op de plaats waarop het De Brouckèreplein is
aangelegd. Bij de afbraak van de kerk in 1893
werd de gevel overgebracht naar de
Baljuwstraat te Elsene, waar hij opnieuw werd
opgericht om als voorgevel te dienen voor de
kerk van de Heilige Drievuldigheid.
88
--
Vermoedelijk Pieter Paul Merckx ( ? -1685).
De Begijnhofkerk van Sint-Jan-de-Doper,
Brussel.
De voorgevel.
1657-1676.
Deze voorgevel getuigt door zijn driedeligheid
alleen reeds van een grote originaliteit.
De twee zijbeuken kregen elk een
afzonderlijke, doch gelijkvormige topgevel.
Pieter Huyssens (1577-1637).
Sint-Walburgakerk, Brugge.
Interieur.
1619-1644 (inwijding).
Deze kerk maakte oors pronkelijk deel uit van
het jezuïetencollege te Brugge. De opbouw
ervan werd in 1619 aangevangen, doch ze
werd eerst in 1644 gewijd. Alhoewel Pieter
Huyssens de plannen tekende terwijl hij nog
druk bezig was met de bouwwerken van de
Antwerpse jezuïetenkerk , vertoont het
interieur van de Sint-Walburgakerk veel meer
verwantschap met dat" van de thans
verdwenen jezuïetenkerk te Brussel, een
ontwerp van Jacq ues Francart (1583-1651). Dit
komt vooral tot uiting in de Toscaanse zuilen
en het hoofdgestel dat telkens boven de
bogen een cartouche draagt. Alleen de
ornamenten die de gordelbogen vers ieren zijn
zeer verwant met de plastische, barokke
siermotieven aan de binnenzijde van de poort
en in de zijkapellen van de Sint-Carolus­
Borromeuskerk.
De halfronde vorm van deze brede bogen
neutraliseert ook enigszins het gotisch
uitzicht van de kruisribben en domineert de
gewelven. Kort oplopende pilasters die als
steun dienen voor de gordelbogen en die
telkens tegen de wand, precies boven de
zuilen en boven het naar voren uitspringende
lijstwerk van het hoofdgestel werden
aangebracht, versterken nog het evenwicht
van de halfronde vorm. Dit nieuwe element,
dat in de Brusselse jezuïetenkerk nog ontbrak,
liet toe om de aanzetten van de gordelbogen
en van het kruisribgewelf iets hoger te
plaatsen. Hierdoor kwam tevens een groter
wandoppervlak voor de ramen vrij en kon er
meer licht in de ruimte vallen. Opmerkelijk is
dat Jacq ues Francart in de Begijnhofkerk te
Mechelen, die precies in hetzelfde jaar werd
ontworpen, tot een gelijkaardige oplossing
kwam, maar de ramen niet tot boven het
hoofdgestel liet doorlopen.
Beide zijgevels staan los van de hoger
uits pringende gevel van het middensch ip.
Deze driedeligheid is te verk laren uit het feit
dat het gebouwwerd opgericht op de
grondvesten van een vroegere, gotische kerk,
die tijdens de godsdiensttroebelen in de 16e
eeuw werd vernield. De breedte van de
zijbeuken wettigde een afzonderlijke
ordonnantie van de zijgevels.
•

Linksboven
Wenzei Cobergher (omstreeks 1560-1634).
Sint-Augustinuskerk, Antwerpen.
De voorgeveL
1615-1618.
Het front van deze gevel werd op gedeeld in
grote rech thoekige bakstenen muurpartijen,
omkaderd door brede witstenen horizontale
en verticale banden.
In dit op zicht doet de arch itectuur nog
enigszins traditioneel aan. De barok
manifesteert zich wel in de poortomlijsting,
bekroond door een nis die werd ingeschoven
in een driehoekig gebroken fronton en
geflankeerd door volutes.
Ook het dynamisch verloop van de vormen
van de bovenste bouwlaag, met haar
halfronde top en met de brede banden van de
inzwenkende vleugelstukken, is duidelijk
barok. Dit geveltype, dat vrij vlak is gehouden
en waarin een picturaal effect werd bereikt
door het aanwenden van kleurige materialen,
kende vrij veel navolging in Brabant: o.m. de
gevel van de abdijkerk te Averbode.
Rechtsboven
Grondp lan
De Jezuïetenkerk,
BrusseL
Rechtsonder
Grondp lan
De Sint-Carolus-Borromeuskerk,
Antwerpen.
Trouwens de bouw van zo een groo t aan tal ni euwe kerk en, opgeluisterd
met een veelheid aan kos tbare kunstwerk en en meubilai r, alsook de ta lrijke
zwi eri ge profan e gebouw en en woonhuiz en, di e wij thans nog in zovele van
onze stéd en aan treff en, laten op zich zelf reeds een zekere welstand
vero nd ers tell en .
a. De kerkelijke architectuur
Na zijn teru gk eer in de Nederl and en in 1605, on twi erp de schild er en
architec t Wenc eslas of Wenzei Cob ergh er (o ms treeks 1560-1 63 4) een aan tal
gebouw en naa r Italiaanse voo rbeelden, waa rin de ba rok amper to t ui ting
kom t: o.m. de kerk van de karm el i etess en-theresianen te Brussel (1 607,
la ter af geb roken, maa r door pren ten bekend) en de Sint-Au gus tinuskerk te
An twerp en . De voo rgevel van de Sint-Au gus tinusk erk, opgetrokken in
baks teen en voo rzi en van omlijstingen met brede stroken wi tte natuu rsteen,
slui t hierdoor nog en igszins aan bij de tradition ele bouwkunst. De Onz e­
Li ev e-Vrouwebasili ek van Sch erp en heuvel, ev en eens door Cobergh er
on tworpen en waa rvan in 1609 met de bouw bego nnen werd , toont in de
gro te zwi er van de volutes di e de ko epel helpen sch ragen iets meer
uitgesproken barokke trekk en.
Duidelijk ba rok zijn de Bruss else jezu ïetenk erk en de Sint-Carolus­
Borrom euskerk te An twerp en . Beide kerk en werd en na genoeg gelijktijdi g
vol tooid in 1621 en hebben to t voo rbeeld gedi end voo r vele and ere.
Met de bouw van de jezuïetenk erk te Bruss el werd in 1606 begonnen naa r
de plannen van de lekebroed er-j ezu ïet Hend rik Hoeimak er (1 559-1626) di e
een eerd er tradition ele laat-gotische hallenkerk on twi erp. Wegens
moeilijkh eden met het grondwater werd en de werk en na tw ee jaar
stop gezet en eers t in 1616 hernom en. De ui teind elijke vo rm van deze kerk
werd bepaald door een and ere archi tec t, Jacques Franckaert (1 583-1651) of
Francart (zoals hij zelf si gn eerd e) , die in 1615 een ni euw proj ec t uittek end e.
Jamm er genoeg werd de jezuï etenk erk in 1812 gesloop t. Noch tans kunn en
wij ons een vrij getrouw beel d vo rm en van hoe di e kerk er heef t ui tgezi en
doordat verschill end e on twerp en , alsook pren ten uit de 17e eeuw en
aquarell en ui t 1812 bewaa rd blev en . De fa çad e van de kerk der au gus tijnen
te Brussel, in 1620 ev en eens door Jacques Franca rt on tworpen, kan ook
nog een go ed beel d gev en van de voo rgevel van de jezuï etenkerk. Ook deze
au gus tijnenkerk werd af geb roken. De gevel bl eef ec hter gespaa rd en werd
opni euw geb ruikt voo r de kerk van de H. Drievuldi gheid te El sene.
Toen Francart in 1615 zijn plannen maakte voo r de Bruss else jezu ïetenkerk
moest hij ui tgaan van de bestaand e funderi n gen en van en kele muurpand en
di e reeds een 5- tal meter ov ereind stond en bij het stopzetten van de
bouww erk en. De lichte aanzet van de muren en zuilen zou de ops tand
verd er bepa len en aldus van gro te betekenis zijn voo r de uiteindelijke vo rm
van de kerk. Deze kerk werd een geslaa gde syn these van de tradition ele
go tisch e struc tu ur en van ba rokke vo rm geving en versi ering, die aan het
gebouw een gro te oorspronkelijkh eid verl eend e en di e ook in veel and ere
kerk en in de zuid elijke Nederl and en werd nagevolgd.
Go ti sch waren de ri bgew el ven, lichter en gemakkelijker te bouw en dan het
in Italië geb ruikelijke to ngew el f met steekkappen. Da t ri bgew el ven
bov endi en mind er duur ui tvi elen dan natuursten en to ngew el ven, waa r onz e
bouwvakk ers ov eri gens minder mee vertrouwd wa ren, moet on getwijfeld di e
go tische keuz e mee beïnvloed hebben. Deze go tische ri b gew elven gev en de
kerk duidelijk de indruk van 'een streven naa r omhoog', een go ti sch
verticalisme, di t in tegens te ling to t het horizon talisme da t de Italiaans e
kerk en kenm erk t.
Het schip werd opgetrokk en in vroeg-ba rokke stijl : vrij dunne Toscaans e
zuilen (z ie OKV 1979 , blz. 92), verbond en door vroeg-ba rokke rondbogen, met
daarbov en een hoofd ges tel , rustend op volu tenconsol es, di e tevens de
go tisch e gew el ven sch ragen .
91

De huidi ge Sint-Carolus-Borrom eusk erk te An twerp en was oorspronkeli jk
ook een jezuïetenkerk, nl. di e van het Prof ess enhuis. In 1621 werd ze
vol tooid, zes jaar na de eers tes teen legging en op een aan tal maand en na,
sam en met de jezuïetenkerk te Brussel. Met de bouw van de tw ee
zijkapell en , die oorspronkelijk niet voorzi en waren, werd ev enwel pas in
1622 aan gevangen .
De wiskundi ge Fran çois Aguillon (1 567-1 617), tev ens rec to r van het
An twerps e jezu ïetencoll ege, tek ende het grondplan van di t uni eke gebouw.
De ops tand en en de verd ere ui twerking lagen in hand en van Aguillons
medewerk er, de lekebro ed er-j ezuïet Pi eter Huyssens (1 577 -1 637), di e daarbij
op de medewerking kon reken en van Pi eter Pa ul Rubens (1 577 -1640).
In deze kerk werd het schip wèl met een to ngew el f ov erspannen, echter in
hout uitgevo erd en met an tieke cass etten als ornam ent.
Waar de Bruss else jezuïetenkerk voora l wegens haar go ti sch e ov erw elving
en het harmonisch sam engaan van traditie en verni euwing to t navo lging
inspireerd e, word t de An twerpse jezuïetenkerk to t voorb eeld genom en
omwille van de vo ldragen barokke vorm enpracht van haar ornam en ten. Da t
beide kerk en ook een gelijkaardig basilicaal grondschema verton en (d ri e
beuken, gesch eiden door tw ee zuilenrij en di e aan de oos tzijde ui tlop en in
dri e absissen), is voor de verd ere on twikk eling van de barokarchi tec tu ur in
de zuideli jk e Nederland en ni et minder van belang gew ees t.
De ornam enten van de Sint-Carolus-Borrom euskerk zijn on tworp en door
Pi eter Paul Rubens, di e ons hi ervan een aan tal on twerp tekeningen nali et.
Zond er Rubens' mees ter li jk e medewerking, zou deze kerk nooi t dat brillan t,
plechtstati g, decora ti ef uitzicht hebben gekregen da t ze nu bezi t en
waardoor ze zelfs ten opzichte van de vro eg-barokk e Rom einse kerk en een
stap voorwaarts betek end e in de wordingsgeschiedenis van de Europ ese
barokarchi tec tu ur.
De betek en is van Rubens voor de introducti e van de barok in de zuidelijke
Nederland en kan ov eri gens moeilijk ov erschat word en. Zo kwam en ook van
Rubens' tek en taf el de porti ek en het tu inpavi ljoen van zi jn ei gen woonhuis
en atelier, het Rubenshuis te An twerp en, waarin de barok rijp en voldra gen
to t ui ting kom t, on gev eer gelijktijdi g met de barokk e pracht van de Sin t­
Carolus-Borromeusk erk, zo al ni et vroeger.
In and ere kerk en di e voor de jezu ïeten werd en gebouwd, is de naw erking
van de An twerps e en Brusselse jezu ïetenkerk duidelijk merkbaar: de Sint­
Walburga te Bru gge (1 619-1 642), de Sain t-Loup te Namur (1 621-1 638), beide
werk van Pi eter Huyss ens, en de Sint-Michi elsk erk te Leuven (1 650-1 671),
on tworp en door Wil lem van Hees of Hesius (1 60 1-1 690), archi tect en
jezu ïetenrec tor.
Tijd ens de eers te helft van de 17e eeuw werd nog een and er bouwtype
on twikkeld, dat dich ter aans loot bi j Rom einse vro eg-barokke voorb eelden,
maar dat in onz e gew es ten eers t na 1650 in zekere mate navol gi ng kend e.
In deze kerk en werd het schip of de midd enbeuk ni et meer van de zijbeuken
gesch eiden door Dorische of Toscaans e zui len (z ie O. K.V. 1979, blz. 92),
maar door pij lers, voorzi en van pilas ters en bekroond door Corintisch e
kapi tel en (zie O. K.V. 1979, blz. 92) di e een krachti g geprofil eerd hoofd ges tel
schra gen .
Di t werd voor het eers t to egepas t in de kerk van het Groo t Begijnhof te
Mechelen, on tworp en door Jacques Francart in 1629, maar eers t in 1640
vol tooid. Va n een nog indrukwekkend er 's ta ti g Rom einse groo th ei d' zijn de
pijlers in de kerk van de Sint-Pi etersabdij te Gen t. Deze kerk werd ev en eens
in 1629 gebouwd, door Pi eter Huyss ens, nadat hi j en ige ti jd in Italië had
vertoefd . Bij de dood van Huyss ens, in 1637, was al leen het indrukwekkend
gro te koor van de kerk af gew erkt. Het bouww erk werd pas in de 18e eeuw
vol tooid, nog gro tend eels vol gens het grondplan van Huyss ens, maar in een
meer sobere, classicistische uitvo ering, di e beter bean twoordd e aan de
to enmalige tijdsgees t De streng classicistisch e voor gevel, klaargekom en in
92
Jacques Francart (1583-1651).
Begijnhofkerk, Mechelen.
Interieur.
1629-1638.
Deze kerk is de laatste die door Jacques
Francart werd opgetrokken. De werken vingen
aan in 1629, het jaar waarin men ook de Sint­
Walburgakerk te Brugge begon te bouwen.
Het gebouw werd eerst in 1638 voltooid. De
naam Lucas Faydherbe (1617-1697) wordt
eveneens als ontwerper vernoemd, maar zijn
aandeel schijnt vooral betrekk ing te hebben
gehad op het beeldhouwwerk , voornamelijk
van de voorgevel.
In plaats van slanke Dorische of Toscaanse
zuilen, die doorgaans voorkomen in vroeg­
barokke kerkgebouwen, werden hier pijlers
aangewend met ertegen geplaatste gegroefde
pilasters, bek roond met rijkvers ierde
Corinthische kapitelen.
Daarboven bevindt zich een doorlopend
hoofdgestel, met telkens boven de pilasters
krachtig naar voren uitspringend lijstwerk .
Hierdoor wordt het bouwlichaam van het
schip op een harmonische wijze geritmeerd.
Dit ritme wordt boven de uitspringende delen
van het hoofdgestel telkens tegen de wand
voortgezet door kort oplopende pilasters, die
zowat de vorm van een sokkel aannemen. Ze
fungeren als steunen voor de brede, halfronde
gordelbogen. Langwerpige muurpanden,
waarin schilderijen voork omen en die aan de
bovenzijde voorzien zijn van lijstwerk
verbinden de pilasters onderling.
Door het toevoegen van pilasters slaagde
Jacq ues Francart er in de aanzet van de
gewelven iets hoger te plaatsen dan in de
jezuïetenkerk te Brussel. Op die manier kon
hij het spitsboogeffect van het kruisribgewelf
neutraliseren. Dank zij de halfronde
gordelboog en de vrij vlakke gewelven,
waarvan kruisribben nagenoeg een halfrond
verloop vertonen, wordt de bovenste geleding
in harmonie gebracht met de onderliggende,
meer uitges proken 'Romeinse' structuur,
waarin de rondbogen van de arcaden het
ritme aangeven. In het koor, waar de aanzet
van het gewelf iets lager gelegen is, komt de
gotische structuur evenwel duidelijk tot uiting.
In dit opzicht is het ontwerp van Pieter
Huyssens (1577-1637) voor het koor van de
Sint-Walburgakerk te Brugge beter ges laagd.
•
•

0
•

•

Linksboven
Grondplan
De Onze-Lieve-Vrouw · Sint-Pieterskerk,
Gent.
Middenboven
Grondplan
De Sint-Michielskerk,
Leuven.
Rechtsboven
Grondplan
De Abdijkerk,
Averbode.
Linksonder
Grondplan
De Abdijkerk,
Grimbergen.
Middenonder
Grondplan
De Onze-Lieve-Vrouwebasiliek,
Scherpenheuvel.
Rechtsonder
Grondplan
De Sint-Walburgakerk,
Brugge.
Gaetano Matteo Pizzoni (1713-1782).
Saint-Aubinkathedraal, Namur.
De voorgevel.
1751·1767.
De uitzwenkende rooilijn van de voorgevel is
uitzonderlijk voor de zuidelijke Nederlanden.
In de Italiaanse en Zuidduitse barok komt een
golvende rooilijn evenwel freq uent voor.
Gaetano Mattea Pizzoni was overigens
afkomstig uit Italiaans Zwitserland. Ook de
koepel boven de viering is typisch Italiaans
van allure.
Ondanks enkele barokelementen werd de
gevelordonnantie reeds streng classicistisch
opgevat.
1729, wijkt ec ht er volkom en af van het oo rspronkelijke monumental e
conc ept.
In de tw eede helft van de 17e eeuw wo rdt het uitzicht van de
ba roka rchitectuur door twee nieuwe tend ensen bepaald.
In de eerst e plaats manifest eert zich, ond er Italiaans e invloed, een
vernieuwd e belan gst elling voo r de ko epelbouw. Daa rbi j wo rd en pogingen
ond ernom en om het radiaal (cirkelvo rmi g) of cent raal grondplan te
verbind en met een axiaal (l an gw erpi g) grondplan. Dit is reeds merkbaar in
de uit 1629 dat erend e ontwerp en van Pi et er Huyss ens voor de kerk van de
Sint-Pietersabdij te Gent. De ko epel zelf werd er ev enwel eerst in 1722
opget rokken, dus na genoeg een eeuw lat er.
Ook in de Leuvense Sint-Michielskerk werd oorspronk eli jk, in 1650, een
ko epel voo rzi en bov en de vi ering (d .i. de kruising van het schip en van de
dwarsbeuken). Deze ko epel werd ev enwel ni et gebouwd. De pi jlers waa rop
hij zou moeten st eunen blek en imm ers te zwak om het gewicht te tors en .
De aanz et van de ko epel is thans nog go ed zichtbaar, de op ening werd met
planken vlak af ged ekt .
Zeer gedurfd ook was het ontwerp van de Mech else beeldho uwer en
architect Lucas Faydh erb e (1 617-1697) voo r de kerk van Onz e- Li ev e-Vrouw
van Hanswijk in zijn geboort estad. Dit plan st elde een vrij ori ginele
verbinding voor van het radial e met het axial e grondplan, waarbij de
monumental e koepel het hoofd el em ent uitmaakt e. Technische probl em en
bi j de uitbo uw maakt en ev enwel meerd er e aanpassingen van het concept
noodzakelijk. Zo werd en om de koepel te kunnen verw ezenlijken,
bijvoo rbeel d de zuilen verst evi gd door ze met muurpand en te verbinden en
langs de buitenzijde zware st eunberen aan te bo uwen.
Beter geslaagd zijn een paar kl einere ko epelkerk en te Bruss el, zoa ls de kerk
van Onz e- Li ev e-Vrouw van Go ed e Bijstand. Deze kerk werd ontworp en doo r
Jan Cortvri endt (? -1681), ei genli jk een eb enist (d it is een vakman di e
verfijnde meub el s maakt e, doo rgaans in ebbehout). Het plan van de
voo rgevel werd ev enwel uit get ek end door architect Pi et er Pa ul Merckx (? -
1685). Het interi eur is een bijzond er si erlijke constructie. Hetz elfd e kan
gez egd word en van het interi eur van de kerk der Ri jke Kl aren, een ontwerp
van Lucas Faydh erb e. In 1665 werd de eerste st een gel egd. Deze kerk
vertoont ov eri gens een veel bet er geslaagde integrati e van het radiaal met
het axiaal grondplan dan Faydh erb es kerk van Onze-Li ev e Vrouw van
Hanswijk te Mechel en.
Een tweede tend ens di e zich doorz ett e tijd ens de tw eede helft van de 17e
eeuw is de toenam e van wat genoemd wordt de 'gotiserend e' verticaliteit,
die zich vooral in de interi eurs op enbaa rt. Dit verticalism e was reeds
aanwezi g in de jezuïetenkerk te Bruss el (1 616), maa r komt pas op
indrukwekkend e wijze tot uiting in kerk en gebo uwd na 1650, di e bov endi en
grot er van omvan g word en. Di e opwaa rts e beweging is, ondanks de voll e
brillante hoo g-ba rokke ornam ent en van het hoofd gest el , ook sterk aanwezi g
in de Sint-Michi elskerk te Leuven . Ze bepaalt ook in grot e mat e de structuur
van de kerk van de H. Johannes de Doper in het Begi jn hof te Brussel (1 657-
1676), waa r het 'gotische' el em ent zelfs aan de buitenzijd e merkbaar is in
de driedelige voorgevel, met zijn krachti g opwaa rts ui tsprin gend e
midd enpartij.
Beide kenmerk en van de baroka rchitectuur in de tw eede helft van de 17e
eeuw - de verbinding van het radiaal met het axiaal grondplan en de
toenemend e verticalit eit - treffen wij ook aan in de indrukw ekkend e
kerk en van premonstrat enzer of norbertijner abdi jen , die toen werd en
opget rokken. Typisch voor deze kerk en is bovendi en het grot e en diepe
koor, nodi g voo r de kooroffici es van de in di e tijd zeer talrijke
kloost erl ingen. De oudst e van deze abdijkerk en is di e van Ninov e, de
huidi ge Onz e- Li ev e-Vro uwkerk. In 1635 werd met de bouw van de kerk
begonnen. De werk en werd en ec hter herhaald elijk ond erbroken en sl eept en
95

zo lan g aan, dat intuss en de smaak van een later e tijd op de vorm geving
kon inwerk en. Hi erdoor geef t het uitzicht van de Onze-Li ev e-Vrouwkerk
thans een ni et zo uitgesproken barokke indruk. Maar de barokke pracht is
dan weer ov ertui gend aanwezi g in de helder verlichte abdi jk erk van
Av erbod e (1 660-1700), on tworp en door Jan van den Eynd e (1 620-1 702) ui t
An twerp en. Het indrukwekkend e koor is een van de mooiste uit di e ti jd . Het
kl einere ged eel te van het gebouw, dat voor de lek en is voorb ehoud en,
vertoon t een cirk elvormi g grondplan. Een ko epel on tbreek t, ho ewel di e
oorspronkelijk misschi en wel was voorzi en.
De abdi jk erk van Grimbergen doet nog grootser aan. Ze werd on tworp en
door de norbertijn Gi lb ert van Zinnicq (o ms treeks 1627-1 660). De opbouw
startte in 1660 en reeds in 1662 was het enorm gro te koor vol tooid. Daarna
werd aan gevan gen met het schip. De werk en li ep en ec hter vas t in 1698 en
werd en nooi t meer herva t. De vi ering draagt een mooi e ko epel, di e ev enwel
in hou t en plaas ter werd uitgevo erd. Deze go edkope en toch zeer ges laagd e
oplossing voorkwam de probl em en di e steeds opni euw oprezen wann eer
men in de zuid elijke Nederland en ko epels in steen wou oprich ten.
96
Willem van Hees (1601·1690).
Sint·Michielskerk, Leuven.
De voorgevel.
1650-1671.
De sterk plastisch uitgewerkte voorgevel van
deze voormalige jezuïetenkerk is, samen met
die van de Sint-Carolus-Borromeuskerk, de
rijkst vers ierde die de eeuw van de barok in
de zuidelijke Nederlanden heeft
voortgebracht. Veel decoratieve elementen,
zoals de zwierige vleugelstukken die de
as travee met de smallere zijtraveeën
verbinden en in een voluut of krul eindigen, de
talloze kandelaars, de festoenen en de
gebeeldhouwde friezen herinneren overigens
aan het plastisch decor van de façade van de
Sint -Ca rol us-Borromeuskerk.
Hier bleef het aantal traveeën echter tot drie
beperkt. Structureel beantwoordt de gevel van
de Sint·Michielskerk veeleer aan het uitzicht
dat de gevel van de verdwenen Brusselse
jezuïetenkerk moet hebben getoond. Hij is ook
verwant aan die van de Saint-Loupkerk te
Namur. Van deze laatste onderscheidt de
Leuvense gevel zich nochtans door een meer
bescheiden toepass ing van het bossagewerk
aan de zuilen, door een bredere elegantie in
de verhoudingen en een grotere rijkdom aan
versieringen.
Bijzonder opvallend is de opwaarts strevende
beweging die deze naar boven toe geleidelijk
versmallende voorgevel kenmerkt. Die
dynamiek beantwoordt trouwens aan de ook
in het interieur merk bare gotiserende tendens.
De ornamentiek zwelt naar boven toe in
uitbundigheid aan; dit feestelijk crescendo
bereikt een triomfantelijk hoogtepunt in de
attiek, waar onrustig gedrapeerde en
bazuinblazende engelen een cartouche
vasthouden met Jezus-monogram. Dit laatste
is een aanduiding dat de kerk voor de
jezuïetenorde werd opgetrokk en.
Pieter Huyssens (1577·1637).
Saint·Loupkerk, Namur.
De voorgevel.
1621·1638.
De structuur van de gevel - drie traveeën,
drie bouwlagen bek roond door een driehoek ig
fronton - beantwoordt aan die van de
verdwenen Brusselse jezuïetenkerk.

•
•
•
Linksboven
Pieter Huyssens (1577-1637).
Saint-Loupkerk, Namur .
Het interieur.
1638-1643.
Ook in het interieur werd de structuur en de
vormgeving van de verdwenen Brusselse
jez uïeten kerk nagevolgd. De versch illende
marmersoorten herinneren nochtans en igszins
aan de oorspron kelijke rijkdom van de Sint­
Carolus-Borromeuskerk te Antwerpen .
Bepaald nieuw is dat ook de zuilen en pijlers
binnen de kerkruimte van bossage werden
voorzien. Het gewelf boven de middenbeuk is,
op de kleinere gewelven in de zijkapellen van
de Sint-Carolus-Borromeuskerk na, het en ige
tongewelf voorzien van steekkappen boven de
ramen , dat voorkomt in de kerkelijke
barokarch itectuur van de zuidelijke
Nederlanden. De vergulde siermotieven
vertonen merkwaardig gen oeg weinig
verwantschap met de 'Ruben iaanse'
versieringen in de Sint-Carolus­
Borromeuskerk. Ze verw ijzen eerder naar
prenten die naar ontwerpen van Jacques
Francart (1583-1651), in diens boek 'Livre de
Cartouche' (1622) worden afgebeeld.
Rechtsboven
Willem Hesius (1601-1690).
De Sint-Michielskerk, Leuven.
Het interieur.
1650-1671.
Opvallend in dit interieur is de gotiserende
verticaliteit die sterk wordt beklemtoond door
de zeer hoge zuilen en het gotisch
kruisribgewelf. Tegelijk treft echter ook de
grote rijkdom aan barokversieringen zoals de
met festoenen beh angen Ion ische kapitelen
en de sterk geprofileerde kroon lijst, beladen
met talrijke orn amenten. Boven de viering was
een hoge koepel voorzien. Hij werd nooit
uitgevoerd. De koepelaanzet (de tamboer) is
nog zichtbaar, de koepelopen ing werd
eenvoudig weg met planken vlak afgedekt.
Linksonder
Sint-Carolus-Borromeuskerk, Antwerpen.
Het interieur van de Mariakapel.
De Mariakapel werd pas van af 1622
opgetrokken , na voltooiing van de kerk. Ze
werd bekostigd door de familie Houtappel,
naar wie ze soms ook Houtappelkapel wordt
genoemd. Vele Antwerpen aars houden het
ech ter bij de benaming Ruben skapel. Niet
zonder reden overigens, daar het overvloedig
gebeeldhouwd decor waarschijnlijk helemaal
door hem werd ontworpen . Alleszins staat
vast dat het barokke stenen gewelf uitgevoerd
werd naar een tekening van de grote meester.
Gezien de eenheid en continuïteit die de
ornamentiek van deze kapel in haar geheel
vertoont, lijkt het wel waarschijn lijk dat ze
inderdaad grotendeels door Pieter Paul
Rubens werd geconcipieerd. De barok
openbaart zich hier bijzonder weelderig, zowel
door de rijkdom van de vormen, als door de
kostbare marmersoorten die voor de
uitvoering gebruikt werden.
Pieter Huyssens (1577-1637).
De Onze-Lieve-Vrouw · Sint·Pieterskerk, Gent.
Het koor.
1637.
Zoals in de veel kleinere begijnhofkerk te
Mechelen, werden in dit diep uitgewerkte koor
in plaats van zuilen, forse pijlers aangewend,
voorzien van Corintische kapitelen, die tot
onder het krachtig aan gegeven hoofdgestel
doorlopen. Daarboven werden in de halfronde
muurvlakken omlijste ramen ingewerkt. Boven
elke pijler en ieder vooruitspringend gedeelte
van het hoofdgestel, nemen brede halfronde
gordelbogen hun aan loop. Ze zijn van
siermotieven voorzien, die aan het decor van
de Sint-Carolus-Borromeuskerk herinneren.
Elke travee is overdekt met een gotisch
kruisribgewelf, hetgeen trouwens typisch is
voor onze barokarch itectuur. Het geheel
getuigt van een werkelijk 'Romeinse'
plechtstatigheid. Ongetwijfeld hebben de
arch itecten van de grote barokke abdijkerken ,
die later in onze gewesten werden gebouwd,
zich in mindere of meerdere mate op die
grandioze kerkruimte geïnspireerd.
99

. De profane architectuur
Aan de profane architectuur uit de baroktijd wordt doorgaans minder
belan g geh echt dan aan de kerk elijke. Nochtans li ggen er over het hele
land tiental len merkwaardi ge ba rokhuizen verspreid. Meestal beperkt de
ba rokke inbreng zich ec hter tot het si erlijke decor van de geveltop en de
pittoreske, plastische deur· en poo rtomlijsting, de zo genaamde 'S paanse
poo rt jes', di e men voo ral te Antwerp en, maa r ook eld ers aantreft.
All een in het at elier, de porti ek en het tuinpavi ljoen van het Rubenshuis
(1 61 1-1618), in de oost · en west gevels op de binnenplaats van het
Jordaanshuis (1 641), doo r deze kunstenaar zelf ontworpen, en in sommi ge
Antwerps e pat riciërshuizen, zoals het huis Delb ek e (1 647-1 649) in de
Keizerst raat, komt de ba rok op een meer voldragen en oo rspronkelijke wijze
tot uiting.
Ook de zeer plastisch uitgew erkte voorgevel van de 'Rod enborch' (1 66 4), het
gi ldehuis van de Antwerps e huidavett ers en schoenmakers, herinnert in
verschi llende elem ent en aan de kerk elijke barokbouwkunst Wat de
structuur betreft, behoort dit gebouw ev enwel nog tot het laat -gotisch
gevel typ e.
Deze combinati e van ba rokke ornam enti ek en laat-gotisch e st ructuur is
ov eri gens kenmerk end voor de meeste huizen uit de 17e eeuw. Ook werd
vaak doo r een kleu rrijke afwiss eling van de bouwmat erialen - bakst een,
witte natuurst een en blauwe hardst een - een pittoresk effect nagestreefd,
dat beantwoo rdd e aan de smaak van di e tijd en waa rdoo r het barokke
uitzicht versterkt werd .
Zowat overal treft men huizen van het dwars geveltype aan, zoals de
'Rod en bo rch', ook dubbel- of breedhuizen met een uitspringend e
midd enpartij, bekroond door een in- en uitzw evend e top, op geluisterd met
zwi eri ge volut es, cartouch es en soms ook met bloemen- of
vruchtenfestoenen, of and ere geb eeldhouwd e si ermoti ev en. Bijzonder ri jk
zi jn ond er meer de st rat en rond de Grot e Markt, de Magdal enaweg, de
Hoogstraat en de Oude Koornhuisstraat te Bruss el. Ook Gent kent een
aantal opm erk elijke huizen, zoals 'De fluitspeler' en 'De zeven werk en van
ba rmharti gheid' (Kraanl ei 77 en 79), 'De bonte mant el' (Vrijda gmarkt 45) en
het 'Cooremetershuis' (Grasl ei 13). Voorbeel den genoeg zi jn er nog in
Bru gge, Lokeren, Li er, Leuven, Di est, Ti en en en veel and ere st eden. In
Mech elen kan het huis van Lucas Faydherb e (1 664, Kathelijnestraat 20)
speciaal verm eld word en omwi lle van de ornam entiek met duidelijke
verwijzin gen naar de kerk elijke barokarchitectuur.
Va n een stati ge voo rnaamheid getui gt het ensembl e op de Grot e Markt te
St.-Niklaas, gevormd door het 'Landhuis' (1 637, nr. 43), de 'C ipi era ge' (1 661-
62, nr. 45) en het 'Parochi ehuis' (n r. 46). De voo rgevel van het kast eel van
Beaulieu (1 645) te Machel en sluit hi er go ed bi j aan. Deze fa çad e toont een
verhoo gde midd enpartij, met een door beeldhouwwerk fo rs omlijst e
ingan gspoort, waarboven een balkon.
Bijzond er fraai zijn ook de 17e-eeuws e gevels en ga leri jen van het kast eel
Bossenst ei n te Broech em, nabi j Antwerpen.
Ook langsgev el s zi jn rijkelijk voo rhand en . In de eerste plaats valt de
onlangs gerestau reerd e zuidgevel van het Ko lveniershof (1 631-1 633) te
Antwerp en op, die nog grot end eels klassi ek-renaissancistisch aando et,
hoewel de krachti g gea rticul eerd e ro ndbogengal eri j op de began e grond
ba rokke trekken vertoont. Volop barok is de ri jk elijk versi erde fa çad e van de
Proosdij (1 662-1666) te Bru gge, waarvan de ingan gs- en balkonparti j
heri nneren aan de smijdi ge vo rm entaal van de west gev el op de
binn enplaats van het Jordaanshuis te Antwerp en. Bi jzond er si erlijk ook is
de gevel op de binn enplaats van het Bellonahuis in de Vlaand er enst raat te
Bruss el, gebouwd kort na 1696.
Di t ov erzicht kan nog aan gevuld word en met de prelaatskwarti eren,
gast en huizen en and ere kloost ergebouwen, o.m. van de abdij en van Perk,
100
Gilbert van Zinnicq (omstreeks 1627-1660).
Abdijkerk, Grimbergen.
Interieur.
166Q-1698
Deze zeer monumentale kerk werd ontworpen
door de jonge norbertij n Gilbert van Zinnicq.
Met de bouwwerken werd een aanvang
gemaakt in 1660, het jaar van zijn overlijden.
In 1662 was het enorm groot koor, nodig voor
de officies, reeds voltooid. Waarschijnlijk
werd kort daarna begonnen met het optrekken
van het schip dat evenwel na het onderbreken
van de werken in 1698 nooit werd verder
gebouwd. In het langwerpig grondplan is een
brede dwarsbeuk ingeschoven, die boven de
viering een koepel draagt.
Deze mooie koepel steunt op met zwevende
engelen versierde pendentieven. De gebruikte
materialen zijn hout en pleisterwerk. Hierdoor
werd de in de zuidelijke Nederlanden minder
beheerste techniek voor het met selen van
stenen koepels omzeild.
Alhoewel het schip onvoltooid bleef, geeft de
binnenruimte een grootse indruk. Van een
indrukwekkende monumentaliteit zijn de . •
hoogoplopende pijlers, waartegen soms
driekwart ronde zuilen aanleunen. Ze schragen
een krachtig uitspringend hoofdgesteL Zoals
gebruikelijk in de Zuidnederlandse
barokkerken, werd ook hier de ruimte overdekt
met een gotisch kruisribgewelf, per travee
(hier: gewelfvlak tussen twee gordel bogen)
gescheiden door brede halfronde
gordel bogen.
•
•
•

101

•
e
•
Jan van den Eynde (1620-1702).
Abdijkerk, Averbode.
Interieur .
Nadat het koor van deze kerk voltooid was ,
werd in 1668 met de centrale aanleg
begonnen van het gedeelte voorbehouden aan
de gelovigen. Hier deden zich evenwel
moeilijkheden voor: enkele pijlers en kleine
gewelven stortten in. Misschien werd hierdoor
afgezien van de plannen om een koep el op te
trekken. Er werd toen geop teerd voor vier
hoog uitspringende zijarmen, waartussen vier
lagere kwartronde muren gemetseld werden,
zodanig dat het geheel de indruk wekt op een
cirkelvormige plattegrond te zijn op getrokken.
In de plaats van een koepel kwam in het
midden een groot stervormig kruis ribgewelf
dat op vier zware pijlers rust.
Ondanks het versch il in grondp lan van het
langwerp ig koor en de westelijke
centraalbouw ging de eenheid van het
gebouw niet verloren door het feit dat de
wanden en steunen in de beide ruimten op
dezelfde wijze geleed zijn door middel van
gelijkvormige pilasters. Zoals dit in de mees te
barokkerken wel het geval is, sch ragen deze
pilasters geen doorlopend hoofdgestel, maar
veel eer slechts de naar voren uitspringende
delen ervan. Van hieruit nemen zowel de
gordelboog als de kruisribben van het gewelf
hun aanloop. Het doorbreken van het
hoofdgestel gaf de mogelijkheid om in het
koor de ramen groter te maken. Dit
indrukwekkend kerkinterieur vertoont dan ook
een verrassend grote helderheid.
De Begijnhofkerk van Sint-Jan-de-Doper,
Brussel.
Het interieur.
De Toscaanse zuilen die de rondbogen
schragen, gelijken sterk op die welke
voorkwamen in de verdwenen jezuïetenkerk te
Brussel en ook op die van de Sint­
Walburgakerk te Brugge, welke overigens op
ditzelfde Brusselse voorbeeld waren
geïnsp ireerd. De ch erubijnenkopjes herinneren
aan die welke in de Brusselse Sint­
Michielskerk op de boogvelden tussen de
rondbogen voorkomen. De architect heeft dit
plas tisch motief hier evenwel op een grotere
schaal uitgewerkt. Dit deed hij ook met de
cartouches boven het midden van de
rondbogen, die hij niet meer als een
toevoegsel op vatte, maar in de compositie
van het hoofdgestel inpaste. Nieuw is wel dat
het lijstwerk aan de bovenkant lichtjes
op welft, waardoor een sierlijke ritmische
beweeg lijkheid aan het hoofdgestel werd
verleend.
Ondanks de weelderige barokornamentiek,
blijft de gotische structuur van het gebouw
merkbaar in de op vallende verticaliteit die dit
interieur kenmerkt.
Boven
Lucas Faydherbe (16 17-1697).
De kerk der Rijke Klaren, Brussel.
De koepel.
In 1665 werd de eerste steen van deze kleine
kerk gemetseld. De plattegrond vertoonde
zowat de vorm van een klaverblad. In de 19e
eeuw werd ze vergroot en van een schip
voorzien.
Boven de viering bevindt zich een gracieuze
koepel, waarboven in het midden een
elegante lantaarn opsch iet. De koepel wordt
onderaan rondom omlijst door een sierlijk
hoofdgestel dat op acht consoles steunt en
waaruit naar boven toe versmallende,
geblokte, pilastervormige ribben opsch ieten
die de ronding onder de lantaarn schragen.
Verder steunt de koepel op vier pendentieven,
waarin zich zwierig gedrapeerde engelen
bevi nden. Hij wordt nog zijdelings gesch raagd
door forse geblokte gordelbogen die op vier
zware pijlers neerkomen.
Samen met die van de abdijkerk te
Grimbergen, mag deze koepel als de meest
ges laagde in onze gewesten worden
beschouwd.
Onder
Lucas Faydherbe (16 1 7-1697).
De Onze-Lieve-Vrouw van Hanswijkkerk,
Mechelen.
Het interieur.
1663-1681.
De ingrep en om de bouw van de zware koepel
te kunnen verw ezenlijken, zijn in dit interieur
duidelijk merkbaar. Zo werden sommige
gordelzuilen met mekaar verbonden door
middel van muurpanden waarin een lage
doorgang werd uitgespaard. De afsluiting met
de afgeschuinde hoeken bovenaan herinnert
aan de middelste boog van de Rubensportiek.
Ter versterking werden muurdammen tegen
de zuilen aangebouwd en er door gordels mee
verbonden.
Het beeldhouwwerk dat deze kerk op luistert,
is ook van Lucas Faydherbe.
103

Av erbod e en Ton ger lo, die dater en ui t de tw eed e helft van de 17e of het
begi n van de 18e eeuw.
Maar ook ta l van poor tgebouw en en monumentale poorten getui gen van
een zwi eri ge barokke vorm gevin g. De An twerps e Wa terpoort (1 62 4) doet
zeer Rubeniaans aan. Nog in An twerp en verdi ent ond er meer de zware
vorm geving van de poortomlijsting aan het godshuis 'Lan tschot' (1 656), een
bijzond ere verm elding. Kracht en si erlijkh eid tegelijk kenmerk en de
inkompoort van het Begi jn hof van Di est (1 671) en uit de poort van de
Vismarkt te Gen t (1 689) , ui tbundi g opgeluisterd met gro te beel den en
reliëfs, spreekt een indrukwekkend e monumentalitei t.
De gevelreeks en op de Gro te Markt te Brussel, aan weerszijden van het
laat-gotisch stadhuis en links en rechts van het Broodhuis daar tegenover,
vorm en ev en eens een uni ek ensemble barokarchi tec tu ur. De mees te van
deze huiz en werd en pas opgetrokken na de beschi eting van de stad door
de Fransen in 1695. Di t bombard em en t had sl echts een paar gevels
ov ereind gelaten, echter niet onbeschadi gd, nam elijk de fa çad es van de
huizen 'D e zak' (n r. 4) en 'D e Cruywagen ' (n r. 3), die beide dater en ui t 1644.
De vernielde gev els werd en opni euw ui tgetek end en binnen korte ti jd
vol tooid. Ze verton en ond erling een gro te verscheid enheid van vorm geving,
waarin ook ui teenlopend e bui tenlands e invloeden werd en verw erk t. Toch
biedt de Brusselse Gro te Markt een verrassend e fees telijke eenheid, dank
zi j de decora ti eve zwi er di e straa lt ui t al deze gevels en die ze met elkaar
verbind t.
2. De kenmerken van de barokbouwkunst, in hoofdzaak van de kerkelijke
architectuur
a. Archi tec tu ur beoogt het sch eppen van ruim ten di e func tion eel
bean twoord en aan de gees telijke en materiël e behoeften van de bewon ers
of gebruikers. Nu is het zo dat de behoeften in de 17e eeuw verschilden van
die in de middel eeuwen. De tijd der grote ka thedral en was reed s lang
voorbij. De nieuwgebouwd e kerk en zijn vooral geb edshuiz en voor
kloos ter gem eenschappen en ook voor begi jn hoven. De nieuwe li tu rgi e van
de Con trareforma ti e stelde ook ni euwe ei sen, di e reed s in de plattegrond en
van de kerk gebouwen to t ui tdrukking kom en. Va n dan af verdwijnt weer het
diep uitgebouwd koor, behalve in de abdij- en kapi ttelk erken waar di t voor
de offici es der kloos ter gem eenschap of van de kanunniken onon tbeerl ijk
was. Men wens te nu vooral da t de aandacht van de gelovi ge, reed s
onmidd ellijk bij het betr ed en van het kerk gebouw, gericht zou zijn op de H.
Eucharistie. Va ndaar de ondiepe, mees tal absidial e koren, waarin gro te
opvallend e porti ekal ta ren werd en geplaats t, met daarop een ta bernakel dat
de gelovi gen op de aanwezi gheid van de H. Eucharisti e moest atten t
maken. Ook bij het aanbren gen van bov enlichten en van lichtsch epping in
de wand en of in de ko ep els werd er rekening mee gehoud en dat het
daglich t voora l op de al taarruimte zou vallen.
Opdat het altaar go ed zichtbaar zou zijn, on tbreek t mees ta l het doksaa l
(b ehalve alweer in de abdij- en kapi ttelkerk en) , dat voordi en gewoon lijk het
koor afzond erd e van het schip. In plaa ts daarvan werd het koor af gesloten
door een geb eeldhouwd e communi ebank en ach teraan bov en het portaal
kwam de zan gtribune en het orgel .
Aan de verkondi ging van de leer werd veel meer belang geh ech t dan
voordi en. Vandaar dat de preeks toel werd opges teld te midd en van de
gelovi gen , rechts in het schip, aan één van de zuilen of tussen tw ee zuilen
in. Om dezelfd e reden werd en de kerk en niet te groo t gemaakt, opda t het
woord van de predikant ov eral hoorbaar zou zi jn en hij zelf voor bijna
iedereen zich tbaar kan blijven.
Een gebouw met een aan tal zijkapellen, zoa ls de go tische ka thedral en, kon
ni et meer bean twoord en aan de liturgische behoeften en werd vervan gen
104
Jan Cortvriendt (? ·1681)
Onze-Lieve-Vrouw van Goede Bijstandkerk,
Brussel.
Interieur.
1669-1694.
In 1664 ontwierp de ebenist Jan Cortvriendt
deze bedevaartkerk. De centraalbouw,
bekroond door een koepel, was reeds in 1669
voltooid. De bouw van het korte schip dat
daarbij aansloot startte echter pas in 1672.
De voorgevel die door Petrus Paulus Merckx
(? ·1685) zou ontworpen zijn, werd eerst in
1681 opgetrokken.
In 1694 was het hele gebouw voltooid, maar
een jaar later werd het tijdens het
bombardement van Brussel beschadigd en
onder de leiding van stadsarch itect Willem de
Bruyn (1646·1719) gerestaureerd.
De sierlijke houten koepel wordt geschraagd
door bogen die op zes steunpunten
neerkomen. De gewelven van de halfronde
absissen en van de tribunes, voorzien van
balusters, sluiten hier bij aan op een bijzonder
originele en elegante wijze.
Een krachtig aangegeven hoofdgestel, dat een
ietwat speels verloop vertoont en gesch raagd
wordt door pijlers en pilasters, verbindt deze
ruimten en doet ze als het ware in mekaar
overvloeien.
De koppen van de engelen die wij in de
boogvelden boven de bogen in de hoeken
aantreffen, herinneren sterk aan die welke,
eveneens tussen de bogen, voorkomen in de
Begijnhofkerk te Brussel.
•

0
105

106

•
•
Links
Pieter Huyssens (1577-1637).
Pieter Paul Rubens (1577-1640).
Sint-Carolus-Borromeuskerk, Antwerpen.
De toren.
Deze toren, een van de mooiste baroktorens
in de zuidelijke Nederlanden en ook
daarbuiten, werd opgetrokken achter het koor,
zoals het overigens in de 17e eeuw
gebruikelijk was. De torenromp bestaat uit
drie geledingen, gebouwd op een vierkant
grondplan. De onderste bouwlaag vertoont
bossagewerk. De tweede heeft op de hoeken
gelede Dorische pijlers en zuilen die als het
ware door banden verbonden werden. Ook de
Ionische pijlers en zuilen van de derde
geleding worden op een gelijkaardige wijze
aan elkaar gekoppeld. Boven het hoofdgestel
van deze verdieping bevindt zich een
balusterbalkon met vuurpotten en
kandelabers.
De torenromp draagt een vierde verdieping,
die op een cirkelvormig grondplan is
gebouwd. De cilindervormige wand van deze
geleding wordt vier maal doorbroken met een
zogenaamde 'serliana'. Dit is een ritmische
travee, met in het midden een rondboog die
op rondzuilen steunt en met aan weerszijden
een horizontale afdekking (architraaf) die aan
de buitenzijde op een halfronde zuil rust. De
zuilen en pilasters die het bouwlichaam
indelen, dragen Corintische kapitelen.
Daarboven bevi ndt zich de koepel, waarin
omlijste dakkapellen werden aangebracht.
Een sierlijke lantaarn, geleed door zuiltjes die
op volutes uitlopen, bekroont de koepel.
Ondanks de grote verscheidenheid van
vormen en motieven, wordt deze toren
gekenmerkt door een magistrale harmonische
en zwierige ordonnantie, die ongetwijfeld aan
de medewerking van Pieter Paul Rubens te
danken is.
Rechts
Nicolaas Millich (? - omstreeks 1700).
Sint-Pauluskerk, Antwerpen.
De torenbekroning.
1680.
Het silhouet van deze barokke torenbekroning
herinnert aan dat van de Sint-Carolus­
Borromeuskerk te Antwerpen. Ook hier draagt
een vierkante romp de torenbekroning,
gebouwd op een achthoekig grondplan.
Bijzondere aandacht verdient het
opengewerkte lantaa·rntorentje boven de
koepel. Het is van rondbogige muuropeningen
voorzien, waartussen op de hoeken hermen
zijn aangebracht die het boven liggende
hoofdgestel schragen. Waarschijnlijk zijn deze
beelden van de hand van Nicolaas Millich zelf,
die in de eerste plaats een beeldhouwer was.
door een soort eenheidsruimte, me t een goed zichtbaar al taar en waarin het
woord en de muziek bes t to t hun recht konden komen. Di t had to t gevol g
dat de dwarsbeuk mees tal we gviel. Ui tgenomen in kerken me t een koepel,
waar een weliswaar ondiepe dwarsbeuk technisch wense lijk bleef.
Ei genlijk bean twoordden kerken me t één cen traal of ovalen grondplan,
zoals er zovele in Italië en ook in Dui tsland op getrokken werden, het bes t
aan de wens om een eenheidsruimte te scheppen. Kerken van dit type zi jn
ech ter in de zuide li jke Nederlanden zeer ui tzonderlijk. Hiervoor was een
goede kennis van de koepelbouw vereist, iets waarmee onze architec ten en
werkleiders blijkbaar nog al eens las t hadden. Va ndaar da t doorgaans een
rech thoeki ge, basilikale platte grond toegepas t werd . Ee n kerk ge bouwd
vol gens di t grondplan bes taa t uit een brede, hoogops taande middenbeuk,
met aan weerszijden één lagere en gewoonli jk be trekkelijk smalle zijbeuk.
Beide zijbeuken worden van het schip gescheiden door eerder lichte en
dunne zuilen . Ook wanneer een koepel word t ingeschoven of, zoals in de
abdi jkerken, een verlen gd koor word t voorzien , blijft het grondplan op
enkele aanpassingen na in wezen behouden.
De relatief smalle zi jbeuken boden overi gens de kans om te gemoe t te
komen aan het toenemende belan g dat gehech t werd aan het sacramen t
van de biech t, door in deze ietwa t donkerder ruimten biech tstoelen op te
stellen. Vri j vlug - bi jvoorbeeld reeds in 1618 in de An twerpse Sint­
Pauluskerk - werden de biech tstoelen door lambrizeringen als het ware
met mekaar verbonden, mees tal over de to ta le len gte van de buitenmuren.
Be lan grijk is ook dat in de zuide lijke Nederlanden slech ts twee gevallen
bekend zijn waarin naar Italiaans voorbeeld de ruimte overdek t werd door
een to ngewelf: het hou ten to ngewe lf van de middenbeuk in de Sin t­
Carolus-Borromeuskerk van An twerpen en het natuurs tenen to ngewelf in de
Saint-Loupkerk van Namur. El ders blijft het traditioneel licht, go ti sch
baks tenen gewelf met kruisribben in voe ge. Di t za l ook gevolgen hebben
voor de voorgevels.
b. Het valt op dat in de zuidelijke Nederlanden mees tal barok geve ls in drie
bouwlagen , bekroond door een driehoeki g fron ton, worden aan getroffen.
Ui tzonderingen hierop vormen de vroe gbarok gevels van Wenzei Cobergher,
zoa ls in Scherpenheuvel, en die van de Sin t-Walburgakerk te Bru gge,
ontworpen door Pieter Huyssens. Hier word t aan geknoop t bij de Italiaanse
laat-renaissance en vroe g-barokke voorgeve ls, die slechts ui t twee
horizon tale ge ledingen bes taan.
Deze vas tstelling is on getwijfeld een bewijs te meer dat de jezuïe tenkerken
te An twerpen en te Brussel, beide toeva lli g in hetzelfde jaar 1621 vol tooid,
als toonaan gevende voorbee lden voor de kerkeli jke architec tuur doorgingen
en gre ti g werden nagevol gd .
De gevels van beide kerken bes tonden immers ui t drie bouwlagen,
we liswaar om verschillende redenen. In An twerpen werden tribunes
voorzien boven de zi jbeuken, zoda t tussen de benedenverdieping en de
bovenste verdieping als het ware nog een tussenverdieping moes t worden
ingeschoven. In Brussel werden de drie ge ledingen noodzake lijk omwi lle
van de verhoudingen opgelegd door de overdekking van he t schip met
opwaarts strevende go ti serende gewelven.
c. De mees te gevels van de Vl aamse barokkerken stralen iets fees telijks
ui t, ze vertonen zwieri ge decoratieve en soms spee lse vormen en ook een
zekere triomfan te plechtstatigheid. In sommige geva ll en word t die zin voor
praal en zwier nog beklem toond door zwevende en gelen die op trompetten
of bazuinen blazen. Mooie voorbeelden zi jn de en gelen onder het fron ton en
aan de zwikken van de ingan gspoor t van de An twerpse Sint-Carolus­
Borromeuskerk, of op de archi traaf van de Sint-Michielskerk te Leuven.
Zwieri ge vruch tenfes toenen, bloemenkorven en -fes toenen, vazen,
107

kand elaars, vuurpott en en fri ezen met acanthusblaren waarin dart ele putti
stoei en, bi eden sam en een hele feestd ecorati e. Ook in de int eri eurs kom en
ze veel al voor, op altaren, kapitelen, boo gveld en en in het ov eri ge meubilair.
Het va lt daarbij op hoe 't astbaar' realistisch, ja zelfs nat uralistisch die
moti even word en uitgeb eeld: kand el aars waar de vlammen 'werk elijk'
uitslaan, vruchten in de festo en en di e er sappi g en als het war e voor het
grijpen bijliggen, en zo meer.
De uitbundigheid van de feest elijke decorati e kwam in de zuidelijke
Nederland en vrij vro eg tot uiting, nam elijk reed s in 161 5-1621 in de Sint ­
Carolus-Borrom euskerk. En wel op een wijze di e lat er in dergelijke mat e
zelfs ni et in Italië wordt aan getroff en, noch in and ere land en waar de barok
triomfen vi erde. Een zekere in ruime zin Rubeniaanse sensualiteit en
soliditeit sch enkt aan de Vlaamse barok een ei gen gestalte.
Deze feest elijke, ietwat plechtstatige opsmuk beantwoordt ov eri gens aan
de zin voor het decorum en veelal ook voor een zekere theatra liteit di e
ei gen is aan de cultuur van dit tijdvak. Het is ni et toevalli g dat in di ezelfd e
17e eeuw het ton eel een grot e opbloei heeft gek end en dat ook een ni euw e
groots e kunstvorm zijn ontstaan bel eefd e: de opera, wel eens het meest
vol ledi g spektakel genoemd. De vad er van het nieuwe genre, Claudio
Mont everdi (1 567-1643), was sam en met Pi et er Pa ul Rubens vast verbond en
aan het hof van Vi nzenzo I, herto g van Mantua, waar in 1607 dan ook zijn
eerste opera 'Orf eo' werd opgevo erd. De porti ek en het 'sc en isch' daarbij zo
go ed aansluit end tuinpaviljoen van Rubens ' ei gen huis werd reeds treff end
vergel ek en met een decor uit een opera van Mont everdi en el d ers 'een knap
stuk sc enisch e bo uwk unst' genoemd.
Ook de imposant e liturgie van de Contrareformati e heeft iets weg van een
groots opgez et spektakel. Niet onbelan grijk in dit verband is dat in
sommi ge barokkerk en balkons word en aan getroff en op een verdi eping in
het koor aan weerszijden van het altaar, voorzi en van traliewerk en
gord ijnen, soms ook van ba lust ers.
d. Toch is die opsm uk meestal niet een lo ut er uiterlijk vertoon ; hij tracht
iets op een symbo lisch e of allegorische wijze tot uitdrukking te br en gen.
Nemen wij als voorbeeld de gevel van de Sint-Carol us-Borrom euskerk te
Antwerp en. De cartouch e met het Jezus-monogram, omspeeld door dart ele
putti, maakt duidelijk dat het een jezuïetenkerk is; de bust e bov en het raam
is die van de H. lgnati us van Loyola, de sticht er van de jezuïetenord e, en
herinn ert er aan dat de kerk werd toegewijd aan deze heilige, ev enals aan
Maria di e dan ook in de timpaan verschijnt met het zegen end Jezuskind. De
en gel en naast de bust e van de H. lgnati us en in de zwikken bov en de
ingangspoort zijn daar ev enmin als louter decorati e aan gebracht : ze
hebben iets te maken met de 17e-eeuws e verering voor de en gelen, di e als
schak els werd en gezi en tuss en de wereld en het bovennat uu rlijke. Daarom
ook verschijnen ze naast het Jezus-monogram in de atti ek van de Sint­
Michi elsk erk te Leuv en . Deze barok gevels kunn en in zekere zin word en
vergel ek en met de ov ervloedig versi erd e titelblad en van bo ek en, uit gegeven
door het Plantijnse huis (R ub ens heeft er versch eidene ontworp en), waarin
all egorische fi guren en symbol en ev en eens verwijzen naar de inhoud van
de publikati e voor dewelke ze werd en geconcipi eerd. Lang ni et al le
voor gev els verton en een dergelijke uitvo eri ge symboliek, ni ett emin
verkondi gen ze alle op plechtstati ge en feestelijke wijze de waardigheid van
het li turgisch geb eu ren dat zich binn en deze kerk en afspeelt.
De zin voor het decorum die wij in de voorgevels aantreff en, wordt
trouwens in het interi eur voort gez et, ni et alleen in de ornam ent en di e in de
architectuur word en verw erkt, maar ook in het kerkm eubilair. En de han g
naar een zekere theatra liteit, ei gen aan de barokcult uur, heeft hier uiteraard
ev en eens een ro l gespeeld. Dit decorum ma g misschi en ook in verband
gebracht word en met wat Molanus uit Leuv en reeds in 1575 schreef, nl. dat
108
Jan van den Eynde (1620-1702).
Abdijkerk, Averbode.
De voorgevel en de toren.
1664-1672, 1701.
In 1664 werd met de bouwwerken van deze
imposante norbertijnenkerk een aanvang
genomen. De voorgevel was in 1672 voltooid,
de toren eerst in 1701. De naar verhouding
eerder smalle, maar vrij hoge voorgevel geeft
reeds een idee van het interieur dat, zoals in
de meeste norbertijner kerken uit de tweede
helft van de 17e eeuw, gekenmerkt wordt door
de gotiserende verticaliteit.
Door zijn algemene structuur en de brede
boorden die voor de vlakverdeling zorgen, sluit
deze gevel aan bij het type dat door Wenzei
Cobergher (omstreeks 1560-1634) werd
bedacht voor de Sint-Augustinuskerk te
Antwerpen. De zeer plastisch uitgewerkte
poortomlijstlng, evenals het beeldhouwwerk,
de festoenen, volutes, cartouches en andere
gesculpteerde slermotieven, die het grote
raam in het mldden omlijsten en waarmee de
witstenen gevelvlakken worden opgeluisterd,
getuigen echter van een ontwikkeling in een
iets meer barokke zin.
Links naast het koor rijst de sierlijke toren op.
Net als de toren van de Sint-Carolus­
Borromeuskerk, vertoont ook deze torenromp
zuilen en pilaren die met doorlopend
bossagewerk als het ware plastisch met
mekaar verbonden worden. Opmerkelijk zijn
de afgeschuinde hoeken. Boven het
hoofdgestel van de bovenste verdieping, in de
hoeken, zijn ronde vuurpotten geplaatst. Hier
ook begint de bekroning van de toren : eerst
een klokvormig profiel met daarboven een
opengewerkte lantaarn bekroond door een
smalle peerspits of een klokvormige bedaking.
Het speelse silhouet van dit geheel tekent
zich sierlijk tegen de lucht af.
•
•

110
•

Links
Pieter Paul Merckx ( ? -1685).
De Sint-Catharinakerk, Diegem.
De torenbekroning.
1654-1657.
Deze achthoekige bekroning verheft zich
boven een laat-gotische torenromp met
borstwering.
In haar geheel doet de vorm van de
torenbekroning aan een pauselijke tiara
denken. Waarschijnlijk werd dit uitzicht
bepaald door het feit dat elk jaar tijdens de
Paasdagen bedevaarten naar deze kerk
worden ingericht, tijdens dewelke de H.
Cornelius, die ook paus was, een bijzondere
verering te beurt valt.
Midden
Louis Ledoux (1616-1667).
Het belfort, Square du chàteau, Mons.
1661-1669.
Deze 87 m hoge baroktoren is het enige
belfort dat in onze gewesten in die stijl werd
gebouwd. Afgezien van de lagere onderbouw,
bestaat hij uit drie bouwlagen die duidelijk
van elkaar gescheiden zijn door krachtig
afgetekende kroonlijsten. De eerste en tweede
verdieping hebben boven de kroonlijsten
bovendien nog balkons met balustraden. De
hoeken van de derde bovenlaag dragen kleine
peerspitsen, met daartussen omlijste
dakkapellen. Een opengewerkte lantaarn
bekroont de grote middelste achtkantige
peerspits. De vergulde windwijzers en
kandelabers op de peerspitsen geven aan de
bekroning een sierlijk en speels uitzicht.
Rechts
De Jezuïetenkerk, Brussel.
Het originele ontwerp van de toren.
het kerkgebouw aldus moet word en opgeva t da t de gelovi gen, wann eer zij
een kerk binn engaan, 'zoi ets als een hemel op aard e betr ed en waar God
het ga ns e gebouw vul t'. Da t de on twerp ers van de An twerps e jezuïetenkerk
er all eszins go ed in geslaa gd waren om di e indruk te wekken, blijkt uit het
relaas van een au teur die het gebouw vri j kor t na de inwi jding bezocht en
die zijn en thousiaste beschrijving besluit met de woord en : 'Waarlijk deze
jezu ïeten bezi tten hun hemel op aarde!'. Di t ma g dan wel de algem en e
indruk zijn, gew ek t door het geh eel van de versi eringen, toch is het
decorum niet lou ter 'show' zond er meer.
De interi eu rs zijn integend eel vo l van all egori eën en van symbo li ek. Zo is in
het interi eur van Sint-Caro lus-Borrom eus, de hele uitbeelding in schilder- en
beeldhouwwerk één allegorisch e en symbolische verwijzin g naar de
gees telijke inhoud. Di t word t duidelijk met een schilderi j van Willem van
Ehrenberg (1 630-1 676) ui t 1668, dat een paar jaar gel ed en aan het
Rubenshuis te An twerp en werd geschonken en dat di e kerkruimte
weer geef t vóór de brand van 1718. Cen traal staa t de marm eren
beelden groep 'M aria met het Ki nd', in een nis bov en op het altaar, dat
reeds onmiddellijk bi j het betr ed en van het gebouw de aandach t opeist. De
kroon op het hoofd van Maria wijst er op da t zi j is ui tgeb eeld als Regi na
Sanctorum, koningin der heiligen. Niet al leen koningin van de heilige die op
het al taars tu k ond er haar is uitgeb eeld, maar ook van di e ui t de eers te
eeuwen van het Christendom, di e door Pi eter Paul Rubens op de
plafondstukk en in de zi jbeuk zijn geschilderd. De schilderij en op de vlakke
plafonds van de tribunes, ev en eens van Rubens, verton en afwiss el end
taferel en uit het Oude en het Nieuwe Testam ent, opges teld in een zinvolle
sam enhan g met elkaar, waardoor het Oude Verbond als voorafbeelding van
het Nieuwe word t gevisualiseerd. Bov en di t alles stijgt op het altaar, als
cen traal moti ef, het Jezuskind uit, staand e op de schoot van zijn moeder.
Met de rech terhand maak t het een zegen end gebaar, niet a l een ov er alle
heiligen ui t het verl eden, maar ook ov er de gelovi gen di e in de kerk
sam enkom en: zow el ov er de prof eten ui t het Oud e Testam ent en de
heili gen di e deel uitmaken van de triomf erend e kerk, als ov er hen di e nog
de heiligheid in de stri jdend e en lijdend e kerk nas tr ev en.
Engel en zw even bov en het altaar als in hemelse sferen, maar schra gen ook
de preeks toel en flankeren de bi echtstoel en op de bega ne grond: ze
begel eiden de gelovi gen op hun weg naar de heiligheid en verbind en de
wereld met het bov enaardse.
Symboliek en a l egori e tr effen wij ook el d ers aan : in het kerkm eubilair en in
de beeld en en schilderij en. Ui tzond erlijk zelfs in de plattegrond van een
kerkgebouw. Zo werd de Onze-Li ev e-Vrouwbasiliek te Scherp enheuvel als
een centraalbouw op geva t, waarvan het grondplan een regelmatige
zevenhoek vertoon t, di e symbolisch verwijst naar de Zeven Blijdschappen
en de Zeven Smarten van Maria. De ei genaardige plattegrond van de kerk
van de Sint-Pi etersabdij te Gen t, di e zowa t de vorm aanneemt van een
omgek eerd kruis, herinnert aan de marteldood van de apos tel Petrus, di e
met het hoofd naar beneden op een om gek eerd kruis werd genageld.
e. De zin voor het decorum, die hier meer dan eld ers op zo'n
naturalistische en uitbundi ge wijze to t ui ting kwam, en de go tiserend e
verticali tei t in de hoog ui tgew erkte struc tuur van de interi eu rs, waardoor
o.m. de mees te gevels in dri e gel ed ingen werd en op gebouwd, zijn niet de
en ige kenm erk en die de Zuidnederlandse barokbouwkuns t wezenlijk
ond erscheiden van de Italiaanse en bijvoorbeeld ook van de Zuidduitse
barok. Er zijn ook nog and ere verschillen, nam elijk el em en ten die wèl in
Italië en el d ers aanwezi g blijken, maar ni et in de zuidelijke Nederland en.
Bi jvoorbeeld kerk en waarvan de gev el op een naar binn en en naar bui ten
golvend e rooi lijn werd en opgetrokken, kom en hier ni et voor, wel in Italië,
zoals bi j gebouwen on tworp en door Pi etro da Cortona (1 596-1669), Gi ovanni
111

De waterpoort, Gillisplaats, Antwerpen.
De oostzijde.
1624.
Deze stadspoort, oorspronkelijk opgetrokken
aan het 'Mayersgat' dat de Vlasmarkt aan de
Scheldekant afsloot, werd in 1624 opgericht in
de vorm van een triomfboog ter ere van
Filips IV, koning van Spanje. De twee leeuwen
boven het fronton van de poort dragen zijn
wapenschild. Ze werd dan ook 'Porto Regia'
of 'Coninckxpoort' genoemd. Het is niet met
zekerheid bekend wie deze monumentale
constructie ontwierp ; traditioneel wordt het
ontwerp aan Pieter Paul Rubens
toegeschreven en dit lijkt wel zeer
112
aannemelijk. De omlijstingen van de zijdeuren
en rechthoekige muuropeningen herinneren
inderdaad aan die welke zowel in het atelier
van het Rubenshuis, als in de gevel van de
Sint-Carolus-Borromeuskerk worden
aangetroffen. Uit archiefstukken blijkt dat
Huybrecht van den Eynde (1594-1661/62) en
Hans van Mildert (1585-1638) het
gebeeldhouwd decor uitvoerden.
De verscheidenheid van aangewende
materialen : witte steen, roze graniet en
blauwe hardsteen, draagt bij tot het feestelijk
uitzicht van dit nochtans als 'militaire
architectuur' bedoeld bouwwerk.
Pieter Paul Rubens (1577-1640).
De portiek van het Rubenshuis, Antwerpen.
1611-1618.
Deze arcade sluit de binnenplaats van
Rubens' eigen woonhuis af en vormt
tegelijkertijd een majestueuze toegang tot de
erachter gelegen fraaie tuin. De drie bogen
doen enigszins denken aan een Romeinse
triomfboog. De verschillende vormelementen
beantwoorden nog grotendeels aan die welke
de Italiaanse renaissance aan antieke
voorbeelden ontleende. Door de verwerking
tot een plastisch gemodelleerd en opmerkelijk
origineel geheel, openbaart zich hier toch
reeds volop de barokstijl. Typisch barok is het
'gebroken' fronton dat, boven de bogen aan
weerszijden van de krachtig geaccentueerde
middenpartij, telkens door een omlijste nis
wordt onderbroken. Vier zware Toscaanse
gordelzuilen schragen het hoofdgesteL
Het dynamisch uitzicht van de architecturale
compositie en het forse licht- en donker
contrast worden nog versterkt door de
vooruitspringende en terugwijkende
elementen van het bossagewerk op deze
zuilen.
Ook de verscheidenheid van de gebruikte
vormelementen vergroten het effect van
beweeglijkheid. Zo kreeg de middelste ooog
een trapezoïdale afsluiting met afgeschuinde
hoeken. De twee buitenste bogen zijn echter
halfrond en rusten op eenvoudige, slanke
Toscaanse zuilen.
Achteraan tegen een scheidsmuur werd een
tuinpaviljoen opgetrokken. Kennelijk heeft
Pieter Paul Rubens het volume van dit
paviljoen bepaald in functie van een totaal­
beeld dat hij de bezoekers van zijn huis bij het
betreden van de binnenplaats wou aanbieden.
Het sierlijke kleine bouwwerk werd geplaatst
in de perspectief van de middelste
portiekboog en wordt als het ware door deze
visueel omlijst. Deze gewild scenische
compositie werd ook door Pieter Paul Rubens
in sommige van zijn schilderijen weergegeven .
•
•
•
•

113

•

Linksboven
Het huis Delbeke, Keizerstraat, Antwerpen.
De gevel aan de straatzijde.
1647.
De prachtige gevel van dit patriciërshuis werd
gebouwd in opdracht van Balthasar de
Groote, een vermogend koopman. Hij is
samengesteld uit vijf traveeën en twee
bouwlagen. De middelste travee, met
koetspoort en balkonvenster, wordt bekroond
door een fraai versierde dakkapel. Een
cartouche boven het raam draagt de datum
1647.
Op de benedenverdieping worden de traveeën
aangegeven door geblokte Dorische pilasters,
op de bovenverdieping door gegroefde
Ionische pijlers. In de top treffen wij
Corintische pilasters aan. In de waaier van de
koetspoort bevindt zich een prachtige
houtsculptuur in reliëf die tritonen uitbeeldt,
gezeten op zeepaarden en in gevecht met
centauren.
Op de binnenplaats bezit dit huis een nog
uitbundiger versierde barokgevel uit 1659.
Rechtsboven
Jacob Jordaens (1593-1678).
Het Jordaenshuis, Reyndersstraat,
Antwerpen.
De oostgevel op de binnenplaats.
1639-1641.
Evenals de daartegenover gelegen westgevel,
werd deze façade, waarachter zich
vermoedelijk de werkplaats van Jacob
Jordaens bevond, door deze kunstenaar zelf
ontworpen.
Onder
Cornelis van den Eynde (1536-1664).
Het Kolveniershof, Kolveniersstraat,
Antwerpen.
De zuidgeveL
1631 ·omstreeks 1633, afgewerkt tot
omstreeks 1636.
Het Kolveniershof diende tot 'speelhof' en
'schietplaatse' van de kolveniersgilde die van
onder de galerij op de benedenverdieping
schietoefeningen hield.
Door zijn rustige ordonnantie sluit deze brede
tuingevel nog aan bij de renaissance. Alleen
in de krachtig gearticuleerde arcade met
Toscaanse zuilen manifesteren zich barokke
trekken. Het driehoekig fronton dat de
middelste traveeën overspant, evenals de vier
consoles die onder de kroonlijst werden
aangebracht, dateren uit de 18e eeuw. Na een
brand die het dak en het interieur vernielde,
werden ze omstreeks 1740 toegevoegd, naar
een ontwerp van Jan Peter van Baurscheit de
Jonge (1699-1 768).
Deze gevel werd onlangs gerestaureerd (1 975-
1981).
Lorenzo Bernini (1 598-1 680), Franc esco Borromini (1 599-1667), e. a. Een
uitzond ering hi erop vorm t de Saint-Aubinka thedraal te Namur. Maar deze
kerk werd reed s vrij laat gebouwd, in 1751, en vertoon t reed s classicistische
tr ekken. De archi tec t was ov eri gens afkoms ti g uit Noord-Italië: Ga etano
Pizzoni (1 713-1782).
De Zuidnederlands e barokk erken bi eden ook geen eenheidsruimten, zoals
de Gésu en de San lgnazio te Rom e, of zoals ta l van laat 17e-eeuws e en
18e-eeuws e kerk en in Zuid-Dui tsland, Oos tenrijk en eld ers. In deze kerk en is
de beel dhouwkunst bijna geh eel met de archi tec tu ur vergro eid. Op haar
beurt vertrekt de schilderkunst vanui t de sculptuur en laat zij de kerk gan ger
de optisch e illusi e na dat de triomfan te taferel en op het gro te gew el f to t in
de hemel ov ergaan.
Toch on tbreekt in de Zuidnederlands e kerkinteri eurs ev enmin een zin voor
sam enhan g. Di e kom t echter vooral to t ui ting in de verhoudingen van het
meubilair en de sculptuur t.o.v. de archi tectural e ruimte, ook in de
iconografisch e sam enhan g van de afzond erlijke el em en ten, di t wil zeggen
dat bijvoorb eeld een tafereel ui tgeb eeld op een al taarschilderiL vanuit da t
schilderij doorloopt in de beeld en die ev en eens op het al taar prijken. De
gr enzen van de verschill end e kunsten blijven ev en wel af gebak end en van
een ond erlinge versm elting kan geen sprak e zijn. Di t han gt dan ook weer
sam en met de sterk go tische inslag van onze barokk erken.
De go tische gew elven met hun kruisribben en (w eliswaar met barokke
motieven versi erd e) gord el bo gen lieten geen gro te geschild erd e taferel en
to e. De Sint-Caro lus-Borrom euskerk in An twerp en bi edt wel enkele
uitzond erin gen. Op de vlakke zolderin gen van de zijbeuken en de tribunes
werd en door Pi eter Paul Rubens en zijn med ew erkers 39
plafondschilderin gen ui tge1o erd. Het zijn ec hter afzond erlijke taferel en, die
zich in hemelse sferen afsp elen en duidelijk bedo eld werd en om van ond er
ui t bekeken te word en. Een dergelijke versm el ti ng van de verschillend e
kunstvorm en is wel in zekere mate aan te tr eff en in de Maria-of
Houtappelkapel, ook Rubenskapel geh eten, maar de sten en gew elven zijn
hier van reliëfs voorzi en en niet beschilderd. Toch word t een zeker picturaal
effect bereikt met het verguldsel da t op tal van plaatsen werd aan gebracht.
f. De zeven ti ende eeuw is voor de zuidelijke Nederland en de eeuw van de
barok. Di t neem t niet weg dat to en nog heel wa t kerk en in de go tische tran t
- veelal na-goti ek genoemd - werd en gebouwd of vol tooid. Deze nago
ti ek is ni et all een teru g te vind en in ta l van kl eine land elijke kerk en, maar
ook in gro te kerk en in de sted en . Zo werd het schip van de Onze-Li ev e­
Vrouweka thedraal te An twerp en tuss en 1610 en 1615 nog van go tische
gew elven voorzi en. Het koor van de An twerps e Sint-Pauluskerk werd eers t
in 1639 in di e stij l ov erwelfd. Dat van de Sint-Jacobskerk, ev en eens in
An twerp en, nog la ter. Zelfs de kapel die de nakom elingen van Pi eter Paul
Rubens in de koorom gan g van di e kerk li eten bouwen - en waarin ook zijn
lichaam is bij gezet - werd in 1645 nog in go tische stijl vol tooid. De
interi eurs van deze en and ere kerk en zijn ec hter derma te met barokke
kunstwerk en en meubilair op geluisterd, da t ze daardoor dan ook een
ov erw egend barok ui tzicht kregen. Ui tzond erlijk werd en ook aparte
grafkapell en in baroks tij l tegen go tisch e kerk en aan gebouwd. Merkwaardi g
is de kap el in de Zav elk erk te Bruss el di e Lucas Faydherbe in 1651 voor de
familie La Tour et Taxis heef t on tworp en. Ev en eens inter essan t is de
grafkapel van de familie Maes, die in de Bruss else Sint-Michi elska thedraal
tegen het koor werd opgetrokken. Deze kapel is een proj ec t van de
Bruss elaar Leo van Heil (1 605-na 1661). Beide kap ell en zijn voorzi en van een
kl eine koepellan taarn die er, zoniet de en i ge, dan toch de voornaams te
lichtbron ui tmaakt. Zijn deze kap ellen ui twendi g zeer sob er van vorm,
inwendi g zijn ze daaren tegen ov ervloedi g met een sculpturaal barokd ecor
gegarn eerd.
115

116
Begijnhof, Diest.
Het monumentale portaal in het
poortgebouw.
1671.
Kracht en elegantie kenmerken tegelijkertijd
deze imposante poortomlijsting. De poort zelf
wordt afgedekt door een geblokte korfboog en
geflankeerd door twee Toscaanse
gordelzuilen die enigszins aan die van het
Rubenshuis herinneren. Ze steunen hier op
neuten en schragen een hoofdgesteL Dit
laatste wordt evenwel in het midden
onderbroken door een cartouche waarvan het
lijstwerk bovenaan in een boogsegment
opwelt!. Daarboven bevi ndt zich een sierlijk
omlijst aedicula, waarin een nis is
uitgespaard. Deze nis, voorzien van een
schelpmotief, bergt een elegant staand
Mariabeeld met Kind. Vruchtenfestoenen en
volutes verbinden de nispartij aan weerszijden
met naar voren uitspringende, krachtige
krulmotieven. In zekere zin worden deze
krulmotieven op de zwikken boven de
korfboog van de poort nog eens herhaald, zij
het dan in een kleiner formaat.
De cartouche draagt een voor de begijnen
zeer toepasselijk opschrift, ontleend aan het
Hooglied : BESLOTEN HOF I
COMT.IN.MYNEN.HOF I
MYN.SUSTER.BRUYT.
Ze vermeldt daaronder de datum 1671. Rechts
van de grote poort komt nog een kleine poort
voor. Beide poorten zijn met elkaar verbonden.
Het geheel is in zandsteen gebouwd en tekent
zich fraai af tegen het bakstenen
poortgebouw.
Vermoedelijk Lucas Faydherbe (1617·1697).
Het kasteel van Beaulieu, Woluwelaan,
Machelen.
De voorgevel.
1645.
Deze voorgevel wordt gekenmerkt door een
rustige en evenwichtige ordonnantie.
De poortomlijsting doet zeer Rubeniaans aan.
Lucas Faydherbe (1617·1697).
Jan Colaes (aannemer).
De 'Ciperage', Grote Markt 45, Sint-Niklaas.
1661·1662.
Afgezien van de onderbouw met zijn vier
kelderpoortjes en de 18e-eeuwse toegevoegde
trap, beantwoordt de gevel van deze
voormalige gevangenis in algemene trekken
aan de nochtans meer decoratief uitgewerkte
façade van het kasteel Beaulieu te Machelen.
Een schilderachtig effect wordt bereikt door
de afwisseling van baksteen en natuursteen.
Ook rechts van dit gebouw bevindt zich een
merkwaardige barokgevel (nr. 46) : die van het
'Parochiehuis' (1 663·1664), ontworpen door de
bouwmeester Pieter van Beerleere uit Gent,
bijgestaan door Lucas Faydherbe. Ook het
'Landhuis' (nr. 43), waarvan de voorgevel in
1637 werd opgetrokken, verdient bijzondere
aandacht.
e

118

•
e
•
Linksboven
Predikherenstraat 25, Brugge.
De voorgevel.
1692.
Deze brede bakstenen lijstgevel werd boven
een natuurstenen plint gebouwd. Hij bestaat
uit negen traveeën en twee bouwlagen. De
verhoogde middenpartij is voorzien van een
tweemaal inzwenkende top, waarvan de
vleugelstukken op volutes eindigen. De
onderste volutes dienen tot voetstuk voor
decoratieve vuurbollen. In de astravee bevindt
zich op de begane grond een hardstenen
rondboogpoortje met rond bovenlicht tussen
volutes, op de verdieping een balkon met
slanke balusters. Dit motief wordt hernomen
onder het venster in de top. De gevel is
bijzonder schilderachtig door de kleurvariaties
in de verschillende bouwmaterialen : rode
baksteen, blauwe hardsteen, witte steen en
gele baksteen aan raamomlijstingen en
hoekblokken. De evenwichtige ordonnantie
getuigt van een rustige voornaamheid en
discrete elegantie.
Rechtsboven
Het huis 'Den spieghel', Oude Beurs 16,
Antwerpen.
De poortomlijsting.
Dergelijke veel voorkomende poortomlijs­
tingen werden meestal 'Spaanse poortjes'
genoemd, een benaming die eerder verwijst
naar het tijdvak waarin onze gewesten
geregeerd werden door de koning van Spanje,
dan wel naar een zogenaamde 'Spaanse' stijl
of herkomst.
Linksonder
Kanunnik Frederic Hillewerve.
Cornelis Verhouve.
Proosdij, Burg 9, Brugge.
1662-1665166.
In dit gebouw was oorspronkelijk de zetel van
de kerkelijke heerlijkheid van Sint-Donatius
gevestigd. Het bestond uit negen traveeën,
maar in 1907 werd de gevel in de richting van
de Grote Markt met zes gelijkaardige
geledingen vergroot.
Rechtsonder
Lucas Faydherbe (1617-1697).
Eigen woonhuis, Kathelijnestraat 20,
Mechelen.
De voorgevel.
1664.
Op de cartouches staat het bouwjaar (1664)
vermeld. De deur en de winkelpui dateren
echter uit de 18e eeuw .
g. Tenslotte zijn er nog de baroktorens die in de zuidelijke Nederlanden
een veel grotere rol spelen dan bijvoorbeeld in Italië.
Daar werd immers de aanwezigheid van een campanile (d it is een meestal
vrijstaande klokketoren) veelal overbodig of van een ondergeschikt belang
gemaakt door een imposante koepel. In onze gewesten echter leek een kerk
zonder toren ondenkbaar. De baroktoren werd bezijden of achter het koor
opgetrokken, waardoor hij de aandacht vestigde op de H. Eucharistie die in
een tabernakel op het altaar wordt bewaard.
De vroegste poging om een baroktoren te bouwen, namelijk door Wenzei
Cabergher in Scherpenheuvel, kan niet bijster geslaagd genoemd worden.
Maar de tweede poging werd een meesterwerk: de toren van de Sint­
Carolus-Borromeuskerk (1 621-1 622). Deze toren is het resultaat van een
samenwerking tussen Pieter Huyssens en Pieter Paul Rubens, die naar alle
waarschijnlijkheid de prachtige architecturale bekroning ontwierp. Hij is
een der mooiste van gans Europa. Pieter Huyssens voorzag een
gelijkaardige toren voor de Sint-Walburgakerk te Brugge. Die toren is echter
onvoltooid gebleven, zoals trouwens meerdere groots opgezette
torenontwerpen.
Nog later stond de toren van de Antwerpse jezuïetenkerk model voor een
andere toren, nl. die van de Sint-Pauluskerk te Antwerpen (1 679-1681),
ontworpen door de beeldhouwer Nicolaas Millich (? -omstreeks 1700).
Bijna gelijktijdig met de toren van Sint-Carolus ontwierp Jacques Francart
deze van de Brusselse jezuïetenkerk. Doch, blijkbaar werd hij niet volledig
volgens plan gebouwd. Evenals de kerk is de toren in het begin van de 19e
eeuw afgebroken. Maar het ontwerp, bewaard in het Algemeen Rijksarchief,
toont dat Francart een originele en pittige vorm had bedacht. Uniek is de
tiara-vormige torenbekroning van de kerk van Diegem, in 1655-57
opgetrokken naar ontwerpen van de Brusselse architect Pieter Paul Merckx.
Zeer frequent ook in onze gewesten zijn de torens die uitlopen op een
peerspits, dus op een peer- of uivormig profiel. Dit is zeker geen uitvinding
van de barok, want een dergelijke vorm troont bijvoorbeeld reeds in 1535
boven de viering van de kathedraal te Antwerpen. De barokke peerspitsen
werden echter meestal veel speelser uitgewerkt. Een vroeg voorbeeld is het
vieringtorentje of dakruiter van de Sint-Augustinuskerk te Antwerpen.
Sommige architecten brachten in hun torenontwerpen als het ware een
synthese van de krachtig gearticuleerde barokke romp met de sierlijke
peerspits. Het belfort van Mons biedt daar een mooi voorbeeld van. De
belforttoren draagt behalve een grote peerspits in het midden, nog vier
kleine op de hoeken.
De toren van de abdijkerk van Averbode (1 701), met één torenbekroning, kan
in dit opzicht ook zeer geslaagd genoemd worden. Samen met de spits
vertoont de opengewerkte lantaarn een elegant barokprofieL
Fr. Baudouin
ere-conserva tor Kunsthistorische Musea Antwerpen
119

Verklarende woordenlijst
absis, apsis: nisvormige afsluiting van een
koor, zijbeuk of zijkapel ; de plattegrond
vertoont een halve cirkel of veelhoek.
aedicula : een omlijsting in de vorm van een
huisje, kapelletje of nis.
architraaf: de hoofdbalk; het onderste
dragende deel van een hoofdgestel,
daarboven komt de fries en de kroonlijst.
attiek: een staand vlak als verhoging van de
gevel, geplaatst boven de kroonlijst, om het
dak aan het oog te onttrekken.
baluster: stijl van een borstwering of
balustrade.
boogveld: muurvlak tussen de bogen van
bijvoorbeeld een arcade.
bossage(werk): een bewerking, waarbij het
voorvlak van blokken natuursteen ruw werd
gehakt om het muurvlak een fors en ruig
aanzien te verlenen.
cartouche: rechthoekig of ovaal schild, gevat
in een decoratieve versiering.
centaur: figuur met het bovenlijf van een
mens en het overige gedeelte van een paard.
dubbel- of breedhuis: huis met brede gevel,
met een deur of poort in het midden en ramen
aan weerszijden.
dwarsgeveltype: dieplopend huis met smalle
gevel, meestal met een punt- of trapgevel.
festoen: bloemen- of vruchtenslinger,
guirlande.
fries: horizontale band tussen architraaf en
kroonlijst.
fronton: driehoekige bekroning van een gevel,
soms ook in de vorm van een segmentboog.
gorde/zuil: zuil die van ringen is voorzien.
herm: pijler die naar beneden versmalt en
bekroond wordt door een kop met buste
(oorspronkelijk van Hermes).
hoofdgestel: dat wat· op de zuilen rust, dus:
architraaf, fries en kroonlijst.
kandelaber: armkandelaar.
kapiteel: versierd kopstuk van een zuil, pijler
of pi laster.
korfboog: boog, samengesteld uit een aantal
ineen vloeiende cirkelbogen, die samen
nagenoeg een ellips vormen.
kroonlijst: de bovenste lijst van een
hoofdgestel, boven het fries.
120
metoop: vak met reliëfversiering tussen twee
trigliefen van een fries.
neut: een voetstuk met in- en uitspringende
vorm.
ordonnantie: bouworde.
pendentief: gewelfzwik of hoekzwik.
pijler (pilaar): meestal vierkante ondersteuning
van een boog, een hoofdgestel, of een gewelf,
wordt meestal bekroond door een kapiteel.
pilaster: een tegen een pijler aangebrachte
verzwaring, ornament dat als een vierkante
platte zuil uit een wand of uit een hoek van
twee wanden een weinig naar voor komt.
putti: engeltjes, knaapjes.
timpaan: doorgaans versierd muurvlak tussen
het lijstwerk van een fronton.
travee: vlak van een gevel dat als een eenheid
kan beschouwd worden, bijvoorbeeld een
huisgevel van drie traveeën is drie vensters
breed.
triglief: vlak in een fries, sober versierd met
verticale gleuven.
triton: figuur met het boven lijf van een mens
en het overige gedeelte van een vis ..
voluut, volute: spiraalvormige versiering,
krul motief.
zuil: ronde pijler, vrijstaand dragend
bouwdeel, rustend op een basement en met
een kapiteel bekroond.
zwik: hoekstuk of een vlak tussen een boog
en de rechthoekige omlijsting waarin deze is
gevat.
Literatuur
Abbé Thibaut de Maisières, L'architecture
réligieuse en Belgique à /'époque de Rubens,
Brussel 1943 (met uitvoerige bibliografie);
Stan Leurs, Geschiedenis der bouwkunst in
Vlaanderen, Antwerpen 1946, blz. 95·108;
Jules van Ackere, Barok en Classicisme in
België (160D-1 789). Bouwkunst, monumentale
beeldhouwkunst, Brussel 197 4;
Johan Rupert Martin, Baroque, Londen 1977.
Grote Markt (westzijde), Brussel.
De gevelwand met de huizen nrs. 1 - 6.
Het nummer 1 - 2, geheel rechts in beeld, is
het gildehuis van de bakkers, ook 'Koning van
Spanje' geheten. Door zijn enigszins
classicistisch voorkomen, vertoont het
verwantschap met het Bellonahuis.
Links daarvan bevindt zich het gildehuis van
de vettewariers, genaamd 'De cruywagen'
(nr. 3). Het werd opgetrokken in 1644. Bij de
beschieting van Brussel in 1695 bleef de gevel
grotendeels gespaard.
Daarnaast staat het gildehuis van de
ebbehoutwerkers, genaamd 'De zak' (nr. 4),
dat eveneens uit 1644 dateert en waarvan de
gevel tijdens de beschieting ook vrijwel
onbeschadigd bleef. 'De wolvin', het huis van
de schuttersgilde (nr. 5), kreeg in 1690 een
volledig nieuwe gevel, ontworpen door de
schilder-architect Piet Herbosch. Deze gevel
vertoont een vrij klassieke ordonnantie, die
echter verlevendigd wordt door een barokke
ornamentiek.
In de gevelwand van 'De hoorn' (nr. 6),
ontworpen door de ebbehoutwerker Antoon
Pastorana (omstreeks 1640-1 702) manifesteren
zich reeds rococo-trekken. Dit gildehuis van
de schippers verkreeg aan de geveltop zowat
het uitzicht van de achtersteven van een
schip.
Geheel links ten slotte sluit het overvloedig
met beeldhouwwerk versierde huis 'De vos'
het ensemble af. De gevel werd waarschijnlijk
ontworpen door Cornelis van Nerven (? -
omstreeks 1714). Ondanks de grote
verscheidenheid van concepties en vormen
vertoont dit geheel door zijn harmonische
verhoudingen en zijn overvloed aan zwierige,
barokke ornamentiek een eenheid-in-de­
verscheidenheid die bijzonder feestelijk
aandoet.
Jan Cosyn (?-1708).
Bellonahuis, Vlaanderenstraat, Brussel.
De gevel op de binnenplaats.
Kort na 1696.
Zowel door de structuur als door de
versiering is deze fraaie gevel verwant met
het gildehuis van de bakkers op de Grote
Markt te Brussel. Ook hier zijn de sculpturale
motieven van de hand van de Brusselse
beeldhouwer Jan Cosyn die waarschijnlijk
ook de gevel ontwierp. Deze gevel vertoont
een evenwijdige, bijna klassieke indeling in
traveeën die door pilasters worden
aangegeven. In de astravee draagt het
gevelvlak boven de poort een buste van
Bellona, de Italische oorlogsgodin, omkaderd
door vaandels en wapens. De ganse
sculpturale ornamentiek moet herinneren
aan de overwinning behaald door de
Oostenrijkse troepen op de Turken te Zenta
in 1696.
•