Fascinerend, essentieel en bedreigd - Biomaatschappij
Fascinerend, essentieel en bedreigd - Biomaatschappij
Fascinerend, essentieel en bedreigd - Biomaatschappij
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Fasciner<strong>en</strong>d</strong>, <strong>ess<strong>en</strong>tieel</strong> <strong>en</strong> <strong>bedreigd</strong><br />
Bij<strong>en</strong><br />
bio-wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> maatschappij<br />
kwartaal 4 2010 € 6,–
Cahier 4 | 2010 | 29 e jaargang<br />
Bij<strong>en</strong><br />
Het cahier is e<strong>en</strong><br />
uitgave van Stichting<br />
Bio-Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Maatschappij (BWM) <strong>en</strong><br />
verschijnt vier maal per<br />
jaar. Elk nummer is geheel<br />
gewijd aan e<strong>en</strong> thema uit<br />
de lev<strong>en</strong>swet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>,<br />
speciaal met het oog op de<br />
maatschappelijke gevolg<strong>en</strong><br />
ervan.<br />
Stichting BWM is<br />
ondergebracht bij de<br />
Nederlandse organisatie<br />
voor Wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
Onderzoek (NWO).<br />
bestuur<br />
Prof. dr. E. Schrot<strong>en</strong><br />
(voorzitter), J.F.B.C.D.<br />
van Oranje M.Sc. MBA<br />
(vicevoorzitter),<br />
dr. J.J.E. van Everding<strong>en</strong><br />
(p<strong>en</strong>ningmeester), dr. A.<br />
van der Auweraert, prof.<br />
dr. P.R. Bär, prof. dr. J.M.<br />
van d<strong>en</strong> Broek, prof. dr. J.T.<br />
van Dissel, prof. dr. J.P.M.<br />
Geraedts, prof. dr. J.A.<br />
Knottnerus, prof. dr. N.M.<br />
van Straal<strong>en</strong><br />
redactie<br />
Dr. Tjeerd Blacquière,<br />
prof. dr. Nico van Straal<strong>en</strong>,<br />
ir. Rob Buiter (eindredacteur)<br />
bureau<br />
drs. Saskia van Driel<br />
beeldredactie<br />
B <strong>en</strong> U<br />
International Picture<br />
Service, Diem<strong>en</strong><br />
vormgeving<br />
Studio Bassa, Culemborg<br />
druk<br />
Gro<strong>en</strong> Media Services,<br />
Leiderdorp<br />
informatie <strong>en</strong><br />
bestelling<strong>en</strong><br />
Stichting Bio-<br />
Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Maatschappij<br />
Postbus 93402<br />
2509 AK D<strong>en</strong> Haag<br />
telefoon: 070-34 40 781<br />
e-mail: bwm@nwo.nl<br />
www.biomaatschappij.nl<br />
© Stichting BWM<br />
ISBN/EAN 978-90-73196-60-5<br />
Stichting BWM heeft<br />
zich ingespann<strong>en</strong> om alle<br />
rechthebb<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van de<br />
illustraties in deze uitgave<br />
te achterhal<strong>en</strong>. Mocht u<br />
desondanks m<strong>en</strong><strong>en</strong> recht<strong>en</strong><br />
te kunn<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> geld<strong>en</strong>, dan<br />
verzoek<strong>en</strong> wij u vri<strong>en</strong>delijk<br />
om contact met ons op te<br />
nem<strong>en</strong>.<br />
CU-COC-805008<br />
Bio-Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Maatschappij
Inhoud<br />
Voorwoord 2<br />
1 In d<strong>en</strong> beginne was er<br />
de honingbij 5<br />
Voor d<strong>en</strong> beginne was er de solitaire bij 8<br />
2 Eén voor all<strong>en</strong>, all<strong>en</strong> voor één 13<br />
Tak<strong>en</strong> in het bij<strong>en</strong>volk 14<br />
Communicatie 17<br />
3 De evolutie van bloemetjes<br />
<strong>en</strong> bijtjes 23<br />
Foerager<strong>en</strong>de bij<strong>en</strong> gezocht 25<br />
Trouw aan e<strong>en</strong> plant 28<br />
4 Mag ik deze dans van u? 33<br />
5 Brood met honing 43<br />
Honing is brandstof 45<br />
6 De g<strong>en</strong><strong>en</strong> van de bij 51<br />
Herkomst <strong>en</strong> verspreiding via g<strong>en</strong>etica<br />
ontrafeld 55<br />
G<strong>en</strong>etica van verzamelgedrag 57<br />
Bescherming teg<strong>en</strong> ziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> gif 59<br />
7 Bedreigde bij<strong>en</strong> 65<br />
Waarom verdwijn<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong>? 68<br />
Epiloog 78<br />
Begripp<strong>en</strong>lijst 80<br />
Meer informatie 82<br />
Auteurs 83<br />
Illustratieverantwoording 84
2<br />
Voorwoord<br />
In nederland zijn ongeveer 7.000 imkers<br />
actief. Sam<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zij bijna 80.000 bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong><br />
onder hun hoede, dat wil zegg<strong>en</strong>: in<br />
de zomer. De overgrote meerderheid van deze<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> houdt bij<strong>en</strong> als hobby. Slechts e<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>tal<br />
is professional, bijvoorbeeld omdat ze in di<strong>en</strong>st<br />
zijn van e<strong>en</strong> zaadteeltbedrijf of e<strong>en</strong> fruitteler.<br />
Dat neemt niet weg dat ook al die hobbyist<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
professionele prestatie lever<strong>en</strong>. Hun bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong><br />
zorg<strong>en</strong> voor de bestuiving van fruitbom<strong>en</strong>, zoals<br />
appel, kers <strong>en</strong> peer, van plant<strong>en</strong> als aardbei <strong>en</strong><br />
courgette, <strong>en</strong> ook van e<strong>en</strong> landbouwgewas als<br />
koolzaad. Zoud<strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere bestuivers<br />
meer zijn, dan zou er 10% minder voedsel<br />
geproduceerd word<strong>en</strong>. Voor Nederland kom je dan<br />
tot e<strong>en</strong> derving van ruim 1 miljard euro per jaar.<br />
Omgerek<strong>en</strong>d betek<strong>en</strong>t dit dat één bij<strong>en</strong>volk, van<br />
e<strong>en</strong> hobbyist of niet, ¤ 12.500,- opbr<strong>en</strong>gt voor de<br />
Nederlandse land- <strong>en</strong> tuinbouw.<br />
Vergrijz<strong>en</strong>de imkers <strong>en</strong> sterv<strong>en</strong>de bij<strong>en</strong><br />
Er was e<strong>en</strong> tijd dat we veel meer imkers hadd<strong>en</strong><br />
in Nederland. Kort na de Tweede Wereldoorlog<br />
hadd<strong>en</strong> we bijvoorbeeld 32.000 georganiseerde<br />
imkers. Dat aantal ging lange tijd neer, <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s<br />
weer op. De definitieve terugloop werd<br />
rond 1984 ingezet. Waar de rest van de land- <strong>en</strong><br />
tuinbouw minder boer<strong>en</strong> kreeg die sam<strong>en</strong> net<br />
zoveel of zelfs meer ging<strong>en</strong> producer<strong>en</strong>, liep in de<br />
bij<strong>en</strong>houderij zowel het aantal imkers terug, als<br />
het totaal aantal bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong> deel komt<br />
deze terugloop door de vergrijzing van de imkerij.<br />
De gemiddelde Nederlandse bij<strong>en</strong>houder is zestig<br />
jaar oud.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
Daarbij komt e<strong>en</strong> ander, vooralsnog ongrijpbaar<br />
probleem: de wintersterfte onder de bij<strong>en</strong>. Iedere<br />
winter sterft e<strong>en</strong> deel van de volk<strong>en</strong>. In de zomer<br />
wordt dat probleem normaal gesprok<strong>en</strong> vanzelf<br />
weer opgelost. Maar de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> lijkt er<br />
sprake van e<strong>en</strong> veel grotere sterfte dan normaal.<br />
Onderzoek, zowel in Nederland als daarbuit<strong>en</strong>,<br />
heeft nog ge<strong>en</strong> definitieve vinger op de zere plek<br />
kunn<strong>en</strong> legg<strong>en</strong>.<br />
Ge<strong>en</strong> geld voor onderzoek<br />
Ondanks hun professionele prestaties, wreekt<br />
zich hier de hobbystatus van de meeste Nederlandse<br />
imkers. Professor Jacobs, e<strong>en</strong> autoriteit<br />
op het gebied van bij<strong>en</strong> aan de Universiteit G<strong>en</strong>t,<br />
becijferde ooit dat bij<strong>en</strong> na koei<strong>en</strong> <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>s de<br />
grootste economische toegevoegde waarde hebb<strong>en</strong><br />
van alle ‘landbouwhuisdier<strong>en</strong>’. Ondanks die<br />
hoge economische status, kunn<strong>en</strong> de betrokk<strong>en</strong><br />
hobbyist<strong>en</strong> onmogelijk het b<strong>en</strong>odigde geld voor
onderzoek opbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> waarmee de praktische<br />
problem<strong>en</strong> in de bij<strong>en</strong>houderij onderzocht zoud<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
De Nederlandse bij<strong>en</strong>houders pleit<strong>en</strong> daarom,<br />
naar goede Nederlandse traditie, voor e<strong>en</strong> heus<br />
Deltaplan, e<strong>en</strong> Deltaplan Bij<strong>en</strong>houderij. Zo vind<strong>en</strong><br />
de bij<strong>en</strong>houders dat het landbouwonderwijs<br />
weer, net als vroeger, bij<strong>en</strong>houders moet opleid<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast moet er meer oog kom<strong>en</strong> voor de zog<strong>en</strong>oemde<br />
drachtplant<strong>en</strong>. Onder andere geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
zoud<strong>en</strong> meer ‘bij<strong>en</strong>bloem<strong>en</strong>’ in hun berm<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<br />
hun veld<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> plant<strong>en</strong> <strong>en</strong> in Nederlandse boss<strong>en</strong><br />
zoud<strong>en</strong> ook weer lindebom<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast zou onze overheid het goede voorbeeld<br />
van ondermeer de Duitsers moet<strong>en</strong> volg<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
meer geld moet<strong>en</strong> uittrekk<strong>en</strong> voor onderzoek naar<br />
de problem<strong>en</strong> van de bij<strong>en</strong>houderij.<br />
Ik b<strong>en</strong> erg <strong>en</strong>thousiast over het initiatief van<br />
de Stichting Biowet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> Maatschappij<br />
om e<strong>en</strong> cahier te mak<strong>en</strong> over de <strong>bedreigd</strong>e bij. Hoe<br />
Bij<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong> voor<br />
de bestuiving van<br />
gewass<strong>en</strong> als koolzaad.<br />
meer k<strong>en</strong>nis over dit ongek<strong>en</strong>de tal<strong>en</strong>t onder brede<br />
groep<strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving wordt verspreid, hoe<br />
beter. Want het is ondertuss<strong>en</strong> wel duidelijk dat<br />
het veel meer is dan e<strong>en</strong> oude-mann<strong>en</strong>probleem<br />
wanneer de bij<strong>en</strong> uit ons land verdwijn<strong>en</strong>.<br />
Voorzitter Voorzitter van de de Nederlandse Bij<strong>en</strong>houders<br />
Ver<strong>en</strong>iging<br />
Jan Dommerholt<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 3
4<br />
Na e<strong>en</strong> lange geschied<strong>en</strong>is in onze cultuur<br />
maakt de honingbij nu roerige tijd<strong>en</strong> door.<br />
Maar er zijn toch nog veel meer bij<strong>en</strong> dan<br />
honingbij<strong>en</strong> alle<strong>en</strong>?!<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong>
1 In d<strong>en</strong> beginne<br />
was er de honingbij<br />
de bij<strong>en</strong> verdwijn<strong>en</strong>.’ De krant<strong>en</strong>kopp<strong>en</strong><br />
lieg<strong>en</strong> er niet om, de<br />
laatste jar<strong>en</strong>. Imkers zi<strong>en</strong> door mys-<br />
‘Help,<br />
terieuze oorzak<strong>en</strong> hele bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong><br />
in het niets verdwijn<strong>en</strong>. En niemand die er iets aan<br />
lijkt te kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Hoe erg is dat?<br />
Hoe ver je ook teruggaat in de geschied<strong>en</strong>is<br />
van de moderne m<strong>en</strong>s in Europa, altijd maakte de<br />
honingbij er deel van uit. In onze regio is dat sinds<br />
het terugtrekk<strong>en</strong> van het landijs na de laatste<br />
ijstijd, zo’n 10.000 jaar terug. Sommig<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
dat de honingbij hier is gebracht door de Romein<strong>en</strong>,<br />
maar honingbij<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> hier van nature<br />
al voor <strong>en</strong> werd<strong>en</strong> door onze voorouders al van<br />
hun honing bestol<strong>en</strong>. Wel bracht<strong>en</strong> de Romein<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>nis mee over bij<strong>en</strong>houderij, iets wat hier nog<br />
helemaal niet bestond. Je zou hooguit kunn<strong>en</strong><br />
zegg<strong>en</strong> dat latere erfg<strong>en</strong>am<strong>en</strong> van de Romeinse<br />
cultuur – Spanjaard<strong>en</strong>, Portugez<strong>en</strong>, Engels<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Nederlanders – de honingbij naar werelddel<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> gebracht waar ze niet voorkwam: Amerika<br />
<strong>en</strong> Australië.<br />
De eerste bij<strong>en</strong>houderij in Europa<br />
Het is niet vreemd dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> snel ‘iets hadd<strong>en</strong>’<br />
met bij<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk verteg<strong>en</strong>woordigde<br />
waardevolle product<strong>en</strong>, zoals honing <strong>en</strong> bij<strong>en</strong>was.<br />
Naast gedroogde zoete vrucht<strong>en</strong>, was honing<br />
eig<strong>en</strong>lijk de <strong>en</strong>ige natuurlijke goed oogstbare<br />
zoetstof. Bij<strong>en</strong>was kon word<strong>en</strong> gebruikt voor het<br />
dichtmak<strong>en</strong> van aardewerk keuk<strong>en</strong>gerei <strong>en</strong> bot<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> voor het mak<strong>en</strong> van kaars<strong>en</strong>.<br />
Aanvankelijk werd<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> die bijvoorbeeld<br />
in e<strong>en</strong> holle boom in het bos werd<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong><br />
simpelweg beroofd van hun honing <strong>en</strong> rat<strong>en</strong><br />
met larv<strong>en</strong> <strong>en</strong> popp<strong>en</strong>. Deze vorm van ‘honingjag<strong>en</strong>’<br />
bestaat nog steeds in sommige del<strong>en</strong> van<br />
Afrika <strong>en</strong> Azië. Later probeerde m<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong><br />
te lokk<strong>en</strong> naar niss<strong>en</strong> in mur<strong>en</strong> van huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
boerderij<strong>en</strong>. Weer later zette m<strong>en</strong> gevlocht<strong>en</strong><br />
korv<strong>en</strong> op, waar bij<strong>en</strong>zwerm<strong>en</strong> zich spontaan in<br />
vestigd<strong>en</strong>. Daardoor ontstond de mogelijkheid om<br />
te gaan imker<strong>en</strong>: je kon de volk<strong>en</strong> wegbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
naar e<strong>en</strong> plek waar op dat mom<strong>en</strong>t veel te hal<strong>en</strong><br />
was voor de bij<strong>en</strong>, bijvoorbeeld naar de hei. Zo<br />
verhoogde je de honingoogst.<br />
Deze primitieve vorm van imker<strong>en</strong> was tot<br />
halverwege de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw nog gangbaar,<br />
maar eig<strong>en</strong>lijk was het nog steeds vooral honingjag<strong>en</strong>.<br />
Om de honing te oogst<strong>en</strong> moest je de korf<br />
‘slacht<strong>en</strong>’. Pas to<strong>en</strong> in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw de<br />
bij<strong>en</strong>ruimte werd ontdekt (de afstand die bij<strong>en</strong> zelf<br />
aanhoud<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> hun rat<strong>en</strong>), kon e<strong>en</strong> kast word<strong>en</strong><br />
ontworp<strong>en</strong> waarin de ram<strong>en</strong> los hang<strong>en</strong>. Door<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 5
Het aanhoud<strong>en</strong> van<br />
‘bij<strong>en</strong>ruimte’ maakt het<br />
mogelijk rat<strong>en</strong> uit de kast<br />
te hal<strong>en</strong>.<br />
Bij<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> al in Egyptische<br />
hiëroglief<strong>en</strong> voor.<br />
vraag 1<br />
Wat is het verschil tuss<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> koe <strong>en</strong> e<strong>en</strong> honingbij?<br />
6<br />
de bij<strong>en</strong> te volg<strong>en</strong> in hun natuurlijke opbouw van<br />
het nest werd<strong>en</strong> de ram<strong>en</strong> niet meer aan elkaar<br />
gebouwd. Daardoor kon de imker voortaan rat<strong>en</strong><br />
uit de kast licht<strong>en</strong>, bijvoorbeeld om het broed te<br />
bekijk<strong>en</strong>, om ze daarna terug te hang<strong>en</strong> zonder het<br />
broednest te beschadig<strong>en</strong>.<br />
De allereerste imkers<br />
Uit Egyptische hiëroglief<strong>en</strong> blijkt dat in de tijd<br />
van de farao’s al e<strong>en</strong> goed ontwikkelde imkerij<br />
bestond. De ligg<strong>en</strong>de buiz<strong>en</strong> van terracotta die je<br />
op die afbeelding<strong>en</strong> kunt zi<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> tot de dag<br />
van vandaag gebruikt in het Midd<strong>en</strong>-Oost<strong>en</strong>. Deze<br />
‘bij<strong>en</strong>woning<strong>en</strong>’ k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> losse ram<strong>en</strong>, maar<br />
het is toch mogelijk honing te oogst<strong>en</strong> zonder<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
het volk te beschadig<strong>en</strong>. Bij<strong>en</strong> slaan de honing<br />
op rondom het broednest, zo ver mogelijk van de<br />
ingang. Door van de achterkant de honingraat<br />
los te snijd<strong>en</strong> kan geoogst word<strong>en</strong> zonder het<br />
broednest te beschadig<strong>en</strong>. De bij<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> dan<br />
natuurlijk wel nieuwe honingrat<strong>en</strong> bouw<strong>en</strong>. In<br />
de Swattvallei (Pakistan) zijn dergelijke ligg<strong>en</strong>de<br />
buiz<strong>en</strong> soms geïntegreerd in de muur van het<br />
huis, waarbij de achterkant vanuit de keuk<strong>en</strong> kan<br />
word<strong>en</strong> geop<strong>en</strong>d.<br />
Dode bij<strong>en</strong> meer dan ‘pech’<br />
De afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> is er veel aandacht in de media,<br />
maatschappij <strong>en</strong> politiek voor de honingbij<strong>en</strong>.<br />
Het zijn vooral verontrust<strong>en</strong>de bericht<strong>en</strong> over het<br />
massaal sterv<strong>en</strong> van bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> <strong>en</strong> over de sterke<br />
achteruitgang van de bij<strong>en</strong>houderij in Europa <strong>en</strong><br />
Noord- Amerika. Is dat e<strong>en</strong> typisch geval van ‘pech<br />
gehad’ of is er meer aan de hand? Je zou kunn<strong>en</strong><br />
zegg<strong>en</strong> dat zonder honing het lev<strong>en</strong> gewoon doorgaat.<br />
En er is toch ook nog riet- <strong>en</strong> bietsuiker?<br />
Naast het mak<strong>en</strong> van zoetstof <strong>en</strong> was, is er nog<br />
e<strong>en</strong> derde ‘di<strong>en</strong>st’ die bij<strong>en</strong> verricht<strong>en</strong>; e<strong>en</strong> di<strong>en</strong>st<br />
die nog vele mal<strong>en</strong> belangrijker is. De bestuiving<br />
van bloem<strong>en</strong> door bij<strong>en</strong> die stuifmeel <strong>en</strong> nectar<br />
oogst<strong>en</strong> is veel waardevoller dan alle honing <strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong>was bij elkaar. Sterker nog: bestuiving is<br />
onmisbaar. Oog voor het nut <strong>en</strong> de waarde van de<br />
bestuiving ontstond pas in de tweede helft van<br />
neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw. In de eerste helft van de twintigste<br />
eeuw werd<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s talloze onderzoek<strong>en</strong><br />
gedaan om het belang voor allerlei gewass<strong>en</strong><br />
vast te stell<strong>en</strong>.<br />
Bij<strong>en</strong> zijn goed in massaproductie<br />
De wereldbevolking groeit nog steeds als kool. De<br />
wereldvoedselproductie zal mee moet<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>.<br />
Dit is alle<strong>en</strong> mogelijk als er schaalvergroting<br />
optreedt. Dat betek<strong>en</strong>t automatisch dat de afhankelijkheid<br />
van de honingbij nog veel groter gaat<br />
word<strong>en</strong> dan nu het geval is. Juist honingbij<strong>en</strong> rich-
t<strong>en</strong> zich op grootschalig, massaal bloei<strong>en</strong>de plant<strong>en</strong>,<br />
desnoods ver van hun nestholte of bij<strong>en</strong>kast.<br />
Alle<strong>en</strong> de honingbij kan word<strong>en</strong> aangevoerd bij<br />
grootschalig geteelde bloei<strong>en</strong>de gewass<strong>en</strong>. Andere<br />
bestuivers, zoals solitaire bij<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere insect<strong>en</strong>,<br />
operer<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> veel kleinere schaal vlakbij hun<br />
nestjes, <strong>en</strong> zijn veelal moeilijk te verplaats<strong>en</strong>.<br />
De honingbij is niet te temm<strong>en</strong><br />
Op het eerste gezicht past de honingbij in het rijtje<br />
hond, kat, koe <strong>en</strong> kip: het lijkt e<strong>en</strong> gedomesticeerd<br />
dier. Toch is de honingbij eig<strong>en</strong>lijk nooit e<strong>en</strong> echt<br />
huisdier geword<strong>en</strong>, laat staan e<strong>en</strong> landbouwhuisdier.<br />
E<strong>en</strong> zwerm honingbij<strong>en</strong> die werd gelokt of<br />
gevang<strong>en</strong>, werd misschi<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tjes huisdier, maar<br />
e<strong>en</strong> ontsnapp<strong>en</strong>de zwerm van e<strong>en</strong> boer of imker<br />
verdwe<strong>en</strong> in de natuur <strong>en</strong> werd net zo makkelijk<br />
weer e<strong>en</strong> wild volk. Eig<strong>en</strong>lijk was er ge<strong>en</strong> verschil.<br />
Zo werkt het nog steeds in Afrika <strong>en</strong> in Zuid-Amerika,<br />
waar de meeste bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> in het wild lev<strong>en</strong>.<br />
Wilde honingbij <strong>en</strong> getemde bij zijn dezelfde. De<br />
honingbij valt niet te domesticer<strong>en</strong>.<br />
Dat wil niet zegg<strong>en</strong> dat imkers niet hun best<br />
hebb<strong>en</strong> gedaan om bij<strong>en</strong> aan te pass<strong>en</strong> aan hun<br />
behoefte. Ze hebb<strong>en</strong> gezocht naar ‘superkoninginn<strong>en</strong>’<br />
waarmee ze hun volk zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> veredel<strong>en</strong>.<br />
Daarmee hebb<strong>en</strong> ze gezorgd voor verm<strong>en</strong>ging<br />
van de erfelijke eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van oorspronkelijk<br />
van elkaar gescheid<strong>en</strong> ondersoort<strong>en</strong>. Erg ver zijn<br />
ze niet gekom<strong>en</strong> met dat fokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> veredel<strong>en</strong>.<br />
Deze fokkers hebb<strong>en</strong> hooguit, <strong>en</strong> dan alle<strong>en</strong> nog<br />
maar zo af <strong>en</strong> toe, e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk gecreëerd dat wat<br />
minder steeklustig werd <strong>en</strong> wat minder de neiging<br />
had om te zwerm<strong>en</strong>. Selectie van honingbij<strong>en</strong> is<br />
ook niet zo gemakkelijk. Paring van de – al dan<br />
niet door de fokker geselecteerde – koningin met<br />
wel 15 tot 20 darr<strong>en</strong> gebeurt vrij in de lucht.<br />
Uiteindelijk is de honingbij niet afhankelijk<br />
geword<strong>en</strong> van de imker. Het gedrag is nauwelijks<br />
veranderd, <strong>en</strong> bij<strong>en</strong> regel<strong>en</strong> hun voortplanting <strong>en</strong><br />
hun huishoud<strong>en</strong> nog steeds onafhankelijk van de<br />
boer of de imker. Bij<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong> ook voor hun eig<strong>en</strong><br />
voorraad van stuifmeel <strong>en</strong> honing voor de winter.<br />
Dat de imker ’s winters suiker moet bijvoer<strong>en</strong> is<br />
alle<strong>en</strong> omdat hij die voorraad honing eerst heeft<br />
‘gestol<strong>en</strong>’.<br />
Ook natuur vaart wel bij de bij<br />
Hoewel honingbij<strong>en</strong> belangrijk zijn voor de<br />
bestuiving van landbouwgewass<strong>en</strong>, zijn die<br />
landbouwgewass<strong>en</strong> op hun beurt maar e<strong>en</strong> klein<br />
onderdeel van het voedselpakket van de honingbij.<br />
De meeste nectar <strong>en</strong> stuifmeel hal<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> van<br />
wilde plant<strong>en</strong>. Het kan dan ook niet anders zijn<br />
dan dat de honingbij ook e<strong>en</strong> belangrijke rol speelt<br />
in de bestuiving van rijk bloei<strong>en</strong>de plant<strong>en</strong> in de<br />
natuur.<br />
Wat heeft Einstein toch met bij<strong>en</strong>?!<br />
Typ ‘Einstein’ <strong>en</strong> ‘bij<strong>en</strong>’<br />
in op Google: 236.000<br />
hits. ‘Einstein’ <strong>en</strong> ‘bees’:<br />
zelfs 541.000 hits. De<br />
natuurkundige zou ooit<br />
gezegd hebb<strong>en</strong> dat de<br />
m<strong>en</strong>s binn<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele<br />
jar<strong>en</strong> na het verdwijn<strong>en</strong><br />
van de honingbij ook het<br />
veld zou ruim<strong>en</strong>. ‘Zou’,<br />
want e<strong>en</strong> van de eerste<br />
hits bij de Engelstalige<br />
zoekopdracht stelt al<br />
dat die ‘famous quote’<br />
‘bogus’ is: kletskoek. Als<br />
zo’n broodje aap e<strong>en</strong>maal<br />
rondgaat, dan is er<br />
blijkbaar ge<strong>en</strong> houd<strong>en</strong><br />
meer aan.<br />
De m<strong>en</strong>s zal inderdaad<br />
niet mete<strong>en</strong> verhonger<strong>en</strong><br />
zonder honingbij<strong>en</strong>,<br />
maar rec<strong>en</strong>t onderzoek<br />
laat wel zi<strong>en</strong> dat we veel<br />
moet<strong>en</strong> inlever<strong>en</strong> aan<br />
gezonde voedselgewass<strong>en</strong><br />
als de bestuiving<br />
door bij<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere<br />
bestuivers ophoudt:<br />
gro<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, not<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ook g<strong>en</strong>otmiddel<strong>en</strong> als<br />
koffie <strong>en</strong> chocola zijn<br />
afhankelijk van insect<strong>en</strong><br />
als bestuivers. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
is sinds de jar<strong>en</strong><br />
tachtig ons voedselpakket<br />
wereldwijd aan het<br />
verander<strong>en</strong>. Het blijkt<br />
vraag 2<br />
Bij<strong>en</strong>houders claim<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> belangrijke rol voor<br />
hun honingbij<strong>en</strong> in de<br />
wilde natuur. Maar die<br />
natuur redde zich toch<br />
ook prima vóór er imkers<br />
war<strong>en</strong>?!<br />
Einstein had toch echt meer<br />
met natuurkunde dan met<br />
bij<strong>en</strong>.<br />
dat we steeds meer<br />
gewass<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong><br />
die afhankelijk zijn van<br />
bestuiving.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 7
vraag 3<br />
Waarom is e<strong>en</strong> tuin in<br />
e<strong>en</strong> woonwijk aantrekkelijker<br />
voor solitaire<br />
bij<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> agrarisch<br />
gebied?<br />
8<br />
Voor d<strong>en</strong> beginne was er de solitaire bij<br />
Al met al is <strong>en</strong> was de honingbij van groot belang<br />
in onze cultuur <strong>en</strong> ook in de natuur. Toch kunn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>tomolog<strong>en</strong> (biolog<strong>en</strong> die zich bezighoud<strong>en</strong> met<br />
insect<strong>en</strong>) als door e<strong>en</strong> bij gestok<strong>en</strong> reager<strong>en</strong> als<br />
e<strong>en</strong> gesprek over bij<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> maar over de honingbij<br />
gaat. Al ver voor de m<strong>en</strong>s <strong>en</strong>ig b<strong>en</strong>ul had van<br />
De bij<strong>en</strong>steek<br />
Bij<strong>en</strong> verdedig<strong>en</strong> zichzelf<br />
<strong>en</strong> hun volk door te stek<strong>en</strong>.<br />
Bij<strong>en</strong>gif is e<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>t<br />
gif, maar je lichaam kan<br />
er ook aan w<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. De<br />
meeste imkers hebb<strong>en</strong><br />
na <strong>en</strong>ige tijd met bij<strong>en</strong> te<br />
hebb<strong>en</strong> gewerkt ge<strong>en</strong> last<br />
meer van e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>steek,<br />
al zull<strong>en</strong> ze meestal wel<br />
met e<strong>en</strong> kap op werk<strong>en</strong><br />
om hun gezicht <strong>en</strong><br />
og<strong>en</strong> te bescherm<strong>en</strong>.<br />
De steek van e<strong>en</strong> bij kan<br />
gevaarlijk zijn wanneer<br />
er e<strong>en</strong> heftige allergische<br />
reactie optreedt. Omdat<br />
er weerhaakjes zitt<strong>en</strong><br />
aan de angel van e<strong>en</strong> bij,<br />
blijft de angel met de<br />
gifblaas in je huid achter<br />
wanneer je door e<strong>en</strong> bij<br />
wordt gestok<strong>en</strong>. De bij<br />
overleeft dat niet. Bij<strong>en</strong><br />
reager<strong>en</strong> ook op elkaar,<br />
wanneer e<strong>en</strong> ‘vijand’<br />
wordt aangevall<strong>en</strong>. Dat<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
verklaart de verhal<strong>en</strong> van<br />
hele zwerm<strong>en</strong> dolle bij<strong>en</strong>.<br />
Als bij<strong>en</strong> wesp<strong>en</strong> stek<strong>en</strong>,<br />
of bij<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> naburig<br />
volk, kunn<strong>en</strong> ze hun angel<br />
wel ongeschond<strong>en</strong> terugtrekk<strong>en</strong>.<br />
Onder de verschill<strong>en</strong>de<br />
ondersoort<strong>en</strong> van de<br />
honingbij is er verschil in<br />
de mate van agressie. Op<br />
Schiermonnikoog wordt<br />
bijvoorbeeld, onder de<br />
min of meer quarantaineomstandighed<strong>en</strong><br />
van<br />
e<strong>en</strong> afgeleg<strong>en</strong> eiland, het<br />
ras carnica gekweekt. Dat<br />
zou e<strong>en</strong> minder steeklustig<br />
ras zijn. Het andere<br />
uiterste wordt gevormd<br />
door de kruising van de<br />
Afrikaanse honingbij<br />
(Apis mellifera scutellata)<br />
met verschill<strong>en</strong>de<br />
Europese ondersoort<strong>en</strong>.<br />
Die ‘geafrikaniseerde<br />
honingbij’ wordt vanwege<br />
bij<strong>en</strong>, honing of was, vlog<strong>en</strong> er letterlijk duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
verschill<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> op aarde rond.<br />
De dier<strong>en</strong>klasse van de insect<strong>en</strong> is door biolog<strong>en</strong><br />
ingedeeld in diverse zog<strong>en</strong>oemde ordes. Eén daarvan<br />
wordt gevormd door de vliesvleugelig<strong>en</strong> (de<br />
Hym<strong>en</strong>optera). De bij<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> met de wesp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> mier<strong>en</strong> onder die orde. Over de hele wereld<br />
zijn maar liefst 20.000 soort<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d. Daar-<br />
Als e<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s steekt<br />
blijft de angel met de gifblaas<br />
in de huid achter.<br />
zijn relatieve agressie ook<br />
wel killer bee g<strong>en</strong>oemd.<br />
Doet het altijd goed in<br />
Hollywood.<br />
Er zijn ook claims dat<br />
bij<strong>en</strong>stek<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ez<strong>en</strong>d<br />
kunn<strong>en</strong> zijn, onder andere<br />
voor patiënt<strong>en</strong> met Multiple<br />
Sclerose (MS) of artritis.<br />
De schaarse poging<strong>en</strong><br />
om deze claims op e<strong>en</strong><br />
deugdelijke manier te<br />
onderzoek<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
echter nooit solide bewijs<br />
geleverd.
van kom<strong>en</strong> ongeveer 350 soort<strong>en</strong> voor in Nederland,<br />
onderverdeeld in zes families <strong>en</strong> zes<strong>en</strong>dertig<br />
geslacht<strong>en</strong>. De honingbij is één van die 350 soort<strong>en</strong>.<br />
Naast de honingbij met de wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
naam Apis mellifera, heb je ook soort<strong>en</strong> met fraaie<br />
nam<strong>en</strong> als vilt-, dikpoot-, klokjes- of slobkousbij<strong>en</strong>.<br />
Ook de hommels hor<strong>en</strong> tot de bij<strong>en</strong>familie.<br />
De lev<strong>en</strong>sloop van bij<strong>en</strong><br />
Verschill<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ook heel verschill<strong>en</strong>de<br />
lev<strong>en</strong>scycli. Er zijn sociale, maar vooral<br />
ook heel veel solitaire bij<strong>en</strong>. Solitair wil zegg<strong>en</strong> dat<br />
e<strong>en</strong> vrouwtje haar eig<strong>en</strong> nest maakt. Ze zoekt ook<br />
haar eig<strong>en</strong> stuifmeel <strong>en</strong> nectar <strong>en</strong> in iedere broedcel<br />
legt ze één eitje. Solitaire bij<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> maar e<strong>en</strong><br />
paar wek<strong>en</strong>. Wanneer e<strong>en</strong> nest is gemaakt <strong>en</strong> de<br />
eitjes zijn gelegd, dan sterft de bij.<br />
Uit de eitjes komt e<strong>en</strong> larve <strong>en</strong> na verpopping ontstaat<br />
weer e<strong>en</strong> nieuwe volwass<strong>en</strong> bij: de imago in<br />
het jargon van de <strong>en</strong>tomolog<strong>en</strong>. De larv<strong>en</strong> <strong>en</strong> popp<strong>en</strong><br />
van bij<strong>en</strong> zie je normaal gesprok<strong>en</strong> niet omdat<br />
ze in e<strong>en</strong> nest of celletje lev<strong>en</strong>, afgeschermd van de<br />
buit<strong>en</strong>wereld. Volwass<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> zie je bijna het hele<br />
jaar door, behalve in de winter. De grote zijdebij,<br />
diverse zandbij<strong>en</strong> <strong>en</strong> de wespbij<strong>en</strong> – die inderdaad<br />
op wesp<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> – vlieg<strong>en</strong> vaak in het voorjaar.<br />
Groefbij<strong>en</strong> kun je in oktober nog teg<strong>en</strong>kom<strong>en</strong>.<br />
Er bestaan verschill<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong> om de winter<br />
door te kom<strong>en</strong>. De <strong>en</strong>e soort doet dat als pop, de<br />
ander als volwass<strong>en</strong> bij in e<strong>en</strong> cel, afgeslot<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
beschermd teg<strong>en</strong> de kou. Er zijn soort<strong>en</strong> die twee<br />
g<strong>en</strong>eraties (cycli) per jaar hebb<strong>en</strong>.<br />
Overwinter<strong>en</strong> zonder honing<br />
Solitaire bij<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> honing. In de wintermaand<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> ze immers ge<strong>en</strong> voedsel nodig.<br />
Solitaire bij<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> beperkte actieradius.<br />
Ze vlieg<strong>en</strong> maar e<strong>en</strong> paar honderd meter<br />
op zoek naar de juiste voedselplant<strong>en</strong>. Er zijn<br />
bij<strong>en</strong>soort<strong>en</strong> die maar op één soort plant vlieg<strong>en</strong>.<br />
Dat maakt solitaire bij<strong>en</strong> heel afhankelijk van de<br />
Wat is e<strong>en</strong> ‘imker’?<br />
‘Imker’ is van oorsprong<br />
e<strong>en</strong> West-Germaans<br />
woord dat nu alle<strong>en</strong><br />
nog in het Nederlands<br />
bestaat. De herkomst is<br />
onduidelijk. Wat zeker<br />
is, is dat de eerste lettergreep<br />
teruggaat op<br />
‘imme’. Dit is e<strong>en</strong> vooral<br />
in de noordoostelijke<br />
dialect<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>d<br />
woord, waarvan de<br />
biotoop waarin zij lev<strong>en</strong>. Als de gew<strong>en</strong>ste bloei<strong>en</strong>de<br />
plant er niet meer is, bijvoorbeeld omdat e<strong>en</strong><br />
terreinbeheerder te vroeg maait, dan kan zo’n bij<br />
niet voor nageslacht zorg<strong>en</strong> <strong>en</strong> sterft de soort op<br />
die locatie uit.<br />
E<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> nest bouw<strong>en</strong> of krak<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> nest van e<strong>en</strong> solitaire bij kan ongeveer ti<strong>en</strong><br />
broedcell<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong>. Nest<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> op verschill<strong>en</strong>de<br />
manier<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebouwd. Zandbij<strong>en</strong><br />
oudste betek<strong>en</strong>is ‘bij<strong>en</strong>zwerm’<br />
lijkt te zijn. Het<br />
tweede lid zou ontstaan<br />
kunn<strong>en</strong> zijn uit ‘caer’,<br />
dat ‘korf’ betek<strong>en</strong>t.<br />
De bleekvlekwespbij is e<strong>en</strong><br />
zog<strong>en</strong>oemde koekoeksbij:<br />
zij parasiteert nest<strong>en</strong> van<br />
andere bij<strong>en</strong>.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 9
E<strong>en</strong> vrouwelijke groefbij,<br />
voor de k<strong>en</strong>ners iets heel<br />
anders dan e<strong>en</strong> honingbij!<br />
De tuinhommel door de<br />
og<strong>en</strong> van de Hongaarse<br />
post.<br />
10<br />
kiez<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> nest in de grond, soms wel e<strong>en</strong><br />
halve meter diep. Maskerbij<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> vaak e<strong>en</strong><br />
holle riet- of andere plant<strong>en</strong>st<strong>en</strong>gel. Verschill<strong>en</strong>de<br />
bij<strong>en</strong>soort<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> oude kevergang<strong>en</strong> in dood<br />
hout <strong>en</strong> harsbij<strong>en</strong> bouw<strong>en</strong> van boomhars hun<br />
eig<strong>en</strong> nest, hang<strong>en</strong>d aan e<strong>en</strong> ste<strong>en</strong> of tak. Er zijn<br />
zelfs bij<strong>en</strong> die zich hebb<strong>en</strong> gespecialiseerd in het<br />
krak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> leeg slakk<strong>en</strong>huisje. Sommige bij<strong>en</strong><br />
bestrijk<strong>en</strong> hun nest met e<strong>en</strong> vloeistof die, e<strong>en</strong>maal<br />
opgedroogd, op cellofaan lijkt. Dat zijn de zijdebij<strong>en</strong>.<br />
Behangersbij<strong>en</strong> bijt<strong>en</strong> stukjes uit e<strong>en</strong> blad <strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong> daar e<strong>en</strong> kokertje van. Die kokertjes kun je<br />
in gat<strong>en</strong> of splet<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
Sociale bij<strong>en</strong><br />
Sommige soort<strong>en</strong> gedrag<strong>en</strong> zich sociaal. Zo nestel<strong>en</strong><br />
zand- <strong>en</strong> roetbij<strong>en</strong> graag bij elkaar in de buurt.<br />
Ze vorm<strong>en</strong> hele kolonies. Andere soort<strong>en</strong> zijn in<br />
principe solitair maar del<strong>en</strong> de nestingang met<br />
e<strong>en</strong> ander vrouwtje van dezelfde soort. Daarmee<br />
verklein<strong>en</strong> ze de kans op het bezoek van e<strong>en</strong> roofinsect<br />
of e<strong>en</strong> parasitair lev<strong>en</strong>de bij.<br />
Het kan nog socialer: er zijn bij<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> vorm<br />
van broedzorg hebb<strong>en</strong> ontwikkeld. De nakomeling<strong>en</strong><br />
van de groefbij help<strong>en</strong> de moeder bij het<br />
verzorg<strong>en</strong> van de larv<strong>en</strong>. Hommels gaan weer<br />
e<strong>en</strong> stapje verder. Daar help<strong>en</strong> de werksters één<br />
moeder (de koningin) met de verdere nestbouw, de<br />
voedselvoorzi<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> de zorg voor het nageslacht.<br />
E<strong>en</strong> hommelvolk sterft in de herfst. De nieuw<br />
gebor<strong>en</strong> jonge koninginn<strong>en</strong> overwinter<strong>en</strong> zelfstandig<br />
om in het voorjaar weer e<strong>en</strong> nieuw volkje<br />
te start<strong>en</strong>.<br />
De honingbij is het sociaalst<br />
De honingbij k<strong>en</strong>t de hoogste vorm van sociaal<br />
gedrag. Het is de <strong>en</strong>ige soort die helemaal ge<strong>en</strong><br />
solitaire lev<strong>en</strong>sfase meer k<strong>en</strong>t. Nieuwe volk<strong>en</strong><br />
ontstaan doordat e<strong>en</strong> groot bij<strong>en</strong>volk zich splitst.<br />
Zo’n volk gaat ‘zwerm<strong>en</strong>’. De tak<strong>en</strong> in het bij<strong>en</strong>volk<br />
zijn verdeeld tuss<strong>en</strong> één koningin <strong>en</strong> duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
werksters. Deze manier van lev<strong>en</strong> wordt ook wel<br />
e<strong>en</strong> eusociale (‘echt sociale’) leefwijze g<strong>en</strong>oemd.<br />
Koekoeksbij<strong>en</strong><br />
Onder de 350 soort<strong>en</strong> Nederlandse bij<strong>en</strong> kom<strong>en</strong><br />
ook bij<strong>en</strong> voor die niet zelf voor voedsel voor het<br />
nageslacht zorg<strong>en</strong>. Zij legg<strong>en</strong> stiekem e<strong>en</strong> eitje in<br />
het nest van e<strong>en</strong> andere bij. Soms et<strong>en</strong> ze eerst het<br />
eitje van de gastvrouwbij op voordat ze hun eig<strong>en</strong><br />
‘koekoekseitje’ legg<strong>en</strong>. Er zijn in Nederland 97<br />
soort<strong>en</strong> koekoeksbij<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d. Sommige soort<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> heel specifieke relatie met hun gastheerbij.<br />
Zo zoekt de grote bloedbij speciaal naar<br />
nest<strong>en</strong> van de grote zijdebij.
Ook de solitaire bij<strong>en</strong> zijn kwetsbaar<br />
Door hun specifieke relaties met andere bij<strong>en</strong>, met<br />
speciale plant<strong>en</strong> <strong>en</strong> met de rest van hun leefomgeving<br />
zijn de verschill<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> kwetsbaar.<br />
Ant<strong>en</strong>ne<br />
Facetoog<br />
Proboscis (tong)<br />
Anatomie van e<strong>en</strong> werksterbij<br />
Anatomie van de bij<br />
Het is dus zeker niet terecht dat er alle<strong>en</strong> maar<br />
over honingbij<strong>en</strong> wordt gesprok<strong>en</strong> als het over<br />
‘<strong>bedreigd</strong>e bij<strong>en</strong> gaat’. Ook de wilde bij<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
aandacht <strong>en</strong> bescherming.<br />
Kop Borststuk Achterlijf<br />
Achtervleugel<br />
Voorvleugel<br />
Angel<br />
De dichte har<strong>en</strong> op de achterpot<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gebruikt als stuifmeelkorf<br />
antwoord 1<br />
E<strong>en</strong> moderne, gedomesticeerde<br />
koe is ‘gemaakt’<br />
door de m<strong>en</strong>s. Ze lijkt<br />
niet erg meer op haar<br />
wilde voorouders. Bij<strong>en</strong><br />
zijn nooit echt gedomesticeerd.<br />
Ze zijn nog<br />
steeds dezelfde als in de<br />
tijd voordat de m<strong>en</strong>s ze<br />
in e<strong>en</strong> korf lokte.<br />
antwoord 2<br />
Zeker, de natuur kan<br />
prima zonder imkers.<br />
Maar nu de van oorsprong<br />
Aziatische varroamijt<br />
de wilde bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong><br />
heeft uitgeroeid,<br />
heeft de natuur mogelijk<br />
wel groot belang bij de<br />
bij<strong>en</strong> die imkers houd<strong>en</strong>.<br />
antwoord 3<br />
Solitaire bij<strong>en</strong> zijn<br />
vaak erg kieskeurig<br />
wat betreft nectar- <strong>en</strong><br />
stuifmeelplant<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong><br />
tuintje groei<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
soort<strong>en</strong> bloem<strong>en</strong>,<br />
die vaak in verschill<strong>en</strong>de<br />
maand<strong>en</strong> van het jaar<br />
bloei<strong>en</strong>. Daar is meer<br />
voedsel te vind<strong>en</strong> dan<br />
op de bloem<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
gemiddelde akker. Tuintjes<br />
zijn van onschatbare<br />
waarde voor wilde bij<strong>en</strong>.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 11
12<br />
Van de 350 verschill<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> in ons<br />
land leeft alle<strong>en</strong> de honingbij 100% sociaal.<br />
Zó sociaal dat e<strong>en</strong> honingbij<strong>en</strong>volk haast als<br />
één ‘superorganisme’ leeft.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong>
2 Eén voor all<strong>en</strong>,<br />
all<strong>en</strong> voor één<br />
Hoe lang je ook met honingbij<strong>en</strong> werkt,<br />
de bewondering blijft. Duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> bij<strong>en</strong><br />
krioel<strong>en</strong> door elkaar <strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> precies<br />
te wet<strong>en</strong> wat ze moet<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Het volk<br />
reageert als e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>heid, als e<strong>en</strong> goed geoliede<br />
machine. Je zou haast verget<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk<br />
e<strong>en</strong> verzameling individuele bij<strong>en</strong> is. Het lijkt of<br />
het volk zelf allerlei beslissing<strong>en</strong> neemt, bijvoorbeeld<br />
bij het zwerm<strong>en</strong>, bij de temperatuurregeling<br />
in het nest of bij het exploiter<strong>en</strong> van voedselbronn<strong>en</strong>;<br />
alsof het volk e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> intellig<strong>en</strong>tie heeft.<br />
De ‘beslissing<strong>en</strong>’ in e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk berust<strong>en</strong> niet<br />
op e<strong>en</strong> georganiseerde monarchie. De koningin in<br />
e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk heet dan wel koningin, maar blijkt<br />
niet de baas die bepaalt wat er moet gebeur<strong>en</strong>. Alle<br />
individu<strong>en</strong> in het volk nem<strong>en</strong> zelf beslissing<strong>en</strong>.<br />
De manier waarop ze die beslissing<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> leidt<br />
tot efficiënt gedrag van het hele volk. Het sociale<br />
gedrag heeft van de honingbij de meest succesvolle<br />
bij ter wereld gemaakt.<br />
Superorganisme<br />
Omdat e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk zo’n duidelijke e<strong>en</strong>heid is,<br />
in plaats van e<strong>en</strong> verzameling individuele bij<strong>en</strong>,<br />
wordt e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk wel e<strong>en</strong> ‘superorganisme’<br />
g<strong>en</strong>oemd. De nestplaats, bijvoorbeeld e<strong>en</strong> holle<br />
boom, de bij<strong>en</strong>kast van e<strong>en</strong> imker, of e<strong>en</strong> onge-<br />
bruikte schoorste<strong>en</strong>, di<strong>en</strong>t als vaste basis waar<br />
voedsel wordt opgeslag<strong>en</strong> <strong>en</strong> waar jonge bij<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gekweekt om dit organisme in stand<br />
te houd<strong>en</strong>. Binn<strong>en</strong> deze nestplaats word<strong>en</strong> de<br />
omstandighed<strong>en</strong> zo constant mogelijk gehoud<strong>en</strong><br />
om het broed gecontroleerd te lat<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>. De<br />
bij<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> de voedselvoorrad<strong>en</strong> op peil te<br />
houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het broednest is het altijd 34<br />
tot 35 °C. Je kunt bijna sprek<strong>en</strong> over de constante<br />
‘lichaamstemperatuur’ van het volk.<br />
E<strong>en</strong> nest vol voedselvoorrad<strong>en</strong> <strong>en</strong> opgroei<strong>en</strong>de<br />
jonge bij<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> delicatesse voor veel andere<br />
lev<strong>en</strong>svorm<strong>en</strong>. Het bij<strong>en</strong>volk moet zich daarom<br />
goed kunn<strong>en</strong> verdedig<strong>en</strong>: imkers merk<strong>en</strong> dat als ze<br />
gestok<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Maar het is minst<strong>en</strong>s zo belangrijk<br />
dat bij<strong>en</strong> e<strong>en</strong> goed ontwikkeld hygiënisch<br />
gedrag hebb<strong>en</strong>. Schimmels <strong>en</strong> bacteriën mog<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> kans krijg<strong>en</strong> in het bij<strong>en</strong>volk. E<strong>en</strong> superorganisme<br />
heeft e<strong>en</strong> groot aantal medewerkers nodig<br />
om dit allemaal mogelijk te mak<strong>en</strong>.<br />
Bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> bestaan uit zo’n 10.000 tot 20.000<br />
werksters die in di<strong>en</strong>st van het volk staan. Het bij<strong>en</strong>volk<br />
als superorganisme is dus op veel punt<strong>en</strong><br />
vergelijkbaar met e<strong>en</strong> gewoon organisme zoals wij<br />
zelf. Zoals de cell<strong>en</strong> in ons lichaam zich specialiser<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> allerlei verschill<strong>en</strong>de tak<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong>, zo<br />
specialiser<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> zich in e<strong>en</strong> volk.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 13
Evolutionair gesprok<strong>en</strong> kun<br />
je e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk als e<strong>en</strong><br />
individu beschouw<strong>en</strong>.<br />
vraag 1<br />
Waarom kun je e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk<br />
wel als e<strong>en</strong> superorganisme<br />
beschouw<strong>en</strong> <strong>en</strong>,<br />
zeg, e<strong>en</strong> kudde paard<strong>en</strong><br />
niet?<br />
14<br />
De belangrijkste red<strong>en</strong> om van e<strong>en</strong> superorganisme<br />
te sprek<strong>en</strong> is de natuurlijke selectie binn<strong>en</strong><br />
de soort. Over het algeme<strong>en</strong> is het individu<br />
de e<strong>en</strong>heid die in de evolutie wordt geselecteerd.<br />
Bij honingbij<strong>en</strong> is het volk de e<strong>en</strong>heid die goed of<br />
slecht presteert <strong>en</strong> daardoor door de natuur wordt<br />
geselecteerd.<br />
Tak<strong>en</strong> in het bij<strong>en</strong>volk<br />
Het bij<strong>en</strong>nest is opgebouwd uit de rat<strong>en</strong> waarin<br />
voedsel wordt opgeslag<strong>en</strong> <strong>en</strong> waarin het bij<strong>en</strong>broed<br />
wordt verzorgd. Honingbij<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> rat<strong>en</strong><br />
van was. Deze was producer<strong>en</strong> ze zelf. Onder het<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
achterlijf bevind<strong>en</strong> zich wasklier<strong>en</strong> ‘in ruste’, die<br />
bij sommige bij<strong>en</strong> daadwerkelijk ontwikkel<strong>en</strong><br />
tot productieve klier<strong>en</strong>. In de wasklier<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
kleine plaatjes was afgescheid<strong>en</strong>. Met hun kak<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> de kneedbare was goed in allerlei<br />
vorm<strong>en</strong> boetser<strong>en</strong>. Mooie wasrat<strong>en</strong> waarvan de<br />
zeshoekige cell<strong>en</strong> perfect in elkaar vall<strong>en</strong> zijn het<br />
resultaat. De cell<strong>en</strong> word<strong>en</strong> zowel gebruikt om<br />
voedsel in op te slaan als om eier<strong>en</strong> in te legg<strong>en</strong>.<br />
Eier<strong>en</strong> word<strong>en</strong> niet verplaatst. De ontwikkel<strong>en</strong>de<br />
larve <strong>en</strong> pop blijv<strong>en</strong> in dezelfde cel ligg<strong>en</strong> totdat de<br />
volwass<strong>en</strong> bij ‘uitloopt’.<br />
In e<strong>en</strong> nest bestaan drie typ<strong>en</strong> cell<strong>en</strong>. De meest<br />
voorkom<strong>en</strong>de zijn de werkstercell<strong>en</strong>. Er past<br />
precies e<strong>en</strong> werkster in. De mannelijke darr<strong>en</strong> zijn<br />
e<strong>en</strong> stuk groter dan werksters <strong>en</strong> daarvoor word<strong>en</strong><br />
dan ook grotere cell<strong>en</strong> gemaakt. Koninginn<strong>en</strong>cell<strong>en</strong><br />
zijn heel afwijk<strong>en</strong>d. In plaats van de horizontale<br />
werkster- <strong>en</strong> darr<strong>en</strong>cell<strong>en</strong> zijn dit hang<strong>en</strong>de<br />
cilinders.<br />
Voedsters<br />
Veel bij<strong>en</strong>soort<strong>en</strong> legg<strong>en</strong> hun eier<strong>en</strong> op e<strong>en</strong><br />
voedselpakket waarna ze de ruimte afsluit<strong>en</strong>.<br />
Honingbij<strong>en</strong> do<strong>en</strong> dit anders. Als de larfjes uit het<br />
ei beginn<strong>en</strong> te kruip<strong>en</strong> word<strong>en</strong> de cell<strong>en</strong> continu<br />
geïnspecteerd <strong>en</strong> word<strong>en</strong> de larv<strong>en</strong> beetje bij<br />
beetje gevoed. E<strong>en</strong> heel leger van voedsterbij<strong>en</strong><br />
houdt zich daarmee bezig. Deze werksters hebb<strong>en</strong><br />
hun voedersapklier<strong>en</strong> ontwikkeld. Ze et<strong>en</strong><br />
zelf veel stuifmeel om het eiwitrijke voedersap te<br />
kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>. Is de larf ver g<strong>en</strong>oeg ontwikkeld<br />
om te kunn<strong>en</strong> verpopp<strong>en</strong>, dan wordt de cel door<br />
werksters afgeslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> wasdekseltje.<br />
Thermostaat<br />
Voor e<strong>en</strong> goede ontwikkeling van de pop tot volwass<strong>en</strong><br />
bij is e<strong>en</strong> constante temperatuur nodig van<br />
ongeveer 34,5 °C. Meestal moet<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> het nest<br />
daarom verwarm<strong>en</strong>. Ze do<strong>en</strong> dit door te trill<strong>en</strong> met<br />
hun vliegspier<strong>en</strong> waarbij ze zich teg<strong>en</strong> het broed
De vorm <strong>en</strong> de oriëntatie van de raat bepal<strong>en</strong> mede of er e<strong>en</strong> werkster of e<strong>en</strong> koningin uit groeit.<br />
aandrukk<strong>en</strong> om de warmte uit de spier<strong>en</strong> over te<br />
drag<strong>en</strong> aan het broed.<br />
De temperatuur kan ook te ver oplop<strong>en</strong>. Net als<br />
zoogdier<strong>en</strong> moet het bij<strong>en</strong>volk zich dan koel<strong>en</strong><br />
door het verdamp<strong>en</strong> van water. Bij<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
echter ge<strong>en</strong> zweetklier<strong>en</strong>. In plaats daarvan hal<strong>en</strong><br />
foerageerbij<strong>en</strong> water. Andere bij<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> de druppels<br />
water over met de monddel<strong>en</strong> <strong>en</strong> hang<strong>en</strong> ze<br />
op in afzonderlijke cell<strong>en</strong>. Ondertuss<strong>en</strong> wapper<strong>en</strong><br />
weer andere bij<strong>en</strong> met hun vleugels <strong>en</strong> mak<strong>en</strong> zo<br />
e<strong>en</strong> luchtstroom door het nest, waardoor de verdamping<br />
groter wordt.<br />
Voedselkoerier<br />
Naast water voor de thermostaat, haalt de grote<br />
groep foerageerbij<strong>en</strong> vooral nectar <strong>en</strong> stuifmeel.<br />
Nectar wordt door voedselverwerk<strong>en</strong>de bij<strong>en</strong> van<br />
de foerageerbij<strong>en</strong> overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> opgeslag<strong>en</strong>.<br />
De nectar moet nog verder ingedampt word<strong>en</strong> tot<br />
honing met e<strong>en</strong> suikergehalte van ongeveer 80%,<br />
zodat het niet gaat gist<strong>en</strong>.<br />
Poortwachters <strong>en</strong> poetsers<br />
Bij de op<strong>en</strong>ing van het nest houdt e<strong>en</strong> groep werksters<br />
de wacht <strong>en</strong> valt vijand<strong>en</strong> aan die het nest<br />
will<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>dring<strong>en</strong>. Voor de hygiëne in het nest<br />
is e<strong>en</strong> groep werksters als begraf<strong>en</strong>isondernemer<br />
bezig. Dode bij<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere ongerechtighed<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> uit het nest gesleept <strong>en</strong> e<strong>en</strong> eind van het<br />
nest gedeponeerd.<br />
Flexwerkers<br />
Er bestaan nog veel meer tak<strong>en</strong> in het bij<strong>en</strong>volk,<br />
maar het beeld is nu al duidelijk: op elk willekeurig<br />
mom<strong>en</strong>t zijn er grote <strong>en</strong> kleine groep<strong>en</strong> bij<strong>en</strong><br />
bezig met allerlei verschill<strong>en</strong>de tak<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong><br />
efficiënte organisatie als het bij<strong>en</strong>volk moet<strong>en</strong><br />
deze tak<strong>en</strong> verdeeld word<strong>en</strong>. Specialisatie lijkt<br />
handig <strong>en</strong> noodzakelijk, maar te veel specialisatie<br />
leidt tot e<strong>en</strong> starre organisatie. Hoe loss<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> dit<br />
op? Honingbij<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> zeer flexibel. Er word<strong>en</strong><br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 15
Gespecialiseerde werksters<br />
verdedig<strong>en</strong> het volk teg<strong>en</strong><br />
bijvoorbeeld wesp<strong>en</strong>.<br />
vraag 2<br />
Welke organ<strong>en</strong> heeft het<br />
superorganisme ‘bij<strong>en</strong>volk’<br />
wel, <strong>en</strong> welke niet?<br />
16<br />
dus ge<strong>en</strong> gespecialiseerde individu<strong>en</strong> gekweekt<br />
voor bepaalde tak<strong>en</strong>. Dat zie je bijvoorbeeld wel bij<br />
verschill<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong><br />
mier<strong>en</strong>, waar alle<strong>en</strong><br />
de soldat<strong>en</strong> vervaarlijk<br />
grote kak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>.<br />
Werksters van honingbij<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> in principe<br />
alle tak<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong>. Ze verdel<strong>en</strong> het werk met<br />
behulp van drie ord<strong>en</strong><strong>en</strong>de mechanismes: leeftijd,<br />
g<strong>en</strong>etische achtergrond <strong>en</strong> toeval.<br />
Honingbij<strong>en</strong> zijn zeer flexibel<br />
in hun werkzaamhed<strong>en</strong><br />
Leeftijd <strong>en</strong> werkverdeling<br />
De leeftijd van werksters speelt e<strong>en</strong> belangrijke rol<br />
bij het verdel<strong>en</strong> van het werk in het bij<strong>en</strong>volk. In<br />
de eerste fase van haar lev<strong>en</strong> als volwass<strong>en</strong> bij blijft<br />
e<strong>en</strong> werkster in het c<strong>en</strong>trum van het broednest.<br />
Cell<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> schoongepoetst <strong>en</strong> netjes<br />
in vorm gekneed. Vaak ontwikkel<strong>en</strong> hun voedersapklier<strong>en</strong><br />
waardoor deze werksters het broed<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> verzorg<strong>en</strong>. De koningin wordt overig<strong>en</strong>s<br />
ook door de werksters met voedersap gevoerd.<br />
Na e<strong>en</strong> week of twee verschuiv<strong>en</strong> de activiteit<strong>en</strong><br />
van de werkster naar tak<strong>en</strong> die meer in de<br />
periferie van het nest ligg<strong>en</strong>. Ze gaat bijvoorbeeld<br />
help<strong>en</strong> bij de verwerking <strong>en</strong> opslag van voedsel of<br />
bij de verdediging van de ingang. Na ongeveer drie<br />
wek<strong>en</strong> zal ze haar carrière vervolg<strong>en</strong> als foerageerbij.<br />
Dat blijft ze meestal do<strong>en</strong> tot het eind van haar<br />
lev<strong>en</strong>, ongeveer na vijf wek<strong>en</strong>. Werksters specialiser<strong>en</strong><br />
zich dus wel, maar stapp<strong>en</strong> toch regelmatig<br />
over op e<strong>en</strong> nieuwe taak. Het gevaarlijkste werk<br />
do<strong>en</strong> ze aan het eind van hun lev<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s het<br />
foerager<strong>en</strong> kun je makkelijk verongelukk<strong>en</strong> of<br />
opgeget<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Dan komt het goed uit dat je in<br />
ieder geval al veel werk hebt kunn<strong>en</strong> verzett<strong>en</strong> in<br />
het veilige broednest.<br />
Hoewel de leeftijd e<strong>en</strong> belangrijke rol speelt,<br />
blijft de werkster flexibel. Word<strong>en</strong> alle foerageerbij<strong>en</strong><br />
verwijderd, dan gaan jonge bij<strong>en</strong> versneld<br />
foerager<strong>en</strong>. Omgekeerd kunn<strong>en</strong> foerageerbij<strong>en</strong><br />
met <strong>en</strong>ige moeite hun voedersapklier<strong>en</strong> weer<br />
activer<strong>en</strong> <strong>en</strong> in geval van nood toch bij<strong>en</strong>broed<br />
verzorg<strong>en</strong>.<br />
G<strong>en</strong>etisch profiel van de medewerkers<br />
Alle bij<strong>en</strong> in het volk zijn aan elkaar verwant. Ze<br />
hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>en</strong> dezelfde moeder <strong>en</strong> in het geval<br />
van de darr<strong>en</strong>, die uit onbevruchte eier<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gebor<strong>en</strong>, niet e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> vader. Toch zijn ook de<br />
darr<strong>en</strong> niet exact hetzelfde. Bij de productie van<br />
elke nieuwe eicel word<strong>en</strong> de erfelijke eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
weer op e<strong>en</strong> andere manier verdeeld, zodat<br />
elk individu e<strong>en</strong> beetje anders is. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
heeft de koningin met meerdere darr<strong>en</strong> gepaard<br />
<strong>en</strong> bewaart ze het sperma van meerdere vaders.<br />
Daardoor kunn<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de werksters verschill<strong>en</strong>de<br />
vaders hebb<strong>en</strong>. Werksters met dezelfde<br />
vader zijn voor driekwart met elkaar verwant<br />
(100% via de vader, 50% via de moeder, gemiddeld:<br />
75%). Hebb<strong>en</strong> werksters e<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de
vader, dan zijn ze maar voor e<strong>en</strong> kwart met elkaar<br />
verwant (0 % via de vader, 50% via de moeder,<br />
gemiddeld 25%) (zie pagina 54). Teg<strong>en</strong>woordig is<br />
het g<strong>en</strong>oom van de honingbij helemaal bek<strong>en</strong>d,<br />
zodat de g<strong>en</strong>etische achtergrond van bij<strong>en</strong> die<br />
dezelfde taak uitvoer<strong>en</strong> in het bij<strong>en</strong>volk vergelek<strong>en</strong><br />
kan word<strong>en</strong> met andere bij<strong>en</strong> in het volk.<br />
Sommige tak<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> nauw sam<strong>en</strong> te hang<strong>en</strong><br />
met bepaalde g<strong>en</strong>etische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>.<br />
Toeval <strong>en</strong> werkverdeling<br />
De belangrijkste ord<strong>en</strong>ing binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk<br />
berust op toeval. Werksters lop<strong>en</strong> letterlijk teg<strong>en</strong><br />
allerlei tak<strong>en</strong> aan, bijvoorbeeld larv<strong>en</strong> die graag<br />
gevoerd will<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, foerageerbij<strong>en</strong> die hun<br />
lading nectar kwijt will<strong>en</strong>, dode bij<strong>en</strong> die opgeruimd<br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> aanval van wesp<strong>en</strong><br />
die de ingang will<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>dring<strong>en</strong>. Bij<strong>en</strong> verwerk<strong>en</strong><br />
dus veel verschill<strong>en</strong>de prikkels om specifieke<br />
tak<strong>en</strong> te gaan uitvoer<strong>en</strong>. Sommige prikkels mak<strong>en</strong><br />
weinig kans. De drempel om op e<strong>en</strong> prikkel in te<br />
gaan kan te hoog zijn omdat het niet bij de leeftijd<br />
van de bij past of vanwege haar specifieke<br />
g<strong>en</strong>etische achtergrond. Andere bij<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dan<br />
e<strong>en</strong> grotere kans om deze taak uit te gaan voer<strong>en</strong>.<br />
Bij<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> lage drempel voor e<strong>en</strong> bepaalde taak<br />
gaan deze waarschijnlijk vlot uitvoer<strong>en</strong> als ze hem<br />
teg<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>.<br />
Communicatie<br />
De prikkels die bij<strong>en</strong> te verwerk<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> zijn<br />
van allerlei aard. Ze kunn<strong>en</strong> vanuit hun omgeving<br />
kom<strong>en</strong>, bijvoorbeeld e<strong>en</strong> te lage temperatuur of<br />
e<strong>en</strong> dode bij die opgeruimd moet word<strong>en</strong>. Ze kunn<strong>en</strong><br />
ook uit de bij zelf kom<strong>en</strong>, bijvoorbeeld e<strong>en</strong><br />
hongerprikkel. Veel verschill<strong>en</strong>de prikkels zull<strong>en</strong><br />
binn<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> door communicatie met andere<br />
bij<strong>en</strong>.<br />
Vele werksters verdel<strong>en</strong><br />
de tak<strong>en</strong> in het volk.<br />
vraag 3<br />
Zou je de m<strong>en</strong>sheid misschi<strong>en</strong><br />
ook als e<strong>en</strong> superorganisme<br />
kunn<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>,<br />
net als e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk?<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 17
De kast<strong>en</strong> in de kast<br />
In het bij<strong>en</strong>volk vind<strong>en</strong><br />
we drie duidelijk te<br />
onderscheid<strong>en</strong> sociale<br />
kast<strong>en</strong>: de koningin, de<br />
werksters <strong>en</strong> de darr<strong>en</strong>.<br />
Over het algeme<strong>en</strong> zit<br />
er in e<strong>en</strong> volk maar één<br />
koningin, maar dat is<br />
bepaald ge<strong>en</strong> vorstin.<br />
Feitelijk is ze niets meer<br />
dan e<strong>en</strong> eilegmachine:<br />
zij legt (meestal) alle<br />
eier<strong>en</strong>. Het werk is wel-<br />
De drie typ<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>.<br />
18<br />
licht ‘saai’, maar ze wordt<br />
er – g<strong>en</strong>etisch gesprok<strong>en</strong><br />
– goed voor beloond. Ze<br />
wordt immers de moeder<br />
van alle individu<strong>en</strong> die<br />
in het volk ontwikkel<strong>en</strong>,<br />
zowel van de werksters<br />
als van nieuwe koninginn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> darr<strong>en</strong>. Dit<br />
betek<strong>en</strong>t dat haar eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
in de volg<strong>en</strong>de<br />
g<strong>en</strong>eraties bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> te<br />
vind<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> zijn.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
De werksters voer<strong>en</strong> alle<br />
andere tak<strong>en</strong> in het bij<strong>en</strong>volk<br />
uit, zoals foerager<strong>en</strong>,<br />
rat<strong>en</strong> bouw<strong>en</strong>, voedsel<br />
verwerk<strong>en</strong> of het nest<br />
schoonhoud<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong><br />
het voortplant<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
ze uitbesteed aan<br />
de koningin. Hiermee<br />
plant<strong>en</strong> ze zich indirect<br />
ook zelf voort, want de<br />
koningin is hun moeder<br />
<strong>en</strong> de eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
Werkster Koningin Dar<br />
die de koningin doorgeeft<br />
aan de volg<strong>en</strong>de<br />
g<strong>en</strong>eratie zijn voor e<strong>en</strong><br />
belangrijk deel ook hun<br />
eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>.<br />
De werksters zijn vrouwelijke<br />
individu<strong>en</strong>, net<br />
als de koningin. Koningin<br />
<strong>en</strong> werksters ontwikkel<strong>en</strong><br />
uit bevruchte eitjes.<br />
Elk bevrucht eitje kan in<br />
principe e<strong>en</strong> koningin<br />
word<strong>en</strong>. Meestal wordt<br />
het echter e<strong>en</strong> werkster<br />
<strong>en</strong> dat komt door het<br />
voer dat de larfjes krijg<strong>en</strong>.<br />
Koninginn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong><br />
veel meer <strong>en</strong> beter voer<br />
als larf, de zog<strong>en</strong>oemde<br />
koninginn<strong>en</strong>gelei, waardoor<br />
ze kunn<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong><br />
tot eilegmachine.<br />
De darr<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong><br />
uit onbevruchte<br />
eitjes. Ze hebb<strong>en</strong> dus<br />
alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> moeder <strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> vader. Hun taak<br />
is het bevrucht<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> jonge koningin<br />
tijd<strong>en</strong>s de zog<strong>en</strong>oemde<br />
bruidsvlucht. Jonge<br />
koning inn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> één<br />
of meerdere vlucht<strong>en</strong><br />
aan het begin van hun<br />
lev<strong>en</strong>. Ze par<strong>en</strong> dan met<br />
ongeveer twintig darr<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> slaan daarbij miljo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
zaadcell<strong>en</strong> op in<br />
hun lichaam, g<strong>en</strong>oeg om<br />
hun hele verdere lev<strong>en</strong><br />
bevruchte eier<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong><br />
legg<strong>en</strong>.
Feromon<strong>en</strong> (geur <strong>en</strong> smaakstoff<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
signaalfunctie) spel<strong>en</strong> in de communicatie tuss<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote rol. De koninginn<strong>en</strong>stof is<br />
het meest bek<strong>en</strong>d. Dit feromoon zorgt er onder<br />
andere voor dat de bij<strong>en</strong> ‘wet<strong>en</strong>’ dat hun koningin<br />
nog in het volk zit. Rond de koningin beweegt<br />
ongeveer e<strong>en</strong> dozijn bij<strong>en</strong> (de hofstaat) die haar<br />
voer<strong>en</strong>, likk<strong>en</strong> <strong>en</strong> met hun ant<strong>en</strong>nes betast<strong>en</strong>.<br />
Ze kom<strong>en</strong> daarmee onder de koninginn<strong>en</strong>stof te<br />
zitt<strong>en</strong>.<br />
De hofstaat wisselt voortdur<strong>en</strong>d <strong>en</strong> bij<strong>en</strong> die<br />
eruit kom<strong>en</strong> betast<strong>en</strong> andere bij<strong>en</strong> in het volk<br />
extra vaak met hun ant<strong>en</strong>nes <strong>en</strong> wissel<strong>en</strong> voedsel<br />
uit. Zo wordt de koninginn<strong>en</strong>stof snel over heel<br />
het volk verspreid. Bij<strong>en</strong> wissel<strong>en</strong> hoe dan ook<br />
voortdur<strong>en</strong>d voedsel uit van de <strong>en</strong>e naar de andere<br />
bij. Dit kan omdat ze e<strong>en</strong> krop hebb<strong>en</strong> waaruit<br />
ze het voedsel weer terug naar de monddel<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Je kunt bijna sprek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
‘geme<strong>en</strong>schappelijke maag’, omdat voedsel dat aan<br />
<strong>en</strong>kele bij<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> wordt later verdund in alle<br />
bij<strong>en</strong> wordt teruggevond<strong>en</strong>. Ongetwijfeld speelt<br />
deze voedseluitwisseling e<strong>en</strong> belangrijke rol in<br />
de communicatie, al wet<strong>en</strong> we niet precies welke<br />
informatie wordt doorgegev<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> ander voorbeeld van communicatie is de<br />
danstaal die honingbij<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> om elkaar op<br />
goede foerageerbronn<strong>en</strong> te wijz<strong>en</strong>. Dit is e<strong>en</strong> van<br />
de meest spectaculaire vorm<strong>en</strong> van gedrag in de<br />
dier<strong>en</strong>wereld (zie hoofdstuk 4).<br />
Wat d<strong>en</strong>kt de bij?<br />
Hoewel bij<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>d met elkaar communicer<strong>en</strong><br />
is het niet zo dat elke individuele bij precies<br />
weet welke zak<strong>en</strong> zich allemaal in het bij<strong>en</strong>volk<br />
afspel<strong>en</strong>. Dat is ook niet nodig. Als elke bij reageert<br />
op prikkels uit haar eig<strong>en</strong> directe omgeving krijg<br />
je vanzelf e<strong>en</strong> ord<strong>en</strong>ing. De lokale reacties van de<br />
bij<strong>en</strong> sluit<strong>en</strong> over het algeme<strong>en</strong> prima op elkaar<br />
aan, zodat het net lijkt alsof het bij<strong>en</strong>volk zelf<br />
‘d<strong>en</strong>kt’.<br />
In sommige gevall<strong>en</strong> gaat het niet goed. Je ziet<br />
dat bijvoorbeeld wel e<strong>en</strong>s in e<strong>en</strong> periode waarin<br />
extreem veel nectar voor de bij<strong>en</strong> beschikbaar is.<br />
Alle rat<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> dan volledig word<strong>en</strong> volgestopt<br />
met honing zodat er ge<strong>en</strong> plaats meer over blijft<br />
voor het broednest, waarna het volk snel instort.<br />
E<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk met e<strong>en</strong> echte eig<strong>en</strong> intellig<strong>en</strong>tie<br />
was op tijd gaan luier<strong>en</strong>.<br />
De ‘hofstaat’ verzorgt de<br />
koningin (midd<strong>en</strong>).<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 19
20<br />
Het imkerjaar<br />
De honingbij is het best onderzochte<br />
insect op aarde. Jaarlijks verschijn<strong>en</strong><br />
honderd<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijke publicaties<br />
over allerlei verschill<strong>en</strong>de aspect<strong>en</strong><br />
van het bij<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>. Vaak zijn het algem<strong>en</strong>e studies<br />
over bijvoorbeeld fysiologie van insect<strong>en</strong>, leervermog<strong>en</strong><br />
of vertaling van g<strong>en</strong><strong>en</strong> naar gedrag. De<br />
honingbij wordt namelijk al eeuw<strong>en</strong> gebruikt als<br />
modelinsect. Dit komt omdat ze makkelijk bij het<br />
laboratorium te kwek<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> omdat ze vroeger<br />
als e<strong>en</strong> van de zeer weinige nuttige insect<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn ze extra interessant<br />
omdat we naast de individuele bij<strong>en</strong> ook het<br />
superorganisme kunn<strong>en</strong> bestuder<strong>en</strong>, dat wil zegg<strong>en</strong>:<br />
de sociale process<strong>en</strong> in het bij<strong>en</strong>volk. Al die<br />
k<strong>en</strong>nis is bijzonder handig voor imkers. Ze hebb<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> flinke gereedschapskist vol met praktische <strong>en</strong><br />
wet<strong>en</strong>schappelijke k<strong>en</strong>nis.<br />
Het beheers<strong>en</strong> van de zwerm<br />
Al die k<strong>en</strong>nis komt vooral van pas om het zwerm<strong>en</strong><br />
te beheers<strong>en</strong>. In het voorjaar beginn<strong>en</strong> de<br />
bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> druk te foerager<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong> ze<br />
zich snel. Tuss<strong>en</strong> begin mei <strong>en</strong> eind juni word<strong>en</strong><br />
de volk<strong>en</strong> zo groot dat ze zich will<strong>en</strong> splits<strong>en</strong>. Dit<br />
is de eig<strong>en</strong>lijke voortplanting van het bij<strong>en</strong>volk. Er<br />
word<strong>en</strong> jonge koninginn<strong>en</strong> gekweekt <strong>en</strong> voordat<br />
deze jonge koninginn<strong>en</strong> uit hun pop kruip<strong>en</strong><br />
vliegt de oude koningin met ongeveer de helft<br />
van de bij<strong>en</strong> het nest uit op zoek naar e<strong>en</strong> nieuwe<br />
nestplaats: de voorzwerm. Als het achtergeblev<strong>en</strong><br />
volk met jonge koninginn<strong>en</strong> groot g<strong>en</strong>oeg is<br />
kunn<strong>en</strong> nog één of meerdere nazwerm<strong>en</strong> uit het<br />
oude nest vertrekk<strong>en</strong>, waarin jonge koninginn<strong>en</strong><br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
meevlieg<strong>en</strong>. Deze natuurlijke voortplanting van<br />
bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> is noodzakelijk om niet uit te sterv<strong>en</strong>.<br />
Voor de imker is het niet erg praktisch. Die loopt<br />
het risico e<strong>en</strong> groot deel van zijn bij<strong>en</strong> te verliez<strong>en</strong>.<br />
Imkers prober<strong>en</strong> het zwerm<strong>en</strong> daarom voor te zijn<br />
<strong>en</strong> splits<strong>en</strong> het volk liever zelf.<br />
De rest van het jaar: op je hand<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong><br />
De rest van het jaar moet de imker de bij<strong>en</strong><br />
vooral hun gang lat<strong>en</strong> gaan, behalve als het om<br />
bestrijding van de varroamijt gaat. Deze mijt is<br />
e<strong>en</strong> betrekkelijk nieuwe plaag in onze westerse<br />
honingbij<strong>en</strong>. Oorspronkelijk parasiteerde deze<br />
mijt alle<strong>en</strong> honingbij<strong>en</strong> in Azië. Die kunn<strong>en</strong> er<br />
inmiddels aardig teg<strong>en</strong>, maar onze bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong><br />
lop<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groot risico om te sterv<strong>en</strong> door varroa<br />
(zie hoofdstuk 7). Imkers moet<strong>en</strong> daarom regelmatig<br />
de mijt bestrijd<strong>en</strong>. Dat gaat vooral goed als er<br />
ge<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>broed in het volk zit, waarin de mijt<strong>en</strong><br />
zich voortplant<strong>en</strong>. Zonder broed zitt<strong>en</strong> alle mijt<strong>en</strong><br />
op de volwass<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>. Zij kunn<strong>en</strong> bijvoorbeeld<br />
door het vernevel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> oxaalzuuroplossing<br />
effectief word<strong>en</strong> bestred<strong>en</strong>. Slimme imkers<br />
combiner<strong>en</strong> de bestrijding van varroamijt<strong>en</strong> met<br />
zwermverhindering, omdat door het splits<strong>en</strong> van<br />
het bij<strong>en</strong>volk e<strong>en</strong> periode zonder bij<strong>en</strong>broed kan<br />
ontstaan.<br />
Selectie haalt weinig uit<br />
Net als bij huisdier<strong>en</strong> wordt ook geprobeerd de<br />
honingbij naar onze eig<strong>en</strong> inzicht<strong>en</strong> te verbeter<strong>en</strong>.<br />
Er lop<strong>en</strong> bijvoorbeeld selectieprogramma’s die<br />
gericht zijn op hogere honingopbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong>, zachtaardiger<br />
bij<strong>en</strong> of om honingbij<strong>en</strong> minder gevoelig
voor varroamijt<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>. Daarbij word<strong>en</strong><br />
geavanceerde techniek<strong>en</strong> gebruikt, zoals kunstmatige<br />
inseminatie van koninginn<strong>en</strong>. Ondanks<br />
die techniek heeft deze poging tot veredeling nog<br />
ge<strong>en</strong> spectaculaire verbetering<strong>en</strong> opgeleverd. De<br />
honingbij is eig<strong>en</strong>lijk nog e<strong>en</strong> wild dier <strong>en</strong> dat<br />
komt de bij<strong>en</strong>houder nog goed uit ook. Bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong><br />
zijn bij uitstek door de natuur geselecteerd om<br />
Imkers prober<strong>en</strong><br />
te all<strong>en</strong> tijde te<br />
voorkom<strong>en</strong> dat<br />
hun volk<strong>en</strong> gaan<br />
zwerm<strong>en</strong> (gravure<br />
ca. 1650).<br />
mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> waarin zeer veel nectar aanwezig<br />
is goed te kunn<strong>en</strong> b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> beperkt<br />
aantal wek<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ze zoveel voedsel<br />
verzamel<strong>en</strong> <strong>en</strong> opslaan dat ze daar de rest van<br />
het jaar mee verder kunn<strong>en</strong>. Deze eig<strong>en</strong>schap<br />
b<strong>en</strong>ut de imker, die e<strong>en</strong> deel van de honingvoorraad<br />
kan oogst<strong>en</strong>. Het blijkt moeilijk om<br />
zelf beter te selecter<strong>en</strong> dan de natuur.<br />
antwoord 1<br />
Binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk<br />
geldt e<strong>en</strong> ver doorgevoerde<br />
taakverdeling.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> geldt de<br />
survival of the fittest op<br />
het niveau van e<strong>en</strong> heel<br />
bij<strong>en</strong>volk. E<strong>en</strong> g<strong>en</strong>etische<br />
voorsprong of achterstand<br />
bevoordeelt of<br />
b<strong>en</strong>adeelt in één keer<br />
e<strong>en</strong> heel volk.<br />
antwoord 2<br />
Bijvoorbeeld afweer<br />
teg<strong>en</strong> ziektekiem<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> spijsverteringssysteem<br />
zitt<strong>en</strong> wel in e<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong>volk. Het brein is<br />
e<strong>en</strong> belangrijk orgaan dat<br />
ge<strong>en</strong> equival<strong>en</strong>t heeft in<br />
e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk.<br />
antwoord 3<br />
Net als in e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk,<br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong><br />
hoge mate van specialisatie.<br />
Door sommige<br />
biolog<strong>en</strong> wordt ‘altruisme’<br />
ook gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong><br />
bewijs dat individuele<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> – <strong>en</strong> ook andere<br />
dier<strong>en</strong>, zoals verschill<strong>en</strong>de<br />
ap<strong>en</strong> <strong>en</strong> dolfijn<strong>en</strong><br />
– in bepaalde gevall<strong>en</strong><br />
meer oog hebb<strong>en</strong> voor<br />
het welzijn van de groep<br />
dan voor het individu.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 21
22<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
‘Bloemetjes <strong>en</strong> bijtjes’;<br />
voor de bloem is het<br />
voortplanting, voor de<br />
bij et<strong>en</strong>. Ondanks die<br />
verschill<strong>en</strong>de belang<strong>en</strong>,<br />
trekk<strong>en</strong> plant<strong>en</strong> <strong>en</strong> insect<strong>en</strong><br />
verrass<strong>en</strong>d goed sam<strong>en</strong> op in<br />
de evolutie.
3 De evolutie van<br />
bloemetjes <strong>en</strong> bijtjes<br />
De meeste dier<strong>en</strong> <strong>en</strong> plant<strong>en</strong> verm<strong>en</strong>igvuldig<strong>en</strong><br />
zich via seksuele voortplanting.<br />
Seks is zo gewoon dat je zeld<strong>en</strong> stilstaat<br />
bij de vraag waaróm dat zo is. Als<br />
je er wel over nad<strong>en</strong>kt: plant<strong>en</strong> <strong>en</strong> dier<strong>en</strong> die zich<br />
seksueel will<strong>en</strong> voortplant<strong>en</strong> hal<strong>en</strong> zich nogal wat<br />
op de hals. Ze hebb<strong>en</strong> twee vorm<strong>en</strong> – mannetje <strong>en</strong><br />
vrouwtje – die moet<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> om geslachtscell<strong>en</strong><br />
uit te wissel<strong>en</strong>. Daarbij loont het om niet<br />
de eerste de beste seksuele partner te accepter<strong>en</strong>.<br />
Voor écht evolutionair succes kun je maar beter de<br />
beste partner selecter<strong>en</strong>. Dat gaat gepaard met het<br />
ontwikkel<strong>en</strong> van allerlei eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> die individu<strong>en</strong><br />
aantrekkelijk mak<strong>en</strong> als seksuele partner<br />
<strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> om de kwaliteit van partners<br />
te kunn<strong>en</strong> beoordel<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> klassiek voorbeeld is<br />
de pauw. E<strong>en</strong> man neemt de moeite om indruk te<br />
mak<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> prachtige, maar onhandige staart.<br />
Mann<strong>en</strong> met de grootste <strong>en</strong> mooiste staart die<br />
niet t<strong>en</strong> prooi vall<strong>en</strong> aan predator<strong>en</strong>, dat moet<strong>en</strong><br />
wel supermann<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> daardoor e<strong>en</strong> geschikte<br />
vader voor de kinder<strong>en</strong> van het vrouwtje dat e<strong>en</strong><br />
mannetje selecteert.<br />
Seksuele uitdaging<br />
Plant<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> nog grotere seksuele uitdaging.<br />
Ze kunn<strong>en</strong> immers niet naar elkaar toe<br />
lop<strong>en</strong> voor contact, omdat ze geworteld staan in de<br />
grond. Ze moet<strong>en</strong> dus e<strong>en</strong> andere manier vind<strong>en</strong><br />
om hun geslachtscell<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> versmelt<strong>en</strong>. Ti<strong>en</strong><br />
proc<strong>en</strong>t van de ongeveer 300.000 plant<strong>en</strong>soort<strong>en</strong><br />
heeft dat vrij prozaïsch opgelost. Ze gev<strong>en</strong> hun<br />
stuifmeel in grot<strong>en</strong> getale mee aan de wind, in de<br />
‘verwachting’ dat e<strong>en</strong> deel van dat stuifmeel wel<br />
goed terecht zal kom<strong>en</strong>.<br />
De meeste plant<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> echter gekoz<strong>en</strong> voor<br />
het inhur<strong>en</strong> van dier<strong>en</strong> om hun geslachtscell<strong>en</strong><br />
over te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> mannetje naar e<strong>en</strong><br />
vrouwtje. Er zijn ongeveer 200.000 diersoort<strong>en</strong> die<br />
zich daarvoor l<strong>en</strong><strong>en</strong>. Verreweg het grootste deel<br />
daarvan zijn insect<strong>en</strong>, zoals de vele soort<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>,<br />
kevers, mier<strong>en</strong>, wesp<strong>en</strong>, vlinders <strong>en</strong> mott<strong>en</strong>.<br />
Band tuss<strong>en</strong> plant <strong>en</strong> bestuiver<br />
Als je de overdracht van je geslachtscell<strong>en</strong> delegeert<br />
aan e<strong>en</strong> ander, dan wil je natuurlijk wel dat<br />
dit zo goed mogelijk gebeurt. Dat betek<strong>en</strong>t in de<br />
praktijk dat er vaak e<strong>en</strong> sterke band is ontstaan<br />
tuss<strong>en</strong> de plant <strong>en</strong> de bestuivers. De plant levert<br />
de bestuiver voedsel in de vorm van nectar <strong>en</strong><br />
stuifmeel <strong>en</strong> de bestuiver br<strong>en</strong>gt het stuifmeel<br />
over naar e<strong>en</strong> andere plant. Dat lijkt e<strong>en</strong>voudiger<br />
dan het is. Tachtig proc<strong>en</strong>t van de bedektzadige<br />
plant<strong>en</strong> (de plant<strong>en</strong> die bloem<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>) heeft<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 23
24<br />
hermafrodiete bloem<strong>en</strong>. Dat betek<strong>en</strong>t dat ze zowel<br />
meeldrad<strong>en</strong> (mannelijke geslachtsorgan<strong>en</strong>) als<br />
e<strong>en</strong> stamper (vrouwelijk geslachtsorgaan) bevatt<strong>en</strong>.<br />
Om te voorkom<strong>en</strong><br />
dat de bestuiver e<strong>en</strong><br />
bloem of e<strong>en</strong> plant<br />
met haar eig<strong>en</strong> stuifmeel<br />
bevrucht, zijn<br />
de twee seks<strong>en</strong> vaak<br />
in de tijd gescheid<strong>en</strong><br />
actief. De meeldrad<strong>en</strong> <strong>en</strong> de stamper hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
verschill<strong>en</strong>de ontwikkelingstijd. Het kan ook zijn<br />
dat het stuifmeel niet in staat is de eig<strong>en</strong> eicell<strong>en</strong><br />
De bij wil veel nectar,<br />
de bloem wil veel bestuivers<br />
De reuz<strong>en</strong>aronskelk of<br />
p<strong>en</strong>isplant trekt met e<strong>en</strong><br />
kadaverlucht bestuivers<br />
aan.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
te bevrucht<strong>en</strong>. Bij de reusachtige bloem van de<br />
reuz<strong>en</strong>aronskelk, die met haar kadavergeur kevers<br />
aantrekt als bestuivers, op<strong>en</strong><strong>en</strong> de vrouwelijke<br />
bloem<strong>en</strong> eerst. Pas ongeveer twee dag<strong>en</strong> later gaan<br />
de mannelijke bloem<strong>en</strong> op<strong>en</strong>.<br />
Interesse van bestuivers<br />
Voor bestuiv<strong>en</strong>de insect<strong>en</strong> zijn nectar <strong>en</strong> stuifmeel<br />
belangrijke voedselbronn<strong>en</strong>. Voor bij<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
hommels zijn dit zelfs de <strong>en</strong>ige voedselbronn<strong>en</strong>.<br />
Bij<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> speciale structur<strong>en</strong> op hun achterpot<strong>en</strong><br />
waarin ze stuifmeel verzamel<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> honingbij<br />
die iets meer dan 100 mg weegt kan ongeveer<br />
10 tot 20 mg stuifmeel verzamel<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar het<br />
nest br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Dat is e<strong>en</strong> flinke prestatie: vlieg<strong>en</strong><br />
met 20% van je eig<strong>en</strong> lichaamsgewicht aan ballast.<br />
Bij<strong>en</strong> die gaan zwerm<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> zelfs tot 40% van<br />
hun lichaamsgewicht aan honing mee!<br />
Stuifmeel bevat eiwitt<strong>en</strong> die belangrijk zijn voor<br />
de groei <strong>en</strong> reproductie van de bij<strong>en</strong>. Nectar bevat<br />
suikers die e<strong>en</strong> belangrijke <strong>en</strong>ergiebron vorm<strong>en</strong>.<br />
Het gehalte aan suikers in nectar kan oplop<strong>en</strong> tot<br />
70%. Daarnaast zitt<strong>en</strong> er ook kleine hoeveelhed<strong>en</strong><br />
aminozur<strong>en</strong>, vett<strong>en</strong> <strong>en</strong> mineral<strong>en</strong> in nectar. Ook<br />
deze bestanddel<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> van groot belang zijn<br />
voor de bestuivers.<br />
Plant<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> bestuivers dus te interesser<strong>en</strong> in<br />
hun bloem<strong>en</strong> door voedsel aan te bied<strong>en</strong>. Daaronder<br />
bevindt zich ook het waardevolle stuifmeel.<br />
Tijd<strong>en</strong>s het verzamel<strong>en</strong> van het stuifmeel in<br />
de korfjes op haar achterpot<strong>en</strong> komt e<strong>en</strong> werkster<br />
helemaal onder het stuifmeel te zitt<strong>en</strong>. Het<br />
stuifmeel van plant<strong>en</strong> die door insect<strong>en</strong> bestov<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> is wat plakkerig <strong>en</strong> de har<strong>en</strong> van bij<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
haakjes waardoor het stuifmeel makkelijk in<br />
de vacht van de bij blijft hang<strong>en</strong>.<br />
Teg<strong>en</strong>gestelde belang<strong>en</strong><br />
Bij<strong>en</strong> die het meeste voedsel van e<strong>en</strong> goede kwaliteit<br />
verzamel<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de beste overlevingskans<strong>en</strong>.<br />
Voor bij<strong>en</strong> is het daarom gunstig om bloem<strong>en</strong>
te vind<strong>en</strong> met zo veel mogelijk nectar <strong>en</strong> stuifmeel<br />
van e<strong>en</strong> hoge kwaliteit. Voor de plant is het<br />
juist gunstig als de bij zoveel mogelijk bloem<strong>en</strong><br />
bezoekt. Daarvoor moet<strong>en</strong> de bloem<strong>en</strong> niet te veel<br />
voedsel aanbied<strong>en</strong>. Minder voedsel leidt immers<br />
tot meer vliegbeweging<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus tot meer overdracht<br />
van stuifmeel.<br />
Bloem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bijna doortrapte strategie<br />
om de kans op bezoek van insect<strong>en</strong> te vergrot<strong>en</strong>.<br />
In nectar zitt<strong>en</strong> namelijk ook stoff<strong>en</strong> die de kwaliteit<br />
van de nectar als voedselbron reducer<strong>en</strong>. Zo<br />
bevat de nectar van tabaksplant<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beetje van<br />
het neurotoxische nicotine <strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> verteringsremmer.<br />
Biolog<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zich lang afgevraagd<br />
waarom e<strong>en</strong> plant giftige stoff<strong>en</strong> in zijn nectar zou<br />
do<strong>en</strong>. Het blijkt dat door deze toevoeging bestuivers<br />
de bloem<strong>en</strong> korter bezoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> op zoek gaan<br />
naar andere bloem<strong>en</strong>. Op die manier word<strong>en</strong> ze<br />
effectievere bestuivers. In tabaksplant<strong>en</strong> die ge<strong>en</strong><br />
nicotine in hun nectar hebb<strong>en</strong> wordt ongeveer<br />
70% meer nectar verzameld dan in plant<strong>en</strong> die<br />
wel nicotine in hun nectar hebb<strong>en</strong>. De plant is wel<br />
gebaat bij bezoek<strong>en</strong> van de bestuivers, maar als de<br />
bestuivers te lang blijv<strong>en</strong> hang<strong>en</strong> dan kost het de<br />
plant te veel <strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> wordt er te weinig bestov<strong>en</strong>.<br />
Foerager<strong>en</strong>de bij<strong>en</strong> gezocht<br />
Ongeveer tweederde van de plant<strong>en</strong> met bloem<strong>en</strong><br />
maakt gebruik van de di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> van insect<strong>en</strong> voor<br />
hun voortplanting. Die plant<strong>en</strong> wacht<strong>en</strong> niet als<br />
e<strong>en</strong> muurbloempje totdat er e<strong>en</strong> bestuiver langskomt<br />
maar adverter<strong>en</strong> hun bloem<strong>en</strong> in geur<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
kleur<strong>en</strong>. Plant<strong>en</strong> concurrer<strong>en</strong> immers om de aandacht<br />
van bestuivers. Als de <strong>en</strong>e plant niet wordt<br />
bezocht, <strong>en</strong> de ander wel, dan kan de eerste zijn<br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong> niet doorgev<strong>en</strong>.<br />
Bestuivers gebruik<strong>en</strong> geur, kleur <strong>en</strong> vorm als<br />
De bij moet wel stuifmeel<br />
kom<strong>en</strong> hal<strong>en</strong>, maar liefst<br />
niet te veel drink<strong>en</strong>.<br />
vraag 1<br />
Wat zijn de voor- <strong>en</strong><br />
nadel<strong>en</strong> van het inhur<strong>en</strong><br />
van bestuivers voor je<br />
voortplanting (als bloem)<br />
in vergelijking met windbestuiving?<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 25
Bij<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dezelfde bloem in<br />
andere kleur<strong>en</strong> dan m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
Y<br />
De bij<strong>en</strong>orchis lokt bij<strong>en</strong><br />
door te do<strong>en</strong> alsof haar<br />
bloem e<strong>en</strong> bij is.<br />
26<br />
goed herk<strong>en</strong>bare signal<strong>en</strong> van de aanwezigheid<br />
van bloem<strong>en</strong>. Onderzoekers hebb<strong>en</strong> traditioneel<br />
veel aandacht voor de rol van bloemkleur<strong>en</strong>.<br />
Daarbij moet je bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat insect<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ander<br />
deel van het kleur<strong>en</strong>spectrum zi<strong>en</strong> dan m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
Insect<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> bijvoorbeeld ook ultraviolet (zie<br />
pagina 40 <strong>en</strong> 41).<br />
Daarnaast spel<strong>en</strong> bloemgeur<strong>en</strong> e<strong>en</strong> heel belangrijke<br />
rol. Bloem<strong>en</strong> producer<strong>en</strong> complexe geurm<strong>en</strong>gsels<br />
van ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> tot wel meer dan honderd<br />
compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. In totaal zijn er 1.700 verschill<strong>en</strong>de<br />
geurcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d. Daarmee kunn<strong>en</strong><br />
plant<strong>en</strong>, als ware parfumeurs, heel verschill<strong>en</strong>de<br />
m<strong>en</strong>gsels mak<strong>en</strong>.<br />
Geurstoff<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> belangrijke rol in de<br />
biologie van insect<strong>en</strong>. Feromon<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebruikt<br />
in interacties met soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. Sociale insect<strong>en</strong><br />
zoals honingbij<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> e<strong>en</strong> heel ars<strong>en</strong>aal<br />
aan feromon<strong>en</strong>. Daarnaast word<strong>en</strong> geur<strong>en</strong> veel<br />
gebruikt door insect<strong>en</strong> bij het zoek<strong>en</strong> naar voedsel<br />
of het vermijd<strong>en</strong> van vijand<strong>en</strong>. Het is dan ook<br />
niet zo verwonderlijk dat plant<strong>en</strong> geur<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong><br />
voor het aantrekk<strong>en</strong> van hun bestuivers.<br />
De geurstoff<strong>en</strong> die plant<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> voor het<br />
aantrekk<strong>en</strong> van bestuivers blijk<strong>en</strong> ook nog e<strong>en</strong>s te<br />
word<strong>en</strong> gebruikt als bouwste<strong>en</strong> voor de feromon<strong>en</strong><br />
die bestuivers onderling gebruik<strong>en</strong>. Plant<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong><br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
hun bestuivers dus aan te trekk<strong>en</strong> door gebruik te<br />
mak<strong>en</strong> van de taal van deze insect<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> extreem voorbeeld zijn de orchideeën<br />
van het geslacht Ophrys, die de sekslokstoff<strong>en</strong><br />
van bepaalde solitaire bij<strong>en</strong>, zoals de zandbij<strong>en</strong><br />
(Andr<strong>en</strong>a) namak<strong>en</strong>. Daarmee kunn<strong>en</strong> ze mannelijke<br />
zandbij<strong>en</strong> aantrekk<strong>en</strong>. Deze mannetjes<br />
prober<strong>en</strong> met de bloem te par<strong>en</strong> <strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> dan
pakketjes stuifmeel van de bloem mee. De orchideeën<br />
boots<strong>en</strong> de sekslokstoff<strong>en</strong> zó goed na dat de<br />
bij<strong>en</strong> er meer dan e<strong>en</strong>s instink<strong>en</strong>. Bij e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>d<br />
bloembezoek levert de bij dan het stuifmeel af bij<br />
de nieuwe bloem. Zo lijkt deze bij meer voor de<br />
voortplanting van de orchidee te zorg<strong>en</strong> dan voor<br />
zijn eig<strong>en</strong> sekslev<strong>en</strong>. Als dat echt het geval was,<br />
dan zou dit verschijnsel natuurlijk ge<strong>en</strong> lang lev<strong>en</strong><br />
beschor<strong>en</strong> zijn. E<strong>en</strong> bij die alle<strong>en</strong> met bloem<strong>en</strong><br />
paart maakt ge<strong>en</strong> nageslacht. Waarschijnlijker is<br />
het dat de kost<strong>en</strong> die het orchideebezoek met zich<br />
meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> prima opweg<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de bat<strong>en</strong> van<br />
het gebruik van het feromoon om zelf e<strong>en</strong> seksuele<br />
partner te vind<strong>en</strong>.<br />
Er zit wel e<strong>en</strong> nadeel aan het op<strong>en</strong>lijk adverter<strong>en</strong><br />
van de aanwezigheid van je bloem<strong>en</strong>. Je kunt er<br />
bijvoorbeeld ong<strong>en</strong>ode gast<strong>en</strong> mee aantrekk<strong>en</strong>,<br />
zoals nectardiev<strong>en</strong>, stuifmeelrovers of insect<strong>en</strong> die<br />
het op je blader<strong>en</strong> gemunt hebb<strong>en</strong>. Om dit risico te<br />
verminder<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> plant<strong>en</strong> afwer<strong>en</strong>de stoff<strong>en</strong><br />
in hun nectar stopp<strong>en</strong>, zoals de nicotine in de nectar<br />
van de tabaksplant. Dit zorgt niet alle<strong>en</strong> voor<br />
korter <strong>en</strong> gevarieerder bloem<strong>en</strong>bezoek, het leidt<br />
ook tot e<strong>en</strong> afname van nectardiev<strong>en</strong>. Zo blijft de<br />
nectar als beloning beschikbaar voor bestuivers.<br />
Plant<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> zich de plant<strong>en</strong>eters van het lijf<br />
houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> dat do<strong>en</strong> door zo min mogelijk<br />
herk<strong>en</strong>baar te zijn, bijvoorbeeld door zo min<br />
mogelijk geur<strong>en</strong> te verspreid<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s de reproductie<br />
moet dat principe overboord. Dan moet de<br />
plant die nadel<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> te minimaliser<strong>en</strong>. Dat kan<br />
door de bloemgeur<strong>en</strong> zo kort mogelijk te verspreid<strong>en</strong>.<br />
Zo verspreid<strong>en</strong> bloem<strong>en</strong> die door nachtactieve<br />
mott<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bestov<strong>en</strong> hun geur<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> ’s<br />
nachts. Zodra de bestuiving heeft plaatsgevond<strong>en</strong>,<br />
neemt de productie van bloemgeur<strong>en</strong> af. Dat kan<br />
al binn<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele minut<strong>en</strong> gebeur<strong>en</strong> zoals bij de<br />
orchidee Cataseum maculatum. Bij andere plant<strong>en</strong><br />
kan het e<strong>en</strong> kwestie van ur<strong>en</strong> of dag<strong>en</strong> zijn. Ook de<br />
bloemkleur verandert nadat succesvolle bestuiving<br />
heeft plaatsgevond<strong>en</strong>.<br />
Bij<strong>en</strong> onthoud<strong>en</strong> bloemk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong><br />
Voor bij<strong>en</strong> is het van groot belang om zo efficiënt<br />
mogelijk te foerager<strong>en</strong>. Vlieg<strong>en</strong> kost veel <strong>en</strong>ergie<br />
<strong>en</strong> de bij wil dus zoveel mogelijk voedsel per vlucht<br />
hal<strong>en</strong>. Succes bij het foerager<strong>en</strong> leidt tot gedragsverandering<strong>en</strong><br />
in honingbij<strong>en</strong>. Ze ler<strong>en</strong> van hun<br />
success<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> succesvol bezoek aan e<strong>en</strong><br />
voedselrijke bloem kunn<strong>en</strong> de kleur, de vorm <strong>en</strong><br />
de geur van die bloem geleerd word<strong>en</strong>. Daarmee<br />
creër<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zoekbeeld waardoor ze effici<strong>en</strong>ter<br />
zoek<strong>en</strong> naar de volg<strong>en</strong>de bloem.<br />
Honingbij<strong>en</strong> ler<strong>en</strong>, net zoals de hond<strong>en</strong> van<br />
Pavlov, door associatie. De geur, kleur of vorm<br />
van e<strong>en</strong> bloem die e<strong>en</strong> beloning (nectar, stuifmeel)<br />
oplevert, kan op deze manier geleerd<br />
word<strong>en</strong> net zoals hond<strong>en</strong> het geluid van e<strong>en</strong> bel<br />
na e<strong>en</strong> paar keer associër<strong>en</strong> met het aanbied<strong>en</strong><br />
van voedsel. Beroemd is het onderzoek van<br />
Konrad Lor<strong>en</strong>z aan het begin van de twintigste<br />
eeuw. Hij onderzocht hoe honingbij<strong>en</strong> kleur<strong>en</strong><br />
De Oost<strong>en</strong>rijkse<br />
gedragsbioloog Konrad<br />
Lor<strong>en</strong>z (1903 - 1989).<br />
vraag 2<br />
Welke andere dier<strong>en</strong><br />
dan insect<strong>en</strong> bestuiv<strong>en</strong><br />
plant<strong>en</strong>?<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 27
Bloemetjes <strong>en</strong> bijtjes zijn de<br />
ess<strong>en</strong>tie van de evolutie.<br />
28<br />
ler<strong>en</strong>. Teg<strong>en</strong>woordig wet<strong>en</strong> we dat bij<strong>en</strong> geur<strong>en</strong><br />
nóg sneller kunn<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> dan kleur<strong>en</strong>. Ook leidt<br />
het ler<strong>en</strong> van geur<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> sterker effect op het<br />
gedrag dan het ler<strong>en</strong> van kleur<strong>en</strong>. Honingbij<strong>en</strong><br />
die met succes voedsel<br />
hebb<strong>en</strong> gehaald, gev<strong>en</strong><br />
hun ervaring<strong>en</strong> ook<br />
door aan hun zusters<br />
in het nest. Dit gebeurt<br />
in het nest waar de<br />
werksters die met<br />
voedsel binn<strong>en</strong>kom<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamde kwispeldans uitvoer<strong>en</strong>, waarmee<br />
informatie over richting <strong>en</strong> afstand wordt<br />
overgedrag<strong>en</strong> terwijl de geur<strong>en</strong> die de werkster<br />
met zich meedraagt informatie over de aard van<br />
de voedselbron overdrag<strong>en</strong>.<br />
Bloemetjes <strong>en</strong> bijtjes zijn de<br />
ess<strong>en</strong>tie van de evolutie<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
Trouw aan e<strong>en</strong> plant<br />
Hoewel honingbij<strong>en</strong> in principe g<strong>en</strong>eralist<strong>en</strong> zijn,<br />
die stuifmeel van e<strong>en</strong> groot aantal plant<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
et<strong>en</strong>, zijn ze in de praktijk toch kieskeurig.<br />
Dit heeft te mak<strong>en</strong> met het aanbod <strong>en</strong> de relatieve<br />
kwaliteit van het beschikbare stuifmeel. Die zijn<br />
afhankelijk van het seizo<strong>en</strong> <strong>en</strong> de lokale omstandighed<strong>en</strong>.<br />
Individuele honingbij<strong>en</strong> specialiser<strong>en</strong> zich doorgaans<br />
op e<strong>en</strong> plant<strong>en</strong>soort via associatief ler<strong>en</strong>.<br />
Die specialisatie kan beperkt zijn tot e<strong>en</strong> vlucht<br />
of e<strong>en</strong> dag. Voor de bij levert dat e<strong>en</strong> verhoging op<br />
van de foerageerefficiëntie. Voor plant<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>t<br />
het dat de kans<strong>en</strong> op overdracht van poll<strong>en</strong> naar<br />
soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> wordt vergroot.<br />
Voor de bij<strong>en</strong> blijft het van belang om de<br />
omgeving af te zoek<strong>en</strong> naar mogelijk nog betere
alternatiev<strong>en</strong>. Zulk exploratief gedrag wordt door<br />
verk<strong>en</strong>ners uitgevoerd <strong>en</strong> hun bevinding<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
er toe leid<strong>en</strong> dat haalbij<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> nieuwe<br />
voedselbron word<strong>en</strong> gestuurd. De verk<strong>en</strong>ners<br />
informer<strong>en</strong> de haalbij<strong>en</strong> via de kwispeldans over<br />
de beschikbare voedselbronn<strong>en</strong>. De verk<strong>en</strong>ner<br />
die informatie over de meest profijtelijke voedselbron<br />
verspreidt, rekruteert de meeste haalbij<strong>en</strong>.<br />
De bij<strong>en</strong> foerager<strong>en</strong> vaak op plant<strong>en</strong> die massaal<br />
bloei<strong>en</strong>, in e<strong>en</strong> straal tot ongeveer ti<strong>en</strong> kilometer<br />
rondom het nest. Dat laat zi<strong>en</strong> dat honingbij<strong>en</strong><br />
flinke afstand<strong>en</strong> aflegg<strong>en</strong> om stuifmeel <strong>en</strong> nectar<br />
te verzamel<strong>en</strong>.<br />
Kost<strong>en</strong> <strong>en</strong> bat<strong>en</strong> van de sam<strong>en</strong>werking<br />
De economische waarde van de di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> die insect<strong>en</strong><br />
aan de voortplanting van onze gewass<strong>en</strong> lever<strong>en</strong>,<br />
is ruim 1 miljard euro. Veel gro<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> fruit,<br />
zoals appels, tomat<strong>en</strong>, courgettes <strong>en</strong> klein fruit<br />
zijn afhankelijk van de bestuiving door honingbij<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> andere bestuivers. Voor veel land- <strong>en</strong><br />
tuinbouwbedrijv<strong>en</strong> zijn bestuivers zoals honingbij<strong>en</strong><br />
cruciaal voor hun omzet. Daarnaast zorg<strong>en</strong><br />
insect<strong>en</strong> ook voor de bestuiving van plant<strong>en</strong> in de<br />
natuur. Zonder bestuiv<strong>en</strong>de insect<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> veel<br />
plant<strong>en</strong> zich niet kunn<strong>en</strong> voortplant<strong>en</strong> <strong>en</strong> zou de<br />
diversiteit aan plant<strong>en</strong> er heel anders uit zi<strong>en</strong>. Juist<br />
de specialisatie die is opgetred<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> plant<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hun bestuivers zorgt ook voor de diversiteit aan<br />
plant<strong>en</strong> die we op aarde hebb<strong>en</strong>.<br />
Het hele proces, van insect<strong>en</strong> aantrekk<strong>en</strong> om<br />
stuifmeel op te hal<strong>en</strong> tot aan het ontvang<strong>en</strong> van<br />
stuifmeel, k<strong>en</strong>t veel kost<strong>en</strong> <strong>en</strong> bat<strong>en</strong> voor zowel de<br />
plant als de bestuivers. Beide staan onder natuurlijke<br />
selectiedruk om met zo min mogelijk kost<strong>en</strong><br />
zo veel mogelijk bat<strong>en</strong> te g<strong>en</strong>erer<strong>en</strong>. Tot de kost<strong>en</strong><br />
van de plant<strong>en</strong> hor<strong>en</strong> bijvoorbeeld de risico’s dat je<br />
als plant nectardiev<strong>en</strong> of plant<strong>en</strong>eters aantrekt in<br />
plaats van bestuivers. Tot de kost<strong>en</strong> voor de bestuivers<br />
hor<strong>en</strong> de risico’s dat je naar plant<strong>en</strong> gaat die te<br />
weinig of helemaal ge<strong>en</strong> voedsel te bied<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
maar wel van je di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> gebruik mak<strong>en</strong>. De bat<strong>en</strong><br />
bestaan uiteindelijk voor zowel de plant als de<br />
bestuiver uit het producer<strong>en</strong> van zoveel mogelijk<br />
nakomeling<strong>en</strong>.<br />
Door de wederkerige relatie ontstaat e<strong>en</strong> winwin<br />
situatie, waarbij zowel de plant investering<strong>en</strong><br />
doet als de bestuiver. Daarbij heeft ieder zijn eig<strong>en</strong><br />
‘ag<strong>en</strong>da’. Deze b<strong>en</strong>adering lijkt misschi<strong>en</strong> niet veel<br />
op e<strong>en</strong> liefdesrelatie maar veeleer op e<strong>en</strong> politiekeconomische<br />
afweging. Eig<strong>en</strong>lijk is dat ook precies<br />
wat er in de natuur gebeurt: ieder organisme is<br />
– onbewust – onderworp<strong>en</strong> aan kost<strong>en</strong>–bat<strong>en</strong> analyses.<br />
Wie daarin het beste is, dat wil zegg<strong>en</strong> wie<br />
meer nakomeling<strong>en</strong> produceert dan zijn concurrer<strong>en</strong>de<br />
soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, draagt het meest bij aan de<br />
kwaliteit<strong>en</strong> van de volg<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>eratie <strong>en</strong> daarmee<br />
aan de evolutionaire ontwikkeling. Dat is precies<br />
de kern van de biologie zoals die door Charles Darwin<br />
ontdekt is. En van het proces waarover wij het<br />
bloemetjes-bijtjes verhaal vertell<strong>en</strong>: de succesvolle<br />
voorplanting.<br />
vraag 3<br />
Zandbij<strong>en</strong> ‘par<strong>en</strong>’ soms<br />
met orchideeën. Is het<br />
alle<strong>en</strong> de geur van de<br />
bloem die de zandbij<strong>en</strong><br />
fopt?<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 29
In de glastuinbouw wordt<br />
veel met bij<strong>en</strong> gewerkt.<br />
30<br />
Bestuiving van cultuurgewass<strong>en</strong><br />
Bij veel cultuurgewass<strong>en</strong> (plant<strong>en</strong> die<br />
gekweekt word<strong>en</strong> als voedsel of voor<br />
de sier) is bestuiving van bloem<strong>en</strong> voor<br />
het uitgroei<strong>en</strong> van vrucht<strong>en</strong> <strong>en</strong> zad<strong>en</strong><br />
<strong>ess<strong>en</strong>tieel</strong>. In bloem<strong>en</strong> vind je vruchtbeginsels (de<br />
vrouwelijke voortplantingsorgan<strong>en</strong>) <strong>en</strong> meeldrad<strong>en</strong><br />
(de mannelijke voortplantingsorgan<strong>en</strong>). Uit<br />
de meeldrad<strong>en</strong> komt stuifmeel vrij <strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de<br />
bestuiving verhuist dat stuifmeel naar de stamper<br />
van het vruchtbeginsel. Na aankomst op de<br />
stamper kiem<strong>en</strong> de stuifmeelkorrels <strong>en</strong> groeit er<br />
per korrel één buisje door het vruchtbeginsel naar<br />
de zaadknopp<strong>en</strong>. Daar zitt<strong>en</strong> de eig<strong>en</strong>lijke eicel-<br />
l<strong>en</strong>. Daar versmelt het erfelijke materiaal uit de<br />
stuifmeelkorrel met het erfelijke materiaal in de<br />
eicel. Pas na deze bevruchting kunn<strong>en</strong> zaadknopp<strong>en</strong><br />
uitgroei<strong>en</strong> tot zaad <strong>en</strong> het vruchtbeginsel<br />
uitgroei<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> vrucht. Zonder bevruchting<br />
word<strong>en</strong> vruchtbeginsels vaak door de plant afgeworp<strong>en</strong>.<br />
Bulkgewass<strong>en</strong>, zoals rijst, tarwe, gerst <strong>en</strong> maïs<br />
vertrouw<strong>en</strong> op de wind voor hun bestuiving.<br />
Aardappels word<strong>en</strong> vegetatief, via de knoll<strong>en</strong>,<br />
vermeerderd. Kr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geoogst na<br />
zelfbestuiving. Maar bij de bestuiving van veel<br />
smakelijke vrucht<strong>en</strong> <strong>en</strong> gro<strong>en</strong>t<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>, <strong>en</strong>
ook andere insect<strong>en</strong> zoals hommels, solitaire bij<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vlieg<strong>en</strong>, vaak e<strong>en</strong> belangrijke rol.<br />
Bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in het voorjaar naar de<br />
boomgaard<strong>en</strong> gebracht om de fruitbloesem te<br />
bestuiv<strong>en</strong>. Minder bek<strong>en</strong>d is dat bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> ook<br />
e<strong>en</strong> belangrijke rol spel<strong>en</strong> bij de teelt van andere<br />
vrucht<strong>en</strong> zoals aardbei<strong>en</strong>, framboz<strong>en</strong>, bosbess<strong>en</strong>,<br />
melo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> vruchtgro<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zoals aubergine,<br />
courgette <strong>en</strong> paprika. Bij de teelt<strong>en</strong> in afgeslot<strong>en</strong><br />
ruimtes, zoals kass<strong>en</strong> <strong>en</strong> ‘tunnels’, zijn bestuivers<br />
onontbeerlijk voor de vruchtzetting. Daar zijn de<br />
omstandighed<strong>en</strong> niet erg gunstig voor gewone<br />
bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong>; dit is meer het terrein van de beroepsimker.<br />
Bij radijs, wortel, pastinaak of kool is het<br />
belang van bestuiving misschi<strong>en</strong> niet direct duidelijk,<br />
want e<strong>en</strong> knol, wortel of bladerknop hoeft<br />
toch niet bestov<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> om voor consumptie<br />
geschikt te zijn? Het zaadje waaruit deze gro<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> geteeld is echter wél het resultaat van<br />
bestuiving door bij<strong>en</strong>.<br />
Ruilbeurs voor stuifmeel<br />
Bestuiving hangt niet alle<strong>en</strong> af van bij<strong>en</strong> die van<br />
bloem tot bloem vlieg<strong>en</strong>. Door uitwisseling van<br />
stuifmeel tuss<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> in de kast is er ook indirecte<br />
bestuiving. Het bij<strong>en</strong>volk is als e<strong>en</strong> poederdoos<br />
van stuifmeel: alle bij<strong>en</strong> in de kast kom<strong>en</strong><br />
in aanraking met het stuifmeel dat door het volk<br />
wordt binn<strong>en</strong> gebracht. Terwijl de individuele bij<br />
vaak foerageert op één individuele boom, kan door<br />
uitwisseling van stuifmeel in de kast die boom<br />
toch word<strong>en</strong> bestov<strong>en</strong> met stuifmeel van e<strong>en</strong><br />
soortg<strong>en</strong>oot. De hele bij<strong>en</strong>kast is als e<strong>en</strong> ruilbeurs<br />
voor stuifmeelkorrels! Plant<strong>en</strong> die grote afstand<strong>en</strong><br />
van elkaar verwijderd zijn, kunn<strong>en</strong> zo toch<br />
door bij<strong>en</strong> bestov<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun erfelijke<br />
eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> uitwissel<strong>en</strong>. De honingbij<br />
speelt op deze manier als bestuiver van cultuurgewass<strong>en</strong><br />
én wilde flora, e<strong>en</strong> ongeëv<strong>en</strong>aarde<br />
rol.<br />
antwoord 1<br />
Voordel<strong>en</strong>: je kunt toe<br />
met minder stuifmeel<br />
dan bij windbestuiving.<br />
Dat scheelt <strong>en</strong>ergie. Je<br />
b<strong>en</strong>t ook niet afhankelijk<br />
van de windrichting voor<br />
de voortplanting.<br />
Nadel<strong>en</strong>: je b<strong>en</strong>t afhankelijk<br />
van de beslissing<strong>en</strong><br />
van de bestuiver, je moet<br />
invester<strong>en</strong> in reclame om<br />
de bestuivers te lokk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> die reclame kan ook<br />
dier<strong>en</strong> met minder goede<br />
bedoeling<strong>en</strong> aantrekk<strong>en</strong>.<br />
antwoord 2<br />
Vogels zoals kolibri’s,<br />
zoogdier<strong>en</strong> zoals vleermuiz<strong>en</strong>,<br />
of reptiel<strong>en</strong> zoals<br />
gekko’s.<br />
antwoord 3<br />
Insect<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> naast<br />
geur ook vorm <strong>en</strong> kleur<br />
bij het selecter<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> seksuele partner.<br />
Geur werkt op langere<br />
afstand<strong>en</strong> dan kleur <strong>en</strong><br />
vorm. Ophrysbloem<strong>en</strong><br />
lijk<strong>en</strong> vaak niet alle<strong>en</strong><br />
qua geur maar ook qua<br />
vorm, beharing <strong>en</strong> kleur<br />
op de vrouwtjes van hun<br />
bestuiv<strong>en</strong>de bij<strong>en</strong>.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 31
32<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
De dans waarmee<br />
honing bij<strong>en</strong> onderling<br />
communicer<strong>en</strong> spreekt tot de<br />
verbeelding. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
als hoogste communicer<strong>en</strong>de<br />
organism<strong>en</strong> nog veel ler<strong>en</strong><br />
van dans<strong>en</strong>de bij<strong>en</strong>.
4 Mag ik deze dans<br />
van u?<br />
Het lev<strong>en</strong> in sociale verband<strong>en</strong> heeft<br />
veel voordel<strong>en</strong>. Het levert ook problem<strong>en</strong><br />
op die solitair lev<strong>en</strong>de dier<strong>en</strong> niet<br />
hebb<strong>en</strong>. Voedsel verzamel<strong>en</strong> voor de<br />
hele bij<strong>en</strong>kolonie is bijvoorbeeld niet e<strong>en</strong>voudig.<br />
In e<strong>en</strong> kolonie van honderd bij<strong>en</strong>, zoals e<strong>en</strong> hommelkolonie,<br />
kan elk individu nog op goed geluk<br />
voedsel zoek<strong>en</strong> rondom het nest zonder nestg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
voor de voet<strong>en</strong> te lop<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong> honingbij<strong>en</strong>kolonie<br />
met meer dan 20.000 bij<strong>en</strong> is dat echter<br />
onmogelijk. Er is e<strong>en</strong> goede organisatie nodig om<br />
e<strong>en</strong> groot gebied rond de kolonie te verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> nestg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> de beste voedselbronn<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong><br />
exploiter<strong>en</strong>.<br />
Honingbij<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> opmerkelijk gedrag<br />
ontwikkeld om dit probleem op te loss<strong>en</strong>: de<br />
bij<strong>en</strong>taal of bij<strong>en</strong>dans. We wet<strong>en</strong> precies hoe dit<br />
gedrag werkt door het baanbrek<strong>en</strong>de onderzoek<br />
van de Duitse onderzoeker Karl von Frisch. In 1923<br />
schreef hij het boek Die Sprache der Bi<strong>en</strong><strong>en</strong> (De taal<br />
van de bij<strong>en</strong>). Daarin omschrijft hij zeer nauwkeurig<br />
zijn vele experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met honingbij<strong>en</strong>.<br />
Om het gedrag te bekijk<strong>en</strong> plaatste hij e<strong>en</strong> honingbij<strong>en</strong>kolonie<br />
in e<strong>en</strong> observatiekast met glaz<strong>en</strong><br />
wand<strong>en</strong>. Vervolg<strong>en</strong>s leidde hij <strong>en</strong>kele bij<strong>en</strong> naar<br />
e<strong>en</strong> voedselbron met suikerwater die e<strong>en</strong> eindje<br />
van de kolonie af in het veld stond. Hij merkte deze<br />
bij<strong>en</strong> met verfstipp<strong>en</strong> <strong>en</strong> keek wat ze ded<strong>en</strong> als ze<br />
volgetankt met suikerwater in de kolonie terugkwam<strong>en</strong>.<br />
Tot zijn grote verbazing zag hij dat ze<br />
e<strong>en</strong> soort rondedans ded<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat nestg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> erg<br />
geïnteresseerd war<strong>en</strong> in dit gedrag. Zó geïnteresseerd<br />
zelfs dat er e<strong>en</strong> paar direct uitvlog<strong>en</strong> <strong>en</strong> ev<strong>en</strong><br />
later de suikerwaterbron vond<strong>en</strong>. Ook zij ded<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> rondedans na terugkomst in het nest.<br />
Tegelijkertijd zag Karl von Frisch bij<strong>en</strong> terugkom<strong>en</strong><br />
met poll<strong>en</strong>korfjes vol met stuifmeel. Deze<br />
bij<strong>en</strong> ded<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> rondedans, maar iets dat hij de<br />
kwispeldans noemde: kort he<strong>en</strong>-<strong>en</strong>-weer schudd<strong>en</strong><br />
met het achterlijf in één bepaalde richting<br />
gevolgd door e<strong>en</strong> snelle ommekeer rechts- of<br />
linksom. Hij dacht dan ook dat nectarverzamel<strong>en</strong>de<br />
bij<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rondedans do<strong>en</strong>, <strong>en</strong> stuifmeelverzamelaars<br />
e<strong>en</strong> kwispeldans om nestg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> te<br />
lat<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> wat ze gevond<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Deze conclusie<br />
was net zo logisch als fout. Gelukkig heeft hij<br />
later zelf de correcte ontcijfering voor dit gedrag<br />
gevond<strong>en</strong>. De rondedans is voor communicatie<br />
over voedsel dichtbij het nest, de kwispeldans is<br />
voor communicatie over voedselbronn<strong>en</strong> verder<br />
weg.<br />
In 1946 publiceerde Von Frisch zijn nieuwste<br />
bevinding<strong>en</strong> die als e<strong>en</strong> schok aankwam<strong>en</strong> in de<br />
rest van de wereld. De honingbij bleek e<strong>en</strong> zeer<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 33
vraag 1<br />
Om je te kunn<strong>en</strong> oriënter<strong>en</strong><br />
op waar je je bevindt<br />
heb je op zijn minst e<strong>en</strong><br />
soort refer<strong>en</strong>tie nodig.<br />
Wat kan e<strong>en</strong> bij als<br />
refer<strong>en</strong>tie gebruik<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de meeste andere dier<strong>en</strong><br />
niet?<br />
34<br />
precieze symbolische taal te hebb<strong>en</strong> om de afstand<br />
<strong>en</strong> richting van e<strong>en</strong> voedselbron aan te gev<strong>en</strong>.<br />
Nestg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> deze informatie oppikk<strong>en</strong><br />
uit de dans <strong>en</strong> kom<strong>en</strong> vaak precies op de aangegev<strong>en</strong><br />
plaats aan, soms wel ti<strong>en</strong> kilometer van de<br />
kolonie af. De bij<strong>en</strong>dans wordt sindsdi<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong><br />
als e<strong>en</strong> van de meest geavanceerde communicatiesystem<strong>en</strong><br />
bij dier<strong>en</strong>.<br />
Robotbij<strong>en</strong> <strong>en</strong> dansdialect<strong>en</strong><br />
Sommige onderzoekers war<strong>en</strong> niet overtuigd dat<br />
de informatie uit de bij<strong>en</strong>dans echt gebruikt werd<br />
door de dansvolgers.<br />
Hun argum<strong>en</strong>t was dat<br />
de danser ev<strong>en</strong>goed<br />
e<strong>en</strong> geurspoor achtergelat<strong>en</strong><br />
kon hebb<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> de voedselbron<br />
<strong>en</strong> de nestkast. De dans<br />
zou dan simpelweg<br />
dier<strong>en</strong> nestg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> aanspor<strong>en</strong><br />
om het geurspoor te<br />
volg<strong>en</strong>. In 1989 bewees<br />
de De<strong>en</strong>se onderzoeker Axel Michels<strong>en</strong> op elegante<br />
wijze dat toch echt informatie uit de kwis-<br />
De bij<strong>en</strong>dans is e<strong>en</strong> van<br />
de meest geavanceerde<br />
communicatiesystem<strong>en</strong> bij<br />
Door te kwispel<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> rondjes te draai<strong>en</strong><br />
communiceert e<strong>en</strong> werkster<br />
met haar collega’s.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
peldans wordt gebruikt door de ‘dansvolgers’ om<br />
de locatie van de voedselbron te achterhal<strong>en</strong>. Hij<br />
ontwikkelde e<strong>en</strong> robotbij die exact de dansbeweging<strong>en</strong><br />
kon naboots<strong>en</strong>. Als de robotbij in de dans<br />
e<strong>en</strong> voedselbron aangaf op bijvoorbeeld 200 meter<br />
afstand in noordelijke richting, kwam<strong>en</strong> er op die<br />
voedselbron inderdaad dansvolgers aan zonder dat<br />
er ooit eerder e<strong>en</strong> nestg<strong>en</strong>oot was geweest.<br />
Het team van Von Frisch <strong>en</strong> zijn opvolger Martin<br />
Lindauer hebb<strong>en</strong> nog allerlei andere ontdekking<strong>en</strong><br />
gedaan. Zo gev<strong>en</strong> de dans<strong>en</strong> van de verschill<strong>en</strong>de<br />
rass<strong>en</strong> van onze honingbij de afstand anders weer.<br />
Het zijn als het ware dialect<strong>en</strong>, waar soms vlotte<br />
dansers, soms langdradige dansers hetzelfde prober<strong>en</strong><br />
duidelijk te mak<strong>en</strong>.<br />
Efficiënte bij<strong>en</strong>taal<br />
Met behulp van de bij<strong>en</strong>danscommunicatie<br />
kunn<strong>en</strong> honingbij<strong>en</strong>kolonies zeer efficiënt grote<br />
voedselbronn<strong>en</strong> exploiter<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> straal van<br />
<strong>en</strong>kele kilometers van hun nest. Hiervoor is taakverdeling<br />
<strong>ess<strong>en</strong>tieel</strong>. E<strong>en</strong> kleine groep bij<strong>en</strong> vliegt<br />
op eig<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong>heid uit om voedselbronn<strong>en</strong> te<br />
zoek<strong>en</strong>. Deze verk<strong>en</strong>ners speur<strong>en</strong> systematisch de<br />
omgeving af naar nectar- of stuifmeellever<strong>en</strong>de<br />
plant<strong>en</strong>. Het grootste deel van de bij<strong>en</strong> blijft in het<br />
nest <strong>en</strong> wacht tot de verk<strong>en</strong>ners terugkom<strong>en</strong> met<br />
voedsel. Ze volg<strong>en</strong> de dans, gaan op zoek naar de<br />
voedselbron <strong>en</strong> als ze die vind<strong>en</strong> <strong>en</strong> goedkeur<strong>en</strong><br />
gaan ze zelf ook dans<strong>en</strong>. Op die manier wordt er<br />
voor grotere <strong>en</strong> betere bronn<strong>en</strong> meer gedanst in<br />
de kolonie <strong>en</strong> dus ook meer gerekruteerd (dat wil<br />
zegg<strong>en</strong> dansvolgers word<strong>en</strong> gemobiliseerd voor<br />
het foerager<strong>en</strong>). Als de bron op begint te rak<strong>en</strong><br />
stopp<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> met dans<strong>en</strong> <strong>en</strong> word<strong>en</strong> er ge<strong>en</strong><br />
nestg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> meer aangespoord tot foerager<strong>en</strong>.<br />
De danscommunicatie is bepaald niet perfect. Er<br />
zijn zowel ‘schrijffout<strong>en</strong>’ als ‘afleesfout<strong>en</strong>’. T<strong>en</strong> eerste<br />
is de uitvoering van de dans niet altijd exact.<br />
E<strong>en</strong> dans voor e<strong>en</strong> verre bron geeft, door onnauwkeurigheid<br />
in zowel richting als afstand, meestal
Dans<strong>en</strong> in dialect<br />
Als bij<strong>en</strong>dans ‘taal’ is,<br />
bestaat er dan ook zoiets<br />
als e<strong>en</strong> dialect? Volg<strong>en</strong>s<br />
e<strong>en</strong> Chinees onderzoek<br />
uit 2008 wel!<br />
Om bij<strong>en</strong> uit verschill<strong>en</strong>de<br />
strek<strong>en</strong> of zelfs uit<br />
verschill<strong>en</strong>de werelddel<strong>en</strong><br />
met elkaar te lat<strong>en</strong><br />
communicer<strong>en</strong> moet je<br />
eerst e<strong>en</strong> belangrijke<br />
horde nem<strong>en</strong>. Vreemde<br />
bij<strong>en</strong> word<strong>en</strong> normaal<br />
gesprok<strong>en</strong> niet getolereerd<br />
in e<strong>en</strong> volk, dus<br />
voor ze elkaars danstaal<br />
kunn<strong>en</strong> bekijk<strong>en</strong>, zijn de<br />
vreemdeling<strong>en</strong> meestal<br />
al uitgemoord. De Chinez<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> dan ook lang<br />
moet<strong>en</strong> experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong><br />
voor ze e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk<br />
kond<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>stell<strong>en</strong><br />
uit zowel Europese als<br />
Aziatische bij<strong>en</strong>. Voor de<br />
volledigheid: de koningin<br />
was e<strong>en</strong> Aziatische.<br />
Het gem<strong>en</strong>gde volk<br />
kreeg op e<strong>en</strong> gecontroleerde<br />
manier nectarbronn<strong>en</strong><br />
voorgeschoteld,<br />
zodat afstand <strong>en</strong> richting<br />
t<strong>en</strong> opzichte van de<br />
bij<strong>en</strong>korf steeds precies<br />
bek<strong>en</strong>d war<strong>en</strong>. Vervolg<strong>en</strong>s<br />
kek<strong>en</strong> de onderzoekers<br />
hoe de verschill<strong>en</strong>de<br />
bij<strong>en</strong> danst<strong>en</strong> voor die<br />
bronn<strong>en</strong>. Wat bleek: de<br />
Aziatische bij<strong>en</strong> kwispeld<strong>en</strong><br />
langer voor e<strong>en</strong><br />
bepaalde bron dan e<strong>en</strong><br />
Europese. Ook de hoek<br />
van het achterlijf van de<br />
Aziat<strong>en</strong> stond bij de dans<br />
voor e<strong>en</strong> specifieke bron<br />
e<strong>en</strong> stuk schuiner dan<br />
die van de European<strong>en</strong>.<br />
De schuinere Aziatische<br />
hoek zou de European<strong>en</strong><br />
net e<strong>en</strong> verkeerde kant<br />
op kunn<strong>en</strong> stur<strong>en</strong>, ter-<br />
wijl ze door e<strong>en</strong> langere<br />
kwispeldans te ver zoud<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> doorvlieg<strong>en</strong>.<br />
Maar: de verschill<strong>en</strong>de<br />
soort<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> kond<strong>en</strong><br />
elkaar prima verstaan!<br />
Er was niet meer of<br />
minder ‘onbegrip’ waar<br />
te nem<strong>en</strong> dan in e<strong>en</strong><br />
normaal, homoge<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong>volk.<br />
De Chinez<strong>en</strong> trokk<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
ver gaande conclusie<br />
uit hun dialect<strong>en</strong>onderzoek.<br />
De Aziatische<br />
bij <strong>en</strong> de Europese zijn<br />
vermoedelijk zes tot acht<br />
miljo<strong>en</strong> jaar geled<strong>en</strong> uit<br />
e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
voorouder ontstaan.<br />
Maar die miljo<strong>en</strong><strong>en</strong> jar<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> niet verhinderd<br />
dat de bij<strong>en</strong> elkaars<br />
taal nog wel kunn<strong>en</strong><br />
begrijp<strong>en</strong>, ondanks de<br />
duidelijke ‘dialect<strong>en</strong>’ die<br />
ze gebruik<strong>en</strong>. Of is het<br />
bij<strong>en</strong>brein, hoe minuscuul<br />
ook, toch flexibel<br />
g<strong>en</strong>oeg om zelfs te kunn<strong>en</strong><br />
‘vertal<strong>en</strong>’?<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 35
Tom Seeley merkte zijn bij<strong>en</strong><br />
met kleur<strong>en</strong> <strong>en</strong> nummers<br />
om zo het dansgedrag te<br />
kunn<strong>en</strong> onderzoek<strong>en</strong>.<br />
36<br />
e<strong>en</strong> gebied van ongeveer één hectare aan. Dat is<br />
voor het vind<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> veld bloei<strong>en</strong>d koolzaad<br />
natuurlijk voldo<strong>en</strong>de, maar niet voor het opspor<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> bloei<strong>en</strong>de lindeboom. T<strong>en</strong> tweede is<br />
het volg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> dans erg moeilijk, vooral voor<br />
onervar<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>. De snelle dansbeweging<strong>en</strong> vind<strong>en</strong><br />
plaats in het donker op e<strong>en</strong> verticale raat vol<br />
met bij<strong>en</strong>. De dansvolger moet zo lang mogelijk<br />
precies achter de ronddans<strong>en</strong>de bij blijv<strong>en</strong> om de<br />
informatie op te pikk<strong>en</strong>.<br />
De Noord-Amerikaanse onderzoeker Tom Seeley<br />
heeft in detail onderzocht hoe succesvol de rekrut<strong>en</strong><br />
zijn in het vind<strong>en</strong> van de voedselbronn<strong>en</strong>. Hij<br />
werkte daarvoor op Appledore Island, e<strong>en</strong> afgeleg<strong>en</strong><br />
eiland voor de kust van Maine. Dit eiland<br />
heeft ge<strong>en</strong> natuurlijke honingbij<strong>en</strong>, waardoor het<br />
ideaal is voor experim<strong>en</strong>teel werk met bij<strong>en</strong>. Seeley<br />
merkte alle bij<strong>en</strong> met nummers <strong>en</strong> kleur<strong>en</strong>, liet<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
iemand de wacht houd<strong>en</strong> bij de voedselbronn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> observeerde al het dansgedrag in de kolonie.<br />
Enkele verk<strong>en</strong>ners vond<strong>en</strong> e<strong>en</strong> voedselbron <strong>en</strong><br />
begonn<strong>en</strong> te dans<strong>en</strong>. Verrass<strong>en</strong>d g<strong>en</strong>oeg kostte<br />
het de dansvolgers meer tijd om de aangebod<strong>en</strong><br />
suikerwaterbron te vind<strong>en</strong> dan dat het de verk<strong>en</strong>nerbij<strong>en</strong><br />
kostte om zonder dansinformatie zelf e<strong>en</strong><br />
voedselbron te vind<strong>en</strong>. Het leek er dus op dat het<br />
efficiënter zou zijn om e<strong>en</strong> kolonie met verk<strong>en</strong>nerbij<strong>en</strong><br />
te hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> de bij<strong>en</strong>dans maar te verget<strong>en</strong>.<br />
Het bleek echter dat de kwaliteit van de bronn<strong>en</strong><br />
die de verk<strong>en</strong>ners vond<strong>en</strong> lang niet altijd goed<br />
was, terwijl de dansvolgers altijd de beste bronn<strong>en</strong><br />
vond<strong>en</strong>. Voor slechte bronn<strong>en</strong> wordt namelijk<br />
niet gedanst. De bij<strong>en</strong>dans maakt het dus mogelijk<br />
voor de grote honingbij<strong>en</strong>kolonie om heel gericht<br />
alle<strong>en</strong> de beste voedselbronn<strong>en</strong> te exploiter<strong>en</strong>.<br />
De balans van de dans<br />
Levert de danscommunicatie uiteindelijk ook<br />
meer voedsel voor de kolonie? Om dit te test<strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong><br />
Kirk Visscher <strong>en</strong> collega’s kolonies waarin<br />
bij<strong>en</strong> belemmerd werd<strong>en</strong> in het aangev<strong>en</strong> van de<br />
goede danslocatie met gewone kolonies. Door de<br />
bij<strong>en</strong>rat<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> kolonie horizontaal te zett<strong>en</strong><br />
kond<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> niet goed de richting aangev<strong>en</strong>.<br />
Normaal gebruik<strong>en</strong> dansers de zwaartekrachtrichting<br />
om de hoek tuss<strong>en</strong> voedselbron <strong>en</strong> de<br />
zon aan te gev<strong>en</strong> in de donkere bij<strong>en</strong>kast. Op e<strong>en</strong><br />
horizontale raat kan dit niet. Uit het onderzoek<br />
bleek dat als er voedsel te vind<strong>en</strong> is op vele plekk<strong>en</strong><br />
in het landschap rondom de kolonie, de bij<strong>en</strong>dans<br />
niet leidde tot hogere nectar- <strong>en</strong> stuifmeeloogst.<br />
Echter wanneer de voedselbronn<strong>en</strong> wijdverspreid<br />
in het landschap voorkwam<strong>en</strong> leverde de bij<strong>en</strong>dans<br />
meer voedsel op.<br />
Dansdemocratie tijd<strong>en</strong>s de volksverhuizing<br />
De bij<strong>en</strong>dans zorgt er ook voor dat e<strong>en</strong> zwerm<br />
bij<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geschikte nieuwe woonplaats vindt.<br />
Honingbij<strong>en</strong> plant<strong>en</strong> zich voort door middel van
het zog<strong>en</strong>oemde zwerm<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> groep van 10.000<br />
tot 20.000 bij<strong>en</strong> verlaat de kolonie met de oude<br />
koningin, vliegt erg<strong>en</strong>s he<strong>en</strong> <strong>en</strong> kampeert tijdelijk<br />
aan bijvoorbeeld e<strong>en</strong> boomtak totdat e<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te<br />
woning is gevond<strong>en</strong>. Maar hoe vindt zo’n<br />
volk op drift e<strong>en</strong> nieuwe woning? Wijst de koningin<br />
de weg of is er e<strong>en</strong> democratisch proces? Wordt<br />
de eerste de beste locatie uitgekoz<strong>en</strong>? Hoe wet<strong>en</strong><br />
die duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> waar ze he<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> gaan?<br />
Het stur<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> grote groep m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> is vrijwel<br />
onmogelijk <strong>en</strong> we wet<strong>en</strong> ook maar al te goed<br />
hoe moeilijk het is om cons<strong>en</strong>sus te bereik<strong>en</strong> bij<br />
het former<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> kabinet of het aanlegg<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> snelweg. De al eerder g<strong>en</strong>oemde onderzoeker<br />
Tom Seeley heeft met veel geduld <strong>en</strong> vernuft<br />
onderzoek gedaan naar precies deze vrag<strong>en</strong>. En<br />
met groot succes! Het raadsel van het beslissings-<br />
proces tijd<strong>en</strong>s de huiz<strong>en</strong>jacht van e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>zwerm<br />
is grot<strong>en</strong>deels door hem opgelost. Hij schrijft<br />
daarover in zijn boek Honeybee democracy.<br />
Seeley verhuisde weer naar Appledore Island,<br />
deze keer vanwege het feit dat daar ge<strong>en</strong> natuurlijke<br />
nestgeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> zijn voor bij<strong>en</strong>. Er zijn ge<strong>en</strong><br />
grote bom<strong>en</strong> <strong>en</strong> de geschikte holtes in de onderzoeksgebouw<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> gedicht. Hij kon de keuze<br />
tuss<strong>en</strong> geschikte nestlocaties dus goed manipuler<strong>en</strong>.<br />
Door nestkast<strong>en</strong> te bouw<strong>en</strong> met verschill<strong>en</strong>de<br />
afmeting<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<strong>en</strong>inggroottes kon hij de bij<strong>en</strong><br />
lat<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> wat voor h<strong>en</strong> de beste woning was.<br />
Vierduiz<strong>en</strong>d bij<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> individueel gemerkt<br />
<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> ‘kunstzwermbord’ uit hun bij<strong>en</strong>kast<br />
gegooid. Ze vormd<strong>en</strong> snel e<strong>en</strong> zwerm op ooghoogte<br />
die gemakkelijk geobserveerd kon word<strong>en</strong>.<br />
Het was al langer bek<strong>en</strong>d dat de bij<strong>en</strong>dans ook<br />
vraag 2<br />
Waarom zou e<strong>en</strong> bij k<strong>en</strong>nis<br />
over e<strong>en</strong> superrijke<br />
nectarbron niet gewoon<br />
voor zichzelf houd<strong>en</strong>?<br />
E<strong>en</strong> imker vangt e<strong>en</strong> vrije<br />
zwerm bij<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> fiets op<br />
de Dam.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 37
10.00 uur: Twee verk<strong>en</strong>ners<br />
hebb<strong>en</strong> elk e<strong>en</strong> woning<br />
gevond<strong>en</strong> <strong>en</strong> vertell<strong>en</strong> er<br />
over door te dans<strong>en</strong>.<br />
13.00 uur: De dansvolgers<br />
zijn zelf gaan kijk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dans<strong>en</strong> nu ook. De<br />
rechterboom is het meest<br />
overtuig<strong>en</strong>d. De meeste<br />
bij<strong>en</strong> (in blauw) kiez<strong>en</strong><br />
hiervoor.<br />
16.00 uur: Bijna alle<br />
verk<strong>en</strong>ners gaan voor de<br />
rechterboom. Het besluit is<br />
bijna g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, misschi<strong>en</strong><br />
vertrekk<strong>en</strong> ze vandaag nog.<br />
38<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
Het Het kiez<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> van van e<strong>en</strong> e<strong>en</strong> voedselbron woning<br />
10.00 uur<br />
13.00 uur<br />
16.00 uur
gebruikt wordt bij de huiz<strong>en</strong>jacht. Martin Lindauer<br />
had dat in de jar<strong>en</strong> vijftig ontdekt. Hij zag<br />
dans<strong>en</strong>de bij<strong>en</strong> aan de buit<strong>en</strong>kant van de zwerm,<br />
decodeerde de danslocatie <strong>en</strong> zag dat de zwerm<br />
de nieuwe locatie koos waar het meest voor werd<br />
gedanst. Het lukte hem soms zelfs om mee te<br />
sprint<strong>en</strong> met de wegvlieg<strong>en</strong>de zwerm <strong>en</strong> zo te<br />
ontdekk<strong>en</strong> in welk gebouw of boomholte ze neerstrek<strong>en</strong>.<br />
Cons<strong>en</strong>sus of beslissing bij meerderheid?<br />
E<strong>en</strong> verhuizing van e<strong>en</strong> zwerm bij<strong>en</strong> duurt over<br />
het algeme<strong>en</strong> één tot drie dag<strong>en</strong>. In het begin<br />
wordt e<strong>en</strong> groot aantal locaties aangegev<strong>en</strong> door<br />
de verschill<strong>en</strong>de dansers. Al deze locaties zijn<br />
geschikte nestplekk<strong>en</strong>, want alle<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>ners<br />
die e<strong>en</strong> goede nestplek vind<strong>en</strong> dans<strong>en</strong> ervoor na<br />
terugkomst bij de zwerm. De favoriete bij<strong>en</strong>woning<br />
blijkt e<strong>en</strong> holte met e<strong>en</strong> inhoud van meer dan<br />
twintig liter, e<strong>en</strong> paar meter bov<strong>en</strong> de grond met<br />
e<strong>en</strong> kleine op<strong>en</strong>ing op het zuid<strong>en</strong> aan de onderkant<br />
van de holte.<br />
Seeley zag dat het aantal pot<strong>en</strong>tiële woning<strong>en</strong><br />
waarvoor werd gedanst gaandeweg tot slechts één<br />
plek werd teruggebracht. Maar hoe? Het bleek niet<br />
via ‘cons<strong>en</strong>sus’ in de zwerm te gaan: in de zwerm<br />
wordt niet de nestplek met de meeste dansers<br />
gekoz<strong>en</strong> <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s vlieg<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> daar naartoe.<br />
In plaats van cons<strong>en</strong>sus in de zwerm, valt de<br />
beslissing juist bij de nestplek, wanneer voldo<strong>en</strong>de<br />
bij<strong>en</strong> die zelfde nestplek hebb<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>. Dit<br />
wordt de quorum-hypothese g<strong>en</strong>oemd.<br />
Het bewijs teg<strong>en</strong> de cons<strong>en</strong>sus-hypothese was<br />
de observatie dat de zwerm soms al vertrekt voordat<br />
alle dansers één <strong>en</strong>kele nestplek aanduid<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> de onderzoekers e<strong>en</strong> zwerm<br />
lat<strong>en</strong> splits<strong>en</strong> door twee id<strong>en</strong>tieke nestplekk<strong>en</strong> aan<br />
te bied<strong>en</strong>. Het aantal aanhangers voor beide kast<strong>en</strong><br />
nam ev<strong>en</strong> sterk toe waardoor de twee coalities<br />
tegelijkertijd beslot<strong>en</strong> naar hun eig<strong>en</strong> favoriete<br />
plek te vlieg<strong>en</strong> in verschill<strong>en</strong>de richting<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
elegant experim<strong>en</strong>t liet vervolg<strong>en</strong>s zi<strong>en</strong> dat het<br />
keuzemom<strong>en</strong>t inderdaad het aantal huiz<strong>en</strong>jagers<br />
bij e<strong>en</strong> nestkast blijkt te zijn. De verhuiskeuze<br />
bleek veel langer te dur<strong>en</strong> wanneer vijf id<strong>en</strong>tieke<br />
nestkast<strong>en</strong> naast elkaar werd<strong>en</strong> gezet in plaats van<br />
slechts één. Met vijf kast<strong>en</strong> verdeeld<strong>en</strong> de verk<strong>en</strong>ners<br />
zich <strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> ze de indruk dat er nog niet<br />
g<strong>en</strong>oeg volgeling<strong>en</strong> war<strong>en</strong> voor hun kast. Daardoor<br />
wachtt<strong>en</strong> ze met het nem<strong>en</strong> van de beslissing<br />
voor de eig<strong>en</strong>lijke intrek in de nieuwe woning. Die<br />
beslissing is doorgaans overig<strong>en</strong>s goed te hor<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
te zi<strong>en</strong>. De hele coalitie bij<strong>en</strong> van de gekoz<strong>en</strong> kast<br />
vliegt terug naar de zwerm <strong>en</strong> maakt e<strong>en</strong> hoog<br />
geluid terwijl ze rondr<strong>en</strong>n<strong>en</strong> over de zwerm. Dit<br />
is het signaal voor de andere bij<strong>en</strong> om hun vliegspier<strong>en</strong><br />
op te warm<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich klaar te mak<strong>en</strong> voor<br />
vertrek.<br />
Snel besliss<strong>en</strong>? Dans<strong>en</strong>!<br />
De bij<strong>en</strong>dans is e<strong>en</strong> goed voorbeeld van complexe<br />
communicatie die is geëvolueerd omdat betere<br />
communicatie over voedsel <strong>en</strong> e<strong>en</strong> geschikte<br />
nestplek ook betere groei, reproductie <strong>en</strong> overleving<br />
van de soort tot gevolg heeft. De omgeving<br />
bepaalt in welke omstandighed<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong>dans<br />
voordeel oplevert. Zo gebruik<strong>en</strong> de meeste sociale<br />
bij<strong>en</strong> die in het tropisch reg<strong>en</strong>woud lev<strong>en</strong> geurspor<strong>en</strong><br />
of andere communicatiesystem<strong>en</strong> omdat de<br />
bij<strong>en</strong>dans slechts werkt in twee dim<strong>en</strong>sies <strong>en</strong> niet<br />
in het driedim<strong>en</strong>sionale reg<strong>en</strong>woud. De bij<strong>en</strong>communicatie<br />
is zeer fasciner<strong>en</strong>d <strong>en</strong> inspirer<strong>en</strong>d <strong>en</strong><br />
maakt snelle, efficiënte beslissing<strong>en</strong> mogelijk<br />
onder moeilijke omstandighed<strong>en</strong>. Daar kunn<strong>en</strong><br />
wij misschi<strong>en</strong> nog wat van ler<strong>en</strong> bij onze maand<strong>en</strong>lange<br />
vergadersessies bij kabinetsformaties.<br />
vraag 3<br />
Is de bij<strong>en</strong>dans e<strong>en</strong> taal?<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 39
Ultraviolet licht wordt tot<br />
e<strong>en</strong> golfl <strong>en</strong>gte van 375<br />
nanometer teg<strong>en</strong>gehoud<strong>en</strong><br />
door polycarbonaat (PC).<br />
E<strong>en</strong> andere kunststof,<br />
polymethylmethacrylaat<br />
(PMMA), laat licht door<br />
vanaf 300 nanometer.<br />
Glas laat het licht door<br />
vanaf 325 nanometer. Het<br />
gevolg: bij<strong>en</strong> <strong>en</strong> hommels<br />
kunn<strong>en</strong> zich bij gebrek<br />
aan ultraviolet licht niet<br />
oriënter<strong>en</strong> onder e<strong>en</strong><br />
kasdek van polycarbonaat.<br />
40<br />
Liever ge<strong>en</strong> polaroid<br />
Het ging altijd zo mooi: kleine bij<strong>en</strong>volkjes<br />
zorgd<strong>en</strong> er bij e<strong>en</strong> Nederlandse<br />
kweker voor dat e<strong>en</strong> bepaalde soort<br />
potplant effectief werd bestov<strong>en</strong>, zodat<br />
er aartjes met veel zad<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gevormd. Daaruit<br />
werd<strong>en</strong> jonge plantjes gekweekt om te verkop<strong>en</strong><br />
aan andere kwekers. De handel ging zelfs zó goed<br />
dat de kweker voor deze teelt e<strong>en</strong> fonkelnieuwe,<br />
veel grotere kas liet bouw<strong>en</strong>, met e<strong>en</strong> modern<br />
dubbelwandig <strong>en</strong> dus <strong>en</strong>ergiebespar<strong>en</strong>d kasdek,<br />
gemaakt van de kunststof polycarbonaat.<br />
Ook in de nieuwe kas ded<strong>en</strong> de plant<strong>en</strong> het<br />
relatieve foton<strong>en</strong>verdeling/nanometer<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
-5<br />
300 325 350 375 400<br />
golfl<strong>en</strong>gte in nanometer<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
Zicht van de bij in de kas<br />
prachtig. Ze kwam<strong>en</strong> al snel in bloei. De bij<strong>en</strong>volkjes<br />
werd<strong>en</strong> weer van stal gehaald om de bloem<strong>en</strong><br />
te bestuiv<strong>en</strong>. Maar op dat mom<strong>en</strong>t ging het mis.<br />
Zodra de bij<strong>en</strong>kast<strong>en</strong> op<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gezet in de<br />
nieuwe kas vlog<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> mete<strong>en</strong> naar de nok<br />
van de kas. Ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele bij bezocht de bloem<strong>en</strong>,<br />
maar ook ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele bij keerde terug naar de<br />
kast. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> gedroeg<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> zich heel<br />
vreemd. Normaal gaan bij<strong>en</strong> zich eerst op e<strong>en</strong><br />
nieuwe plek oriënter<strong>en</strong>: ze vlieg<strong>en</strong> horizontale<br />
cirkels rond de kast, die steeds wijder word<strong>en</strong>.<br />
Zodra ze de plek in hun geheug<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gepr<strong>en</strong>t<br />
glas<br />
PMMA<br />
PC
vertrekk<strong>en</strong> ze in e<strong>en</strong> rechte lijn. Maar nu vlog<strong>en</strong><br />
de bij<strong>en</strong> mete<strong>en</strong> verticaal omhoog, soms zelfs met<br />
loops, zoals e<strong>en</strong> stuntvliegtuig die maakt, om te<br />
eindig<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> het kasdek.<br />
UV-licht als kompas<br />
E<strong>en</strong> kas van polycarbonaat (PC) in plaats van glas<br />
laat ge<strong>en</strong> ultraviolet licht door. Ultraviolet is voor<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> onzichtbaar, maar voor bij<strong>en</strong> is het één<br />
van de zichtbare kleur<strong>en</strong> van het licht. Sterker: de<br />
bij<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> het ultraviolette deel van het licht<br />
om de polarisatie (de ‘trilrichting’) van de lichtgolv<strong>en</strong><br />
te zi<strong>en</strong>. Dat geeft de bij<strong>en</strong> informatie over de<br />
stand van de zon, zelfs als er wolk<strong>en</strong> voor zitt<strong>en</strong>.<br />
Daarmee kunn<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> zich oriënter<strong>en</strong>. Bij gebrek<br />
aan UV-licht, lijkt het kunststof kasdek te werk<strong>en</strong><br />
als e<strong>en</strong> soort polaroid zonnebril: de polarisatie van<br />
het licht – die wij zi<strong>en</strong> als hinderlijke schittering,<br />
maar die voor bij<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> kompas werkt – wordt<br />
in deze kas gefilterd.<br />
Na deze onverwachte ontdekking van de potplant<strong>en</strong>kweker<br />
zijn proev<strong>en</strong> gedaan in dezelfde<br />
kass<strong>en</strong>, aangevuld met proev<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> kas van<br />
polymethylmethacrylaat (PMMA). Die proev<strong>en</strong><br />
liet<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat bij<strong>en</strong> niet per definitie e<strong>en</strong> hekel<br />
hebb<strong>en</strong> aan ‘plastic’ kass<strong>en</strong>. In de PMMA-kas<br />
kond<strong>en</strong> zowel bij<strong>en</strong> als hommels prima de weg<br />
terug vind<strong>en</strong>, zelfs nog beter dan onder glas. In de<br />
PC-kas bleef het tobb<strong>en</strong>. Bij het doormet<strong>en</strong> van het<br />
licht in de kass<strong>en</strong> bleek dat PMMA alle ultraviolet<br />
doorlaat, dat glas e<strong>en</strong> deel van het UV absorbeert,<br />
<strong>en</strong> dat PC bijna alle UV teg<strong>en</strong>houdt.<br />
Ook bij teelt<strong>en</strong> in zog<strong>en</strong>oemde tunnelkass<strong>en</strong>,<br />
met plastic folie als kasdek, hebb<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> <strong>en</strong> hom-<br />
mels vaak problem<strong>en</strong>. In de plastic folie zitt<strong>en</strong><br />
meestal stoff<strong>en</strong> die het UV-licht opnem<strong>en</strong>.<br />
Daarmee voorkomt de fabrikant van het<br />
plastic dat het materiaal onder invloed van<br />
het UV-licht bros wordt. Teg<strong>en</strong> de tijd dat het<br />
plastic oud wordt zijn die UV-blokkeerders<br />
verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>. En inderdaad, op dat mom<strong>en</strong>t gaat<br />
het de bij<strong>en</strong> <strong>en</strong> hommels in zo’n kas ook weer<br />
beter.<br />
antwoord 1<br />
Dankzij de polarisatie <strong>en</strong><br />
dankzij ultraviolet licht<br />
kan e<strong>en</strong> bij altijd zi<strong>en</strong><br />
waar de zon staat, ook<br />
als het bewolkt is.<br />
antwoord 2<br />
Aan nectar uit e<strong>en</strong> bloem<br />
heeft e<strong>en</strong> bij niet veel.<br />
Pas als het is ingedikt tot<br />
honing wordt het e<strong>en</strong><br />
waardevolle voedselbron.<br />
En daar heeft e<strong>en</strong> bij de<br />
rest van het volk voor<br />
nodig. Ze kan dus maar<br />
beter blijv<strong>en</strong> communicer<strong>en</strong><br />
over rijke bronn<strong>en</strong>.<br />
antwoord 3<br />
Bij<strong>en</strong>dans is zonder<br />
twijfel communicatie.<br />
Maar het onderwerp van<br />
gesprek is wel beperkt.<br />
Waar m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met hun<br />
taal over van alles <strong>en</strong><br />
nog wat kunn<strong>en</strong> communicer<strong>en</strong>,<br />
kunn<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong> ‘slechts’ posities<br />
doorgev<strong>en</strong> over plaats <strong>en</strong><br />
kwaliteit van voedsel of<br />
e<strong>en</strong> geschikte woonplek.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 41
42<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
Alles wat e<strong>en</strong> bij nodig heeft voor haar<br />
voeding zit in bloem<strong>en</strong>. Van waterige nectar<br />
<strong>en</strong> droog stuifmeel bereidt ze rijke honing <strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong>brood om ook e<strong>en</strong> schrale winter door<br />
te kom<strong>en</strong>.
5 Brood met honing<br />
vraag 1<br />
Behalve nectar, zijn er<br />
nog meer ‘zoete sapstrom<strong>en</strong>’<br />
in e<strong>en</strong> plant. Welke?<br />
Veel bloem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> insect<strong>en</strong>, zoals bijvoorbeeld<br />
bij<strong>en</strong>, nodig om stuifmeel van<br />
de <strong>en</strong>e naar de ander bloem te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Maar dat zal de bij<strong>en</strong> strikt g<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
worst wez<strong>en</strong>. De bij<strong>en</strong> bezoek<strong>en</strong> de bloem<strong>en</strong> niet<br />
om het stuifmeel van de <strong>en</strong>e bloem naar de andere<br />
te transporter<strong>en</strong> maar om voedsel te verzamel<strong>en</strong>.<br />
Er is sprake van wederkerige afhankelijkheid.<br />
Alles wat e<strong>en</strong> bij nodig heeft, zoals koolhydrat<strong>en</strong>,<br />
aminozur<strong>en</strong>, vitamin<strong>en</strong> <strong>en</strong> spor<strong>en</strong>elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
wordt door de bloem gemaakt in de vorm van<br />
nectar <strong>en</strong> stuifmeel. De bij is voor honderd proc<strong>en</strong>t<br />
afhankelijk van bloem<strong>en</strong> om te kunn<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>.<br />
Omgekeerd zijn veel plant<strong>en</strong> dus afhankelijk van<br />
bestuiv<strong>en</strong>de insect<strong>en</strong> om het stuifmeel van de <strong>en</strong>e<br />
bloem naar de andere te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Op die manier<br />
ontstaat e<strong>en</strong> goede uitwisseling van plant<strong>en</strong>g<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Er zijn overig<strong>en</strong>s ook diverse plant<strong>en</strong>, zoals<br />
grass<strong>en</strong> <strong>en</strong> bom<strong>en</strong>, die ge<strong>en</strong> insect<strong>en</strong> nodig hebb<strong>en</strong><br />
voor het transport van stuifmeel, de zog<strong>en</strong>oemde<br />
windbestuivers.<br />
Het is niet zo dat bij<strong>en</strong> pure nectar drink<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
stuifmeelkorrels opet<strong>en</strong>. Nectar heeft in zijn pure<br />
vorm te weinig <strong>en</strong>ergie. Het wordt daarom door<br />
de bij<strong>en</strong> geconc<strong>en</strong>treerd tot <strong>en</strong>ergierijke <strong>en</strong> lang<br />
houdbare honing. Onbewerkt stuifmeel zou in e<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong>kast mete<strong>en</strong> verschimmel<strong>en</strong>. De bij<strong>en</strong> mak<strong>en</strong><br />
er daarom ‘bij<strong>en</strong>brood’ van: lang houdbare stuifmeelbrokk<strong>en</strong>,<br />
afgemaakt met e<strong>en</strong> laagje honing.<br />
Bij<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> van dit geconserveerde voedsel <strong>en</strong><br />
slaan dit ook op als wintervoorraad. E<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk<br />
overwintert als volk met de koningin <strong>en</strong> 5.000 tot<br />
8.000 bij<strong>en</strong>. Zo’n volk verbruikt in de winter ongeveer<br />
12 kilo suiker, wat qua <strong>en</strong>ergie overe<strong>en</strong>komt<br />
met 15 kilo honing.<br />
Vele hapjes mak<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vol pakhuis<br />
E<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk verzamelt in de l<strong>en</strong>te <strong>en</strong> zomer 20<br />
tot 50 kilo stuifmeel <strong>en</strong> zelfs honderd<strong>en</strong> kilo’s<br />
nectar. Het is voedsel voor nu <strong>en</strong> later, als wintervoorraad.<br />
Dit zijn indrukwekk<strong>en</strong>de hoeveelhed<strong>en</strong><br />
als je bed<strong>en</strong>kt dat e<strong>en</strong> bij dit in porties van<br />
30 tot 40 microliter nectar <strong>en</strong> 10 tot 15 milligram<br />
stuifmeel naar de bij<strong>en</strong>kast br<strong>en</strong>gt. Elke bij eet in<br />
haar lev<strong>en</strong> ongeveer 1,5 gram suiker <strong>en</strong> 65 milligram<br />
stuifmeel. Dit is ongeveer de inhoud van<br />
één stuifmeelcel in e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>kast. In e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk<br />
zitt<strong>en</strong> in de zomer 15.000 tot 20.000 werksters<br />
die na het ei-, larve <strong>en</strong> popstadium 5 tot 6<br />
wek<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>. In de zomer verzorg<strong>en</strong> zij dagelijks<br />
15.000 tot 20.000 larv<strong>en</strong>, naast het verzamel<strong>en</strong><br />
van nectar <strong>en</strong> stuifmeel. In de winter bestaat e<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong>volk uit e<strong>en</strong> koningin <strong>en</strong> 5.000 tot 8.000<br />
bij<strong>en</strong> die 6 maand<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> et<strong>en</strong>. In die periode<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 43
Op deze foto is duidelijk<br />
te zi<strong>en</strong> waar de bij het<br />
(blauwe) stuifmeel opslaat.<br />
44<br />
zijn er slechts weinig larv<strong>en</strong> die gevoed moet<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>.<br />
Niet iedere plant<strong>en</strong>soort produceert ev<strong>en</strong>veel<br />
stuifmeel <strong>en</strong> nectar. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is die hoeveelheid<br />
afhankelijk van het weer <strong>en</strong> de grondsoort.<br />
Het is dan ook niet precies uit te rek<strong>en</strong><strong>en</strong> hoeveel<br />
bloem<strong>en</strong> bezocht moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> om de bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde<br />
hoeveelhed<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> verzamel<strong>en</strong>. Stel<br />
dat elke bloem 5 milligram nectar levert, wat overe<strong>en</strong>komt<br />
met 1 milligram suiker, dan moet e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk<br />
voor elke kilo suiker e<strong>en</strong> miljo<strong>en</strong> bloem<strong>en</strong><br />
bezoek<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> bij kan wel 4 tot 6 kilometer vlieg<strong>en</strong><br />
om het voedsel te verzamel<strong>en</strong>. Toch wordt het<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
meeste zo dicht mogelijk bij huis gehaald, binn<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> straal van 1,5 kilometer van de kast. Daarmee<br />
beslaat e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk e<strong>en</strong> oppervlakte van 7 vierkante<br />
kilometer.<br />
Van nectar <strong>en</strong> stuifmeel maak je honing <strong>en</strong> brood<br />
Het suikergehalte van nectar varieert van <strong>en</strong>kele<br />
proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tot meer dan de helft. Gemiddeld is het<br />
20%. Om te voorkom<strong>en</strong> dat de nectar gaat gist<strong>en</strong><br />
wordt het door de bij<strong>en</strong> ingedikt tot e<strong>en</strong> suikergehalte<br />
van 80%. Tijd<strong>en</strong>s dit proces word<strong>en</strong> met het<br />
bij<strong>en</strong>speeksel <strong>en</strong>zym<strong>en</strong> toegevoegd (zie pagina 48<br />
<strong>en</strong> 49).<br />
Stuifmeel is rijk aan eiwitt<strong>en</strong>, vett<strong>en</strong> <strong>en</strong> suikers<br />
<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> goede voedingsbodem voor allerlei<br />
micro-organism<strong>en</strong> <strong>en</strong> mijt<strong>en</strong>. Stuifmeel wordt<br />
daarom geconserveerd, door het in de cell<strong>en</strong> van<br />
de raat te stopp<strong>en</strong> <strong>en</strong> het af te dekk<strong>en</strong> met honing.<br />
De van nature op de plant<strong>en</strong> aanwezige gist<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> bacteriën verbruik<strong>en</strong> de aanwezige zuurstof.<br />
Daardoor ontstaat e<strong>en</strong> anaëroob klimaat (zonder<br />
zuurstof) in de stuifmeelcel. Onder deze zuurstofloze<br />
omstandighed<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> vooral de melkzuurbacteriën<br />
actief. Die bacteriën zorg<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
zure omgeving, wat er sam<strong>en</strong> met de afwezigheid<br />
van zuurstof voor zorgt dat het stuifmeel lang<br />
houdbaar blijft. Door de melkzuurvergisting zoals<br />
dit proces heet, wordt het stuifmeel ook gemakkelijker<br />
verteerbaar voor de bij<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> wordt<br />
het bij<strong>en</strong>brood zoals het dan wordt g<strong>en</strong>oemd (raat<br />
met opgeslag<strong>en</strong> stuifmeel / stuifmeelcell<strong>en</strong>), verrijkt<br />
met aminozur<strong>en</strong> van de bacteriën.<br />
De voedster verdeelt het brood<br />
Honingbij<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dus heel praktische manier<strong>en</strong><br />
ontwikkeld om hun voedsel lang te kunn<strong>en</strong><br />
bewar<strong>en</strong>. Daarnaast hebb<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> bijzondere<br />
manier om de voedingsstoff<strong>en</strong> uit het bij<strong>en</strong>brood<br />
goed over de bij<strong>en</strong> te verdel<strong>en</strong>. Dit loopt via de<br />
voedsterbij<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> van 3 tot 14 dag<strong>en</strong><br />
oud kunn<strong>en</strong> het bij<strong>en</strong>brood et<strong>en</strong> <strong>en</strong> verter<strong>en</strong>. Zij
Het <strong>en</strong>e stuifmeel is het andere niet<br />
Hun <strong>en</strong>ergie hal<strong>en</strong> bij<strong>en</strong><br />
uit nectar, de echte<br />
voedingswaarde komt<br />
uit stuifmeel. Maar het<br />
<strong>en</strong>e stuifmeel blijkt<br />
beter dan het andere.<br />
Toch is het niet zo dat<br />
bij<strong>en</strong> bewust de beste<br />
plant<strong>en</strong> opzoek<strong>en</strong> voor<br />
het meest voedzame<br />
stuifmeel. Anders<br />
gezegd: ze pakk<strong>en</strong> wat<br />
er voor hand<strong>en</strong> is, of dat<br />
nou e<strong>en</strong> ‘vette hamburger’<br />
is of e<strong>en</strong> ‘broodje<br />
gezond’.<br />
Omdat bij<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
behoorlijk groot gebied<br />
rond hun nest (de kast)<br />
bestrijk<strong>en</strong>, kom<strong>en</strong> ze<br />
over het algeme<strong>en</strong> wel<br />
aan voldo<strong>en</strong>de gevarieerd<br />
voedsel. Maar<br />
vooral in agrarische<br />
gebied<strong>en</strong> kan het nog<br />
wel e<strong>en</strong>s mis gaan. In<br />
slaan de eiwitt<strong>en</strong>, vett<strong>en</strong>, vitamin<strong>en</strong> <strong>en</strong> mineral<strong>en</strong><br />
op in het zog<strong>en</strong>oemde vetlichaam in het achterlijf.<br />
Alle<strong>en</strong> in de periode dat de bij<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>brood<br />
moet<strong>en</strong> et<strong>en</strong>, mak<strong>en</strong> ze de <strong>en</strong>zym<strong>en</strong> aan om dit<br />
bij<strong>en</strong>brood te kunn<strong>en</strong> verter<strong>en</strong>, daarna niet meer.<br />
Ongeveer de helft van het eiwit wordt opgeslag<strong>en</strong><br />
in de vorm van het opslageiwit vitellog<strong>en</strong>ine. Dit<br />
is e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>oemd glyco-lipoproteïne, dat zowel<br />
eiwit <strong>en</strong> suiker als vet bevat.<br />
Het eiwit uit het eiwitvetlichaam wordt door<br />
bij<strong>en</strong> van twee tot drie wek<strong>en</strong> oud in speciale klier<strong>en</strong><br />
omgezet in eiwitrijk voedersap. Via dit voedersap<br />
word<strong>en</strong> de eiwitt<strong>en</strong>, vett<strong>en</strong> <strong>en</strong> mineral<strong>en</strong> door<br />
die jonge bij<strong>en</strong> verdeeld over het volk. De bij<strong>en</strong> die<br />
dit do<strong>en</strong> word<strong>en</strong> dan ook voedsterbij<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd.<br />
De bij<strong>en</strong>koningin wordt continu gevoerd door<br />
de voedsterbij<strong>en</strong>. Ook de larv<strong>en</strong> in het bij<strong>en</strong>volk<br />
word<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>d gevoed met het voedersap.<br />
Jonge bij<strong>en</strong> tot 3 dag<strong>en</strong> oud krijg<strong>en</strong> dit voedersap<br />
om snel sterk te word<strong>en</strong>. Er zijn terugkoppelingsmechanism<strong>en</strong><br />
die ervoor zorg<strong>en</strong> dat het<br />
voedersap goed wordt verdeeld over de koningin,<br />
e<strong>en</strong> Frans onderzoek<br />
bleek ooit dat 60% van<br />
het stuifmeel in e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk<br />
van maïs afkomstig<br />
was. E<strong>en</strong> beetje is<br />
niet erg, maar zó veel<br />
maïs is toch wat veel<br />
van het goede, want<br />
bij e<strong>en</strong> te e<strong>en</strong>zijdig<br />
dieet blijkt de kracht<br />
van e<strong>en</strong> volk meetbaar<br />
achteruit te gaan. Er<br />
kunn<strong>en</strong> eerder ziekt<strong>en</strong><br />
de larv<strong>en</strong> <strong>en</strong> de jonge bij<strong>en</strong>. Via de route van stuifmeel,<br />
bij<strong>en</strong>brood <strong>en</strong> voedersap ontstaat e<strong>en</strong> vrij<br />
constante kwaliteit van<br />
de eiwitvoeding in het<br />
bij<strong>en</strong>volk.<br />
Wanneer e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk<br />
steeds voldo<strong>en</strong>de<br />
stuifmeel kan verzamel<strong>en</strong><br />
van diverse plant<strong>en</strong>soort<strong>en</strong>,<br />
kunn<strong>en</strong> het<br />
vetlichaam <strong>en</strong> ook de voedersapklier<strong>en</strong> zich goed<br />
ontwikkel<strong>en</strong>. De kwaliteit van het voedersap is<br />
in zo’n geval ook beter dan wanneer er stuifmeelschaarste<br />
is.<br />
Honing is brandstof<br />
toeslaan <strong>en</strong> zelfs het<br />
conserver<strong>en</strong> van honing<br />
gaat slechter wanneer<br />
er te weinig gevarieerd<br />
stuifmeel wordt<br />
aangevoerd. Bij<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> dus behoefte<br />
aan biodiversiteit in het<br />
plant<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> rond hun<br />
woonplaats.<br />
Bij<strong>en</strong> et<strong>en</strong> de opgeslag<strong>en</strong> honing om <strong>en</strong>ergie te<br />
hebb<strong>en</strong> voor de verzamelvlucht<strong>en</strong> <strong>en</strong> om de normale<br />
stofwisseling op gang te houd<strong>en</strong>. Daarnaast<br />
is het brandstof voor de ‘interne kachel’. Honing-<br />
vraag 2<br />
De imker oogst honing<br />
uit de bij<strong>en</strong>kast. Hij geeft<br />
er e<strong>en</strong> suikeroplossing<br />
voor terug. De bij<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong><br />
daar ge<strong>en</strong> probleem mee<br />
te hebb<strong>en</strong>. Hoe kan dat?<br />
Bij<strong>en</strong>brood: vergist stuifmeel<br />
met aminozur<strong>en</strong>, maak af met<br />
e<strong>en</strong> beetje honing<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 45
Stuifmeel van verschill<strong>en</strong>de<br />
bloem<strong>en</strong>/kleur<strong>en</strong> wordt<br />
opgeslag<strong>en</strong> in de raat.<br />
46<br />
bij<strong>en</strong> vlieg<strong>en</strong> bij luchttemperatur<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 10 <strong>en</strong><br />
38 °C. Onder de 10 °C kan e<strong>en</strong> bij niet meer vlieg<strong>en</strong>.<br />
Bij e<strong>en</strong> temperatuur van 7 °C of minder kan dit<br />
koudbloedige dier zelfs niet meer beweg<strong>en</strong>. Het<br />
broed, de eitjes, de larv<strong>en</strong> <strong>en</strong> de popp<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> temperatuur nodig van 34 tot 35 °C om te et<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> te groei<strong>en</strong>. Om bov<strong>en</strong> de kritische ondertemperatuur<br />
te kom<strong>en</strong>, vorm<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> in de winter e<strong>en</strong><br />
tros. Aan de buit<strong>en</strong>kant van die tros is de temperatuur<br />
tuss<strong>en</strong> 9 <strong>en</strong> 14 °C. Binn<strong>en</strong>in loopt de temperatuur<br />
op tot 34 °C als er broed is, <strong>en</strong> wat lager als er<br />
ge<strong>en</strong> broed is.<br />
Hoewel alle insect<strong>en</strong> koudbloedig zijn <strong>en</strong> dus de<br />
temperatuur van de omgeving aannem<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong> e<strong>en</strong> manier gevond<strong>en</strong> om hun lichaamstemperatuur<br />
<strong>en</strong>igszins te reguler<strong>en</strong>. De bij<strong>en</strong> et<strong>en</strong><br />
honing <strong>en</strong> beweg<strong>en</strong> hun vliegspier<strong>en</strong>. Door de<br />
activiteit van de vliegspier<strong>en</strong> komt de b<strong>en</strong>odigde<br />
warmte vrij. Die warmte kunn<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> verrass<strong>en</strong>d<br />
nauwkeurig reguler<strong>en</strong>.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
Bij honger eet je de kinder<strong>en</strong> op<br />
Afhankelijk van de kwaliteit van het bij<strong>en</strong>brood<br />
bouw<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rijk tot minder rijk vetlichaam<br />
op. Er is e<strong>en</strong> kritisch minimum. Wanneer<br />
er te weinig eiwit is om de koningin, de larv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de jonge bij<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> voer<strong>en</strong> krijgt de koningin<br />
kwalitatief mindere koninginn<strong>en</strong>gelei te et<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ze gaat minder eitjes legg<strong>en</strong>. Ook et<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong><br />
de eitjes <strong>en</strong> jonge larv<strong>en</strong> op. Op die manier recycl<strong>en</strong><br />
ze eiwitt<strong>en</strong>, vett<strong>en</strong> <strong>en</strong> mineral<strong>en</strong> <strong>en</strong> wordt e<strong>en</strong><br />
minimale kwaliteit van bij<strong>en</strong> <strong>en</strong> broed gehandhaafd.<br />
Kapers op de kust<br />
Dankzij hun hygiënische manier van lev<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
door de goede conservering van het voedsel hebb<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> weinig last van ziekt<strong>en</strong>. Toch<br />
zijn er e<strong>en</strong> paar die de voedselvoorzi<strong>en</strong>ing van de<br />
bij<strong>en</strong> erg dwars kunn<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>. De mijt Varroa destructor<br />
bijvoorbeeld, <strong>en</strong> de microsporidia Nosema
apis <strong>en</strong> Nosema ceranae (e<strong>en</strong>cellige schimmelachtige<br />
parasiet<strong>en</strong>). Varroa parasiteert de popp<strong>en</strong>.<br />
Daardoor kunn<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> minder vitellog<strong>en</strong>ine<br />
mak<strong>en</strong>. Of dit nu e<strong>en</strong> direct effect van de mijt is<br />
of van viruss<strong>en</strong> die vanwege de parasitering in<br />
de popp<strong>en</strong> terecht kom<strong>en</strong> is niet bek<strong>en</strong>d. Hoe dan<br />
ook, omdat de bij<strong>en</strong> minder vitellog<strong>en</strong>ine kunn<strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> ze ook minder voedersap producer<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> meer moeite hebb<strong>en</strong> om voldo<strong>en</strong>de eiwitreserves<br />
op te bouw<strong>en</strong> voor de winter.<br />
Beide Nosema’s parasiter<strong>en</strong> de zog<strong>en</strong>oemde<br />
v<strong>en</strong>triculus van de honingbij. Dat is het deel van<br />
het darmstelsel waar de bij <strong>en</strong>zym<strong>en</strong> produceert<br />
die nodig zijn voor de vertering van het stuifmeel<br />
<strong>en</strong> waar ook de voedingsstoff<strong>en</strong> uit het stuifmeel<br />
word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in het bij<strong>en</strong>bloed, de haemolymfe.<br />
Door de parasitering met Nosema werkt de<br />
darm slecht. Daardoor kan de bij minder reserve<br />
opbouw<strong>en</strong>, wat weer t<strong>en</strong> koste gaat van de weerstand<br />
<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sverwachting.<br />
Voedseluitwisseling tuss<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong> wordt trophallaxis<br />
g<strong>en</strong>oemd.<br />
Bij voedselgebrek zull<strong>en</strong><br />
de werksters deze larv<strong>en</strong><br />
gewoon weer opet<strong>en</strong>.<br />
vraag 3<br />
Alle bij<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> volk zijn<br />
ongeveer ev<strong>en</strong> groot <strong>en</strong><br />
ev<strong>en</strong> zwaar. Bij hommels<br />
is dat niet zo. Vanwaar<br />
dat verschil?<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 47
Met e<strong>en</strong> soort<br />
c<strong>en</strong>trifuge wordt<br />
honing uit de raat<br />
geslingerd.<br />
48<br />
Meer dan suiker<br />
Honingbij<strong>en</strong> verzamel<strong>en</strong> nectar van<br />
verschill<strong>en</strong>de bloem<strong>en</strong>. Die dikk<strong>en</strong><br />
ze in tot het watergehalte minder is<br />
dan 20%. Daarna wordt de stroperige<br />
vloeistof opgeslag<strong>en</strong> in de rat<strong>en</strong>, die door de bij<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> afgeslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> dekseltje van was. E<strong>en</strong><br />
imker kan de rat<strong>en</strong> ‘ontzegel<strong>en</strong>’. Door ze te slinger<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> soort c<strong>en</strong>trifuge stroomt de honing<br />
eruit. Hij steelt dan eig<strong>en</strong>lijk het reservevoedsel<br />
dat de bij<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> opgeslag<strong>en</strong> voor tijd<strong>en</strong> van<br />
schaarste.<br />
Soms is er in de natuur schaarste aan goede<br />
nectarbronn<strong>en</strong>. In jar<strong>en</strong> dat er veel luiz<strong>en</strong> zijn,<br />
gebruik<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> ook wel de zoete uitwerpsel<strong>en</strong><br />
van de luiz<strong>en</strong>, de zog<strong>en</strong>oemde honingdauw die de<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
luiz<strong>en</strong> op blader<strong>en</strong> achterlat<strong>en</strong>, als grondstof voor<br />
honing. Die honing heet volg<strong>en</strong>s de war<strong>en</strong>wet dan<br />
ook ‘honingdauwhoning’. In Duitsland <strong>en</strong> Oost<strong>en</strong>rijk<br />
zijn de consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nogal verzot op donkere<br />
d<strong>en</strong>n<strong>en</strong>honing. Dat is zo’n honingdauwhoning.<br />
Glucose (druiv<strong>en</strong>suiker, 31%) <strong>en</strong> fructose<br />
(vrucht<strong>en</strong>suiker, 38%) vorm<strong>en</strong> het hoofdbestanddeel<br />
van honing. De overige suikers zijn di- <strong>en</strong><br />
trisacharid<strong>en</strong>, waaronder onze ‘gewone’ suiker:<br />
saccharose. Meestal is honing, door het indikk<strong>en</strong><br />
van de nectar, fysisch gesprok<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> oververzadigde<br />
oplossing van glucose. Deze suikersoort<br />
kristalliseert dan ook na <strong>en</strong>ige tijd: de honing<br />
‘versuikert’. Bij koolzaadhoning is dat al na <strong>en</strong>kele<br />
dag<strong>en</strong> het geval, bij lindehoning na <strong>en</strong>kele maand<strong>en</strong>.<br />
Er zijn ook plant<strong>en</strong>soort<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> overmaat<br />
aan fructose in de nectar. Die suikersoort kristalliseert<br />
nooit <strong>en</strong> de honing van die bloem<strong>en</strong> blijft<br />
jar<strong>en</strong>lang vloeibaar. Acaciahoning <strong>en</strong> sinaasappelbloesemhoning<br />
zijn daarvan goede voorbeeld<strong>en</strong>.<br />
Of e<strong>en</strong> honing snel versuikert hangt dus vooral<br />
sam<strong>en</strong> met de verhouding glucose/fructose. Daarnaast<br />
zijn ook het watergehalte <strong>en</strong> de bewaartemperatuur<br />
van invloed.<br />
Suikers vorm<strong>en</strong> het hoofdbestanddeel van<br />
honing maar de andere stoff<strong>en</strong> uit de nectar<br />
drag<strong>en</strong> bij aan de kleur, smaak <strong>en</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
van het product. Honing is duidelijk meer dan<br />
suikerwater. Zo is heidehoning roodbruin van<br />
kleur <strong>en</strong> krachtig van smaak <strong>en</strong> acaciahoning licht<br />
met e<strong>en</strong> meer neutrale smaak. Er bestaan zelfs<br />
bittere honingsoort<strong>en</strong>, bijvoorbeeld van de Zuid-<br />
Europese aardbeiboom. In Turkije, rond de Zwarte<br />
Zee, wordt honing gewonn<strong>en</strong> die voor de m<strong>en</strong>s
giftig is. Dat komt door de nectar van de Pontische<br />
rodod<strong>en</strong>dron.<br />
Bij<strong>en</strong> verrijk<strong>en</strong> de honing<br />
Bij<strong>en</strong> voeg<strong>en</strong> zelf ook nog stoff<strong>en</strong> toe tijd<strong>en</strong>s de<br />
honingbereiding, vooral diverse <strong>en</strong>zym<strong>en</strong>. Eén<br />
daarvan is amylase, dat zetmeel uit sommige stuifmeelkorrels<br />
omzet in de suiker maltose. E<strong>en</strong> ander<br />
<strong>en</strong>zym is invertase, dat saccharose – de suiker<br />
zoals die wordt gewonn<strong>en</strong> uit biet- <strong>en</strong> rietsuiker<br />
– splitst in glucose <strong>en</strong> fructose. Daarnaast voeg<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong> glucose-oxidase toe. Dit <strong>en</strong>zym doet in<br />
honing zelf niets, maar bij verdunn<strong>en</strong> met water,<br />
speeksel of wondvocht ontleedt e<strong>en</strong> klein deel van<br />
de glucose in gluconzuur <strong>en</strong> waterstofperoxide.<br />
Dat peroxide heeft e<strong>en</strong> sterke bacterieremm<strong>en</strong>de<br />
werking. Vandaar dat er de laatste jar<strong>en</strong> – al was<br />
het maar omdat steeds meer bacteriën resist<strong>en</strong>t<br />
word<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> antibiotica – e<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>de belangstelling<br />
bestaat voor het gebruik van honing bij<br />
slecht g<strong>en</strong>ez<strong>en</strong>de wond<strong>en</strong> <strong>en</strong> brandwond<strong>en</strong>. Vooral<br />
de onderzoekers Molan uit Nieuw-Zeeland <strong>en</strong><br />
Postmes uit Nederland hebb<strong>en</strong> veel onderzoek<br />
gedaan naar deze antibiotische eig<strong>en</strong>schap. Teg<strong>en</strong>woordig<br />
kun je zelfs met honing geïmpregneerde<br />
pleisters kop<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ook honingzalf.<br />
Wondermiddeltjes<br />
Behalve was <strong>en</strong> honing, mak<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> nog andere<br />
product<strong>en</strong>. Propolis is e<strong>en</strong> kleverige, bruine, harsachtige<br />
stof die bij<strong>en</strong> verzamel<strong>en</strong> van bladknopp<strong>en</strong><br />
van verschill<strong>en</strong>de bom<strong>en</strong> <strong>en</strong> plant<strong>en</strong>, in onze<br />
strek<strong>en</strong> vooral van de populier. Bij<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong><br />
deze hars om er kier<strong>en</strong> <strong>en</strong> gat<strong>en</strong> in de bij<strong>en</strong>kast<br />
mee te dicht<strong>en</strong>. In het bij<strong>en</strong>volk gaat propolis<br />
bacteriegroei teg<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee de verspreiding<br />
van sommige ziektes. Juist daarom<br />
wordt propolis ook door de m<strong>en</strong>s gebruikt:<br />
het werkt effectief teg<strong>en</strong> ziekteverwekk<strong>en</strong>de<br />
bacteriën, schimmels <strong>en</strong> viruss<strong>en</strong>. Met name<br />
de werking teg<strong>en</strong> viruss<strong>en</strong> is ook wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
bewez<strong>en</strong>. Vooral het hoge gehalte<br />
aan flavonoïd<strong>en</strong>, ongeveer 15%, speelt daarbij<br />
e<strong>en</strong> rol.<br />
Koninginn<strong>en</strong>gelei is afkomstig uit<br />
bepaalde klier<strong>en</strong> van jonge werksterbij<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
is het speciale voedsel voor de larve waaruit<br />
de toekomstige bij<strong>en</strong>koningin zal kom<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> koningin leeft wel 3 jaar, de andere bij<strong>en</strong><br />
maar <strong>en</strong>kele maand<strong>en</strong>. Ge<strong>en</strong> wonder dat dit<br />
aanleiding geeft tot speculaties: als ik maar<br />
koninginn<strong>en</strong>gelei eet, leef ik extra lang.<br />
Koninginn<strong>en</strong>gelei is rijk aan B-vitamines,<br />
maar gedroogde biergist bezit hogere gehaltes.<br />
Koninginn<strong>en</strong>gelei ziet troebel wit <strong>en</strong><br />
smaakt wat zuur. Het bevat 67% water, 12%<br />
eiwit <strong>en</strong> verder wat vet <strong>en</strong> suikers <strong>en</strong> nog e<strong>en</strong><br />
bijzonder vetzuur. Er wordt e<strong>en</strong> voor de m<strong>en</strong>s<br />
gunstig effect aan toegeschrev<strong>en</strong> bij vermagering,<br />
depressies <strong>en</strong> bij gebrek aan eetlust.<br />
antwoord 1<br />
In Noord-Amerika tapp<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> de eerste sapstroom<br />
na de winter uit<br />
de bast van de Canadese<br />
esdoorn af. Na verhitt<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> indamp<strong>en</strong> kun je daar<br />
de beroemde maple syrup<br />
van mak<strong>en</strong> (ahornsiroop).<br />
Luiz<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> die<br />
sapstroom ook. Van luiz<strong>en</strong>uitwerpsel<strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong> op hun beurt weer<br />
‘honingdauwhoning’.<br />
antwoord 2<br />
Honing heeft ge<strong>en</strong> of<br />
nauwelijks voedingswaarde,<br />
het is voornamelijk<br />
brandstof voor de<br />
winter. Suiker is net zo’n<br />
goede brandstof.<br />
antwoord 3<br />
Bij<strong>en</strong>larv<strong>en</strong> groei<strong>en</strong> op in<br />
gelijke cell<strong>en</strong>, dus groter<br />
kunn<strong>en</strong> ze alvast niet<br />
word<strong>en</strong>. Maar kleiner<br />
word<strong>en</strong> ze ook niet,<br />
want als er gebrek aan<br />
voedsel is krijg<strong>en</strong> ze niet<br />
minder per larve, maar<br />
word<strong>en</strong> er minder larv<strong>en</strong><br />
opgevoed. Hommels die<br />
opgroei<strong>en</strong> in tijd<strong>en</strong> van<br />
schaarste blijv<strong>en</strong> kleiner,<br />
<strong>en</strong> de cell<strong>en</strong> zijn ook<br />
variabel.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 49
50<br />
Al wist de honingbij er zelf<br />
niets van, toch was 2006<br />
e<strong>en</strong> mijlpaal in haar lev<strong>en</strong>. In<br />
dat jaar werd het complete<br />
g<strong>en</strong>oom van de honingbij in<br />
kaart gebracht.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong>
6 De g<strong>en</strong><strong>en</strong> van de bij<br />
Het wordt letterlijk iedere dag e<strong>en</strong>voudiger<br />
voor wet<strong>en</strong>schappers om<br />
het erfelijke materiaal van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>,<br />
dier<strong>en</strong>, plant<strong>en</strong> <strong>en</strong> micro-organism<strong>en</strong><br />
te bestuder<strong>en</strong>. De erfelijke informatie staat in het<br />
g<strong>en</strong>oom van e<strong>en</strong> plant of e<strong>en</strong> dier geschrev<strong>en</strong> met<br />
slechts vier letters: de zog<strong>en</strong>oemde nucleotid<strong>en</strong><br />
A, C, T <strong>en</strong> G. Het complete DNA van de honingbij<br />
bevat grofweg 262 miljo<strong>en</strong> nucleotid<strong>en</strong>, e<strong>en</strong><br />
stuk minder dan de 3 miljard nucleotid<strong>en</strong> uit het<br />
g<strong>en</strong>oom van de m<strong>en</strong>s. Combinaties van nucleotid<strong>en</strong><br />
vorm<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> de g<strong>en</strong><strong>en</strong>, die de bouwtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
zijn voor eiwitt<strong>en</strong>. Deze eiwitt<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong><br />
weer de basis voor de erfelijke eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> die<br />
bepal<strong>en</strong> hoe e<strong>en</strong> organisme eruit ziet <strong>en</strong> functioneert.<br />
In het g<strong>en</strong>oom van honingbij<strong>en</strong> zijn zo’n 10.000<br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>, minder dan de helft van de<br />
23.000 g<strong>en</strong><strong>en</strong> van de m<strong>en</strong>s, maar ook e<strong>en</strong> stuk<br />
minder dan de 13.000 g<strong>en</strong><strong>en</strong> van de fruitvlieg. Niet<br />
alle<strong>en</strong> het aantal g<strong>en</strong><strong>en</strong> is belangrijk, ook de volgorde<br />
van g<strong>en</strong><strong>en</strong> in het g<strong>en</strong>oom. In soort<strong>en</strong> die sterker<br />
aan elkaar verwant zijn, mag je verwacht<strong>en</strong><br />
dat de volgorde van de g<strong>en</strong><strong>en</strong> vergelijkbaar is. Toch<br />
hebb<strong>en</strong> de fruitvlieg <strong>en</strong> de honingbij maar 10%<br />
van hun g<strong>en</strong><strong>en</strong> op e<strong>en</strong> vergelijkbare plek. Bij m<strong>en</strong>s<br />
<strong>en</strong> kip is die gelijk<strong>en</strong>is 85%. G<strong>en</strong>etisch gezi<strong>en</strong> lijk<br />
je dus meer op e<strong>en</strong> kip, dan e<strong>en</strong> honingbij op e<strong>en</strong><br />
fruitvlieg.<br />
Van g<strong>en</strong> naar functie<br />
Voor e<strong>en</strong> compleet inzicht in het g<strong>en</strong>oom, kijk je<br />
niet alle<strong>en</strong> naar het aantal <strong>en</strong> de volgorde van de<br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar juist ook naar de functie. In de evolutie<br />
verander<strong>en</strong> iedere g<strong>en</strong>eratie kleine stukjes<br />
in het DNA. Veel van die verandering<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> consequ<strong>en</strong>ties, ander<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ‘uitgefilterd’,<br />
omdat ze niet met het lev<strong>en</strong> ver<strong>en</strong>igbaar<br />
zijn. De DNA-volgorde in veel g<strong>en</strong><strong>en</strong> is juist erg<br />
goed ‘geconserveerd’. Daardoor kun je de k<strong>en</strong>nis<br />
over de biologische functie van g<strong>en</strong><strong>en</strong> in bepaalde<br />
organism<strong>en</strong> toepass<strong>en</strong> op andere soort<strong>en</strong>. Zo is<br />
het mogelijk om met behulp van k<strong>en</strong>nis over het<br />
g<strong>en</strong>oom van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> fruitvlieg<strong>en</strong>, ook de g<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
van honingbij<strong>en</strong> in bepaalde functionele groep<strong>en</strong><br />
in te del<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> familie sociale g<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
Vaak blijk<strong>en</strong> er voor biologische functies meerdere<br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong> met vergelijkbare structuur te<br />
bestaan, zog<strong>en</strong>aamde g<strong>en</strong>families. De grootte<br />
van zulke g<strong>en</strong>families kan toe- of afnem<strong>en</strong> in de<br />
evolutie. Dat proces wordt onder andere gestuurd<br />
door natuurlijke selectie. G<strong>en</strong>families die code-<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 51
M<strong>en</strong>s <strong>en</strong> kip staan dichter<br />
bij elkaar dan bij <strong>en</strong><br />
fruitvlieg.<br />
vraag 1<br />
Door de ‘haploïde vaders’<br />
voor de werksters, <strong>en</strong><br />
door het afwezig zijn<br />
van e<strong>en</strong> vader voor de<br />
mannelijke bij<strong>en</strong>, is de<br />
g<strong>en</strong>etische verwantschap<br />
binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groep<br />
honingbij<strong>en</strong> veel sterker<br />
dan binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>selijk<br />
gezin. Maar welke<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
nóg sterkere g<strong>en</strong>etische<br />
verwantschap dan bij<strong>en</strong>broers<br />
of -zuss<strong>en</strong>?<br />
52<br />
1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0<br />
tijd sinds afsplitsing (miljo<strong>en</strong> jaar geled<strong>en</strong>)<br />
r<strong>en</strong> voor belangrijke eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> zijn vaak<br />
groter dan g<strong>en</strong>families voor minder belangrijke<br />
eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>. Hét k<strong>en</strong>merk dat honingbij<strong>en</strong><br />
onderscheidt van veel andere insect<strong>en</strong> is hun<br />
sociale lev<strong>en</strong>swijze. Het is dan ook te verwacht<strong>en</strong><br />
dat deze eig<strong>en</strong>schap e<strong>en</strong> belangrijke rol heeft<br />
gespeeld in de evolutie van het honingbij<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oom<br />
(zie de tabel op pagina 53).<br />
Het mooiste voorbeeld van e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>familie die is<br />
toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe functie heeft gekreg<strong>en</strong><br />
is te vind<strong>en</strong> in de g<strong>en</strong><strong>en</strong> die coder<strong>en</strong> voor de<br />
koninginn<strong>en</strong>gelei of royal jelly. Koninginn<strong>en</strong>gelei<br />
wordt geproduceerd in klier<strong>en</strong> in de kop van de<br />
werksters. Deze stof speelt e<strong>en</strong> belangrijke rol in<br />
de sociale organisatie van de honingbij<strong>en</strong>. Larv<strong>en</strong><br />
die van de werksters koninginn<strong>en</strong>gelei krijg<strong>en</strong>,<br />
ontwikkel<strong>en</strong> zich als koningin. Krijg<strong>en</strong> ze dit niet,<br />
dan ontwikkel<strong>en</strong> ze zich als gewone werksters.<br />
De koninginn<strong>en</strong>gelei-eiwitt<strong>en</strong> (major royal jelly<br />
proteins, MRJP) word<strong>en</strong> gecodeerd door neg<strong>en</strong><br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
G<strong>en</strong>etische verwantschap<br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong> die zijn geëvolueerd uit één <strong>en</strong>kel g<strong>en</strong>. Van<br />
dit g<strong>en</strong> is slechts één kopie terug te vind<strong>en</strong> in<br />
fruitvlieg<strong>en</strong>. Daar speelt het e<strong>en</strong> rol in het paargedrag<br />
<strong>en</strong> de pigm<strong>en</strong>tatie. Terwijl de basis voor de<br />
sociale lev<strong>en</strong>swijze van honingbij<strong>en</strong> al is gelegd<br />
in e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijke voorouder, hebb<strong>en</strong><br />
de major royal jelly protein g<strong>en</strong><strong>en</strong> dus e<strong>en</strong> compleet<br />
nieuwe functie gekreg<strong>en</strong> in honingbij<strong>en</strong>.<br />
G<strong>en</strong><strong>en</strong> voor geur<strong>en</strong> <strong>en</strong> smak<strong>en</strong><br />
Naast g<strong>en</strong><strong>en</strong> voor koninginn<strong>en</strong>gelei, heeft de sociale<br />
lev<strong>en</strong>swijze van de honingbij ook haar spor<strong>en</strong><br />
achtergelat<strong>en</strong> in andere g<strong>en</strong><strong>en</strong>. E<strong>en</strong> belangrijk<br />
onderdeel van socialiteit is onderlinge communicatie.<br />
Bij honingbij<strong>en</strong> gebeurt dit vooral via geur<strong>en</strong><br />
(feromon<strong>en</strong>). Zo verspreidt de koningin e<strong>en</strong> feromoon,<br />
de koninginn<strong>en</strong>stof, dat voorkomt dat haar<br />
werksters in opstand kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> gaan zwerm<strong>en</strong>.<br />
Andere feromon<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebruikt om nestg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
van indringers te onderscheid<strong>en</strong>. Naast de<br />
kip<br />
m<strong>en</strong>s<br />
fruitvlieg<br />
malariamug<br />
sluipwesp<br />
honingbij<br />
nematode
hoofdrol in de communicatie tuss<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> spel<strong>en</strong><br />
geur<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> belangrijke rol in het herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
van bloem<strong>en</strong>. Het is dan ook niet verwonderlijk<br />
dat er in honingbij<strong>en</strong> ruim twee keer zoveel g<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
voorkom<strong>en</strong> die coder<strong>en</strong> voor geurreceptor<strong>en</strong>, als<br />
bij de fruitvlieg.<br />
In teg<strong>en</strong>stelling tot deze overmaat aan g<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
voor geurreceptor<strong>en</strong>, zijn er betrekkelijk weinig<br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong> voor smaakreceptor<strong>en</strong> aanwezig in het<br />
honingbij<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oom. In niet-sociale dier<strong>en</strong> zou<br />
dit problem<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> oplever<strong>en</strong> bij het herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
van gifstoff<strong>en</strong> in het voedsel. E<strong>en</strong> vergissing<br />
kan fataal aflop<strong>en</strong> <strong>en</strong> het smaaksysteem is<br />
dan ook doorgaans goed ontwikkeld bij plant<strong>en</strong>et<strong>en</strong>de<br />
insect<strong>en</strong>. Bij<strong>en</strong>larv<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> e<strong>en</strong> veel<br />
kleiner risico, ze word<strong>en</strong> namelijk gevoerd door<br />
volwass<strong>en</strong> werksterbij<strong>en</strong> waardoor de kans op<br />
schadelijke gifstoff<strong>en</strong> in de voeding klein is. E<strong>en</strong><br />
vergissing is nog steeds fataal voor de voer<strong>en</strong>de<br />
werksterbij, maar omdat werksters in overvloed<br />
G<strong>en</strong>familie Functie Aantal g<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
in vergelijking<br />
met fruitvlieg<br />
Koninginn<strong>en</strong>gelei Voed<strong>en</strong> van<br />
bij<strong>en</strong>larv<strong>en</strong><br />
Cuticula-eiwitt<strong>en</strong> Stabiliteit van<br />
buit<strong>en</strong>ste huidlag<strong>en</strong><br />
aanwezig zijn <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> de koningin bijdraagt<br />
aan de volg<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>eratie, is er ge<strong>en</strong> natuurlijke<br />
selectie voor het in stand houd<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> verfijnd<br />
smaaksysteem. Het behoud<strong>en</strong> van de g<strong>en</strong><strong>en</strong> voor<br />
deze ongebruikte functie is dan ook veel minder<br />
van belang. Ook hier is dus de sociale lev<strong>en</strong>swijze<br />
van bij<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong>d voor de structuur van het<br />
g<strong>en</strong>oom. Omgekeerd is ook de g<strong>en</strong>etische structuur<br />
van de honingbij cruciaal voor het verklar<strong>en</strong><br />
van de sociale lev<strong>en</strong>swijze.<br />
Deze <strong>en</strong> andere voorbeeld<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> duidelijk<br />
dat het g<strong>en</strong>oom <strong>en</strong> de sociale lev<strong>en</strong>swijze van de<br />
honingbij elkaar in de loop van de evolutie hebb<strong>en</strong><br />
gevormd. Door naar de g<strong>en</strong><strong>en</strong> te kijk<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> we<br />
meer te wet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> over de sociale lev<strong>en</strong>swijze<br />
die de honingbij zo succesvol maakt. Deze gedetailleerde<br />
k<strong>en</strong>nis is vervolg<strong>en</strong>s te gebruik<strong>en</strong> in de<br />
strijd teg<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong>, maar ook om het nut van<br />
de bij voor de imker te verbeter<strong>en</strong>. We besprek<strong>en</strong><br />
drie voorbeeld<strong>en</strong> in detail.<br />
Mogelijke betek<strong>en</strong>is voor de lev<strong>en</strong>swijze van bij<strong>en</strong><br />
Meer Broedzorg<br />
ontwikkeling sociale ‘kast<strong>en</strong>’<br />
Minder Beschermde omgeving van het bij<strong>en</strong>volk staat e<strong>en</strong><br />
simpeler huidstructuur toe<br />
Geurreceptor<strong>en</strong> Reuk Meer Gedetailleerde communicatie met behulp van geur<strong>en</strong>,<br />
herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van volkg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>,<br />
herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van bloem<strong>en</strong><br />
Smaakreceptor<strong>en</strong> Smaak Minder Voed<strong>en</strong> van bij<strong>en</strong>larv<strong>en</strong>; co-evolutie tuss<strong>en</strong> bloem<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong><br />
Immuniteit Bescherming<br />
teg<strong>en</strong> besmettelijke<br />
ziekt<strong>en</strong><br />
Ontgiftingsg<strong>en</strong><strong>en</strong> Bescherming<br />
teg<strong>en</strong> lichaamsvreemde<br />
stoff<strong>en</strong><br />
Minder Paradoxaal: sociale lev<strong>en</strong>swijze zorgt voor e<strong>en</strong> hygiënische<br />
leefomgeving, maar ook voor e<strong>en</strong> hoge vatbaarheid voor<br />
ziektekiem<strong>en</strong><br />
Minder Sociale lev<strong>en</strong>swijze zorgt voor e<strong>en</strong> beschermde leefomgeving<br />
Verschill<strong>en</strong> in de omvang<br />
van g<strong>en</strong>families <strong>en</strong> de<br />
mogelijke betek<strong>en</strong>is voor<br />
de sociale lev<strong>en</strong>swijze van<br />
honingbij<strong>en</strong>. G<strong>en</strong>families<br />
die coder<strong>en</strong> voor belangrijke<br />
functies zijn groter dan<br />
g<strong>en</strong>families voor minder<br />
belangrijke functies.<br />
Bron: Nature, Honeybee G<strong>en</strong>ome<br />
Sequ<strong>en</strong>cing Consortium, 2006<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 53
Geslachtsbepaling, verwantschapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> socialiteit bij de honingbij<br />
De meeste dier<strong>en</strong> zijn<br />
diploïd. Dat wil zegg<strong>en</strong><br />
dat ze van ieder chromosoom<br />
twee versies hebb<strong>en</strong>:<br />
één van de vader <strong>en</strong><br />
één van de moeder. Veel<br />
soort<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> aparte<br />
geslachtschromosom<strong>en</strong>,<br />
die bepal<strong>en</strong> wat het<br />
geslacht van het organisme<br />
wordt. Bij zoogdier<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> mannetjes<br />
e<strong>en</strong> Y-chromosoom<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> X-chromosoom,<br />
de vrouwtjes hebb<strong>en</strong><br />
twee X-chromosom<strong>en</strong>.<br />
Als e<strong>en</strong> individu het<br />
Y-chromosoom van zijn<br />
vader krijgt, wordt het<br />
zelf ook e<strong>en</strong> mannetje,<br />
krijgt het van de vader<br />
het X-chromosoom, dan<br />
wordt het e<strong>en</strong> vrouwtje.<br />
De vader is dus<br />
geslachtsbepal<strong>en</strong>d. Bij<br />
vogels, vlinders <strong>en</strong> viss<strong>en</strong><br />
werkt de geslachtsbepaling<br />
precies andersom:<br />
daar heeft het vrouwtje<br />
verschill<strong>en</strong>de geslachtschromosom<strong>en</strong>:<br />
‘WZ’<br />
voor het vrouwtje <strong>en</strong><br />
‘ZZ’ voor het mannetje.<br />
De moeder is bij deze<br />
dier<strong>en</strong> dus geslachtsbepal<strong>en</strong>d.<br />
54<br />
Bij honingbij<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
meeste andere vliesvleugelig<strong>en</strong><br />
werkt<br />
geslachtsbepaling heel<br />
anders. Honingbij<strong>en</strong> zijn<br />
haplodiploïd. Dat wil<br />
zegg<strong>en</strong> dat vrouwtjes<br />
(werksters <strong>en</strong> koninginn<strong>en</strong>)<br />
twee sets chromosom<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> (diploïd)<br />
<strong>en</strong> mannetjes maar één<br />
set (haploïd). Bevruchte<br />
eier<strong>en</strong> resulter<strong>en</strong> dan<br />
ook in dochters, onbevruchte<br />
eier<strong>en</strong> in zon<strong>en</strong><br />
(zie a in de figuur, links).<br />
Hierdoor is het berek<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
van verwantschapp<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> individu<strong>en</strong><br />
(het gemiddeld aantal<br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong> dat individu<strong>en</strong><br />
met elkaar geme<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>) binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong>volk lastiger dan bij<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> del<strong>en</strong> gemiddeld<br />
50% van hun g<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
met elke ouder, je b<strong>en</strong>t<br />
dus voor 50% verwant<br />
aan je vader <strong>en</strong> voor 50%<br />
aan je moeder. Ook met<br />
volle broers of zuss<strong>en</strong> is<br />
de verwantschap 50%,<br />
met grootouders is dit<br />
25%. Omdat mannelijke<br />
bij<strong>en</strong> (darr<strong>en</strong>) uit onbe-<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
a<br />
Geslachtsbepaling (a) <strong>en</strong> onderlinge verwantschapp<strong>en</strong> (b) bij honingbij<strong>en</strong><br />
dar<br />
vruchte eier<strong>en</strong> ontstaan,<br />
hebb<strong>en</strong> ze ge<strong>en</strong> vader.<br />
Al hun g<strong>en</strong><strong>en</strong> kom<strong>en</strong><br />
van hun moeder. Darr<strong>en</strong><br />
zijn dan ook voor 100%<br />
verwant aan de koningin.<br />
Op haar beurt is de<br />
koningin slechts voor<br />
50% verwant aan haar<br />
dochters.<br />
De haplodiploïde<br />
geslachtsbepaling<br />
zorgt er ook voor dat<br />
er binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kolonie<br />
e<strong>en</strong> hoge verwantschap<br />
bestaat tuss<strong>en</strong><br />
werksters. Werksters<br />
krijg<strong>en</strong> alle g<strong>en</strong><strong>en</strong> van de<br />
vader <strong>en</strong> e<strong>en</strong> helft van<br />
koningin<br />
werkster/koningin dar<br />
De g<strong>en</strong>etica achter het geslacht van bij<strong>en</strong>.<br />
b<br />
75%<br />
(50-100)<br />
50%<br />
dar<br />
100%<br />
werkster/koningin<br />
de koningin. Werksters<br />
van dezelfde dar zijn<br />
dus voor gemiddeld<br />
75% g<strong>en</strong>etisch verwant,<br />
terwijl ze maar voor<br />
50% verwant zijn aan<br />
de koningin. Vaak zijn<br />
koninginn<strong>en</strong> gepaard<br />
met meerdere darr<strong>en</strong>.<br />
Hierdoor verander<strong>en</strong><br />
de verwantschapp<strong>en</strong><br />
binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk<br />
aanzi<strong>en</strong>lijk, ze word<strong>en</strong><br />
gemiddeld g<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
lager.<br />
Als het gaat om het<br />
bevoordel<strong>en</strong> van de<br />
eig<strong>en</strong> g<strong>en</strong><strong>en</strong>, moet<strong>en</strong><br />
werksters hun zus-<br />
50%<br />
0%<br />
25% (0-50)<br />
koningin<br />
100%<br />
50%<br />
50% (0-100) 50%<br />
(0-100)<br />
dar<br />
s<strong>en</strong> minst<strong>en</strong>s zo goed<br />
bescherm<strong>en</strong> als de<br />
koningin. E<strong>en</strong> aanval<br />
op e<strong>en</strong> zus is immers<br />
ook e<strong>en</strong> aanval op 75%<br />
van de eig<strong>en</strong> g<strong>en</strong><strong>en</strong>. Op<br />
deze manier vorm<strong>en</strong> de<br />
g<strong>en</strong>etische verwantschapp<strong>en</strong><br />
de basis van<br />
de sociale lev<strong>en</strong>swijze<br />
van honingbij<strong>en</strong>. Het<br />
totaal overzicht van de<br />
verwantschap binn<strong>en</strong><br />
de kolonie is afgebeeld<br />
rechts in de figuur (b).
Herkomst <strong>en</strong> verspreiding<br />
via g<strong>en</strong>etica ontrafeld<br />
De g<strong>en</strong>etica heeft ons de laatste jar<strong>en</strong> veel geleerd<br />
over de indeling van soort<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun onderscheid<br />
(taxonomie) <strong>en</strong> over de ontstaansgeschied<strong>en</strong>is van<br />
soort<strong>en</strong> (fylog<strong>en</strong>ie). In het preg<strong>en</strong>etica tijdperk<br />
kon je alle<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong> in vorm, grootte <strong>en</strong><br />
kleur (morfologie) bestuder<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong><br />
in gedrag. Nu kun je stukk<strong>en</strong> DNA vergelijk<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> individu<strong>en</strong>. Zo kun je onderzoek<strong>en</strong> hoeveel<br />
verschill<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> <strong>en</strong> ondersoort<strong>en</strong> er in e<strong>en</strong><br />
bepaalde groep organism<strong>en</strong> zijn. Je kunt ook kijk<strong>en</strong><br />
welke soort<strong>en</strong> het meest aan elkaar verwant<br />
zijn <strong>en</strong> dus waarschijnlijk zijn ontstaan uit één<br />
gezam<strong>en</strong>lijke voorouder.<br />
Om de verwantschap tuss<strong>en</strong> twee individu<strong>en</strong><br />
te bepal<strong>en</strong>, kun je kijk<strong>en</strong> naar de volgorde van de<br />
‘g<strong>en</strong>etische letters’, de nucleotid<strong>en</strong>. In de figuur<br />
staat e<strong>en</strong> hypothetisch voorbeeld. Van drie soort<strong>en</strong><br />
insect<strong>en</strong> wordt de nucleotid<strong>en</strong>volgorde in<br />
e<strong>en</strong> specifiek stukje DNA bepaald. Soort A levert<br />
ATCGAATG, soort B: ATCGAATC <strong>en</strong> soort C: TTC-<br />
GAACT. Als je deze reeks<strong>en</strong> vergelijkt, blijkt dat er<br />
tuss<strong>en</strong> soort A <strong>en</strong> soort B maar één letter verschilt<br />
(G of C op het eind). Dit betek<strong>en</strong>t dat de twee soort<strong>en</strong><br />
nauw verwant zijn. Ze zijn dus ontstaan uit<br />
e<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijke voorouder die pas rec<strong>en</strong>t in de<br />
evolutie is gesplitst in de twee soort<strong>en</strong>. Vergelijk je<br />
vervolg<strong>en</strong>s soort C met soort<strong>en</strong> A <strong>en</strong> B, dan blijk<strong>en</strong><br />
er drie letters te verschill<strong>en</strong> (T in plaats van A op 1,<br />
<strong>en</strong> CT in plaats van TG of TC op het eind). Het DNA<br />
van soort C heeft dus wel overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> met het<br />
DNA van de ander twee soort<strong>en</strong>, maar minder dan<br />
tuss<strong>en</strong> de soort<strong>en</strong> A <strong>en</strong> B. Dit betek<strong>en</strong>t dat soort C<br />
wel verwant is aan de andere soort<strong>en</strong>, maar dat ze<br />
e<strong>en</strong> minder rec<strong>en</strong>te voorouder del<strong>en</strong>. De hypothetische<br />
stamboom van deze drie soort<strong>en</strong> staat in de<br />
figuur. In dit voorbeeld ging de vergelijking tuss<strong>en</strong><br />
slechts acht nucleotid<strong>en</strong>, in werkelijkheid word<strong>en</strong><br />
bij dit soort onderzoek<strong>en</strong> duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> nucleotid<strong>en</strong><br />
vergelek<strong>en</strong>, soms zelfs het hele g<strong>en</strong>oom.<br />
Hypothetische stamboom op basis van DNA-volgord<strong>en</strong><br />
eerste<br />
splitsing<br />
tijdsschaal<br />
tweede<br />
splitsing<br />
nu<br />
soort A) ‘ATCGAATG’<br />
soort B) ‘ATCGAATC’<br />
soort C) ‘TTCGAACT’<br />
vraag 2<br />
Mede dankzij de g<strong>en</strong>etica<br />
hebb<strong>en</strong> we teg<strong>en</strong>woordig<br />
ook e<strong>en</strong> goed<br />
beeld van de herkomst<br />
van de moderne m<strong>en</strong>s.<br />
Welke overe<strong>en</strong>komst is<br />
er met de herkomst van<br />
bij<strong>en</strong>?<br />
Uit de vergelijking van het<br />
DNA volgt de stamboom.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 55
56<br />
De geschied<strong>en</strong>is in de g<strong>en</strong><strong>en</strong> van de honingbij<br />
Bij het onderzoek naar de taxonomie <strong>en</strong> fylog<strong>en</strong>ie<br />
van het honingbij<strong>en</strong>geslacht Apis zijn zowel morfologische<br />
als g<strong>en</strong>etische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong>.<br />
Het geslacht Apis is ongeveer 30 tot 40 miljo<strong>en</strong><br />
jaar geled<strong>en</strong> ontstaan <strong>en</strong> bestaat uit ti<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong><br />
soort<strong>en</strong>. Neg<strong>en</strong> van deze soort<strong>en</strong> honingbij<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> in Azië voor. De ti<strong>en</strong>de soort (A.<br />
mellifera) komt van nature voor van Afrika tot het<br />
Midd<strong>en</strong>-Oost<strong>en</strong> <strong>en</strong> Noord-Europa. Europese kolonist<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> de soort geïntroduceerd in grote<br />
del<strong>en</strong> van de rest van de wereld.<br />
Binn<strong>en</strong> de soort A. mellifera bestaan nog e<strong>en</strong>s<br />
dertig ondersoort<strong>en</strong>. Elke ondersoort krijgt nog<br />
e<strong>en</strong> derde aanduiding na “Apis” <strong>en</strong> “mellifera”,<br />
bijvoorbeeld Apis mellifera iberi<strong>en</strong>sis, de Iberische<br />
honingbij. In e<strong>en</strong> onderzoek uit 2006 is de evolutionaire<br />
afstamming van ti<strong>en</strong> van deze onder-<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
NOORD- EN WEST-EUROPA<br />
A. m. iberi<strong>en</strong>sis<br />
A. m. mellifera<br />
soort<strong>en</strong> uitgebreid onderzocht. De ondersoort<strong>en</strong><br />
onderscheid<strong>en</strong> zich duidelijk in morfologische<br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook in g<strong>en</strong>etische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> in<br />
het DNA. In de fi guur staat e<strong>en</strong> evolutionaire<br />
stamboom van de ti<strong>en</strong> ondersoort<strong>en</strong> weergegev<strong>en</strong>.<br />
De g<strong>en</strong>etische verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de ondersoort<strong>en</strong><br />
wordt weergegev<strong>en</strong> door de l<strong>en</strong>gte van<br />
de lijn<strong>en</strong>. De lijn<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> A. m. mellifera <strong>en</strong> A. m.<br />
iberi<strong>en</strong>sis zijn bijvoorbeeld erg kort. Er zijn dus<br />
weinig verschill<strong>en</strong> in het DNA. Dit betek<strong>en</strong>t dat<br />
de ondersoort<strong>en</strong> sterk aan elkaar verwant zijn; ze<br />
zijn rec<strong>en</strong>t uit e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijke voorouder<br />
geëvolueerd. De lijn<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> A. m. mellifera <strong>en</strong> A.<br />
m. intermissa zijn e<strong>en</strong> stuk langer, wat duidt op<br />
meer g<strong>en</strong>etische verschill<strong>en</strong>. Ze zijn minder verwant<br />
aan elkaar <strong>en</strong> ze deeld<strong>en</strong> langer geled<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>schappelijke voorouder.<br />
Het valt op dat de soort<strong>en</strong> cluster<strong>en</strong> in vier<br />
Evolutionaire stamboom van de honingbijsoort Apis mellifera<br />
AFRIKA<br />
A. m. intermissa<br />
A. m. scutellata<br />
A. m. lamarckii<br />
A. m. ligustica<br />
OOST-EUROPA<br />
A. m. carnica<br />
WEST-AZIË<br />
A. m. syriaca<br />
A. m. caucasica<br />
A. m. anatoliaca
geografi sche gebied<strong>en</strong>, West- <strong>en</strong> Noord-Europa,<br />
Afrika, Oost-Europa <strong>en</strong> het Midd<strong>en</strong>-Oost<strong>en</strong>. Deze<br />
informatie geeft e<strong>en</strong> beeld van het verloop van de<br />
evolutie van de ondersoort<strong>en</strong> <strong>en</strong> de migratie naar<br />
de verschill<strong>en</strong>de geografi sche gebied<strong>en</strong>. De ondersoort<strong>en</strong><br />
die in West- <strong>en</strong> Noord-Europa voorkom<strong>en</strong><br />
zijn bijvoorbeeld veel meer verwant aan de Afrikaanse<br />
ondersoort<strong>en</strong> dan aan de Oost-Europese<br />
ondersoort<strong>en</strong>. Het lijkt er dan ook sterk op dat A.<br />
mellifera is ontstaan in (sub)tropisch Afrika <strong>en</strong> dat<br />
er twee onafhankelijke migraties zijn geweest<br />
naar Eurazië: één via het Iberische schiereiland<br />
naar West- <strong>en</strong> Noord-Europa <strong>en</strong> één t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van<br />
de Alp<strong>en</strong> richting het Midd<strong>en</strong>-Oost<strong>en</strong> <strong>en</strong> Oost-<br />
Europa.<br />
G<strong>en</strong>etica van verzamelgedrag<br />
Het verzamel<strong>en</strong> van voedsel – foerager<strong>en</strong> in biolog<strong>en</strong>jargon<br />
– is bij honingbij<strong>en</strong> e<strong>en</strong> van de belangrijkste<br />
tak<strong>en</strong> van de werksters. Werksters beginn<strong>en</strong><br />
hun lev<strong>en</strong> met het uitvoer<strong>en</strong> van specifi eke<br />
tak<strong>en</strong> in het bij<strong>en</strong>volk. Na e<strong>en</strong> paar wek<strong>en</strong> schakel<strong>en</strong><br />
ze over op het verzamel<strong>en</strong> van nectar <strong>en</strong> poll<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong> het volk. De tijd die de werksters in het<br />
bij<strong>en</strong>volk doorbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> wordt voor e<strong>en</strong> belangrijk<br />
deel bepaald door de omstandighed<strong>en</strong> in dat volk.<br />
Als er relatief weinig foerageerbij<strong>en</strong> zijn, zull<strong>en</strong><br />
werksters eerder beginn<strong>en</strong> met foerager<strong>en</strong>. Zijn<br />
er g<strong>en</strong>oeg foerageerbij<strong>en</strong> dan blijv<strong>en</strong> ze langer de<br />
tak<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>shuis uitvoer<strong>en</strong>. Wat de verhouding<br />
is tuss<strong>en</strong> honingbij<strong>en</strong> die binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> het<br />
bij<strong>en</strong>volk werk<strong>en</strong>, wordt bepaald met behulp van<br />
feromon<strong>en</strong>.<br />
Vrouwtjes van de meeste bloembezoek<strong>en</strong>de<br />
insect<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het foerager<strong>en</strong> de keuze<br />
tuss<strong>en</strong> het verzamel<strong>en</strong> van nectar of poll<strong>en</strong> (stuifmeel).<br />
Buit<strong>en</strong> de voortplantingsperiode verzamel<strong>en</strong><br />
ze vooral het <strong>en</strong>ergierijke nectar, dat voor e<strong>en</strong><br />
groot deel bestaat uit koolhydrat<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s de<br />
voortplantingsperiode hebb<strong>en</strong> ze meer eiwit nodig<br />
<strong>en</strong> schakel<strong>en</strong> ze over op poll<strong>en</strong>. Ook werksters van<br />
honingbij<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het foerager<strong>en</strong> de keus<br />
tuss<strong>en</strong> nectar <strong>en</strong> poll<strong>en</strong>. Voor bij<strong>en</strong>houders is de<br />
verhouding tuss<strong>en</strong> nectar <strong>en</strong> poll<strong>en</strong> belangrijk.<br />
Door middel van onderzoek is aangetoond dat je<br />
g<strong>en</strong>etische lijn<strong>en</strong> kunt selecter<strong>en</strong> die gemiddeld<br />
meer nectar verzamel<strong>en</strong> (e<strong>en</strong> nectarlijn) of juist<br />
meer stuifmeel (e<strong>en</strong> poll<strong>en</strong>lijn). Dat dit mogelijk<br />
is, bewijst dat het foerageergedrag in ieder geval<br />
voor e<strong>en</strong> deel g<strong>en</strong>etisch wordt bepaald.<br />
De werksters van poll<strong>en</strong>lijn<strong>en</strong> verzamel<strong>en</strong> niet<br />
alle<strong>en</strong> meer poll<strong>en</strong>, de<br />
nectar die ze verzamel<strong>en</strong><br />
bevat ook minder<br />
koolhydrat<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
zijn de werksters<br />
korter bezig met andere<br />
tak<strong>en</strong> in het bij<strong>en</strong>volk<br />
<strong>en</strong> dus beginn<strong>en</strong> ze eerder met foerager<strong>en</strong>. De<br />
werksters van poll<strong>en</strong>lijn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ook grotere<br />
eierstokk<strong>en</strong> dan werksters van nectarlijn<strong>en</strong>. Dit<br />
is e<strong>en</strong> bijzonder gegev<strong>en</strong> als je weet dat werksters<br />
zich niet zelf voortplant<strong>en</strong>, maar dit overlat<strong>en</strong> aan<br />
de koningin.<br />
Je kunt nectarbij<strong>en</strong> of<br />
stuifmeelbij<strong>en</strong> selecter<strong>en</strong><br />
Het verzamelg<strong>en</strong> ‘for’<br />
Er is veel onderzoek gedaan naar de g<strong>en</strong>etica van<br />
foerageergedrag, niet alle<strong>en</strong> bij honingbij<strong>en</strong>, maar<br />
ook bijvoorbeeld bij fruitvlieg<strong>en</strong> <strong>en</strong> de nematode<br />
Ca<strong>en</strong>orhabditis elegans. Bij fruitvlieg<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> g<strong>en</strong><br />
gevond<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> belangrijke rol speelt in het foe-<br />
Ca<strong>en</strong>orhabditis elegans is<br />
e<strong>en</strong> favoriet proefdier.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 57
58<br />
rageergedrag: for, naar het Engelse foraging. Twee<br />
variant<strong>en</strong> van for resulter<strong>en</strong> in twee verschill<strong>en</strong>de<br />
gedragstyp<strong>en</strong>. In de aanwezigheid van voedsel legt<br />
het eerste type e<strong>en</strong> veel<br />
grotere afstand af <strong>en</strong><br />
verlaat het ook eerder<br />
foerageerlocaties dan<br />
het tweede type.<br />
Bij de nematode<br />
C. elegans is e<strong>en</strong> g<strong>en</strong><br />
gevond<strong>en</strong> dat erg veel lijkt op het for g<strong>en</strong> van de<br />
fruitvlieg: het egl-4 g<strong>en</strong>. Dit g<strong>en</strong> is waarschijnlijk<br />
e<strong>en</strong> ‘ortholoog’ van for in fruitvlieg<strong>en</strong>. Orthologe<br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn g<strong>en</strong><strong>en</strong> die gevond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in verschil-<br />
Bij<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> weinig g<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
voor ziekteresist<strong>en</strong>tie<br />
G<strong>en</strong>etica in de strijd teg<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong>sterfte<br />
De ‘verdwijnziekte’ heeft<br />
in de meest extreme<br />
gevall<strong>en</strong> geleid tot het<br />
uitsterv<strong>en</strong> van 50 of zelfs<br />
90% van de bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong><br />
in de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong>.<br />
Er word<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
mogelijke oorzak<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>oemd (zie hoofdstuk<br />
7). Rec<strong>en</strong>t g<strong>en</strong>etisch<br />
onderzoek heeft nieuwe<br />
aanwijzing<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong><br />
over wat er gebeurt in<br />
aangetaste bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong>.<br />
Onderzoekers verzameld<strong>en</strong><br />
DNA van de achtergeblev<strong>en</strong><br />
individu<strong>en</strong> in<br />
dertig aangetaste bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong>.<br />
Hetzelfde ded<strong>en</strong><br />
ze in 21 gezonde bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong>.<br />
Van dit totale<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
DNA werd de volgorde<br />
bepaald, het zog<strong>en</strong>aamde<br />
metag<strong>en</strong>oom. Deze<br />
metag<strong>en</strong>om<strong>en</strong> bestaan<br />
dus niet alle<strong>en</strong> uit bij<strong>en</strong>-<br />
DNA, maar ook uit het<br />
DNA van ziekteverwekkers.<br />
Door de metag<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
te vergelijk<strong>en</strong> met<br />
beschikbare informatie<br />
uit e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>oemde<br />
sequ<strong>en</strong>tiedatabase (G<strong>en</strong>-<br />
Bank), kreg<strong>en</strong> de onderzoekers<br />
e<strong>en</strong> nauwkeurig<br />
beeld van de aanwezige<br />
ziekteverwekkers. Over<br />
het algeme<strong>en</strong> blek<strong>en</strong><br />
aangetaste volk<strong>en</strong> veel<br />
meer schadelijke microorganism<strong>en</strong><br />
te bevatt<strong>en</strong><br />
dan gezonde volk<strong>en</strong>.<br />
l<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> <strong>en</strong> die zijn ontstaan uit e<strong>en</strong> g<strong>en</strong> dat<br />
al voorkwam in de geme<strong>en</strong>schappelijke voorouder<br />
van de verschill<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong>. Vaak hebb<strong>en</strong> orthologe<br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong> dan ook e<strong>en</strong> vergelijkbare functie binn<strong>en</strong><br />
de verschill<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong>. Bij C. elegans zorgt<br />
egl-4 voor dezelfde verschill<strong>en</strong> in foerageergedrag<br />
als for in de fruitvlieg<strong>en</strong>. Individu<strong>en</strong> met de <strong>en</strong>e<br />
of de andere variant van het g<strong>en</strong> legg<strong>en</strong> grotere of<br />
kleine afstand<strong>en</strong> af.<br />
De g<strong>en</strong>etica achter foerageergedrag is niet<br />
e<strong>en</strong>voudig. De oogkleur van fruitvlieg<strong>en</strong> wordt<br />
bijvoorbeeld bepaald door één <strong>en</strong>kel g<strong>en</strong>: de <strong>en</strong>e<br />
variant geeft donkere og<strong>en</strong>, de andere lichte. Het<br />
foerageergedrag van honingbij<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> stuk<br />
Om e<strong>en</strong> beter idee te krijg<strong>en</strong><br />
van de hoofdschuldig<strong>en</strong>,<br />
werd ook gekek<strong>en</strong><br />
naar welke organism<strong>en</strong> er<br />
precies aanwezig war<strong>en</strong><br />
in de afzonderlijke volk<strong>en</strong>.<br />
In 25 van de 30 aangetaste<br />
volk<strong>en</strong> bleek het<br />
Israel Acute Paralysis Virus<br />
(IAPV) voor te kom<strong>en</strong>,<br />
teg<strong>en</strong>over slechts in 1 van<br />
de 21 gezonde volk<strong>en</strong>. Ter<br />
vergelijking: alle aangetaste<br />
volk<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong><br />
ook het Kashmir Bee Virus<br />
(KBV) <strong>en</strong> de e<strong>en</strong>cellige<br />
Nosema ceranae parasiet.<br />
Deze twee organism<strong>en</strong><br />
zijn eerder ook in verband<br />
gebracht met de verdwijnziekte,<br />
maar blek<strong>en</strong><br />
nu ook voor te kom<strong>en</strong><br />
in 80% van de gezonde<br />
volk<strong>en</strong>. Ondanks deze<br />
relatie tuss<strong>en</strong> IAPV <strong>en</strong> de<br />
verdwijnziekte is deze<br />
vergelijking van metag<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
niet voldo<strong>en</strong>de<br />
om zonder meer het IAPV<br />
virus ook als hoofdschuldige<br />
aan te wijz<strong>en</strong>. Misschi<strong>en</strong><br />
grijpt het virus wel<br />
zijn kans nadat de echte<br />
schuldige het volk heeft<br />
verzwakt. Deze studie<br />
laat wel duidelijk het<br />
belang <strong>en</strong> de verregaande<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> van het<br />
huidige g<strong>en</strong>oomonderzoek<br />
zi<strong>en</strong>.
gecompliceerder. Meerdere g<strong>en</strong><strong>en</strong> drag<strong>en</strong> bij aan<br />
deze eig<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de variant<strong>en</strong> gaan<br />
vaak vloei<strong>en</strong>d in elkaar over. Het foerageergedrag<br />
van de honingbij wordt door t<strong>en</strong>minste vier g<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
beïnvloed, pln-1, pln-2, pln-3 <strong>en</strong> pln-4. De g<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
pln-1 <strong>en</strong> pln-2 hebb<strong>en</strong> invloed op de hoeveelheid<br />
poll<strong>en</strong> die de werksters verzamel<strong>en</strong> <strong>en</strong> ze beïnvloed<strong>en</strong><br />
het suikergehalte van de verzamelde nectar.<br />
Het g<strong>en</strong> pln-4 (ook wel Amor g<strong>en</strong>oemd) blijkt e<strong>en</strong><br />
ortholoog te zijn van het for-g<strong>en</strong> in fruitvlieg<strong>en</strong>.<br />
Het heeft ook invloed op het foerageergedrag. In<br />
de hers<strong>en</strong><strong>en</strong> van foerager<strong>en</strong>de werksters kom<strong>en</strong><br />
hogere conc<strong>en</strong>traties voor van de eiwitt<strong>en</strong> waarvoor<br />
pln-4 codeert dan in de hers<strong>en</strong><strong>en</strong> van werksters<br />
die in het nest blijv<strong>en</strong>. Hoe deze g<strong>en</strong><strong>en</strong> het<br />
foerageergedrag precies beïnvloed<strong>en</strong> is nog onduidelijk.<br />
De grote lijn is wel helder: e<strong>en</strong> deel van de<br />
variatie in verzamelgedrag van honingbij<strong>en</strong> is<br />
g<strong>en</strong>etisch bepaald. Dit betek<strong>en</strong>t dat het dus mogelijk<br />
moet zijn om bij<strong>en</strong> (koninginn<strong>en</strong>) te selec-<br />
ter<strong>en</strong> op het verzamelgedrag van de werksters.<br />
Zo zou je dus theoretisch bij<strong>en</strong>stamm<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
creër<strong>en</strong> die meer opbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> voor de bij<strong>en</strong>houder.<br />
Bescherming teg<strong>en</strong> ziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> gif<br />
Dier<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> in groep<strong>en</strong> zijn door het<br />
contact met soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> gevoelig voor besmetting<br />
met ziektekiem<strong>en</strong>. Honingbij<strong>en</strong> lop<strong>en</strong><br />
misschi<strong>en</strong> nog wel meer risico door de <strong>en</strong>orme<br />
omvang <strong>en</strong> de g<strong>en</strong>etische gelijk<strong>en</strong>is van e<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong>volk. Er is altijd wel e<strong>en</strong> werkster die erg<strong>en</strong>s<br />
wat kan oplop<strong>en</strong>. Als die bij gevoelig is voor die<br />
ziekteverwekker is mete<strong>en</strong> het hele volk de klos. Er<br />
zijn dan ook veel bij<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d, waaronder<br />
viruss<strong>en</strong>, bacteriën, schimmels <strong>en</strong> protist<strong>en</strong>. Ook<br />
de problem<strong>en</strong> rond de verdwijnziekte zijn mogelijk<br />
het gevolg van e<strong>en</strong> combinatie van ziekteverwekkers<br />
(zie pagina 60). Afweer teg<strong>en</strong> ziektekie-<br />
Fruitvliegjes op e<strong>en</strong><br />
grapefruit.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 59
60<br />
Sluipwesp plaatst honingbij<strong>en</strong> g<strong>en</strong>etisch in perspectief<br />
Vanuit evolutionair<br />
oogpunt is het goed om<br />
te kijk<strong>en</strong> naar de erfelijke<br />
informatie van organism<strong>en</strong><br />
die aan honingbij<strong>en</strong><br />
verwant zijn. Zo plaatst<br />
de ontcijfering van het<br />
g<strong>en</strong>oom van de sluipwesp<br />
Nasonia e<strong>en</strong> aantal<br />
belangrijke ontdekking<strong>en</strong><br />
in het honingbij<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oom<br />
in perspectief.<br />
Sluipwesp<strong>en</strong> zijn nauw<br />
verwant aan honingbij<strong>en</strong>.<br />
Net als honingbij<strong>en</strong> zijn<br />
sluipwesp<strong>en</strong> haplodi-<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
ploïd. In teg<strong>en</strong>stelling tot<br />
honingbij<strong>en</strong> zijn sluipwesp<strong>en</strong><br />
niet sociaal. E<strong>en</strong><br />
vrouwtje legt haar eier<strong>en</strong><br />
in het lichaam van andere<br />
insect<strong>en</strong>, waar ze zich<br />
ontwikkel<strong>en</strong> tot volwass<strong>en</strong><br />
sluipwesp<strong>en</strong>. Deze<br />
parasitaire lev<strong>en</strong>swijze<br />
maakt sluipwesp<strong>en</strong> tot<br />
natuurlijke vijand<strong>en</strong> van<br />
veel insect<strong>en</strong>. Het is e<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong>schap die sluipwesp<strong>en</strong><br />
juist aantrekkelijk<br />
maakt voor biologische<br />
bestrijding van plaagin-<br />
De g<strong>en</strong>etica van de sluipwesp Nasonia zegt ook veel over<br />
honingbij<strong>en</strong>.<br />
sect<strong>en</strong> in de landbouw.<br />
Het verschil in lev<strong>en</strong>sstijl<br />
tuss<strong>en</strong> beide insect<strong>en</strong><br />
maakt het mogelijk om<br />
te bepal<strong>en</strong> of de eig<strong>en</strong>aardighed<strong>en</strong><br />
van het<br />
g<strong>en</strong>oom van honingbij<strong>en</strong><br />
echt word<strong>en</strong> veroorzaakt<br />
door de evolutie van e<strong>en</strong><br />
sociale lev<strong>en</strong>swijze. De<br />
sluipwesp blijkt vreemd<br />
g<strong>en</strong>oeg ook meer g<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
te hebb<strong>en</strong> die coder<strong>en</strong><br />
voor major royal jellyachtige<br />
eiwitt<strong>en</strong>. De<br />
sluipwesp blijkt zelfs het<br />
grootste aantal MJRP<br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> van alle<br />
tot nu toe onderzochte<br />
insect<strong>en</strong>. De precieze<br />
functie van deze g<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
in sluipwesp<strong>en</strong> is nog<br />
onbek<strong>en</strong>d. Het is wel<br />
duidelijk dat ze in alle<br />
lev<strong>en</strong>sfas<strong>en</strong> (larve, pop,<br />
volwass<strong>en</strong> wesp) actief<br />
zijn. Deze ontdekking<br />
maakt in ieder geval<br />
duidelijk dat het grote<br />
aantal MJRP-g<strong>en</strong><strong>en</strong> in de<br />
honingbij niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
gevolg kan zijn van de<br />
evolutie van e<strong>en</strong> sociale<br />
lev<strong>en</strong>swijze.<br />
E<strong>en</strong> vergelijkbare verrassing<br />
is dat sluipwesp<strong>en</strong>,<br />
net als honingbij<strong>en</strong>, niet<br />
meer dan de helft van het<br />
aantal g<strong>en</strong><strong>en</strong> voor afweer<br />
teg<strong>en</strong> ziekt<strong>en</strong> bezitt<strong>en</strong><br />
vergelek<strong>en</strong> met fruitvlieg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> mugg<strong>en</strong>. In teg<strong>en</strong>stelling<br />
tot de honingbij,<br />
heeft e<strong>en</strong> sluipwesp niet<br />
de beschikking over de<br />
relatief schone omgeving<br />
van het bij<strong>en</strong>volk. In<br />
plaats daarvan word<strong>en</strong><br />
sluipwesp<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s hun<br />
parasitaire ontwikkeling<br />
waarschijnlijk zelfs blootgesteld<br />
aan e<strong>en</strong> relatief<br />
groot aantal ziekteverwekkers.<br />
Waarom hebb<strong>en</strong><br />
ze dan toch zo’n gering<br />
aantal g<strong>en</strong><strong>en</strong> voor afweer<br />
teg<strong>en</strong> ziekt<strong>en</strong>?<br />
Het is wacht<strong>en</strong> op de ontcijfering<br />
van het g<strong>en</strong>oom<br />
van andere insect<strong>en</strong> met<br />
verschill<strong>en</strong>de lev<strong>en</strong>swijz<strong>en</strong>,<br />
voor we kunn<strong>en</strong><br />
begrijp<strong>en</strong> hoe de verschill<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> soort<strong>en</strong> tot stand<br />
zijn gekom<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de<br />
evolutie. Deze k<strong>en</strong>nis is<br />
van belang, bijvoorbeeld<br />
als we deze nuttige dier<strong>en</strong><br />
optimaal will<strong>en</strong> inzett<strong>en</strong><br />
bij voedselproductie,<br />
bij de bestuiving, of als<br />
bestrijder van schadelijke<br />
plaaginsect<strong>en</strong>.
m<strong>en</strong> is dus van groot belang voor de honingbij.<br />
Toch is het aantal g<strong>en</strong><strong>en</strong> dat codeert voor de afweer<br />
in de honingbij juist erg gering. Het g<strong>en</strong>oom van<br />
de honingbij bevat slechts e<strong>en</strong>derde van het aantal<br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong> dat codeert voor afweer vergelek<strong>en</strong> met<br />
fruitvlieg<strong>en</strong> <strong>en</strong> mugg<strong>en</strong>.<br />
Ook voor deze paradox biedt e<strong>en</strong> blik op de<br />
sociale lev<strong>en</strong>swijze van de honingbij uitkomst.<br />
E<strong>en</strong> belangrijk voordeel van het lev<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> groep<br />
is de mogelijkheid tot ‘sociale verdediging’ teg<strong>en</strong><br />
ziekt<strong>en</strong>. Bij<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong> van<br />
hygiënisch gedrag die de verspreiding van ziekt<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> verhinder<strong>en</strong>. Zo poets<strong>en</strong> werksterbij<strong>en</strong><br />
elkaar schoon, word<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong>larv<strong>en</strong> gescheid<strong>en</strong><br />
van elkaar in aparte cell<strong>en</strong> opgevoed, <strong>en</strong> heeft elk<br />
bij<strong>en</strong>volk e<strong>en</strong> speciale groep werksterbij<strong>en</strong> die het<br />
bij<strong>en</strong>volk verdedig<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de dragers<br />
van ziekt<strong>en</strong>. Door deze sociale ziektebestrijding,<br />
wordt de individuele ziektebescherming minder<br />
belangrijk. Deze beschermde sociale omgeving<br />
zou kunn<strong>en</strong> verklar<strong>en</strong> waarom er in het g<strong>en</strong>oom<br />
van honingbij<strong>en</strong> minder g<strong>en</strong><strong>en</strong> voor ziekteresist<strong>en</strong>tie<br />
word<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> dan bij fruitvlieg<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
mugg<strong>en</strong>. In teg<strong>en</strong>stelling tot het relatief schone<br />
bij<strong>en</strong>volk, groei<strong>en</strong> fruitvlieg<strong>en</strong> <strong>en</strong> mugg<strong>en</strong> op in<br />
e<strong>en</strong> omgeving van rott<strong>en</strong>d voedsel of stilstaand<br />
water, wat e<strong>en</strong> groter beroep doet op de individuele<br />
bescherming teg<strong>en</strong> ziekt<strong>en</strong>. Dat dit toch niet<br />
de <strong>en</strong>ige verklaring kan zijn voor het lagere aantal<br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong> voor ziekteresist<strong>en</strong>tie in de honingbij blijkt<br />
uit het rec<strong>en</strong>t opgehelderde g<strong>en</strong>oom van de sluipwesp<br />
(zie kader op pagina 60).<br />
Slecht bewap<strong>en</strong>d teg<strong>en</strong> gif<br />
Behalve de continue verdediging teg<strong>en</strong> ziekt<strong>en</strong>,<br />
moet<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> zich ook wap<strong>en</strong><strong>en</strong> teg<strong>en</strong> lichaamsvreemde<br />
gifstoff<strong>en</strong>. Omdat bij<strong>en</strong> vaak word<strong>en</strong><br />
gehoud<strong>en</strong> voor de bestuiving in landbouwgebied<strong>en</strong><br />
zijn bijvoorbeeld insecticid<strong>en</strong> erg riskant.<br />
Zelfs wanneer bij<strong>en</strong> niet direct doodgaan door<br />
contact met landbouwgif, kunn<strong>en</strong> deze stoff<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> negatief effect hebb<strong>en</strong> op het leervermog<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> het voedselzoekgedrag. Deze gevoeligheid van<br />
bij<strong>en</strong> is ook terug te vind<strong>en</strong> in het g<strong>en</strong>oom. De<br />
belangrijkste groep van g<strong>en</strong><strong>en</strong> die te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
met ontgifting is beduid<strong>en</strong>d kleiner dan bij<br />
andere insect<strong>en</strong>. In vergelijking met fruitvlieg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> mugg<strong>en</strong> heeft de honingbij 30 tot 50% minder<br />
van deze g<strong>en</strong><strong>en</strong>. In de vrije natuur werd dit gebrek<br />
aan individuele bescherming opgevang<strong>en</strong> door de<br />
beschermde omgeving van het bij<strong>en</strong>volk. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
is nectar van oorsprong e<strong>en</strong> relatief veilige<br />
voedselbron. Wanneer e<strong>en</strong> plant giftige nectar zou<br />
producer<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> deze plant al snel links<br />
ligg<strong>en</strong> bij de bestuiving. Zo’n plant wordt dus niet<br />
bestov<strong>en</strong> <strong>en</strong> plant zich niet voort. Er is dus e<strong>en</strong><br />
gebrek aan natuurlijke selectie op efficiënte ontgiftingsprocess<strong>en</strong>.<br />
Dat maakt honingbij<strong>en</strong> extra<br />
gevoelig voor verontreiniging<strong>en</strong> die door de m<strong>en</strong>s<br />
word<strong>en</strong> veroorzaakt.<br />
Dit is slechts e<strong>en</strong> van de vele voorbeeld<strong>en</strong> die<br />
het belang van de g<strong>en</strong>etica lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> voor de<br />
bij<strong>en</strong>teelt. E<strong>en</strong> betere k<strong>en</strong>nis van de g<strong>en</strong>etica van<br />
honingbij<strong>en</strong> kan in de toekomst voordelig zijn<br />
voor de bij<strong>en</strong>teelt. We krijg<strong>en</strong> steeds betere inzicht<strong>en</strong><br />
in de g<strong>en</strong>etica die de werking van belangrijke<br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> bepaalt, zoals de aanmaak van koninginn<strong>en</strong>gelei.<br />
De k<strong>en</strong>nis over de g<strong>en</strong>etica achter<br />
verzamelgedrag zou ingezet kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> om<br />
de verhouding tuss<strong>en</strong> nectar <strong>en</strong> poll<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>kast<br />
te optimaliser<strong>en</strong>. Ook bij de bestrijding van<br />
bij<strong>en</strong>sterfte kan de g<strong>en</strong>etica hulp bied<strong>en</strong>, bijvoorbeeld<br />
door de selectie van bij<strong>en</strong> die resist<strong>en</strong>t zijn<br />
teg<strong>en</strong> ziektekiem<strong>en</strong> of die efficiënter schoonmaakgedrag<br />
verton<strong>en</strong>. Beter inzicht in de g<strong>en</strong>etica kan<br />
dus theoretisch bijdrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> meer gezonde<br />
<strong>en</strong> duurzame bij<strong>en</strong>houderij.<br />
vraag 3<br />
Bij veel dier<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong><br />
geslachtschromosom<strong>en</strong><br />
of nakomeling<strong>en</strong> mannetjes<br />
of vrouwtjes word<strong>en</strong>.<br />
Bij de meeste vliesvleugelige<br />
insect<strong>en</strong> wordt<br />
dit bepaald door het wel<br />
of niet bevrucht<strong>en</strong> van<br />
de eier<strong>en</strong>. Welke andere<br />
‘afwijk<strong>en</strong>de’ system<strong>en</strong><br />
van geslachtsbepaling<br />
bestaan in het dier<strong>en</strong>rijk?<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 61
Behalve stuifmeel nem<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong> ongewild ook andere<br />
fijne korreltjes uit hun<br />
omgeving mee.<br />
62<br />
Flying doctors, stofzuigers <strong>en</strong> snuffel<br />
In de vacht van e<strong>en</strong> bij blijv<strong>en</strong> fijne deeltjes<br />
tot 50 mm hang<strong>en</strong>. Dat is handig, want op die<br />
manier kunn<strong>en</strong> ze stuifmeel verzamel<strong>en</strong>.<br />
Tijd<strong>en</strong>s de vlucht van de <strong>en</strong>e bloem naar de<br />
andere wordt het stuifmeel uit de geveerde har<strong>en</strong><br />
gekamd <strong>en</strong> in de corbicula gepropt, het stuifmeelkorfje<br />
aan de achterpot<strong>en</strong>. Maar niet al het stuifmeel<br />
wordt uit het haarkleed gekamd. E<strong>en</strong> deel<br />
blijft achter <strong>en</strong> wordt binn<strong>en</strong> het volk, door fysiek<br />
contact tuss<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>, overgedrag<strong>en</strong> op andere<br />
bij<strong>en</strong>.<br />
Het stuifmeel in de corbicula wordt bij<strong>en</strong>voedsel.<br />
Het deel dat achterblijft in het haarkleed is<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
beschikbaar voor de bestuiving van bloem<strong>en</strong>.<br />
Het stuifmeel zit vrij los in het haarkleed. Dit<br />
vergemakkelijkt het uitkamm<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de vlucht<br />
maar ook de afgifte aan de plakkerige stampers<br />
waardoor de bevruchting plaats vindt <strong>en</strong> ook de<br />
onderlinge uitwisseling in het bij<strong>en</strong>volk.<br />
Tot zover de bedoeling<strong>en</strong> van Moeder Natuur.<br />
Van dit gegev<strong>en</strong> wordt sinds kort ook gebruik<br />
gemaakt bij de inzet van honingbij<strong>en</strong> als flying<br />
doctors of als snuffelpal<strong>en</strong>. Want behalve stuifmeel<br />
word<strong>en</strong> ook alle andere fijne deeltjes die via<br />
de lucht in de bloem terechtkom<strong>en</strong> verzameld.<br />
Ook dit materiaal zal gedeeltelijk in de stuifmeel-
pal<strong>en</strong><br />
cell<strong>en</strong> in de raat terecht kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedeeltelijk in<br />
het haarkleed achterblijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> op andere bij<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> overgedrag<strong>en</strong>.<br />
Bij als verspreider van handige schimmels<br />
Door bij<strong>en</strong> bij het verlat<strong>en</strong> van de kast door e<strong>en</strong><br />
bakje met onschadelijke (antagonistische) schimmels<br />
te lat<strong>en</strong> lop<strong>en</strong>, kom<strong>en</strong> deze in het haarkleed<br />
terecht. E<strong>en</strong> deel hiervan komt vervolg<strong>en</strong>s op<br />
de bloem<strong>en</strong> die door de bij<strong>en</strong> bezocht word<strong>en</strong>.<br />
De door de bij<strong>en</strong> meegebrachte antagonistische<br />
schimmels gaan in de bloem groei<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong><br />
op deze manier dat schadelijke (pathog<strong>en</strong>e)<br />
schimmels zich in de bloem kunn<strong>en</strong> gaan vestig<strong>en</strong>.<br />
Dit gebruik van bij<strong>en</strong> als flying doctors is<br />
vooral beperkt tot de kass<strong>en</strong>. De bij<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hier<br />
gedwong<strong>en</strong> op de bloem<strong>en</strong> in de kas te vlieg<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de antagonistische schimmels kom<strong>en</strong> dan op die<br />
bloem<strong>en</strong> terecht waarvoor ze bedoeld zijn.<br />
Zware metal<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> het stuifmeel<br />
Sam<strong>en</strong> met het stuifmeel verzamel<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> ook<br />
alle andere deeltjes van vergelijkbare grootte <strong>en</strong><br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> die naar de bij<strong>en</strong>kast. De bij<strong>en</strong>kast is<br />
daarmee e<strong>en</strong> snuffelpaal geword<strong>en</strong> waarin de<br />
verontreiniging<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het vlieggebied van de<br />
bij<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebracht. Door de bij<strong>en</strong> of het<br />
stuifmeel te onderzoek<strong>en</strong> op verontreiniging<strong>en</strong><br />
zoals zware metal<strong>en</strong> die met fijnstof op de bloem<strong>en</strong><br />
terecht kom<strong>en</strong>, kan vastgesteld word<strong>en</strong> welke<br />
verontreiniging<strong>en</strong> op de bloem<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus ook op<br />
de gro<strong>en</strong>t<strong>en</strong> of speeltoestell<strong>en</strong> in dit gebied terecht<br />
zijn gekom<strong>en</strong>. Behalve voor zware metal<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong> ook gebruikt word<strong>en</strong> voor het opspor<strong>en</strong><br />
van radioactief materiaal, bestrijdingsmiddel<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> micro-organism<strong>en</strong> die via de lucht<br />
word<strong>en</strong> verspreid.<br />
Stofzuig<strong>en</strong><br />
Paprikakwekers hur<strong>en</strong> vaak bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> voor<br />
in de kas. Dat is niet per se om de paprikaplant<strong>en</strong><br />
te bestuiv<strong>en</strong>; die redd<strong>en</strong> zich ook met<br />
zelfbestuiving. Ze hur<strong>en</strong> vooral veel volk<strong>en</strong><br />
omdat bij<strong>en</strong> zoveel stuifmeel weghal<strong>en</strong>. Dat<br />
is gunstig omdat stuifmeel van paprika erg<br />
allerge<strong>en</strong> is bij inademing door m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Veel<br />
werknemers in de kass<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> last van<br />
ernstige allergie <strong>en</strong> astma. Het blijkt dat de<br />
klacht<strong>en</strong> van deze m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> veel minder word<strong>en</strong><br />
wanneer er honingbij<strong>en</strong> in de kas aanwezig<br />
zijn. Doordat de bij<strong>en</strong> ’s morg<strong>en</strong>s mete<strong>en</strong> nadat<br />
de bloem<strong>en</strong> op<strong>en</strong>gaan het stuifmeel weghal<strong>en</strong>,<br />
word<strong>en</strong> de werknemers tijd<strong>en</strong>s het plukk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
snoei<strong>en</strong> minder blootgesteld. Ook met hommels<br />
in plaats van honingbij<strong>en</strong> blijkt dit goed<br />
te gaan. Er is wel e<strong>en</strong> kans op nieuwe klacht<strong>en</strong>:<br />
bij<strong>en</strong>stek<strong>en</strong>.<br />
antwoord 1<br />
Alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong>eiige tweeling<strong>en</strong><br />
– feitelijk klon<strong>en</strong><br />
– hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterkere<br />
verwantschap dan de<br />
bij<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> één volk.<br />
antwoord 2<br />
Net als de honingbij is<br />
ook de moderne m<strong>en</strong>s in<br />
Afrika ontstaan. Vanuit<br />
Afrika werd vervolg<strong>en</strong>s<br />
de rest van de wereld<br />
bevolkt.<br />
antwoord 3<br />
Bij veel reptiel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele vogelsoort<br />
(zoals e<strong>en</strong> Australische<br />
wilde kalko<strong>en</strong>soort) is de<br />
geslachtsbepaling afhankelijk<br />
van de temperatuur<br />
waarbij de eier<strong>en</strong><br />
ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 63
64<br />
Bijna elke nieuwe l<strong>en</strong>te<br />
herhaalt zich hetzelfde<br />
geluid: de bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> de winter niet<br />
overleefd! Is hier echt sprake<br />
van e<strong>en</strong> serieus probleem?<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong>
7 Bedreigde bij<strong>en</strong><br />
Bij<strong>en</strong> zijn belangrijk. Die notie is bij veel<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> vagelijk aanwezig, al dan niet<br />
geholp<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> verme<strong>en</strong>de uitspraak<br />
van Einstein, die waarschijnlijk op het<br />
schap bij de ‘Broodjes Aap’ thuishoort (zie kader<br />
op pagina 7). Toch gev<strong>en</strong> bericht<strong>en</strong> over sterv<strong>en</strong>de<br />
bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gevoel van nader<strong>en</strong>d onheil. Wat<br />
zijn de feit<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat is fictie?<br />
Bij<strong>en</strong> én imkers zijn <strong>bedreigd</strong><br />
Al jar<strong>en</strong> gaan de aantall<strong>en</strong> imkers <strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong><br />
achteruit in Europa <strong>en</strong> in de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong>.<br />
Ronduit drastisch was de terugval in de voormalige<br />
Sovjet-Unie, to<strong>en</strong> die rond 1990 uite<strong>en</strong>viel. In<br />
e<strong>en</strong> paar jaar kelderde het aantal met 8 miljo<strong>en</strong><br />
volk<strong>en</strong>. Ook in Nederland neemt het aantal imkers<br />
<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> gestaag af sinds de Tweede Wereldoorlog.<br />
Toch zijn de aantall<strong>en</strong> nog langer geled<strong>en</strong><br />
wel e<strong>en</strong>s ev<strong>en</strong> laag geweest als nu.<br />
In 2010 war<strong>en</strong> in Nederland tuss<strong>en</strong> 7.000 <strong>en</strong><br />
8.000 imkers actief, met ieder gemiddeld vijf<br />
bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> in de winter, <strong>en</strong> het dubbele aantal<br />
in de zomer. Dat gemiddelde aantal laat al zi<strong>en</strong><br />
dat de meeste imkers ge<strong>en</strong> beroeps zijn, maar<br />
hobby-imkers. E<strong>en</strong> belangrijke red<strong>en</strong> voor de<br />
terugloop in het aantal imkers is de opbr<strong>en</strong>gst<br />
van de honing: als imker kun je er nauwelijks aan<br />
verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>. Heel lang geled<strong>en</strong> was honing het <strong>en</strong>ige<br />
ruim beschikbare zoetmiddel, maar die rol is door<br />
biet- <strong>en</strong> rietsuiker overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Bij<strong>en</strong>honing van<br />
de imkers moet sindsdi<strong>en</strong> als delicatesse verkocht<br />
word<strong>en</strong>, voor e<strong>en</strong> aanmerkelijk hogere prijs dan<br />
e<strong>en</strong> pak suiker. Door het grote aanbod van honing<br />
uit opkom<strong>en</strong>de honingland<strong>en</strong> als Arg<strong>en</strong>tinië,<br />
China <strong>en</strong> Turkije, zijn de prijz<strong>en</strong> sterk gedaald.<br />
Naast de dal<strong>en</strong>de prijz<strong>en</strong> is de imkerij ook<br />
moeilijker geword<strong>en</strong> door de komst van e<strong>en</strong> ernstige<br />
parasiet, de varroamijt. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> gaat de<br />
bloem<strong>en</strong>rijkdom, vooral op het boer<strong>en</strong>land, hard<br />
achteruit. Al met al is de beroepsgroep sterk aan<br />
het verouder<strong>en</strong>. Wie wil nog zo’n hard <strong>en</strong> zwaar<br />
beroep? Zelfs onder hobby-imkers slaat de vergrijzing<br />
toe. Het blijkt heel moeilijk jonge m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> te<br />
interesser<strong>en</strong>, hoe hard de oude imkers ook roep<strong>en</strong><br />
dat de jeugd zich de leukste hobby van de wereld<br />
ontzegt.<br />
De mysterieuze ‘verdwijnziekte’<br />
De gestage achteruitgang van de imkerij is één<br />
ding, vooral vervel<strong>en</strong>d voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
hang naar nostalgie. De verdwijning van hele<br />
bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong>, dát raakt m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Dreig<strong>en</strong>de nam<strong>en</strong><br />
als ‘verdwijnziekte, colony loss, wintersterfte of<br />
Colony Collapse Disorder (CCD), hebb<strong>en</strong> de alarmbel-<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 65
Is bij<strong>en</strong>houderij echt e<strong>en</strong><br />
‘oude-mann<strong>en</strong>hobby’?<br />
Aan het eind van de winter<br />
wacht de imker op de eerste poep<br />
66<br />
l<strong>en</strong> op scherp gezet. En dergelijke bericht<strong>en</strong> zijn<br />
sinds het begin van dit mill<strong>en</strong>nium e<strong>en</strong> jaarlijks<br />
terugker<strong>en</strong>d f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong>. Elk voorjaar opnieuw<br />
schrikk<strong>en</strong> imkers van volk<strong>en</strong> die in de afgelop<strong>en</strong><br />
winter zijn verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> of gestorv<strong>en</strong>. De geschrokk<strong>en</strong><br />
imker trekt aan de bel, <strong>en</strong> regionale, landelijke<br />
<strong>en</strong> internationale pers bested<strong>en</strong> aandacht aan het<br />
mysterieuze verdwijn<strong>en</strong> van de bij<strong>en</strong>. Het leidt<br />
zelfs tot vrag<strong>en</strong> in de<br />
Tweede Kamer, het<br />
Europarlem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> de<br />
Amerikaanse s<strong>en</strong>aat.<br />
De <strong>en</strong>orme sterfte<br />
van bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> in de<br />
Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> in<br />
2006 <strong>en</strong> 2007 zorgde voor bijzonder grote ophef,<br />
vooral ook omdat het bijna overal in het land<br />
optrad. Onderzoekers in de VS beschrev<strong>en</strong> de<br />
verdwijning van bij<strong>en</strong> daar als e<strong>en</strong> nieuw f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong><br />
onder de noemer CCD. In Europa was al<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
langer sprake van hoge sterftecijfers, maar niet zo<br />
massaal over het hele contin<strong>en</strong>t. Het <strong>en</strong>e jaar veel<br />
sterfte in de <strong>en</strong>e regio of het <strong>en</strong>e land, e<strong>en</strong> ander<br />
jaar weer elders.<br />
Wacht<strong>en</strong> op de eerste poep<br />
Als het goed is, zorgt e<strong>en</strong> imker in het najaar voor<br />
voldo<strong>en</strong>de reservevoer voor zijn bij<strong>en</strong>volk, in de<br />
vorm van suiker of honing. Dan mag hij ervan<br />
uitgaan dat het volk de winter overleeft <strong>en</strong> dat<br />
in het voorjaar, zodra de weersomstandighed<strong>en</strong><br />
gunstig word<strong>en</strong>, de bij<strong>en</strong> weer actief word<strong>en</strong>. Het<br />
signaal voor de bij<strong>en</strong> is de buit<strong>en</strong>temperatuur. Als<br />
die overdag bov<strong>en</strong> de ti<strong>en</strong> grad<strong>en</strong> komt vlieg<strong>en</strong><br />
ze uit. Meestal is de eerste keer op e<strong>en</strong> mooie dag<br />
in februari. In sommige zachte winters vlieg<strong>en</strong><br />
ze ook al wel eerder. Bij die eerste uitvlucht in<br />
het voorjaar moet<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> heel nodig poep<strong>en</strong>,<br />
ze hebb<strong>en</strong> dat maand<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> ophoud<strong>en</strong>. Je<br />
mag blij zijn als dat niet op ‘maandag – wasdag’<br />
gebeurt, want de was kan linea recta terug de<br />
machine in. Op verschill<strong>en</strong>de plaats<strong>en</strong> in het land<br />
zijn in het verled<strong>en</strong> zelfs rechtszak<strong>en</strong> aangespann<strong>en</strong><br />
om bij<strong>en</strong>stall<strong>en</strong> uit de buurt van woonwijk<strong>en</strong><br />
te krijg<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> goede imker voelt aan wanneer de dag van<br />
de eerste vlucht is aangebrok<strong>en</strong> <strong>en</strong> riskeert graag<br />
poep in zijn haar: hij wil wet<strong>en</strong> hoe het er voor<br />
staat: vlieg<strong>en</strong> <strong>en</strong> poep<strong>en</strong> wel alle volk<strong>en</strong>? Als dan<br />
e<strong>en</strong> deel van de kast<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> in- <strong>en</strong> uitvlieg<strong>en</strong>de<br />
bij<strong>en</strong> laat zi<strong>en</strong> is er wat mis. De imker doet zo’n<br />
kast op<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontdekt dan soms dat de kast bijna<br />
helemaal leeg is, zonder bij<strong>en</strong> maar vaak nog wel<br />
met rat<strong>en</strong> vol suiker. Het volk is letterlijk verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Het kan ook gebeur<strong>en</strong> dat ze niet zijn verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />
maar allemaal op e<strong>en</strong> bult dood onderin de<br />
kast ligg<strong>en</strong>. Dat laatste gebeurt meestal in land<strong>en</strong><br />
met lange, str<strong>en</strong>ge winters. Het kan ook na e<strong>en</strong><br />
relatief str<strong>en</strong>ge Hollandse winter gebeur<strong>en</strong>.<br />
Normaal hang<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> in de winter met z’n all<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> warme tros bij elkaar. Hoe kouder, hoe dich-
ter op elkaar. Bij<strong>en</strong> die sterv<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> uit die tros.<br />
Als de hele winter koud is, dan zijn ook de speciale<br />
‘lijkbezorgers’ onder de bij<strong>en</strong> niet actief, <strong>en</strong> blijv<strong>en</strong><br />
de dode collega’s onderin de kast ligg<strong>en</strong>. Als de<br />
bij<strong>en</strong> al in het najaar sterv<strong>en</strong>, bij redelijke temperatur<strong>en</strong>,<br />
kunn<strong>en</strong> de lijkbezorgers nog wel af <strong>en</strong> toe<br />
actief word<strong>en</strong> <strong>en</strong> vind je ge<strong>en</strong> dode bij<strong>en</strong> in de kast<br />
terug. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> vlieg<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> die terminaal zijn<br />
vaak zelf uit, <strong>en</strong> ker<strong>en</strong> dan niet terug. Dat kan ook<br />
tijd<strong>en</strong>s zachte winters gebeur<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> beetje dood is normaal<br />
Eig<strong>en</strong>lijk gebeurt het elk jaar wel dat e<strong>en</strong> klein deel<br />
van de volk<strong>en</strong> de winter niet overleeft. Soms komt<br />
dit door voedselgebrek, soms zelfs doordat de bij<strong>en</strong><br />
in de verkeerde hoek van de kast zat<strong>en</strong>, terwijl aan<br />
de andere kant nog wel voer zat. Het kan ook zijn<br />
dat e<strong>en</strong> koningin sneuvelt. E<strong>en</strong> volk dat in de winter<br />
de koningin verliest kan ge<strong>en</strong> nieuwe koningin<br />
kwek<strong>en</strong>. Mocht zo’n volk toch het voorjaar hal<strong>en</strong>,<br />
dan valt het snel uite<strong>en</strong>, omdat de ‘sam<strong>en</strong>bind<strong>en</strong>de’<br />
koninginn<strong>en</strong>stof ontbreekt. Ti<strong>en</strong> proc<strong>en</strong>t sterfte,<br />
soms vijfti<strong>en</strong>, dat is vrij normaal. Ge<strong>en</strong> imker die<br />
daarover klaagt. De laatste jar<strong>en</strong> zijn de verliez<strong>en</strong><br />
bijna elk voorjaar veel hoger, tot wel e<strong>en</strong> kwart van<br />
de volk<strong>en</strong>.<br />
In 2007 was de bij<strong>en</strong>sterfte in de VS ruim 30%.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> ‘liep<strong>en</strong> veel volk<strong>en</strong> heel snel leeg’.<br />
Slechts e<strong>en</strong> handjevol jonge bij<strong>en</strong> <strong>en</strong> de koningin<br />
blev<strong>en</strong> in de kast achter, met heel veel ‘geslot<strong>en</strong><br />
broed’. Dat zijn cell<strong>en</strong> in de honingraat waar nooit<br />
meer e<strong>en</strong> bij uit zal kruip<strong>en</strong>, omdat het koud is<br />
geword<strong>en</strong>. Meestal zat<strong>en</strong> er ook nog grote voorrad<strong>en</strong><br />
suiker of honing <strong>en</strong> stuifmeel in de rat<strong>en</strong>. Veel<br />
van deze gevall<strong>en</strong> ded<strong>en</strong> zich voor in nazomer <strong>en</strong><br />
herfst.<br />
Paniek!<br />
Imkers <strong>en</strong> kwekers in de VS schokk<strong>en</strong> zich rot van<br />
dit f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong>. En terecht. Alle<strong>en</strong> al de amandelteelt<br />
Soms blijv<strong>en</strong> dode bij<strong>en</strong><br />
in de korf achter, soms<br />
verdwijn<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> nog<br />
voor ze sterv<strong>en</strong>.<br />
vraag 1<br />
Bij<strong>en</strong> word<strong>en</strong> belaagd<br />
door veel ziekteverwekkers.<br />
Waarom is juist de<br />
varroamijt zo’n ernstige<br />
bedreiging?<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 67
In het wild kom<strong>en</strong><br />
nauwelijks nog bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong><br />
voor.<br />
vraag 2<br />
De Aziatische honingbij<br />
is bestand teg<strong>en</strong><br />
de varroamijt. Het zou<br />
mooi zijn als onze bij<strong>en</strong><br />
ook resist<strong>en</strong>t werd<strong>en</strong>.<br />
Waarom zal dat niet<br />
gemakkelijk lukk<strong>en</strong>?<br />
68<br />
in Californië heeft bijna de helft van alle volk<strong>en</strong><br />
van de VS nodig tijd<strong>en</strong>s de bloei. Minder bij<strong>en</strong><br />
betek<strong>en</strong>t minder amandel<strong>en</strong>!<br />
Allerlei mogelijke <strong>en</strong> onmogelijke verklaring<strong>en</strong><br />
zijn de wereld in geslingerd. Toch blijkt, als je<br />
nuchter kijkt, in de geschied<strong>en</strong>is dit soort slechte<br />
jar<strong>en</strong> wel vaker voor te kom<strong>en</strong>. De verliez<strong>en</strong> zijn<br />
zelfs wel groter geweest. Ook to<strong>en</strong> werd gesprok<strong>en</strong><br />
van ‘verdwijnziekte’. Wat wel nieuw is: bijna<br />
overal in de wereld kom<strong>en</strong> nu dit soort slechte<br />
jar<strong>en</strong> voor, <strong>en</strong> frequ<strong>en</strong>ter dan voorhe<strong>en</strong>. De jar<strong>en</strong><br />
dat de sterfte volg<strong>en</strong>s het boekje 10% of minder<br />
was, die word<strong>en</strong> zeldzaam. Alle<strong>en</strong> op het zuidelijk<br />
halfrond gaat alles nog wel goed.<br />
Bij<strong>en</strong> in Afrika <strong>en</strong> in Zuid-Amerika zijn voor<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
het grootste deel nog wilde volk<strong>en</strong>. Slechts<br />
e<strong>en</strong> klein deel wordt gehoud<strong>en</strong> door imkers.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn het andere ondersoort<strong>en</strong> van de<br />
honingbij. In volk<strong>en</strong> van die ondersoort<strong>en</strong> doet<br />
de varroamijt, e<strong>en</strong> schadelijke parasiet, het minder<br />
goed dan bij onze bij<strong>en</strong>. In Australië zijn de<br />
bij<strong>en</strong> wel van Europese herkomst, maar daar is de<br />
situatie gunstiger omdat de varroamijt daar niet<br />
voorkomt. Nog niet.<br />
Waarom verdwijn<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong>?<br />
Bij gebrek aan e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>duidige oorzaak kan werkelijk<br />
alles word<strong>en</strong> aangedrag<strong>en</strong> als oorzaak van de<br />
bij<strong>en</strong>sterfte. Vroeger ging het goed met de bij<strong>en</strong>,<br />
nu niet meer. Wat is er veranderd? Je zou zegg<strong>en</strong>:<br />
bijna alles. We internett<strong>en</strong> <strong>en</strong> telefoner<strong>en</strong> mobiel,<br />
we zijn dikker dan ti<strong>en</strong> jaar geled<strong>en</strong> – de imkers<br />
dus ook – <strong>en</strong> er vlieg<strong>en</strong> steeds meer vliegtuig<strong>en</strong>.<br />
De boer schoffelt minder <strong>en</strong> spuit meer, of hij<br />
koopt zaad dat al met insecticid<strong>en</strong> is behandeld.<br />
Met zoveel verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> to<strong>en</strong> <strong>en</strong> nu, moet<br />
je zoek<strong>en</strong> naar waarschijnlijke oorzak<strong>en</strong>. Zijn de<br />
gsm-mast<strong>en</strong> de boosdo<strong>en</strong>ers? Zijn dikkere imkers<br />
slomer <strong>en</strong> minder adequaat? Vervuil<strong>en</strong> vliegtuig<strong>en</strong><br />
ook het bij<strong>en</strong>luchtruim? Gaan ze t<strong>en</strong> onder aan het<br />
landbouwgif?<br />
Het ligt voor de hand dat veel verschill<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> rol (kunn<strong>en</strong>) spel<strong>en</strong> in de problem<strong>en</strong> van<br />
de bij<strong>en</strong>. Daarbij moet je ook de minder logische<br />
verklaring<strong>en</strong> niet verget<strong>en</strong>. Zo zou het zomaar<br />
kunn<strong>en</strong> dat zorg<strong>en</strong> rond de financiële crisis de<br />
imker nop<strong>en</strong> minder aandacht aan zijn bij<strong>en</strong> te<br />
gev<strong>en</strong>, waardoor ze meer ziekt<strong>en</strong> oplop<strong>en</strong>. Hieronder<br />
staan de neg<strong>en</strong> meest logische verklaring<strong>en</strong> (in<br />
willekeurige volgorde).<br />
1. De biodiversiteit loopt terug<br />
Door de int<strong>en</strong>sivering van de landbouw <strong>en</strong> door<br />
het in gebruik nem<strong>en</strong> van land voor sted<strong>en</strong>bouw,
industrieterrein<strong>en</strong> <strong>en</strong> weg<strong>en</strong>, gaat het areaal<br />
waar bij<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> foerager<strong>en</strong> achteruit.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> wordt het gebruikte land steeds armer<br />
aan bloei<strong>en</strong>de plant<strong>en</strong>: wel veel gro<strong>en</strong>, maar weinig<br />
bloei. Die achteruitgang is vooral sterk op het<br />
agrarische platteland. Hooiland (het bloemrijkste<br />
type grasland) bestaat niet meer, <strong>en</strong> veel grasland<br />
is vervang<strong>en</strong> door akkers met snijmaïs. Ook op<br />
graanakkers zie je nauwelijks bloem<strong>en</strong>. De naam<br />
‘kor<strong>en</strong>bloem’ is archaïsch geword<strong>en</strong>.<br />
Het is dan ook opmerkelijk dat veel wilde bij<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ook honingbij<strong>en</strong> het beter do<strong>en</strong> in stedelijk<br />
gebied dan op het platteland. Voor honingbij<strong>en</strong><br />
betek<strong>en</strong>t deze ontwikkeling dat het voedselpakket<br />
in de vorm van stuifmeel soort<strong>en</strong>armer is geword<strong>en</strong>.<br />
Er zijn zelfs period<strong>en</strong> zonder <strong>en</strong>ig aanbod van<br />
stuifmeel. Op zo’n mom<strong>en</strong>t moet e<strong>en</strong> volk op zijn<br />
reserves ter<strong>en</strong>. Zeker als dat in de nazomer gebeurt<br />
is dat e<strong>en</strong> slechte opmaat naar de winter. De winter<br />
is de langste te overbrugg<strong>en</strong> schrale periode<br />
voor bij<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> als de voorbereiding in de zomer<br />
goed was, dus met steeds voldo<strong>en</strong>de aanbod van<br />
goed voedsel <strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de wintervoorraad, komt<br />
e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk de winter door.<br />
2. Varroa<br />
De ernstigste bedreiging voor honingbij<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
imkers is zonder twijfel de parasiet Varroa destructor<br />
(zie kader op pagina 70). Vanaf het mom<strong>en</strong>t dat<br />
deze mijt in bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> in Europa <strong>en</strong> Amerika<br />
opdook, heeft zij e<strong>en</strong> spoor getrokk<strong>en</strong> van dode<br />
bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong>. Inmiddels is alle<strong>en</strong> Australië nog vrij<br />
van de mijt. Sinds de komst van varroa zijn de in<br />
het wild lev<strong>en</strong>de volk<strong>en</strong> in Europa <strong>en</strong> in Noord-<br />
Amerika uitgestorv<strong>en</strong>. Als je nog e<strong>en</strong> volk ziet<br />
in e<strong>en</strong> holle boom, dan is dat waarschijnlijk e<strong>en</strong><br />
zwerm die bij e<strong>en</strong> imker is ‘ontsnapt’. Zo’n zwerm<br />
houdt het hooguit e<strong>en</strong> of twee jaar vol.<br />
Volk<strong>en</strong> van imkers overlev<strong>en</strong> de varroamijt<br />
wel omdat zij vanaf het begin de mijt bestrijd<strong>en</strong><br />
met chemische middel<strong>en</strong>. Dat bestrijd<strong>en</strong> is niet<br />
met één keer klaar. Het lukt nooit om alle mijt<strong>en</strong><br />
te dod<strong>en</strong>, <strong>en</strong> na <strong>en</strong>ige tijd hebb<strong>en</strong> ze zich weer<br />
sterk vermeerderd zodat opnieuw bestred<strong>en</strong> moet<br />
word<strong>en</strong>. Tot de komst van varroa was de imkerij<br />
in Nederland helemaal vrij van bestrijdingsmiddel<strong>en</strong>.<br />
Dat is helaas verled<strong>en</strong> tijd. Gelukkig zijn de<br />
huidige bestrijdingsmiddel<strong>en</strong> steeds vaker van<br />
natuurlijke oorsprong. De milieuschade blijft<br />
daarmee beperkt.<br />
Varroamijt<strong>en</strong> zijn snel resist<strong>en</strong>t geword<strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />
chemische middel<strong>en</strong>. Helaas grijp<strong>en</strong> nog veel<br />
imkers naar chemische middel<strong>en</strong> die niet officieel<br />
zijn toegelat<strong>en</strong>, maar wel stiekem verkrijgbaar.<br />
In bij<strong>en</strong>was word<strong>en</strong> inmiddels veel residu<strong>en</strong> van<br />
chemische middel<strong>en</strong> aangetroff<strong>en</strong>, ook uit de landbouw.<br />
De middel<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> varroa staan op nummer<br />
één.<br />
De mijt zorgt heel direct voor schade <strong>en</strong> verzwakking<br />
van de bij<strong>en</strong> door het stel<strong>en</strong> van eiwit<br />
<strong>en</strong> het verminder<strong>en</strong> van het geboortegewicht van<br />
Sommige boer<strong>en</strong> do<strong>en</strong> nog<br />
moeite om wilde bloem<strong>en</strong><br />
langs de akkers te zaai<strong>en</strong>.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 69
70<br />
de bij<strong>en</strong>. Varroa draagt ook andere ziektekiem<strong>en</strong><br />
over <strong>en</strong> zorgt voor e<strong>en</strong> algehele vermindering van<br />
de weerstand. E<strong>en</strong> aantal viruss<strong>en</strong> die vroeger<br />
sporadisch voorkwam<strong>en</strong> zijn dankzij varroa heel<br />
algeme<strong>en</strong> geword<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> gav<strong>en</strong> deze virus-<br />
Varroa<br />
Varroa destructor is e<strong>en</strong><br />
mijt die van oorsprong<br />
alle<strong>en</strong> werd aangetroff<strong>en</strong><br />
in volk<strong>en</strong> van de<br />
Aziatische bij<strong>en</strong>soort Apis<br />
ceranae. De vorige eeuw<br />
is de mijt overgestapt<br />
naar onze honingbij<strong>en</strong>.<br />
In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig <strong>en</strong><br />
tachtig is varroa aan e<strong>en</strong><br />
ware opmars over Europa<br />
<strong>en</strong> Amerika begonn<strong>en</strong>.<br />
De vrouwelijke mijt is<br />
zo groot als e<strong>en</strong> speld<strong>en</strong>knop,<br />
donkerrood<br />
<strong>en</strong> glanz<strong>en</strong>d. Ze zijn te<br />
vind<strong>en</strong> op de bij<strong>en</strong>, waar<br />
ze zich vastklemm<strong>en</strong> op<br />
de thorax, het borststuk.<br />
Daar zuig<strong>en</strong> ze haemolymfe<br />
op: het ‘bloed’ van<br />
de bij. De meeste mijt<strong>en</strong><br />
zitt<strong>en</strong> goed verstopt in<br />
de geslot<strong>en</strong> cell<strong>en</strong> met<br />
popp<strong>en</strong> van de bij<strong>en</strong>.<br />
Daar zijn ze ingestapt,<br />
van de rug van e<strong>en</strong> bij,<br />
net voordat de larf zich<br />
gaat verpopp<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus<br />
net voordat de cel wordt<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
afgeslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> dekseltje.<br />
In de cel plant de<br />
mijt zich voort.<br />
In de cel bijt de mijt de<br />
pop aan. De gemaakte<br />
wond wordt op<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong><br />
als ‘voederplaats’.<br />
Zowel de mijt als haar<br />
jong<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> daar<br />
haemolymfe tapp<strong>en</strong>. Op<br />
dat mom<strong>en</strong>t beginn<strong>en</strong><br />
bij de vrouwelijke mijt<br />
de eierstokk<strong>en</strong> actief te<br />
word<strong>en</strong>. Achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s<br />
wordt één mannetje<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal vrouwtjes<br />
geproduceerd. Als deze<br />
vrouwtjes na e<strong>en</strong> paar<br />
tuss<strong>en</strong>stadia volwass<strong>en</strong><br />
zijn, word<strong>en</strong> ze bevrucht<br />
door het mannetje. Teg<strong>en</strong><br />
de tijd dat de pop van de<br />
bij verandert in e<strong>en</strong> volwass<strong>en</strong><br />
bij, twaalf dag<strong>en</strong><br />
na het begin van het<br />
verpopp<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ze breekt<br />
uit de cel, zijn maximaal<br />
twee mijt<strong>en</strong>dochters volwass<strong>en</strong><br />
geword<strong>en</strong>. Deze<br />
stapp<strong>en</strong> op de bij <strong>en</strong> lat<strong>en</strong><br />
s<strong>en</strong> vroeger bijna nooit symptom<strong>en</strong>, terwijl ze nu<br />
vaak zorg<strong>en</strong> voor het instort<strong>en</strong> van bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong><br />
die te veel mijt<strong>en</strong> herberg<strong>en</strong>. Ook bacterieziekt<strong>en</strong>,<br />
zoals Europees vuilbroed, lijk<strong>en</strong> door varroa e<strong>en</strong><br />
duwtje in de rug te krijg<strong>en</strong>.<br />
De donkere speld<strong>en</strong>knop achter de kop van de bij is e<strong>en</strong><br />
varroamijt.<br />
zich naar e<strong>en</strong> nieuwe<br />
plek vervoer<strong>en</strong>. Ook de<br />
moedermijt kan zich naar<br />
e<strong>en</strong> nieuwe geschikte cel<br />
lat<strong>en</strong> vervoer<strong>en</strong>, waar ze<br />
opnieuw e<strong>en</strong> gezinnetje<br />
kan sticht<strong>en</strong>. De jongere<br />
zusjes <strong>en</strong> het mannetje<br />
gaan verlor<strong>en</strong>. Bij het<br />
schoonpoets<strong>en</strong> van de<br />
cell<strong>en</strong> door de werksters<br />
word<strong>en</strong> ze verwijderd.<br />
De bij die ontstaat uit<br />
e<strong>en</strong> pop die teg<strong>en</strong> wil <strong>en</strong><br />
dank gastheer was van<br />
e<strong>en</strong> mijt<strong>en</strong>familie is veel<br />
minder vitaal dan e<strong>en</strong><br />
normale pasgebor<strong>en</strong> bij.<br />
Ze is lichter, heeft minder<br />
eiwit, <strong>en</strong> is veel vaker<br />
besmet met allerlei ziekt<strong>en</strong>,<br />
via de wond die de<br />
mijt heeft gemaakt. Als in<br />
e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk veel mijt<strong>en</strong><br />
zitt<strong>en</strong>, zull<strong>en</strong> veel van de<br />
jonge bij<strong>en</strong> e<strong>en</strong> slechte<br />
conditie hebb<strong>en</strong> of ziek<br />
zijn. Daardoor kan het<br />
gehele volk verzwakk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> te gronde gaan.
3. Andere parasiet<strong>en</strong><br />
Naast varroa hebb<strong>en</strong> allerlei andere parasiet<strong>en</strong> het<br />
gemunt op de Hof van Ed<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> goed gevoed<br />
bij<strong>en</strong>volk feitelijk is. Dat is altijd zo geweest, <strong>en</strong><br />
met de meeste parasiet<strong>en</strong> kan e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk goed<br />
omgaan. Er is ev<strong>en</strong>wicht ontstaan tuss<strong>en</strong> gastheer<br />
<strong>en</strong> parasiet. Dat betek<strong>en</strong>t nog niet dat zulke parasiet<strong>en</strong><br />
niet heel schadelijk kunn<strong>en</strong> zijn, <strong>en</strong> soms<br />
zelfs fataal. Ook m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudig<br />
griepje sterv<strong>en</strong>. Dat is dan wel vaak door e<strong>en</strong><br />
combinatie met andere kwal<strong>en</strong> die de weerstand<br />
verminder<strong>en</strong>. Zo zal het ook bij bij<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>:<br />
varroa, of e<strong>en</strong> periode met gebrek aan voedsel,<br />
vermindert de weerstand van bij<strong>en</strong>, waardoor ze<br />
bijvoorbeeld vatbaarder word<strong>en</strong> voor de ziekteverwekker<br />
nosema. Nosema is e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>cellige parasiet<br />
in de darm<strong>en</strong> van volwass<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>. Het is bek<strong>en</strong>d<br />
dat hij toeslaat in of na period<strong>en</strong> van voedselgebrek<br />
of na e<strong>en</strong> reg<strong>en</strong>achtige zomer waarin de bij<strong>en</strong><br />
minder kunn<strong>en</strong> vlieg<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer bloem<strong>en</strong> verreg<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
In slechte jar<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> door nosema heel<br />
veel volk<strong>en</strong> het loodje legg<strong>en</strong>.<br />
Behalve nosema hebb<strong>en</strong> bij<strong>en</strong> nog te mak<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> keur aan parasiet<strong>en</strong>, belagers <strong>en</strong> ziekt<strong>en</strong>:<br />
viruss<strong>en</strong>, bacteriën, e<strong>en</strong>cellig<strong>en</strong>, mijt<strong>en</strong>, vlieg<strong>en</strong>,<br />
wesp<strong>en</strong>, vogels, ber<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfs imkers.<br />
4. De imker<br />
Het lijkt e<strong>en</strong> beetje oneerbiedig om de imker bij<br />
de belagers te noem<strong>en</strong>. Hij – slechts zeld<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
vrouw – doet toch zijn best om de bij<strong>en</strong> goed te<br />
verzorg<strong>en</strong>? Jazeker, maar de imker doet dat niet<br />
onbaatzuchtig. Hij wil de bij<strong>en</strong> uiteindelijk wel<br />
berov<strong>en</strong> van hun wintervoorraad honing. En als<br />
hij niet oppast draagt hij heel gemakkelijk bij aan<br />
het veroorzak<strong>en</strong> of verspreid<strong>en</strong> van ziekt<strong>en</strong>.<br />
Bij het analyser<strong>en</strong> van de wintersterfte is vaak<br />
ge<strong>en</strong> verband te vind<strong>en</strong> met de regio of de directe<br />
omgeving van de bij<strong>en</strong>stand<strong>en</strong>. Vaak heeft de <strong>en</strong>e<br />
imker heel veel sterfte, <strong>en</strong> zijn buurman helemaal<br />
niet. Dat maakt het aannemelijk dat de manier van<br />
werk<strong>en</strong>, die tuss<strong>en</strong> imkers <strong>en</strong>orm kan verschill<strong>en</strong>,<br />
van belang is voor sterfte of juist overlev<strong>en</strong> van<br />
volk<strong>en</strong>. Het is zelfs zo dat sommige imkers nooit<br />
last hebb<strong>en</strong> van wintersterfte. Uit onderzoek in<br />
ons omring<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> bleek steeds weer dat de<br />
besmetting met varroa bepaalt of e<strong>en</strong> volk doodgaat<br />
of overleeft. En die varroabesmetting, die valt<br />
of staat weer met de werkwijze van de imker.<br />
E<strong>en</strong> goede bestrijding van ziekt<strong>en</strong> is nog ge<strong>en</strong><br />
absolute garantie dat de bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> overlev<strong>en</strong>.<br />
Het is wel één van de voorwaard<strong>en</strong>. Als je niet<br />
goed bestrijdt gaan de bij<strong>en</strong> vrijwel zeker dood.<br />
En daar wringt de scho<strong>en</strong>, veel imkers bestrijd<strong>en</strong><br />
varroa niet op e<strong>en</strong> goede manier. Ze zijn vooral<br />
vaak te laat met bestrijd<strong>en</strong>. Dan kun je misschi<strong>en</strong><br />
de meeste mijt<strong>en</strong> nog wel dod<strong>en</strong>, maar de schade is<br />
dan al gedaan. De bij<strong>en</strong> zijn besmet met viruss<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> slechte conditie. Ze kunn<strong>en</strong> dan ook<br />
in afwezigheid van mijt<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lange winter niet<br />
overlev<strong>en</strong>.<br />
Op deze microscopische<br />
opname van bij<strong>en</strong>poep<br />
zijn vooral spor<strong>en</strong> te zi<strong>en</strong><br />
van de e<strong>en</strong>cellige parasiet<br />
Nosema. Temidd<strong>en</strong> van de<br />
honderd<strong>en</strong> uitwerpsel<strong>en</strong><br />
ligt e<strong>en</strong> (stervormige)<br />
stuifmeelkorrel.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 71
Via zijn manier van werk<strong>en</strong><br />
heeft de imker grote invloed<br />
op het welzijn van zijn volk.<br />
72<br />
5. Pesticid<strong>en</strong><br />
In de land- <strong>en</strong> tuinbouw, maar ook in het op<strong>en</strong>baar<br />
gro<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> thuis, word<strong>en</strong> veel bestrijdingsmiddel<strong>en</strong><br />
gebruikt. Het ligt voor de hand dat<br />
e<strong>en</strong> insecticide dat e<strong>en</strong> bepaald plaaginsect moet<br />
dod<strong>en</strong>, ook e<strong>en</strong> risico is voor andere insect<strong>en</strong> zoals<br />
bij<strong>en</strong>. Om schade te voorkom<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> ‘niet-doelorganism<strong>en</strong>’<br />
niet aan het middel mog<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
blootgesteld. Dat kun je bereik<strong>en</strong> door gebruik<br />
op bloei<strong>en</strong>de gewass<strong>en</strong> te verbied<strong>en</strong>, of door op<br />
bepaalde mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te spuit<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong> middel<br />
e<strong>en</strong> toelating krijgt moet het aan heel veel eis<strong>en</strong><br />
voldo<strong>en</strong> (zie pagina 76 <strong>en</strong> 77).<br />
Sommige plant<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong> van zichzelf giftige<br />
stoff<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> vraatzuchtige insect<strong>en</strong>. Nicotine uit<br />
tabak is zo’n natuurlijk insecticide. Op basis van<br />
nicotine zijn nieuwe insecticid<strong>en</strong> ontwikkeld, de<br />
neonicotin<strong>en</strong>. Het voordeel van deze middel<strong>en</strong><br />
is dat ze ‘systemisch’ werk<strong>en</strong>: ze word<strong>en</strong> door de<br />
plant opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> in de plant getransporteerd.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
De plant wordt zo ‘van binn<strong>en</strong>uit’ oneetbaar voor<br />
vraatzuchtige rups<strong>en</strong>. Vaak wordt het middel al op<br />
het zaad aangebracht. Groot voordeel is dat ge<strong>en</strong><br />
gif verlor<strong>en</strong> gaat in het gras, het werkt langer (e<strong>en</strong><br />
gespot<strong>en</strong> middel is vaak al na e<strong>en</strong> dag weer verdw<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
of afgebrok<strong>en</strong>) <strong>en</strong> je hoeft ook veel minder<br />
te gebruik<strong>en</strong>.<br />
Natuurlijk zijn er ook nadel<strong>en</strong>. Neonicotin<strong>en</strong><br />
blijv<strong>en</strong> erg lang werkzaam <strong>en</strong> ze zijn erg giftig.<br />
Ook lang nadat de te bestrijd<strong>en</strong> rups dood is kan<br />
in de plant, ook in de nectar <strong>en</strong> in het stuifmeel,<br />
nog gif zitt<strong>en</strong>. Op dat mom<strong>en</strong>t zou nog schade aan<br />
bij<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> optred<strong>en</strong>.<br />
In proev<strong>en</strong> met bij<strong>en</strong> <strong>en</strong> hommels in laboratoria<br />
blijk<strong>en</strong> deze neonicotin<strong>en</strong> erg giftig te zijn. Als<br />
je bij<strong>en</strong> of hommels op e<strong>en</strong> voertafel suikerwater<br />
geeft met neonicotin<strong>en</strong> erin, blijk<strong>en</strong> ze niet<br />
terug te kom<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>de voederbeurt. Ze<br />
vind<strong>en</strong> ook vaak de kast of het hommelboxje niet<br />
terug. De stof heeft ze gedesoriënteerd. Maar deze<br />
effect<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> pas gezi<strong>en</strong> bij conc<strong>en</strong>traties die in<br />
nectar <strong>en</strong> stuifmeel nooit word<strong>en</strong> aangetroff<strong>en</strong>. Bij<br />
veldstudies waarin de onderzoekers bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong><br />
plaatst<strong>en</strong> bij zonnebloem<strong>en</strong> die als zaad neonicotin<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> meegekreg<strong>en</strong>, is ge<strong>en</strong> schade aan de<br />
volk<strong>en</strong> vastgesteld. Ze blek<strong>en</strong> in de daaropvolg<strong>en</strong>de<br />
winter ook niet bov<strong>en</strong>gemiddeld te sterv<strong>en</strong>. Waarschijnlijk<br />
is de blootstelling aan het middel in de<br />
praktijk beperkt g<strong>en</strong>oeg om ge<strong>en</strong> schade te gev<strong>en</strong>.<br />
Toch stell<strong>en</strong> Franse imkers dat door de toepassing<br />
hun honingoogst<strong>en</strong> op zonnebloem achteruit<br />
ging<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat de volk<strong>en</strong> nadelige effect<strong>en</strong> ondervond<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> groot onderzoek tuss<strong>en</strong> 2002 <strong>en</strong> 2005,<br />
in vijf Franse provincies, moest duidelijkheid<br />
schepp<strong>en</strong>. Er werd ge<strong>en</strong> verband gevond<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
de honingproductie <strong>en</strong> het gifgebruik, ook al werd<strong>en</strong><br />
spor<strong>en</strong> van de middel<strong>en</strong> aangetroff<strong>en</strong> in de bij<strong>en</strong>kast<strong>en</strong>,<br />
in stuifmeel <strong>en</strong> honing. Er was wel e<strong>en</strong><br />
verband met de kwaliteit van de verzorging van<br />
de volk<strong>en</strong> door de imkers. Sommige ‘aangetaste’<br />
volk<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> verwaarloosd, sommige war<strong>en</strong>
ijna verhongerd <strong>en</strong> sommige war<strong>en</strong> besmet met<br />
ziekt<strong>en</strong>. Ondanks deze studie zijn diverse neonicotin<strong>en</strong><br />
nu verbod<strong>en</strong> in Frankrijk. De bij<strong>en</strong>sterfte<br />
is geblev<strong>en</strong>.<br />
6. G<strong>en</strong>etisch gemodificeerde gewass<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> plant kan ook weerstand teg<strong>en</strong> vraat krijg<strong>en</strong><br />
als bepaalde erfelijke eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
ingebouwd, hetzij via g<strong>en</strong>etische manipulatie,<br />
dan wel via klassieke veredeling. E<strong>en</strong> g<strong>en</strong> dat op<br />
die manier kan word<strong>en</strong> ingebouwd is bijvoorbeeld<br />
het g<strong>en</strong> dat codeert voor de aanmaak van<br />
stoff<strong>en</strong> die giftig zijn voor insect<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d<br />
voorbeeld is Bt maïs. Daarin is e<strong>en</strong> g<strong>en</strong> gebouwd<br />
uit de bacterie Bacillus thuringi<strong>en</strong>sis. De plant met<br />
het Bt-g<strong>en</strong> maakt zelf stoff<strong>en</strong> die giftig zijn voor<br />
de rups<strong>en</strong> van de Amerikaanse maïsst<strong>en</strong>gelboorder,<br />
e<strong>en</strong> plaaginsect dat moeilijk met andere middel<strong>en</strong><br />
is te bestrijd<strong>en</strong>.<br />
De vrees bestond dat bij<strong>en</strong> schade zoud<strong>en</strong> kun-<br />
n<strong>en</strong> lijd<strong>en</strong> wanneer het Bt-gif ook in het stuifmeel<br />
van de maïs terecht zou kom<strong>en</strong>. Daar is nog niets<br />
van geblek<strong>en</strong>. Bt-toxin<strong>en</strong> zijn vaak heel specifiek<br />
voor bepaalde insect<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> voordeel t<strong>en</strong> opzichte<br />
van normale insecticid<strong>en</strong>. Ook van allerlei andere<br />
g<strong>en</strong>etisch gemodificeerde (GMO) gewass<strong>en</strong> is ge<strong>en</strong><br />
schade voor bij<strong>en</strong> aangetoond. Natuurlijk moet<br />
wel steeds alles goed onderzocht word<strong>en</strong> voordat<br />
e<strong>en</strong> GMO-gewas kan word<strong>en</strong> vrijgegev<strong>en</strong>.<br />
7. Mondialisering<br />
De wereld is e<strong>en</strong> groot dorp geword<strong>en</strong>. Die mondialisering<br />
heeft directe gevolg<strong>en</strong> voor de honingbij<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong>houderij. De beroepsimkerij in<br />
Europa <strong>en</strong> in Noord-Amerika staat onder economische<br />
druk doordat honing grootschalig <strong>en</strong> goedkoop<br />
wordt geproduceerd in Arg<strong>en</strong>tinië <strong>en</strong> China.<br />
Dat is ongunstig voor de sector <strong>en</strong> remt ontwikkeling<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vernieuwing. De sector is daardoor ook<br />
sterk aan het vergrijz<strong>en</strong>.<br />
De amandelteelt<br />
is afhankelijk van<br />
insect<strong>en</strong>bestuiving,<br />
maar er wordt ook<br />
insecticide gebruikt.<br />
vraag 3<br />
Waarom is het erg als<br />
honingbij<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong><br />
verdwijn<strong>en</strong>? We kunn<strong>en</strong><br />
toch wel zonder honing?<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 73
De Aziatische hoornaar<br />
heeft Europa bereikt door<br />
mee te lift<strong>en</strong> met Chinees<br />
aardewerk.<br />
Y<br />
E<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>koningin kan ook<br />
via kunstmatige inseminatie<br />
word<strong>en</strong> bevrucht.<br />
74<br />
Er zijn ook directe effect<strong>en</strong>. Door het uitwissel<strong>en</strong><br />
van bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> land<strong>en</strong> <strong>en</strong> werelddel<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> belagers normale geografische <strong>en</strong><br />
ecologische barrières overstek<strong>en</strong>. Doordat Europese<br />
honingbij<strong>en</strong> naar Azië zijn vervoerd, kon de<br />
varroamijt overstapp<strong>en</strong> van de Indische honingbij<br />
naar de Europese. Onlangs is ook ontdekt dat<br />
‘onze’ parasiet Nosema apis grot<strong>en</strong>deels is verdrev<strong>en</strong><br />
door Nosema ceranae, e<strong>en</strong> verwant organisme<br />
dat afkomstig is van de Indische honingbij. De<br />
kleine bij<strong>en</strong>kastkever, afkomstig uit de zuidelijk<br />
helft van Afrika geeft veel overlast in Noord-<br />
Amerika <strong>en</strong> in Australië. Uit het gemak waarmee<br />
deze kever nieuwe gebied<strong>en</strong> heeft gevond<strong>en</strong>, mag<br />
je aannem<strong>en</strong> dat hij vroeg of laat ook Europa zal<br />
bereik<strong>en</strong>.<br />
Imkers hebb<strong>en</strong> op zoek naar ‘betere bij<strong>en</strong>’ ook<br />
wereldwijd gesleept met koninginn<strong>en</strong>. Daardoor<br />
zijn oorspronkelijk geografisch gescheid<strong>en</strong><br />
ondersoort<strong>en</strong> van onze honingbij, met hun lokale<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
aanpassing<strong>en</strong> aan klimaat <strong>en</strong> seizo<strong>en</strong>, verm<strong>en</strong>gd<br />
geraakt.<br />
Onafhankelijk van bij<strong>en</strong>houders kunn<strong>en</strong> ook<br />
nieuwe plag<strong>en</strong> opduik<strong>en</strong>. Zo is de Aziatische hoornaar<br />
Vespa velutina (e<strong>en</strong> grote wesp) via import van<br />
Chinees aardewerk in Frankrijk terecht gekom<strong>en</strong>.<br />
Het dier is bezig met e<strong>en</strong> snelle opmars. Deze wesp<br />
zal ook Nederland <strong>en</strong> België wel vind<strong>en</strong>. Hoornaars<br />
et<strong>en</strong> graag bij<strong>en</strong>.<br />
Ook het binn<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> van exotische plant<strong>en</strong><br />
kan grote gevolg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. De exotische reuz<strong>en</strong>balsemi<strong>en</strong><br />
is erg populair bij bij<strong>en</strong>. De bloem<strong>en</strong><br />
lever<strong>en</strong> ook veel nectar. Andere, inheemse plant<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> door de reuz<strong>en</strong>balsemi<strong>en</strong> van hun bestuivers<br />
bestol<strong>en</strong>. Ge<strong>en</strong> insect kijkt nu bijvoorbeeld<br />
nog om naar moerasandoorn. E<strong>en</strong> ander voorbeeld:<br />
slang<strong>en</strong>kruid uit Europa is als exoot binn<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong><br />
in Australië. Het is daar nu erg talrijk<br />
<strong>en</strong> populair onder de bij<strong>en</strong>, maar het levert voor<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> giftige honing.<br />
8. Klimaatverandering<br />
Door de opwarming van de aarde kunn<strong>en</strong> plant<strong>en</strong>soort<strong>en</strong><br />
‘aan de wandel gaan’. Aan de noordgr<strong>en</strong>s<br />
van hun verspreidingsgebied kunn<strong>en</strong> ze andere<br />
soort<strong>en</strong> verdring<strong>en</strong>, rond de zuidgr<strong>en</strong>s van hun<br />
verspreidingsgebied kunn<strong>en</strong> soort<strong>en</strong> verdwijn<strong>en</strong>.<br />
Dat alles kan gevolg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> voor bij<strong>en</strong>. Ook kan<br />
woestijnvorming door opwarming het leefge-
ied voor bij<strong>en</strong> beperk<strong>en</strong>. Sommige parasiet<strong>en</strong><br />
zijn vanwege hun lev<strong>en</strong>scyclus erg gevoelig voor<br />
temperatuur <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zich bijvoorbeeld met<br />
zachtere winters heel anders gaan gedrag<strong>en</strong>. Ook<br />
kunn<strong>en</strong> nieuwe parasiet<strong>en</strong> gaan oprukk<strong>en</strong>. De<br />
honingbij<strong>en</strong> zelf zull<strong>en</strong> e<strong>en</strong> temperatuurverandering<br />
niet zo snel lastig vind<strong>en</strong>: ze kom<strong>en</strong> voor van<br />
de ev<strong>en</strong>aar tot de poolcirkels <strong>en</strong> zijn na de ijstijd<strong>en</strong><br />
ook heel snel achter het smelt<strong>en</strong>de landijs aan<br />
weer naar het noord<strong>en</strong> opgetrokk<strong>en</strong>.<br />
9. G<strong>en</strong>etische basis<br />
Vanouds war<strong>en</strong> honingbij<strong>en</strong> wilde dier<strong>en</strong>, waarvan<br />
sommige werd<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> in bij<strong>en</strong>korv<strong>en</strong><br />
van imkers. Gaandeweg kwam<strong>en</strong> de gehoud<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong> in de meerderheid, althans in Europa, <strong>en</strong> zat<br />
e<strong>en</strong> minderheid nog in het wild in holle bom<strong>en</strong>.<br />
Toch bepaalde vooral de natuur de g<strong>en</strong>etische<br />
sam<strong>en</strong>stelling van de bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong>. Nu door varroa<br />
alle wilde Europese volk<strong>en</strong> zijn weggevaagd, ligt<br />
het hele erfgoed van de honingbij in hand<strong>en</strong> van<br />
de imker. Als imkers met z’n all<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> gaan<br />
selecter<strong>en</strong> om varroaresist<strong>en</strong>tie te krijg<strong>en</strong>, zoud<strong>en</strong><br />
ze onherroepelijk andere g<strong>en</strong>etische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
verliez<strong>en</strong>; eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> waarvan de imkers<br />
de pot<strong>en</strong>tiële waarde niet e<strong>en</strong>s k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>.<br />
Imkers zoek<strong>en</strong> altijd naar eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> die<br />
goed zijn voor het bedrijf: hij wil niet word<strong>en</strong><br />
gestok<strong>en</strong>, hij wil veel honing, <strong>en</strong> wat al niet meer.<br />
De natuur selecteert veel breder: op overleving<br />
van de soort. Het is daarom belangrijk geword<strong>en</strong><br />
dat de honingbij wordt beschermd teg<strong>en</strong> de grill<strong>en</strong><br />
van de bij<strong>en</strong>houderij. Op verschill<strong>en</strong>de plekk<strong>en</strong> in<br />
Europa moet<strong>en</strong> de oorspronkelijke ondersoort<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hun g<strong>en</strong><strong>en</strong> behoud<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>. Waarschijnlijk<br />
zull<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> of de imkers ze ooit allemaal nog<br />
hard nodig hebb<strong>en</strong>.<br />
Natuurlijke selectie biedt hoop<br />
Ondanks het aanvankelijke uitsterv<strong>en</strong> van de<br />
wilde bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> in Noord-Amerika <strong>en</strong> Europa<br />
door varroa, zijn er in de VS <strong>en</strong> in Frankrijk weer<br />
bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> in het wild gevond<strong>en</strong> die heel lang<br />
in lev<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>, ondanks de mijt. Natuurlijke<br />
selectie blijkt weer de beste kans<strong>en</strong> te bied<strong>en</strong>. En<br />
dat komt goed uit, want we zull<strong>en</strong> de honingbij<strong>en</strong><br />
de kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nia nog harder nodig hebb<strong>en</strong><br />
dan nu. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> steeds meer gewass<strong>en</strong><br />
die bestuiving behoev<strong>en</strong>, <strong>en</strong> met de to<strong>en</strong>ame van<br />
de schaalgrootte zal juist de honingbij de meest<br />
geschikte bestuiver zijn. Daardoor zal bij<strong>en</strong>houderij<br />
belangrijker word<strong>en</strong>, <strong>en</strong> daardoor ook weer e<strong>en</strong><br />
veel lev<strong>en</strong>svatbaarder <strong>en</strong> wellicht ‘sexier’ beroep.<br />
Wat zal de klimaatverandering<br />
do<strong>en</strong> met<br />
honingbij<strong>en</strong>?<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 75
Het effect van gif wordt<br />
eerst getest op bij<strong>en</strong>, voor<br />
het wordt toegelat<strong>en</strong>.<br />
76<br />
Verbod<strong>en</strong> gif<br />
Gif, landbouwgif, landbouwbestrijdingsmiddel,gewasbeschermingsmiddel…<br />
het zijn allemaal aanduiding<strong>en</strong><br />
van dezelfde product<strong>en</strong>, <strong>en</strong> in principe<br />
zijn ze ook allemaal wettelijk verbod<strong>en</strong> in Nederland<br />
<strong>en</strong> de rest van de EU. In principe, maar niet in<br />
feite, want tegelijk verteg<strong>en</strong>woordig<strong>en</strong> deze middel<strong>en</strong><br />
ook e<strong>en</strong> groot economisch belang. Meer dan<br />
dat: dankzij dit gif kunn<strong>en</strong> boer<strong>en</strong> boer<strong>en</strong> zonder<br />
failliet te gaan aan onbeheersbare ziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> plag<strong>en</strong><br />
in hun gewas. De keerzijde zijn de risico’s voor<br />
m<strong>en</strong>s, dier <strong>en</strong> milieu, inclusief bij<strong>en</strong>. Het gebruik<br />
van bestrijdingsmiddel<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> klassiek dilemma<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> voordel<strong>en</strong> <strong>en</strong> risico’s. In onze maatschappij<br />
loss<strong>en</strong> we zulke dilemma’s op met wett<strong>en</strong>.<br />
De bestrijdingsmiddel<strong>en</strong>wet verbiedt alle<br />
gebruik van alle bestrijdingsmiddel<strong>en</strong>, t<strong>en</strong>zij e<strong>en</strong><br />
officiële toelating wordt gegev<strong>en</strong> voor beperkte tijd<br />
<strong>en</strong> beperkte toepassing<strong>en</strong>. Eén officiële, onafhankelijke<br />
organisatie, het College voor de Toelating<br />
van Gewasbeschermingsmiddel<strong>en</strong> <strong>en</strong> Biocid<strong>en</strong>,<br />
het Ctgb, kan toelating<strong>en</strong> verl<strong>en</strong><strong>en</strong> nam<strong>en</strong>s de<br />
minister. Het Ctgb besluit alle<strong>en</strong> tot toelating van<br />
e<strong>en</strong> middel als beoordeling van uitgebreide onderzoeksresultat<strong>en</strong><br />
leidt tot de conclusie dat het middel<br />
werkt <strong>en</strong> de risico’s beperkt <strong>en</strong> aanvaardbaar
zijn. Dat geldt voor de risico’s voor m<strong>en</strong>s, milieu <strong>en</strong><br />
dus ook voor de bij.<br />
Middel<strong>en</strong> voor gebruik in omstandighed<strong>en</strong><br />
waarbij bij<strong>en</strong> <strong>en</strong> hommels kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> blootgesteld,<br />
krijg<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> toelating als uitgebreid<br />
onderzoek heeft aangetoond dat de risico’s voor<br />
bij<strong>en</strong> <strong>en</strong> hommels minimaal zijn. Zulk onderzoek<br />
is kostbaar <strong>en</strong> de aanvrager van de toelating moet<br />
het onderzoek daarom zelf uitvoer<strong>en</strong> of betal<strong>en</strong>.<br />
Maar is het dan nog wel objectief <strong>en</strong> betrouwbaar?<br />
Zou die belanghebb<strong>en</strong>de, doorgaans e<strong>en</strong> grote<br />
chemische firma, niet in de verleiding kom<strong>en</strong> het<br />
resultaat bij te buig<strong>en</strong> in de gew<strong>en</strong>ste richting van<br />
‘veilig’?<br />
Natuurlijk bestaat die verleiding! En natuurlijk<br />
houdt het Ctgb rek<strong>en</strong>ing met die verleiding.<br />
Daarom zijn er talloze veilighed<strong>en</strong> ingebouwd in<br />
de hele beoordelingsprocedure. Dat zijn niet alle<strong>en</strong><br />
voorgeschrev<strong>en</strong> onderzoeksprotocoll<strong>en</strong> <strong>en</strong> certificering<br />
van correcte uitvoering van die protocoll<strong>en</strong>.<br />
Dat zijn ook de onafhankelijkheid van het Ctgb<br />
<strong>en</strong> de deskundigheid van zijn medewerkers. Het<br />
is bov<strong>en</strong>al de juridische aansprakelijkheid van de<br />
belanghebb<strong>en</strong>de firma, als achteraf mocht blijk<strong>en</strong>,<br />
bijvoorbeeld door schade aan bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> in de<br />
praktijk, dat de onderzoeksresultat<strong>en</strong> ‘bijgebog<strong>en</strong>’<br />
war<strong>en</strong>.<br />
Internationale bij<strong>en</strong>beschermers<br />
De wijze van onderzoek <strong>en</strong> beoordeling <strong>en</strong> risicobeheersing<br />
is het resultaat van jar<strong>en</strong>lange ontwikkeling<br />
<strong>en</strong> verfijning door de meeste betrokk<strong>en</strong><br />
deskundig<strong>en</strong> in Europa, ver<strong>en</strong>igd in de internationale<br />
Bee Protection Group, <strong>en</strong> t<strong>en</strong> slotte vastgelegd<br />
in Europese <strong>en</strong> nationale wett<strong>en</strong>. Toch is de<br />
uiteindelijke beoordelingswijze door het Ctgb<br />
niet statisch. Nieuwe middel<strong>en</strong> met nieuwe<br />
werkingsmechanism<strong>en</strong>, nieuwe toepassingsmethod<strong>en</strong>,<br />
nieuwe blootstellingsroutes, eerder<br />
over het hoofd gezi<strong>en</strong>e risico’s, ze kunn<strong>en</strong><br />
allemaal aanpassing van de beoordelingswijze<br />
nodig mak<strong>en</strong>.<br />
In Nederland organiseert de Plant<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong>kundige<br />
Di<strong>en</strong>st met alle belanghebb<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
jaarlijks e<strong>en</strong> werkgroep om de schades door<br />
bestrijdingsmiddel<strong>en</strong> aan bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> over het<br />
afgelop<strong>en</strong> seizo<strong>en</strong> te evaluer<strong>en</strong>. De werkgroep<br />
traceert geconstateerde schades naar de oorzaak,<br />
<strong>en</strong> gebruikt de conclusies om herhaling<br />
in de toekomst te voorkom<strong>en</strong>. Op Europees<br />
niveau organiseert de Bee Protection Group<br />
geregeld evaluaties <strong>en</strong> stelt aanpassing<strong>en</strong> van<br />
de onderzoeks- <strong>en</strong> beoordelingsprocedures<br />
voor. De gestaag afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>schades door<br />
bestrijdingsmiddel<strong>en</strong> getuig<strong>en</strong> gelukkig van<br />
de effectiviteit van deze aanpak van risicobeheersing<br />
van het ‘verbod<strong>en</strong> gif ’.<br />
antwoord 1<br />
De varroamijt is in onze<br />
strek<strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe parasiet<br />
waaraan de bij zich<br />
nog niet heeft kunn<strong>en</strong><br />
aanpass<strong>en</strong>. De mijt heeft<br />
e<strong>en</strong> voorsprong, want die<br />
k<strong>en</strong>de al wel bij<strong>en</strong> (uit<br />
zijn bakermat Azië). En:<br />
mijt<strong>en</strong> drag<strong>en</strong> veel viruss<strong>en</strong><br />
bij zich.<br />
antwoord 2<br />
Resist<strong>en</strong>tie kan alle<strong>en</strong><br />
ontstaan door e<strong>en</strong> hoge<br />
selectiedruk, dus door<br />
aanwezigheid van varroa.<br />
Volk<strong>en</strong> die er niet teg<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> doodgaan.<br />
Maar dat kan e<strong>en</strong> imker<br />
zich niet permitter<strong>en</strong>,<br />
dus moet hij varroa wel<br />
bestrijd<strong>en</strong>. Daarmee verdwijnt<br />
de selectiedruk.<br />
antwoord 3<br />
Dit is zonder overdrijving<br />
de hamvraag van dit<br />
cahier. De belangrijkste<br />
waarde van honingbij<strong>en</strong><br />
is hun bestuivingsarbeid:<br />
heel veel van onze<br />
voedselgewass<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
die bestuiving nodig om<br />
vrucht<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>. Ook<br />
in de natuur hebb<strong>en</strong> veel<br />
plant<strong>en</strong> bestuivers nodig<br />
om zad<strong>en</strong> te vorm<strong>en</strong>.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 77
78<br />
Epiloog: als de laatste imker het licht uitdoet…<br />
Als imkers uitsterv<strong>en</strong>, dan zull<strong>en</strong><br />
honingbij<strong>en</strong> op eig<strong>en</strong> kracht in de<br />
natuur moet<strong>en</strong> overlev<strong>en</strong>. In Nederland<br />
valt dat niet mee. De traditionele<br />
huisvesting van e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk is de holle boom,<br />
<strong>en</strong> als er ooit e<strong>en</strong> holle boom langs de weg staat,<br />
dan wordt deze – met red<strong>en</strong> – omgezaagd. Slecht<br />
gevoegde schoorst<strong>en</strong><strong>en</strong> of eekhoornnestkast<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> ook wel voldo<strong>en</strong>, maar het aantal vrij<br />
gevestigde volk<strong>en</strong> in Nederland is toch niet meer<br />
dan hooguit één proc<strong>en</strong>t van de populatie. Naast<br />
de zoektocht naar e<strong>en</strong> geschikte woning, moet<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> zich ook kunn<strong>en</strong> verwer<strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />
parasiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> predator<strong>en</strong>. Met de meeste van<br />
deze belagers is er e<strong>en</strong> actuele wap<strong>en</strong>wedloop<br />
waarbij de bij<strong>en</strong> voorlopig winn<strong>en</strong>. Met de varroamijt<br />
(zie kader op pagina 70) is het e<strong>en</strong> ander<br />
verhaal. Oosterse honingbij<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> minder<br />
last van de mijt, omdat ze sam<strong>en</strong> met de mijt zijn<br />
geëvolueerd. Door co-evolutie is bij de oosterse<br />
bij het gedrag aangepast. Bij<strong>en</strong> ontruim<strong>en</strong> daar<br />
werkster-broedcell<strong>en</strong> met actieve moedermijt<strong>en</strong>.<br />
Op haar beurt heeft de oosterse mijt zich gespecialiseerd<br />
op voortplanting in het darr<strong>en</strong>broed. Bij<br />
ons is het e<strong>en</strong> heel ander verhaal. De mijt is per<br />
ongeluk in Europa geïntroduceerd. Onze westerse<br />
honingbij <strong>en</strong> de varroamijt hebb<strong>en</strong> elkaar, evolutionair<br />
gezi<strong>en</strong>, rec<strong>en</strong>t ontmoet <strong>en</strong> voorlopig wint de<br />
varroamijt. Imkers help<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong> door de mijt<strong>en</strong><br />
te bestrijd<strong>en</strong>. Als de imkers er niet meer zijn <strong>en</strong><br />
de bij<strong>en</strong> zichzelf moet<strong>en</strong> redd<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> de bij<strong>en</strong><br />
zich net als de oosterse bij<strong>en</strong> via natuurlijke selectie<br />
aanpass<strong>en</strong> aan deze parasiet.<br />
Imkers staan dan ook voor e<strong>en</strong> duivels dilemma:<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
zonder bestrijding van de mijt sterv<strong>en</strong> de meeste<br />
bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> <strong>en</strong> dankzij bestrijding ligt e<strong>en</strong><br />
natuurlijk ev<strong>en</strong>wicht niet in het verschiet. Terwijl<br />
mijt<strong>en</strong> resist<strong>en</strong>t zijn geword<strong>en</strong> voor chemische<br />
bestrijdingsmiddel<strong>en</strong>, zijn er gelukkig diverse<br />
initiatiev<strong>en</strong> om bij<strong>en</strong> te selecter<strong>en</strong> die minder<br />
gevoelig zijn voor mijt<strong>en</strong>. Er zijn ook alternatieve<br />
bestrijdingsmiddel<strong>en</strong> zoals organische zur<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
etherische oliën.<br />
Als imkers uitsterv<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>kast<strong>en</strong><br />
meer geplaatst bij gewass<strong>en</strong>. Bij<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vaak<br />
gebruikt bij buit<strong>en</strong>teelt<strong>en</strong>, zoals appel, peer of<br />
blauwe bes <strong>en</strong> bij teelt<strong>en</strong> in kass<strong>en</strong> zoals zaadteelt,<br />
courgette, paprika of aubergine. Bij veel teelt<strong>en</strong><br />
zal de afwezigheid van bij<strong>en</strong>bestuiving leid<strong>en</strong> tot<br />
e<strong>en</strong> verminderde opbr<strong>en</strong>gst. In andere gevall<strong>en</strong><br />
zal het ontbrek<strong>en</strong> van bij<strong>en</strong> deze teelt<strong>en</strong> vrijwel<br />
onmogelijk mak<strong>en</strong>. Behalve honingbij<strong>en</strong> zijn er<br />
veel andere bloembezoekers, zoals solitaire bij<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vlinders, die ook e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong> bij bestuiving.<br />
Maar omdat er in e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>kast heel veel werksters<br />
zitt<strong>en</strong> die hun bestuivingtaak kunn<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong>,<br />
én die bij<strong>en</strong>kast naar willekeur kan word<strong>en</strong><br />
ingezet, is de honingbij van <strong>en</strong>orm economisch<br />
belang. Voor commerciële teelt<strong>en</strong> die voor e<strong>en</strong><br />
goede opbr<strong>en</strong>gst afhankelijk zijn van insect<strong>en</strong>bestuiving,<br />
is gokk<strong>en</strong> op van nature aanwezige<br />
bestuivers ge<strong>en</strong> optie.<br />
Imkers kunn<strong>en</strong> niet uitsterv<strong>en</strong><br />
Uiteindelijk zull<strong>en</strong> de imkers niet uitsterv<strong>en</strong>. Dat<br />
is domweg ge<strong>en</strong> optie! In Nederland is nu nog 95%<br />
van de imkers hobbymatig met hun bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong>
in de weer. Zij zett<strong>en</strong> hun volk<strong>en</strong> vaak met veel<br />
plezier bij de gewass<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>de telers.<br />
Daarbij spel<strong>en</strong> weinig harde regels van vraag<br />
<strong>en</strong> aanbod. E<strong>en</strong> meer commerciële imkerij – bij<br />
to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d gebrek aan hobbyimkers – die aan de<br />
vraag naar bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong> van zaadtelers <strong>en</strong> tuinders<br />
van vruchtgro<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> fruitboer<strong>en</strong> moet voldo<strong>en</strong>,<br />
zal nu <strong>en</strong> in de toekomst wel meer regels van<br />
vraag <strong>en</strong> aanbod volg<strong>en</strong>. Zaadtelers hebb<strong>en</strong> vaak<br />
e<strong>en</strong> imkerij binn<strong>en</strong> het bedrijf of hur<strong>en</strong> volk<strong>en</strong><br />
van de handvol beroepsimkers die ons land telt.<br />
Hierbij ontstaat e<strong>en</strong> wederzijdse afhankelijkheid;<br />
de imker zorgt voor de volk<strong>en</strong> <strong>en</strong> de zaadteler voor<br />
de producties waar de bestuiving moet gebeur<strong>en</strong>.<br />
Zolang tuinders gewass<strong>en</strong> tel<strong>en</strong> die bestuiving<br />
door bij<strong>en</strong> nodig hebb<strong>en</strong>, zull<strong>en</strong> er imkers zijn die<br />
volk<strong>en</strong> lever<strong>en</strong>.<br />
Als de hobbyimkers<br />
verdwijn<strong>en</strong>, nem<strong>en</strong><br />
commerciële bedrijv<strong>en</strong><br />
hun werk zonder twijfel<br />
over.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 79
80<br />
Begripp<strong>en</strong>lijst<br />
Bij<br />
In de volksmond is e<strong>en</strong> honingbij (Apis mellifera)<br />
gewoon dé bij. In de biologie bestaan er maar<br />
liefst 20.000 verschill<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>, waarvan<br />
er 350 in Nederland voorkom<strong>en</strong>. De honingbij<br />
is in die zin bijzonder dat ze als <strong>en</strong>ige e<strong>en</strong><br />
100% sociaal lev<strong>en</strong> leidt. E<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk bestaat<br />
daardoor het hele seizo<strong>en</strong>, ook in de winter.<br />
Broed<br />
Jonge bij<strong>en</strong> (de larv<strong>en</strong> <strong>en</strong> popp<strong>en</strong>) word<strong>en</strong> broed<br />
g<strong>en</strong>oemd. E<strong>en</strong> imker maakt e<strong>en</strong> duidelijk verschil<br />
tuss<strong>en</strong> op<strong>en</strong> of geslot<strong>en</strong> broed. E<strong>en</strong> larve<br />
zit in e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> cel in de raat. Wanneer de larve<br />
gaat verpopp<strong>en</strong> wordt de cel geslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
dekseltje van was.<br />
Co-evolutie<br />
Wanneer twee organism<strong>en</strong> zich in de loop van<br />
duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of miljo<strong>en</strong><strong>en</strong> jar<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>d aan<br />
elkaar aanpass<strong>en</strong>, spreek je van co-evolutie.<br />
Zo zijn bloei<strong>en</strong>de plant<strong>en</strong> <strong>en</strong> bepaalde soort<strong>en</strong><br />
insect<strong>en</strong> van elkaar afhankelijk geword<strong>en</strong>: de<br />
e<strong>en</strong> voor de voortplanting, de ander voor et<strong>en</strong>.<br />
Dar<br />
De mannelijke bij ontstaat uit niet bevruchte<br />
eitjes van de koningin. De <strong>en</strong>ige functie van<br />
darr<strong>en</strong> is om tijd<strong>en</strong>s de zog<strong>en</strong>oemde bruidsvlucht<br />
e<strong>en</strong> koningin van voldo<strong>en</strong>de sperma te<br />
voorzi<strong>en</strong> waarmee zij de rest van haar lev<strong>en</strong><br />
haar duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> eitjes kan bevrucht<strong>en</strong>.<br />
Fylog<strong>en</strong>ie<br />
De studie van de ontstaansgeschied<strong>en</strong>is van e<strong>en</strong><br />
groep organism<strong>en</strong>.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
Haplodiploïd (haploïd <strong>en</strong> diploïd)<br />
De meeste plant<strong>en</strong> <strong>en</strong> dier<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> twee sets<br />
chromosom<strong>en</strong> in iedere cel, één van de vader <strong>en</strong><br />
één van de moeder (diploïd). Onbevruchte organism<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> maar één set chromosom<strong>en</strong>:<br />
alle<strong>en</strong> van de moeder (haploïd). Wanneer het<br />
geslacht wordt bepaald door het aantal chromosom<strong>en</strong>,<br />
zoals bij bij<strong>en</strong> (haploïd: mannetjes,<br />
diploïd: vrouwtjes) spreek je van e<strong>en</strong> haplodiploïd<br />
systeem.<br />
Hommel<br />
E<strong>en</strong> andere, veel voorkom<strong>en</strong>de <strong>en</strong> goed zichtbare<br />
bij<strong>en</strong>groep is die van de hommels (Bombus<br />
spec.). Hommels lev<strong>en</strong> minder sociaal dan<br />
honingbij<strong>en</strong>, maar e<strong>en</strong> stuk socialer dan de vele<br />
soort<strong>en</strong> solitaire bij<strong>en</strong>. Het hommelvolk bestaat<br />
alle<strong>en</strong> in het voorjaar <strong>en</strong> de zomer (sociale fase).<br />
’s Winters (over-)lev<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong>zame koninginn<strong>en</strong><br />
(solitaire fase).<br />
Honing<br />
Pas wanneer bij<strong>en</strong> nectar uit bloem<strong>en</strong> indikk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> verrijk<strong>en</strong> met sapp<strong>en</strong> uit hun eig<strong>en</strong><br />
lijf, wordt het honing. In bloem<strong>en</strong> zit dus ge<strong>en</strong><br />
honing. Voor bij<strong>en</strong> is honing de <strong>en</strong>ergievoorraad<br />
voor de winter.<br />
Koningin<br />
In e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk is de koningin niets meer <strong>en</strong><br />
niets minder dan de eilegmachine. Zij zorgt<br />
voor het nageslacht van het volk <strong>en</strong> wordt dus<br />
vertroeteld door de duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> werksters. Ze<br />
‘regeert’ niet actief over e<strong>en</strong> volk. Via e<strong>en</strong> feromoon,<br />
de ‘koniginn<strong>en</strong>stof ’ is haar aanwezigheid<br />
wel bepal<strong>en</strong>d voor de activiteit<strong>en</strong> in het volk.<br />
Valt de koningin weg dan verandert het gedrag<br />
van de werksters.
Nectar<br />
Plant<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> nectar in hun bloem<strong>en</strong> om<br />
insect<strong>en</strong> te lokk<strong>en</strong>, die dan weer voor de bestuiving<br />
kunn<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong>. Nectar is over het algeme<strong>en</strong><br />
vrij waterig, met e<strong>en</strong> klein beetje zoetstof.<br />
Pas wanneer het wordt ingedikt, kunn<strong>en</strong> bij<strong>en</strong><br />
er honing van mak<strong>en</strong>.<br />
Poll<strong>en</strong><br />
Plant<strong>en</strong>k<strong>en</strong>ners <strong>en</strong> ook bij<strong>en</strong>houders sprek<strong>en</strong><br />
over ‘poll<strong>en</strong>’ als ze het over stuifmeel hebb<strong>en</strong>.<br />
(Ze hebb<strong>en</strong> het dan over ‘het poll<strong>en</strong>’). In de<br />
bij<strong>en</strong>houderij wordt met poll<strong>en</strong> vaak stuifmeel<br />
bedoeld dat al door bij<strong>en</strong> is verrijkt <strong>en</strong> geconserveerd.<br />
Het wordt letterlijk aangestampt <strong>en</strong> met<br />
nectar geslot<strong>en</strong>, zodat het gaat ferm<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>.<br />
Solitaire bij<br />
De meeste van de 20.000 bij<strong>en</strong>soort<strong>en</strong> op aarde<br />
zijn, in teg<strong>en</strong>stelling tot honingbij<strong>en</strong>, solitaire<br />
soort<strong>en</strong>. Het vrouwtje zorgt in haar e<strong>en</strong>tje voor<br />
één of <strong>en</strong>kele eitjes, dus zonder de hulp van e<strong>en</strong><br />
sociaal volk van werksters.<br />
Superorganisme<br />
Eén plant, of één dier is e<strong>en</strong> organisme. Vanwege<br />
de <strong>en</strong>orm sociale manier van lev<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
vanwege de hoge mate van specialisatie, wordt<br />
e<strong>en</strong> volk van vele duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> individuele bij<strong>en</strong><br />
ook wel als één organisme aangeduid: e<strong>en</strong><br />
superorganisme.<br />
Taxonomie<br />
Letterlijk is taxonomie de wet<strong>en</strong>schap van het<br />
‘indel<strong>en</strong>’ (‘taxon’ is Grieks voor ‘groep’). In de<br />
biologie houdt de taxonomie zich bezig met het<br />
vind<strong>en</strong>, beschrijv<strong>en</strong>, indel<strong>en</strong> <strong>en</strong> b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong> van<br />
organism<strong>en</strong>.<br />
Verdwijnziekte<br />
Iedere winter sterft e<strong>en</strong> deel van de bij<strong>en</strong>volk<strong>en</strong>.<br />
De laatste jar<strong>en</strong> lijkt die sterfte groter dan normaal.<br />
Omdat sterv<strong>en</strong>de bij<strong>en</strong> vaak het volk verlat<strong>en</strong><br />
wordt wel gesprok<strong>en</strong> van verdwijnziekte.<br />
Andere term<strong>en</strong> zijn Colony Collapse Disorder,<br />
CCD, of het meer neutrale ‘wintersterfte’.<br />
Was<br />
Was was lange tijd e<strong>en</strong> van de belangrijkste<br />
product<strong>en</strong> die uit e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk kon word<strong>en</strong><br />
gehaald. Het wordt geproduceerd in de wasklier<strong>en</strong><br />
van de honingbij. Zij gebruikt het om rat<strong>en</strong><br />
mee te bouw<strong>en</strong>, als tijdelijke behuizing voor het<br />
nageslacht <strong>en</strong> als opslag voor stuifmeel <strong>en</strong> wintervoedsel<br />
(honing). M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gebruik(t)<strong>en</strong> het<br />
om kaars<strong>en</strong> van te mak<strong>en</strong> of om keuk<strong>en</strong>gerei of<br />
bot<strong>en</strong> waterdicht te mak<strong>en</strong>.<br />
Werkster<br />
De meeste bij<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> volk zijn werksters: de<br />
bevruchte nakomeling<strong>en</strong> van de koningin.<br />
Werksters hebb<strong>en</strong> in hun lev<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
tak<strong>en</strong>, van verzorging van de koningin of het<br />
broed, de verdediging van het volk, tot het zoek<strong>en</strong><br />
of hal<strong>en</strong> van voedsel.<br />
Zwerm<strong>en</strong><br />
Wanneer e<strong>en</strong> deel van e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk met e<strong>en</strong><br />
koningin de oude plek verlaat, spreekt e<strong>en</strong> imker<br />
van ‘zwerm<strong>en</strong>’. Het is de eig<strong>en</strong>lijke voorplanting<br />
van e<strong>en</strong> heel bij<strong>en</strong>volk. E<strong>en</strong> imker zal altijd prober<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> vrije zwerm weer in e<strong>en</strong> nieuwe kast<br />
te krijg<strong>en</strong>, al was het maar voor het geld. In deze<br />
tijd<strong>en</strong> van verdwijn<strong>en</strong>de bij<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>volk<br />
vele ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong>, zo niet honderd<strong>en</strong> euro’s waard.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 81
82<br />
Meer informatie<br />
www.wildebij<strong>en</strong>.nl<br />
Op deze site is het meest complete overzicht<br />
te vind<strong>en</strong> van alle Nederlandse bij<strong>en</strong>, waaronder<br />
die <strong>en</strong>e: de honingbij. Van de 350 soort<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> er 213 uitgebreid beschrev<strong>en</strong>. Je kunt<br />
ook zoek<strong>en</strong> op soortnaam, op e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>kal<strong>en</strong>der<br />
kijk<strong>en</strong> wanneer welke soort te zi<strong>en</strong> is <strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
plant<strong>en</strong>gids kijk<strong>en</strong> welke plant<strong>en</strong> goed zijn voor<br />
welke bij<strong>en</strong>.<br />
www.bij<strong>en</strong>.wur.nl<br />
Deze site biedt informatie over het bij<strong>en</strong>onderzoek<br />
van Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Universiteit <strong>en</strong><br />
Researchc<strong>en</strong>trum (WUR). Veel verschill<strong>en</strong>de<br />
onderzoeks terrein<strong>en</strong> zijn te bekijk<strong>en</strong>, net als<br />
e<strong>en</strong> apart dossier rond de bij<strong>en</strong>sterfte.<br />
www.bij<strong>en</strong>houders.nl<br />
Er zijn diverse ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> van imkers. Op<br />
hun sites is veel informatie te vind<strong>en</strong> die specifiek<br />
is gericht op imkers; tot e<strong>en</strong> handboek bij<strong>en</strong>houderij<br />
aan toe. De Nederlandse Bij<strong>en</strong>houdersver<strong>en</strong>iging<br />
(NBV) is te vind<strong>en</strong> op internet<br />
via bij<strong>en</strong>houders.nl.<br />
www.anibij<strong>en</strong>.nl<br />
Ook deze site is van e<strong>en</strong> ver<strong>en</strong>iging van imkers:<br />
de Algem<strong>en</strong>e Nederlandse Imkersver<strong>en</strong>iging,<br />
ANI.<br />
www.bij<strong>en</strong>huis.nl<br />
Imkers shopp<strong>en</strong> (online, of in Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) bij<br />
het Bij<strong>en</strong>huis. Van bescherm<strong>en</strong>de kleding voor<br />
imkers, via de specifieke gereedschapp<strong>en</strong>, tot<br />
‘honingslingers’ (vanaf ongeveer 300 euro) aan<br />
toe.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
www.bij<strong>en</strong>houd<strong>en</strong>.nl<br />
Eén van de fora van bij<strong>en</strong>houders heet bij<strong>en</strong>houd<strong>en</strong>.nl.<br />
Het geeft de gebruikelijke actualiteit<strong>en</strong>,<br />
ag<strong>en</strong>da <strong>en</strong> achtergrondinformatie.<br />
www.imkerpedia.nl<br />
E<strong>en</strong> Nederlandstalige <strong>en</strong>cyclopedie over het<br />
houd<strong>en</strong> van honingbij<strong>en</strong>, onderdeel van het<br />
bek<strong>en</strong>de Wikipedia. De informatie varieert van<br />
historische figur<strong>en</strong> uit de imkerij tot imkermethod<strong>en</strong>,<br />
maandblad<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>gids.<br />
Praktische informatie<br />
Bij<strong>en</strong>zwerm gevond<strong>en</strong>?<br />
Wie e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>zwerm heeft gevond<strong>en</strong>, maakt<br />
makkelijk vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> bij de imker. Wie hem<br />
ophaalt, mag hem namelijk houd<strong>en</strong> (t<strong>en</strong>zij<br />
onomstotelijk is bewez<strong>en</strong> dat de zwerm uit de<br />
kast van de buurman komt). Bel dus de eerste<br />
de beste imker of bij<strong>en</strong>houdersver<strong>en</strong>iging <strong>en</strong> zij<br />
zull<strong>en</strong> de zwerm graag kom<strong>en</strong> ophal<strong>en</strong>.<br />
Gestok<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> bij?<br />
Verwijder de angel met de nagel of door met de<br />
botte kant van e<strong>en</strong> mes over de steek te gaan. Bij<br />
e<strong>en</strong> steek in de hand: d<strong>en</strong>k er aan om je ring(<strong>en</strong>)<br />
af te do<strong>en</strong>.<br />
Door de steekplaats te verwarm<strong>en</strong> kun je het<br />
gif inactiver<strong>en</strong>. Later zal juist koel<strong>en</strong> de zwelling<br />
kunn<strong>en</strong> verminder<strong>en</strong>. Als de pijn lang<br />
aanhoudt, wanneer er buit<strong>en</strong> de steekplaats<br />
ook verder op het lichaam reacties optred<strong>en</strong> of<br />
wanneer iemand in de mond wordt gestok<strong>en</strong>:<br />
bel 1-1-2!
Auteurs<br />
Dit cahier is sam<strong>en</strong>gesteld door:<br />
Dr. Tjeerd Blacquière (redacteur, hoofdstukk<strong>en</strong> 1<br />
<strong>en</strong> 7, kaders bij hoofdstukk<strong>en</strong> 4 <strong>en</strong> 6) geeft leiding<br />
aan het bij<strong>en</strong>onderzoek van Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
Universiteit <strong>en</strong> Researchc<strong>en</strong>trum<br />
Prof. dr. Nico van Straal<strong>en</strong> (redactie) is hoogleraar<br />
dierecologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam<br />
<strong>en</strong> bestuurslid van de Stichting Biowet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Maatschappij.<br />
Ir. Rob Buiter (eindredactie) is vrijgevestigd wet<strong>en</strong>schapsjournalist.<br />
De volg<strong>en</strong>de auteurs hebb<strong>en</strong> bijgedrag<strong>en</strong> aan de totstandkoming<br />
van dit cahier:<br />
Dr. Koos Biesmeijer (hoofdstuk 4) onderzoekt<br />
de ecologie van bij<strong>en</strong> <strong>en</strong> bestuiving bij<br />
NCB Naturalis.<br />
Dr. Willem Boot (hoofdstuk 2 <strong>en</strong> kader bij hoofdstuk<br />
3) is mede-eig<strong>en</strong>aar van het imkerbedrijf<br />
Inbuzz.<br />
Dr. Johan Calis (kader bij hoofdstuk 3 <strong>en</strong> epiloog)<br />
is mede-eig<strong>en</strong>aar van het imkerbedrijf Inbuzz.<br />
Prof. dr. Marcel Dicke (hoofdstuk 3) is hoogleraar<br />
<strong>en</strong>tomologie aan Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Universiteit <strong>en</strong><br />
Researchc<strong>en</strong>trum.<br />
Drs. Jaap Kerkvliet (kader bij hoofdstuk 5) is oudmedewerker<br />
van de Voedsel <strong>en</strong> War<strong>en</strong>autoriteit,<br />
VWA.<br />
Huib Koel (hoofdstuk 1) is imker <strong>en</strong> daarnaast ook<br />
liefhebber <strong>en</strong> onderzoeker van andere bij<strong>en</strong> dan<br />
de honingbij.<br />
Drs. Kim Meijer (hoofdstuk 6) doet promotieonderzoek<br />
aan plant-insectinteracties aan de<br />
Rijksuniversiteit Groning<strong>en</strong>.<br />
Dr. Pieter Oom<strong>en</strong> (kader bij hoofdstuk 7) is werkzaam<br />
bij de Plant<strong>en</strong>ziektekundige Di<strong>en</strong>st <strong>en</strong><br />
voorzitter van de internationale Bee Protection<br />
Group van de International Commission for<br />
Plant-Bee Relationships.<br />
Dr. Bart Pannebakker (hoofdstuk 6) is evolutionair<br />
g<strong>en</strong>eticus aan de Rijksuniversiteit Groning<strong>en</strong>.<br />
Drs. Sjef van der Ste<strong>en</strong> (hoofdstuk 5 <strong>en</strong> kader bij<br />
hoofdstuk 6) is bij<strong>en</strong>onderzoeker bij Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
Universiteit <strong>en</strong> Research c<strong>en</strong>trum.<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong> 83
84<br />
Illustratieverantwoording<br />
Foto omslag: Shutterstock<br />
Shutterstock: p. 2, 10 o, 14, 24, 25, 42, 44, 50, 73,<br />
74 b, 75<br />
Hollandse Hoogte, Amsterdam: p. 4, 7, 8, 12, 19, 27,<br />
30, 32, 34, 37, 64, 67, 68, 79<br />
Keith Sch<strong>en</strong>gili-Roberts / Wikimedia Commons:<br />
p. 6 inzet<br />
Thinkstock.com: p. 6<br />
Huib Koel / www.wildebij<strong>en</strong>.nl: p. 9<br />
Joseph Berger / Bugwood.org: p. 10 b<br />
Magnus Manske / Wikimedia Commons: p. 11<br />
John Carter Brown Library, Brown University,<br />
Archive of Early American Images: p. 15<br />
iStockphoto.com: p. 16<br />
Bram Corneliss<strong>en</strong>, bij<strong>en</strong>@wur Plant Research<br />
International, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: p. 17, 28, 46-47 o, 66<br />
Tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> uit: A. von Rausch<strong>en</strong>fels,<br />
Atlas der Bi<strong>en</strong><strong>en</strong>zucht (1901): p. 18<br />
Artwork from University of Toronto W<strong>en</strong>ceslaus<br />
Hollar Digital Collection: p. 21<br />
Hans Smid / www.bugsinthepicture.com: p. 22<br />
Luis Nunes Alberto / Wikimedia Commons:<br />
p. 26 o<br />
(c) Dr Klaus Schmitt, Weinheim www.uvir.eu:<br />
p. 26 lb, rb<br />
Loet van Moll - Illustraties, Aalt<strong>en</strong>: p. 35<br />
Thomas D. Seeley / Departm<strong>en</strong>t of Neurobiology<br />
and Behavior, Cornell University, Ithaca,<br />
New York: p. 36, 38<br />
Nino Barbieri / Wikimedia Commons: p. 37 inzet<br />
Theo Pasveer BNO Cartographics, Dev<strong>en</strong>ter: p. 40,<br />
52, 54, 55, 56<br />
Waugsberg / Wikimedia Commons: p. 46 b, 47 b<br />
kwartaal 4 december 2010 bij<strong>en</strong><br />
Klaas de Gelder / Flickr.com: p. 48<br />
Kbradman / Wikipedia.org: p. 57<br />
Jack Dykinga / USDA Agricultural Research<br />
Service: p. 59<br />
Bart Pannebakker / RUG, Goning<strong>en</strong>: p. 60<br />
Muhammad Mahdi Karim (www.micro2macro.<br />
net)/Wikimedia Commons: p. 62<br />
Tjeerd Blacquière, bij<strong>en</strong>@wur Plant Research<br />
International, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: p. 69<br />
Scott Bauer / USDA Agricultural Research Service:<br />
p. 70<br />
Dr. F. Neumann, Aul<strong>en</strong>dorf: p. 71<br />
Bram van de Biez<strong>en</strong> / B <strong>en</strong> U, Diem<strong>en</strong>: p. 72<br />
Steph<strong>en</strong> Ausmus / USDA Agricultural Research<br />
Service, Bugwood.org: p. 74 o<br />
bij<strong>en</strong>@wur Plant Research International,<br />
Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: p. 76
De inhoud van dit<br />
cahier is slechts van<br />
informatieve aard <strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
vervangingsmiddel voor<br />
professioneel medisch<br />
advies. Raadpleeg bij<br />
medische problem<strong>en</strong> altijd<br />
uw arts.
In dit nummer:<br />
> Waarom de bij<strong>en</strong> verdwijn<strong>en</strong><br />
> G<strong>en</strong>etica helpt bij<strong>en</strong>onderzoek<br />
> Gezam<strong>en</strong>lijke evolutie van bloemetjes <strong>en</strong> bijtjes<br />
> Het bij<strong>en</strong>volk als superorganisme<br />
> Dans<strong>en</strong> om te communicer<strong>en</strong><br />
> Geschied<strong>en</strong>is van bij<strong>en</strong>houderij<br />
Redactie:<br />
Tjeerd Blacquière<br />
Nico van Straal<strong>en</strong><br />
Rob Buiter (eindredactie)<br />
Met e<strong>en</strong> voorwoord van de voorzitter<br />
van de Nederlandse Bij<strong>en</strong>houders Ver<strong>en</strong>iging<br />
Bio-Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Maatschappij<br />
Bij<strong>en</strong>. Tot voor kort werd<strong>en</strong> ze vooral in één adem<br />
g<strong>en</strong>oemd met bloemetjes als het over de voorplanting<br />
ging. Vandaag de dag zijn bij<strong>en</strong> steeds<br />
vaker synoniem met sterfte.<br />
Honingbij<strong>en</strong> zijn sinds m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>heug<strong>en</strong>is<br />
geliefd vanwege de honing die ze producer<strong>en</strong>.<br />
Vroeger war<strong>en</strong> ze ook nuttig vanwege de was<br />
waarmee de bij zijn raat maakt <strong>en</strong> waarmee de<br />
m<strong>en</strong>s kaars<strong>en</strong> produceerde of waarmee bot<strong>en</strong><br />
of keuk<strong>en</strong>gerei waterdicht kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gemaakt. De belangrijkste functie van bij<strong>en</strong> is<br />
ev<strong>en</strong>wel de bestuiving van bloem<strong>en</strong>. Als de bij<strong>en</strong><br />
verdwijn<strong>en</strong>, dan word<strong>en</strong> heel veel bloem<strong>en</strong> niet<br />
meer bestov<strong>en</strong>; niet alle<strong>en</strong> in de natuur, maar ook<br />
op onze akkers <strong>en</strong> in onze boomgaard<strong>en</strong>.<br />
Dit cahier beschrijft niet alle<strong>en</strong> de<br />
geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> de biologie van de honingbij.<br />
Het bespreekt ook de verschill<strong>en</strong>de mogelijke<br />
oorzak<strong>en</strong> voor het verdwijn<strong>en</strong> van de bij<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong> alles geeft dit cahier voeding aan de<br />
fascinatie voor e<strong>en</strong> insect dat – meer dan ooit –<br />
ons lev<strong>en</strong> beheerst.