Voorst

Voorst
25
jaar
cultuurhistorisch beleid
Thema-magazine
gemeente Voorst
11/06

Kaart van de Veluwe door Christiaan Sgrooten (1557)

Voorst
Colofon
Themamagazine gemeente Voorst
’25 jaar cultuurhistorisch beleid’
November 2006
Uitgave/Productie
Uitgeverij Educom BV
R.P.H. Diederiks, uitgever
Postbus 25296, 3001 HG Rotterdam
Mathenesserlaan 347
3023 GB Rotterdam
Telefoon 010 425 65 44
Telefax 010 425 72 25
E-mail info@uitgeverijeducom.nl
Website www.uitgeverijeducom.nl
Hoofd- en eindredactie
Miriam Schneiders
Bertus Harmsen
Redactie
Jos van der Burg
Roelien Gorter
Mark Loderichs
Harry Hol
Vormgeving
Robert Schouten (DLMA)
Fotografie
Fleur Kooiman
Archieven (bij foto’s aangegeven)
© Copyrights november 2006
Gemeente Voorst/Uitgeverij Educom BV
Inhoudsopgave
4 Herman Pleij (hoogleraar historische Nederlandse
letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam)
Nederland is een land zonder helden
8 Provincie Gelderland:
Provinciaal cultuurhistorisch beleid en gemeenten
“Voorst staat cultuurhistorisch aan de top”
14 Oudheidkundige Kring Voorst:
“Ie heb toch geliek ehad!”
Monumentencommissie kijkt terug op dertig jaar behoud
17 Gelders Genootschap:
Dorpen moeten geen openluchtmusea worden
20 Waterschap Veluwe:
Dijkgraaf Gert Verwolf over ruimte voor de rivier
23 Commissie Monumenten en Cultuurhistorie:
“We zijn geen ivoren toren”
27 Archeologisch adviesbureau RAAP:
Historische kernen en hun voorgangers zijn dragers van de identiteit
Ondergronds archeologisch erfgoed herbergt historische ziel Voorst
31 Jan Huidink, ex-directeur Landschapsbeheer Gelderland,
Pauline Dekker, beleidsmedewerker Ruimtelijke Ordening
en Ben Roeterd, landschapscoördinator gemeente Voorst
Voorst heeft rijke voedingsbodem voor cultuurhistorie
34 Landgoedeigenaren
Lusten maar ook lasten
40 Restauratie van monumentale panden
Voorst loopt voorop in samenspel met bouwbedrijven en architecten
Ervaring, gevoel en interesse bepalen succes van restauratie
47 Bügel Hajema
Meer zoals het was
Cultuurhistorie aan de basis van beleid
50 Miriam Schneiders en Bertus Harmsen
Beleidsmedewerkers monumentenzorg en cultuurhistorie
gemeente Voorst

Herman Pleij
Nederland is een
land zonder helden
Herman Pleij is hoogleraar
historische Nederlandse letterkunde
aan de Universiteit van Amsterdam,
maar veel mensen kennen hem van
zijn televisieoptredens. Pleij heeft het
vermogen cultuurhistorische kennis op
aangename wijze over te dragen. Een
gesprek over het historisch besef in
Nederland. “Een samenleving die zich
niet afvraagt waar we vandaan komen
is onverstandig bezig.”
Een vis in het water vraagt zich nooit af
wat water is. Hij accepteert zijn omgeving
als vanzelfsprekend. Mensen doen dat
ook, maar soms staat iemand op die niets
vanzelfsprekend vindt. Over gewone
dingen stellen zij zich vragen. Herman
Pleij is een van die mensen. Als wij weer
eens klagen over Nederland, klaagt hij
niet mee, maar duikt het verleden in.
Heeft Nederland misschien een traditie
in klagen? Houden we van klagen?
Pleij is geïnteresseerd in wat vroeger
volksaard heette, maar dat sinds het
misbruik van dat woord door de nazi’s
collectieve mentaliteit wordt genoemd.
De in de Middeleeuwse Nederlandse
letterkunde gespecialiseerde hoogleraar
houdt zich ruim twintig jaar bezig met
de vraag wat ons onderscheidt van
andere volken. Denken en gedragen wij
ons anders dan bijvoorbeeld Duitsers of
Engelsen? Zo ja, waarin zit het verschil?
Wat maakt ons tot Nederlanders? Tot tien
jaar geleden waren dat geen populaire
vragen, zegt Pleij in zijn werkkamer
in de universiteit. In de jaren tachtig
keek men hem vreemd aan toen hij
historische essays begon te schrijven over
de Nederlandse collectieve mentaliteit.
“Men stond onverschillig tegenover het
eigen verleden. Vaderlandse geschiedenis
werd geassocieerd met nationalistische
zaken als militaire parades. De Tweede
Wereldoorlog had daarvan de gevolgen
laten zien. De associatie was onzin.
Het is goed dat Nederlanders wars zijn
van nationalistisch vertoon - laten
we het vooral zo houden - maar het is
kortzichtig om ons verleden niet te willen
bestuderen.” Het is nu moeilijk voor
te stellen, maar Pleij werd in bepaalde
kringen zelfs een dubieuze figuur.
“Linkse politieke vrienden en collega’s
begrepen niets van mijn interesse.
Vaderlandse geschiedenis en nationale
symbolen werden met politiek rechts
geassocieerd. Ik werd gezien als een halve
neo-fascistoïde nationalist. Ik had er geen
last van, maar het verwonderde me wel.”
Oranjegevoel
Zijn eerste serie essays publiceerde Pleij
in 1991 onder de titel Het Nederlandse
onbehagen. Dat onbehagen sloeg op
het gebrek aan belangstelling voor ons
verleden. In de jaren erna keerde het tij,
zegt Pleij. “Mensen begonnen steeds meer
het houvast en de rituelen te missen,
waarvan men zich in de jaren zestig
en zeventig had bevrijd. Verdwenen
tradities waren niet vervangen door
nieuwe collectieve rituelen. Men kreeg
4 Thema-magazine gemeente Voorst Tekst: Jos van der Burg
het gevoel dat het kind met het badwater
was weggegooid. Men voelde zich in
een vacuüm. Tot de jaren zestig was
Nederland een verzuilde samenleving
geweest, waarin de behoefte aan houvast
en rituelen perfect was geregeld. Je
was katholiek, protestant, socialist,
communist, humanist of niks. Ook
dat laatste was een soort zuil. Binnen
de zuilen barstte het van tradities.
Dat systeem heeft eeuwenlang stand
gehouden. Er werd nooit over normen
en waarden gesproken. Dat was niet
nodig, want er heerste grote sociale
controle binnen de zuilen. Vanaf de
jaren zestig verdween dat stelsel vrij
snel. Het resultaat is dat mensen nu
weer om houvast en rituelen verlegen
zitten.” Het gevoel van ontheemding
wordt versterkt door de immigratie,
meent Pleij. “Moslims, maar niet alleen
zij, hebben een krachtige ideologie,
maar autochtone Nederlanders hebben
niks meer. Dat probleem speelt overal
in het Westen. Terwijl mensen op de
ene helft van de aardbol ideologisch
steeds sterker worden, tast de andere
helft in het duister. Het verklaart de
zucht naar houvast, die zich onder
meer uit in een lichte restauratie van
de religie. Opmerkelijk is dat men niet
terug gaat naar kerken, maar het in vage
spiritualiteit zoekt.” Pleij ziet meer zaken
waarbij men houvast zoekt. “Neem het
oranjegevoel. Dat heeft niets te maken
met de verering van ons vorstenhuis,
maar met zich uitdossen in oranje
bij sportgebeurtenissen. Het van het
koningshuis ‘geleende’ oranje drukt
saamhorigheidsgevoelens uit. Het laat

Thema-magazine gemeente Voorst
Herman Pleij
5
Foto: Fleur Kooiman

zien dat we bij elkaar horen. Zelfs de
vakbond refereert tegenwoordig aan het
oranjegevoel, want sinds twee jaar zijn
petjes en hesjes niet rood meer maar
oranje. Ik vind het opmerkelijk, want
rood stond altijd voor de klassenstrijd.”
Klaagcultuur
Er is veel veranderd in Nederland,
maar in de collectieve mentaliteit ziet
Pleij historische continuïteit. “Wij
zijn een bijna plat gedemocratiseerd
land, dat het altijd zonder helden heeft
kunnen stellen. Daarom hebben wij
een povere standbeeldencultuur. We
hebben liever beelden van gewone
mensen als Johnny Jordaan en Manke
Nelis dan van nationale helden.
Dat is een opmerkelijk verschil met
andere landen. Het heeft te maken
met onze afkeer van nationalistisch
vertoon.” Pleij ziet nog een constante
in de Nederlandse mentaliteit. “We
hebben een klaagcultuur. Ook die is
gedemocratiseerd, want iedereen doet
eraan mee. Daarom is de klacht onzinnig
dat burgers te weinig betrokken zijn bij
het bestuur. Als er één samenleving is
waarin iedereen zijn mond opentrekt is
het de onze. Vooral het centrale bestuur
moet het ontgelden. Haagse politici
zijn altijd een stelletje idioten die niets
kunnen. Toch blijkt uit onderzoek dat
ruim tachtig procent van de Nederlanders
zeer tevreden is over hun persoonlijke
situatie. Deze tegenstrijdigheid kun je
een buitenlander niet uitleggen, maar ik
begrijp hem wel. Als Nederlanders niet
meer kankeren, moeten we ons zorgen
maken.” Pleij heeft niets tegen klagen,
maar vindt het vervelend dat we er soms
in blijven steken. “We moeten beseffen
dat we in een van de welvarendste
landen ter wereld leven. Nederland
is geen ellendig land, maar een zeer
aantrekkelijke samenleving, waarin je
je vrij kunt uiten. Ook Ayaan Hirsch Ali
had het hier uitstekend naar haar zin. Dat
ze vond dat er niks deugde, bewees dat ze
goed was geïntegreerd.”
Een voorbeeld van ‘stompzinnig
geklaag’ vindt Pleij de kritiek op het
poldermodel. “In mijn boek Erasmus en
het poldermodel betoog ik dat we het
poldermodel juist moeten koesteren.
Het is een unieke Nederlandse manier
om tegenstellingen te overbruggen. In
Nederland beginnen we altijd met het
Thema-magazine gemeente Voorst
uitwisselen van extreme meningen, maar
na een tijdje kijken we elkaar aan, omdat
we toch met elkaar verder moeten. Dan
doen we een beroep op onze eeuwenlange
consensustraining, die het mogelijk
maakt dat we verschillen overbruggen en
pragmatische besluiten nemen.”
Nostalgie
Terug naar het hedendaagse gemis aan
houvast en rituelen. Pleij ziet geen grote
bindende ideologie naderen, die weer
een collectieve identiteit zal verschaffen.
“Men zoekt het nu in noodoplossingen.
Een opmerkelijk houvast is geschiedenis.
Niet de grote geschiedenis, maar het
eigen verleden, vanuit jezelf vertelt.
Geschiedenis zoals Geert Mak het
bedrijft in Hoe God verdween uit Jorwert
en De eeuw van mijn vader. Zulke
geschiedenis is populair. Archieven
zitten vol gepensioneerden die hun
stamboom uitpluizen. Ook de regionale
en stadsgeschiedenis zijn in trek. Alle
grote Nederlandse steden hebben
inmiddels meerdelige studies over hun
verleden. Een halve eeuw geleden werden
zulke boeken geschreven door locale
archivarissen en amateurhistorici, maar
nu door professionele historici.” Pleij is
blij met de kentering in de belangstelling
voor het verleden. “Ik begon met
schrijven, omdat ik het idioot vond dat
men de positieve kant van het bestuderen
Voorsterbeek te Voorst
van de eigen geschiedenis niet zag. Een
samenleving die zich niet afvraagt waar
we vandaan komen is onverstandig bezig.
Alleen door het verleden te bestuderen
kun je misbruik van de geschiedenis
aantonen. Dat is belangrijk. Denk aan
nationalisten, die in de geschiedenis
hun gelijk proberen te halen. De recente
oorlogen op de Balkan hebben laten zien
tot welke gruwelijkheden dat kan leiden.”
Pleij vindt het niet erg dat nostalgie
een grote rol speelt in de toegenomen
belangstelling voor het eigen verleden.
“Er is niets mis met nostalgie. Als
iemand droomt over het tuinpad van
zijn vader en er alles over wil weten,
moet ik dan zeggen dat het verkeerd
is? Er zijn mensen die het beschermen
van dorpsgezichten nostalgische onzin
vinden. Hoe halen ze het in hun hoofd?
Als je door Voorst fietst, geniet je toch?
Ik fiets veel en het gebied rond Voorst is
mij zeer lief. De combinatie van weiland,
bouwland, bos met als extra attractie
de IJssel vind ik schitterend. Laten we
het beschermen, want er is al zoveel
vernietigd in Nederland. Ken je het Zwin?
Een deel van dit zanderige gebied ligt in
Zeeuws-Vlaanderen en een ander deel
in Vlaanderen. In het Nederlandse deel
is in de periode van de wederopbouw
alles verkaveld en zijn oude boerderijen
afgebroken. In het Vlaamse deel zie je
verwilderde boomgaarden en prachtige
Foto: Archief Bügel Hajema/Roger Raat

oude boerderijen. Er spreken twee
mentaliteiten uit.”
Geweldexplosies
Pleij vindt het onbegrijpelijk dat politici
het belang van de geschiedenis nog steeds
niet voldoende onderkennen. “Je bent
erg onhandig bezig als je ergens naar
toe wilt, maar niet weet vanwaar je bent
vertrokken.” Als voorbeeld noemt hij het
integratiebeleid. Ik heb meermalen mijn
sterke verbazing erover uitgesproken
dat wij niet een krachtig instituut voor
integratiewetenschap hebben. Als er één
land is in de oude wereld dat ervaring
met immigratie heeft, zijn wij het. We
hebben in het verleden alles meegemaakt,
van rijke tot arme immigranten. Ook
hebben we ervaring met immigranten
die integreerden en immigranten die dat
zoals de Chinezen niet deden. Waarom
bestuderen wij deze ervaringen niet
zorgvuldig? Daar kunnen wij en anderen
veel van leren.” Historische kennis
heeft altijd een relativerende werking,
stelt hij “Van het verleden kunnen
we bijvoorbeeld leren dat de huidige
immigratieperikelen niet uniek zijn.
Dat geldt ook voor het geweld in onze
samenleving. Veel mensen denken dat
met de moord op Fortuyn en Van Gogh
Nederland voor het eerst met politiek
en religieus geweld te maken kreeg.
Zij weten niet dat onze staatkundige
geschiedenis begon met een politieke
moord. In 1584 liepen vijf katholieken
rond in Delft, die ieder Willen van Oranje
wilde vermoorden. Ze waren ervan
overtuigd dat ze na de moord meteen in
de hemel zouden komen. Ons land heeft
een verleden van geweldexplosies. Neem
de moord op de gebroeders De Witt in
1672. De zeventiende eeuw kennen we
als een eeuw waarin geld werd verdiend
en kunst en wetenschap bloeiden. Toch
werden in die eeuw de gebroeders De
Witt gelyncht. Ze werden ondersteboven
opgehangen en hun lichamen uit elkaar
gerukt. Hun ledematen werden per
opbod verkocht. Dat gebeurde niet door
terroristen, maar door boeren en vissers,
die erna weer aan het werk gingen. Wat
mankeerden die mensen ineens?” Pleij
wil er maar mee zeggen dat we ons niet
moeten blindstaren op de huidige tijd.
“Weet je dat de kans om in Nederland
vermoord te worden nu duizend keer
kleiner is dan in de Middeleeuwen?”
Thema-magazine gemeente Voorst
Meisje in de wind. Kunst op de dijk met uitzicht op Wilp.
De hoogleraar eindigt met een advies
aan cultuurhistorische beleidsmakers.
“Redt wat nog te redden valt. Koester
het cultuurhistorische erfgoed. Markeer
plekken waar zich gedenkwaardige
gebeurtenissen hebben afgespeeld.
Er is behoefte aan lieux de mémoire,
herinneringsplaatsen. Ik herinner me
een tentoonstelling in het landschap van
Voorst, waar de Canadezen in de Tweede
Wereldoorlog slag hebben geleverd met
de Duitsers. Het was indrukwekkend.
Een goede manier om het verleden levend
te houden.”
Posterenk
7
Foto: Archief Bügel Hajema/Roger Raat
Foto: Archief Waterschap Veluwe

Provinciaal cultuurhistorisch beleid en gemeenten
Voorst staat
cultuurhistorisch aan de top
Bij het Gelderse
provinciebestuur staat
cultuurhistorie sinds het begin
van de jaren tachtig hoog op de
agenda. De samenwerking met
gemeenten bepaalt het succes
van het cultuurhistorische
beleid. Gedeputeerde Theo
Peters heeft over Voorst geen
klagen. “Burgemeester Van
Blommestein is op het terrein
van de cultuurhistorie een
voorloper en een boegbeeld.”
Ontwikkelingen kunnen snel gaan. Het
woord cultuurhistorie hoorden we tien
jaar geleden zelden uit de mond van
bestuurders. Er was wel aandacht voor
8 Thema-magazine gemeente Voorst
cultuurhistorie, maar het vormde geen
zwaar beleidsterrein. Dat veranderde
in 1999 met de Nota Belvedere van de
rijksoverheid. Het stuk is gebaseerd
op de gedachte dat cultuurhistorie een
integraal onderdeel moet zijn van het
ruimtelijke beleid. Cultuurhistorie
moet er beleidsmatig niet bij hangen,
maar ingebed zijn in de ruimtelijke
ontwikkeling. Het doel is een respectvolle
omgang met cultuurhistorische waarden.
Respectvol wil niet zeggen: statisch.
Juist niet, vindt de nota. Wie het
cultuurhistorische erfgoed wil behouden,
moet open staan voor veranderingen,
want alleen zo kan het worden behouden.
Voorbeeld? Als een oude monumentale
fabriek niet meer gebruikt wordt, moet
hij om te kunnen worden behouden
een andere functie krijgen. Als dat niet
gebeurt, raakt het pand in verval en zal
het uiteindelijk verdwijnen. In de Gelderse
provinciale cultuurhistorische nota
Belvoir (2000) wordt deze benadering
Tekst: Jos van der Burg
Steltenberg na restauratie
Foto: Fleur Kooiman

Foto: Archief gemeente Voorst
“behoud door ontwikkeling” genoemd.
Gedeputeerde Theo Peters, die de
portefeuille Ruimtelijke Ordening,
Wonen en Cultuurhistorie beheert, is
de verantwoordelijke man achter de
nota. Peters is een makkelijke prater, die
niet alleen uit hoofde van zijn functie
geïnteresseerd is in het cultuurhistorische
erfgoed. Lachend vertelt hij in een vrolijke
terzijde hoe de nota aan de titel Belvoir
kwam. “Het Rijk had Belvedere en mijn
ambtenaren zochten een even pakkende
naam. Veel titels passeerden de revue,
maar een echt goeie zat er niet bij. De
ambtenaren vroegen ook mij erover na te
denken. Ik woon in Nijmegen en als je er
vanuit Arnhem naar toe rijdt, kom je langs
een restaurant dat Belvedere heet. Aan
de overkant staat een hotel met de naam
Belvoir. Toen ik dat zag, had ik de titel.”
Cultuurhistorische DNA
Belvoir formuleerde voor het eerst
een samenhangend, integraal
cultuurhistorisch beleid. Peters: “Voor
2000 leverde de provincie een bijdrage
aan het onderhoud en de restauratie
van gemeentelijke monumenten.
Gemeenten dienden een subsidieverzoek
in, waarna wij geld gaven. Dat was
in hoofdlijnen het beleid. Ik chargeer
een beetje, maar veel meer was er
niet.” Dat moest veranderen, vond het
provinciebestuur. “Wij wilden een
eigen standaard cultuurhistorisch
beleid ontwikkelen. Het uitgangspunt
was dat cultuurhistorie een vaste
plek moest krijgen in de ruimtelijke
ontwikkeling. Het cultuurhistorisch
besef moest tussen de oren van iedereen
komen te zitten. Het resultaat was
Thema-magazine gemeente Voorst
Luchtfoto van kasteel Nijenbeek (oude situatie)
Belvoir.” Om inzicht te krijgen in het
Gelderse cultuurhistorische erfgoed
kondigde de nota een ‘cultuurhistorische
waardenkaart’ aan. “Die was nodig om
te weten waarover we het hebben”, zegt
Peters. “In Gelderland staan 3500 rijksen
9000 gemeentelijke monumenten.
Daarnaast zijn er 120 beschermde
buitenplaatsen en een groot aantal
beschermde dorps- en stadsgezichten.
Het was nuttig om dat allemaal eens te
inventariseren.” Belvoir was een eerste
stap, maar Peters wilde ‘nog een slag
maken’. Het resultaat is de vorig jaar
aangenomen Nota Belvoir 2. “Daarin
zetten we twee extra stappen. De eerste
is een regionale benadering. Zaken als
de woningmarkt, bedrijventerreinen,
toerisme, maar ook cultuurhistorie,
spelen zich niet op gemeentelijk, maar
op regionaal niveau af. Gemeenten
moeten elkaar niet beconcurreren, maar
aanvullen. Ze moeten niet allemaal
hetzelfde themapark willen ontwikkelen,
Omslag boek ‘Hooibergen in de gemeente Voorst’
Mooiste plek in Voorst?
“Kasteel Nijenbeek aan de IJssel. Het maakt deel
uit van het landgoed met de buitenplaats De Poll,
waarop meer dan veertig boerderijen en opstallen
staan. Het gaat niet alleen om het kasteel, maar
ook om het gebied erom heen. Dat is kwetsbare,
hoogwaardige natuur in de uiterwaarden van de
IJssel. Het kasteel moet niet verder vervallen, ook
al valt het niet mee er een passende functie voor te
vinden. Het kasteel hoort hier. Het gaat om meer
dan de monumentale waarde. Er zitten historische
verhalen achter. Dat maakt het kasteel belangrijk.”
maar samenwerken. Met andere
woorden: cultuurhistorische waarden
moeten we op regionaal schaalniveau
behouden en ontwikkelen.” De tweede
extra stap is de indeling van Gelderland
in cultuurhistorische identiteiten. We
hebben in Gelderland zes regio’s, maar
de cultuurhistorie trekt zich niets aan
van de geografische indeling. Daarom
hebben we tien cultuurhistorische
identiteitsgebieden vastgesteld. We
noemen dat de cultuurhistorische
beleidskaart. De tien gebieden zijn
het cultuurhistorische DNA van
Gelderland. Ze overlappen elkaar, maar
de indeling werkt verhelderend. In deze
gebieden liggen belangrijke kansen
en ontwikkelingen. We gebruiken ons
cultuurhistorisch budget - we hebben
jaarlijks vier á vijf miljoen euro te
besteden - om deze identiteiten te
versterken.”
Veranderde tijdgeest
Peters geeft een voorbeeld hoe de
cultuurhistorische beleidskaart in de
praktijk werkt. “Een van de identiteiten
9

is het Veluwemassief. Sprengen en
beken zijn er één van de kenmerken,
maar defensie heeft ook altijd een
grote rol gespeeld op de Veluwe.
Dat is aan het veranderen, zodat
veel militaire complexen vrijkomen.
Voor deze gebouwen moeten nieuwe
functies worden bedacht, zodat het
cultuurhistorische DNA in stand blijft.”
Peters wil er niet mee zeggen dat het
cultuurhistorische belang altijd de
doorslag geeft. “Cultuurhistorie kan het
niet altijd winnen. Soms moeten stedelijke
ontwikkelingen voorrang krijgen. Maar
wat we in elk geval hebben bereikt, is dat
cultuurhistorie bij elk plan in de afweging
wordt betrokken.” Het moet voorkomen
dat veel fraais verloren gaat doordat
het cultuurhistorisch belang over het
hoofd wordt gezien. Het bijna achteloos
vernietigen van cultuurhistorisch
erfgoed, zoals in het verleden nog al eens
gebeurde, mag niet meer gebeuren. Peters
wijst op de veranderde tijdgeest. “Ik kom
uit Nijmegen, waar in de jaren zeventig
in de benedenstad een enorme behoefte
aan woningen was. Vele monumentale
panden zijn toen gesloopt. Achteraf is
het makkelijk om te zeggen dat veel meer
behouden had moeten blijven, maar toen
stond alles in het teken van woningbouw.
Op de plek van één oud pand konden
minstens vijf woningen worden gebouwd.
Dat vond men toen belangrijker. Je moet
alles in de context van de tijd zien.” In
de huidige tijd heeft de cultuurhistorie
de wind mee, constateert Peters. “De
10 Thema-magazine gemeente Voorst
De Schuur- en steltenbergen aan de Quabbenburgerweg 23, Terwolde tijdens de restauratie.
historische interesse is veel groter
geworden en daarmee ook het draagvlak
voor cultuurhistorische maatregelen.
Kijk maar naar de populariteit van een
boek als De eeuw van mijn vader van
Geert Mak. Dichter bij huis is er het boek
Nog in morgens gemeten van Koos van
Zomeren over het dorpje Herwijnen. Het
heeft niet alleen met nostalgie te maken,
maar ook met identiteit. Waarom willen
mensen in woningen uit de jaren dertig
wonen? Bezoek maar eens een Vinex-wijk
met honderden huizen die er hetzelfde
uitzien. Mensen willen zichzelf kunnen
herkennen in hun huis en omgeving.”
Steltenbergen
We keren terug naar het provinciale
cultuurhistorische beleid, waarvan het
succes afhankelijk is van gemeenten.
Peters is ‘door de bank genomen’ tevreden
over het cultuurhistorische besef bij
gemeenten, maar lovend is hij over Voorst.
“De gemeente staat cultuurhistorisch
aan de top. Het gebied leent zich er
ook voor, want ze heeft enorm veel
cultuurhistorisch erfgoed. Daarbij heeft
ze veel te danken aan burgemeester Van
Blommestein. Men zegt wel eens dat
politiek mij in de vezels zit, maar bij
Van Blommestein is dat cultuurhistorie.
Hoe die man over het cultuurhistorische
erfgoed kan praten! Dat is fantastisch.
Hij is een voorloper en een boegbeeld.”
Peters bezweert dat het geen plichtmatige
maar gemeende lof is. “Voorst was in
Project Terwoldse Bandijk
Het cultuurhistorische pronkstuk in Voorst is de Terwoldse Bandijk. Het betreft
een kilometers lang dijklint met monumentale panden en boerderijen. Ze
vormen een harmonieus geheel met het spectaculaire IJssellandschap. Naast
de uiterwaarden trekken de fraaie oude erfbeplantingen en boomgaarden met
hoogstamfruit de aandacht. Om het karakter van dit unieke gebied te bewaren,
en waar mogelijk te versterken, is het pilotproject Bandijk gestart. In goed overleg
met de bewoners wordt het uitgevoerd. De gemeente Voorst is de stimulator
van het door de provincie ondersteunde project. Peters noemt het een goed
voorbeeld van het samengaan van cultuurhistorische waarden en het creëeren van
nieuwe gebiedskansen. “Oude boerderijen worden opgeknapt en krijgen nieuwe
functies. Het gaat om een integrale gebiedsgerichte aanpak, waarbij landschap,
cultuurhistorie, economische bedrijvigheid en toerisme samen aan bod komen. Het
motto ‘behoud door ontwikkeling’ zie je hier in de praktijk uitgevoerd worden.”
De gedeputeerde wordt bijna poëtisch. “Ik ben wel eens op de Bandijk geweest bij
een blauwe hemel. Dat was fantastisch. Maar bij druilerig, miezerig weer is het nog
mooier. Die grijstinten zijn schitterend.”
Foto: fam. Van der Horst

1999 de eerste Gelderse gemeente die
haar cultuurhistorische kwaliteiten in
kaart bracht. Dat was te danken aan Van
Blommestein. Hij heeft echt veel gedaan.
Het blijkt ook uit de vele aanvragen van
Voorst bij de provincie voor financiële
ondersteuning van cultuurhistorische
projecten.” Het betrof veel restauraties,
maar ook de herbestemming van twee
steltenbergen. Peters zegt dat Voorst onder
aanvoering van Van Blommestein ‘alles uit
de kast trok’ om dat laatste voor elkaar te
krijgen. “Er was een investering van 2,5
ton nodig, maar het is gelukt.”
Belvoir 2 loopt door tot en met 2008.
Peters hoopt dat tegen die tijd de
samenwerking op alle niveaus versterkt
zal zijn. “Niet elke gemeente kan
een archeoloog bekostigen. Waarom
komen er geen regionale archeologen,
die in meer gemeenten werken? Het
is maar één voorbeeld van mogelijke
samenwerking. Cultuurhistorie is niet
van de provincie en de gemeente, maar
van veel partijen. Ik denk bijvoorbeeld
aan de Monumentenwacht en het Gelders
Genootschap. Het Belvoir-beleid kan goed
worden uitgevoerd als alle partijen goed
samenwerken Als dat bereikt is aan het
einde van Belvoir 2, vind ik dat we veel
hebben bereikt.”
Route-informatieborden (LIONS)
Foto: Fleur Kooiman
Thema-magazine gemeente Voorst
Terwoldse Bandijk
MONUMENTEN EN BEELDBEPALENDE
OBJECTEN
Cultuurhistorische
identiteitsdragers
Veluwemassief
Veluwezoom
IJsselvallei
Gelderse vallei
Randmeerkust
Rivierengebied
Wal van Nijmegen
Achterondhoek rond het natte midden
Winterwijks Plateau
Ouder riviervlakte: Liemers
C
D
E
F
G
A
B
H
LEGENDA
MONUMENTEN
. rijksmonument
gemeentelijk monument
BEELDBEPALENDE OBJECTEN
molen
gemaal
buitenplaats
steltenberg
woning
A - Bandijk 20, Het Kleine Blokhuis
B - Bandijk 23, Van der Feltzgemaal
C - Bandijk 31, Het Grote Blokhuis
D - Bandijk 27, Zorgvliet
E - Bandijk 21, Pannen Blokhuis
F - Bandijk 17, Het Swarte Peert
J
G - Bandijk 15, Ter Cera
H - Bandijk 9
I - Bandijk 9, doorrijschuur
J - Melkleenweg 2, Het Melkleen
K - Bandijk 2, 't Diekhuus
L - Bandijk 1, De Dijkstoel
11-11-2002
I
K
L
KAART 4
0 125 250 375m
Overzichtskaart van monumenten en beeldbepalende
objecten aan de Terwoldse Bandijk.
Uit: Ontwikkelingsvisie Terwoldse Bandijk, Bügel
Hajema adviseurs / gemeente Voorst 2002.
11

Impressie
Terwoldse Bandijk
12 Thema-magazine gemeente Voorst

Thema-magazine gemeente Voorst
13

‘Ie heb toch geliek ehad!’
Monumentencommissie
kijkt terug op dertig jaar behoud
Tegenwoordig zijn we een
stuk zuiniger op onze mooie
oude gebouwen. Maar dat
is niet altijd zo geweest.
Talloze bijzondere historische
panden zijn in de loop der
eeuwen voorgoed verloren
gegaan. Ze vielen ten prooi
aan kortzichtigheid en snel
economisch gewin, of stonden
gewoon in de weg. Dertig jaar
geleden besloot de gemeente
Voorst dat het de moeite waard
is om het mooie te behouden.
We spraken met Jan Lubberts,
Margreet Lagerweij, Herman
ten Hove en Livius Sevenster,
cultuurbeschermers van het
eerste uur.
14 Thema-magazine gemeente Voorst Tekst: Harry Hol
Diaconiewoningen te Nijbroek
Foto: Fleur Kooiman

Het behoud van de mooiste plekjes
van Voorst begon met rieten daken.
Halverwege de jaren tachtig was er een
gemeentelijke subsidieregeling om deze
unieke en typerende daken te behouden.
Nu was er echter in de gemeentelijke
verordening geen onderscheid tussen
‘oude’ rieten daken en subsidie voor rieten
daken op eigentijdse bouwwerken. Oud
raadslid en later wethouder Margreet
Lagerweij: ‘De gemeente wilde een
oplossing waarbij de subsidies op de juiste
plek terecht kwamen.’ Ondertussen was de
Oudheidkundige Kring Voorst actief. Deze
club van liefhebbers van de gemeentelijke
geschiedenis was tot dan toe vooral
bezig met archiveren en verzamelen van
interessante informatie over Voorst. De
vereniging kwam via een lezing in contact
met mijnheer Mooibroek.* ‘Het is altijd
“mijnheer Mooibroek” voor ons geweest,’
herinnert Herman ten Hove van de OKV
zich. ‘We leerden hem kennen via een
lezing die hij gaf over het behoud van
monumenten.’ Deze man zette zich toen
al in voor het zorgvuldig omgaan met
het cultuurhistorisch en architectonisch
erfgoed. Jan Lubberts (OKV): ‘Hij had
in de gemeente Afferden geholpen met
het opstellen van een verordening voor
het beheer en de bescherming van
gemeentelijke monumenten.’ Er was dus
al veel voorwerk gedaan, en de visie
van mijnheer Mooibroek sloot perfect
aan op de richting die de gemeenteraad
van Voorst wilde inslaan. Lagerweij: ‘De
verordening van Afferden vormde het
uitgangspunt voor onze eigen verordening.
Daarmee was de basis gelegd.’
Inventaris
Nu er besloten was dat er een
monumentenlijst moest komen kwam
onvermijdelijk de vraag: wat zetten
we daar op? Hiervoor werd in 1984 de
Monumentencommissie opgericht met
burgemeester van Blommenstein als
voorzitter. Margreet Lagerweij werd als
lid aangewezen namens de gemeenteraad.
Herman ten Hove en Livius Sevenster
namen daar zitting in namens de O.K.V.
Jan Lubberts fungeerde als ‘extern
adviseur’. Sevenster: ‘Onze taak bestond
uit het inventariseren van de historische
panden binnen de gemeente. Daarvoor
gingen Herman en ik met een camera op
pad om alles wat we waardevol vonden te
fotograferen.’ Hun criteria hiervoor waren
Thema-magazine gemeente Voorst
Mr. J.H.J. van Blommestein, vml. burgemeester gemeente Voorst, bij de Sluis in Nijbroek
Mooiste plek in Voorst?
De Oudheidkundige Kring Voorst is unaniem in hun keuze van de meest markante plek van
de gemeente Voorst. Voor hen is dat de Sluis in Nijbroek. Deze sluis, die recentelijk gehele is
gerestaureerd, speelt al sinds 1370 een rol in de waterhuishouding van de polder. Het is ook een van
de weinige objecten op de monumentenlijst van Voorst anders dan een gebouw. Een zeer bijzonder
stukje cultuurhistorie van de gemeente.
*
Als ambassadeur van de provincie Gelderland heeft de heer Mooibroek er voor gezorgd dat naast
rijksmonumenten meer objecten werden beschermd, die anders verloren dreigden te gaan. Deze
zouden later vallen onder de gemeentelijke monumentenlijst.
niet erg vast omschreven. Herman: ‘Het
was echt een kwestie van: wat vinden we
mooi en typerend voor de gemeente? We
begonnen redelijk blanco. In de loop van
het proces leerden we natuurlijk steeds
beter kijken, maar de basis was: vinden
wij dit mooi genoeg om voor de komende
eeuwen te conserveren?’
Kritisch
Aan het einde van iedere maand kwamen
Herman en Livius met stapels foto’s
terug. Deze werden kritisch bekeken
door mijnheer Mooibroek, die op basis
van zijn kennis en ervaring een schifting
maakte. Niet alles was het waard om te
conserveren, en niet alles was werkelijk
zo oud als het leek. Het is eeuwenlang
gebruikelijk geweest om nieuwe panden te
bouwen met de materialen van gesloopte
oude gebouwen. De materialen zijn dus
niet altijd doorslaggevend. En ook de
architectuur van sommige boerderijen is
interessanter om te bewaren dan anderen.
‘Het was erg veel werk, maar we hebben er
ons met veel enthousiasme op geworpen,’
vertelt Lagerweij, ‘Dit resulteerde
uiteindelijk in ruim tweehonderd
gemeentelijke monumenten.’ De groep is
nog steeds trots op dit resultaat.
Ambassadeurs
‘Herman en Livius deden meer dan alleen
fotograferen,’ zegt Lagerweij. ‘Ze waren
tegelijk de beste ambassadeurs voor het
monumentenbeleid die de gemeente zich
maar kon wensen. Bij elk huis en elke
boerderij waar ze kwamen begonnen ze
met een goed gesprek met de bewoners
of eigenaars.’ Want de meeste bewoners
hadden er geen idee van wat het voor
hen zou betekenen als hun pand opeens
‘gemeentelijk monument’ was. ‘Wat kos
mie det’ was de meest gestelde vraag die
het duo te horen kreeg. Lubberts: ‘Dat
is logisch. Er waren veel vooroordelen.
15
Foto: Ben Roeterd

Foto: Archief gemeente Voorst
Men was bang nooit meer iets te mogen
verbouwen. Of dat het onderhoud
opeens veel duurder zou worden.’ Op
zich terechte zorgen, maar daar was het
gemeentelijk beleid juist op voorbereid.
Er werd een flink budget vrijgemaakt
voor subsidies, die deze extra kosten
teniet moesten doen. ‘Maar vooral
zorgden de persoonlijke gesprekken er
voor dat mensen bewust werden van de
historische waarde van hun gebouwen,’
zegt Lagerweij. ‘En dat het uiteindelijk
ook voor de eigen portemonnee beter
was om de oude stijl te handhaven. Een
plastic kozijn is misschien op korte
termijn goedkoper, maar het gebruik
van originele materialen maakt een huis
alleen maar waardevoller.’
Presentaties
Het was niet alleen de
Monumentencommissie die missiewerk
deed. Ook de gemeente zorgde voor
goede voorlichting. Er werden diverse
bijeenkomsten georganiseerd waarbij de
‘gemeentelijke monumentenman’ Bertus
Harmsen een belangrijke rol in speelde.
Via presentaties werd getoond hoe mooi
Voorst eigenlijk was, en hoe belangrijk
het was om het karakter van de gemeente
te beschermen. ‘Dat heeft veel mensen
overtuigd,’ zegt Lubberts.
Geliek
De Monumentencommissie is in deze
samenstelling in 1999 ontbonden. Er is
vervolgens een nieuwe gemeentelijke
Monumentencommissie benoemd die
vanaf 2005 Commissie Monumenten
& Cultuurhistorie heet. Volgens de
oud-leden is het werk bij de nieuwe
1 Thema-magazine gemeente Voorst
Rietdekker
Toenmalige bewoners van de Armenhuisjes (diaconiewoningen)
commissie en bij de betrokken
specialisten van de gemeente in
goede handen. De uitdaging is nu:
hoe houden we het mooie in stand en
monumentenzorg maakt nu deel uit van
de bredere begrip cultuurhistorie. Ten
Hove: ‘Er wordt nu ook gekeken naar
de architectuur van na 1900. Daaronder
vallen ook objecten van na de Tweede
Wereldoorlog, en de ‘jongere’ bouwkunst
zoals uit de zgn. Wederopbouwperiode.
Pentekening van het sluisje te Nijbroek.
Door: Bertus Harmsen
De leden van de Monumentencommissie
zijn in elk geval blij dat ze hun bijdrage
hebben kunnen leveren aan het behoud
van de vele historisch waardevolle
gebouwen in de gemeente Voorst. En
van de bewoners krijgen ze nu ook nog
steeds veel waardering. Ten Hove: ‘Er
komen nog wel eens mensen op me af die
zeggen: ie heb toch geliek ehad!’

Gelders Genootschap
Dorpen moeten
geen openlucht musea worden
Het Gelders Genootschap adviseert al ruim tachtig jaar Gelderse
gemeenten over de kwaliteit van de openbare ruimte. Hoe houden we
Gelderland mooi? Directeur Cees van Esch wijst naar Voorst. “Men
beseft daar uitstekend het belang van het cultuurhistorische erfgoed.”
Het is een werkplek om jaloers op te zijn.
Het Gelders Genootschap zit in Arnhem
gevestigd in de Oranjerie en het Koetshuis
van kasteel Zypendaal. Met een beetje
fantasie waant de bezoeker zich een paar
Thema-magazine gemeente Voorst
eeuwen terug in de tijd. We zouden niet
vreemd opkijken als een ridder te paard
zou komen aanstuiven. Het rustieke in
1762 als buitenplaats gebouwde kasteel
ligt in een idyllisch landschapspark. De
Zypendaal-oranjerie
natuur is hier de baas. De omgeving is een
inspirerende plek voor de vijfenveertig
medewerkers van het Gelders
Genootschap. Zij werken aan “het behoud
en de bevordering van de schoonheid
van stad en land.” De tachtig jaar geleden
geformuleerde doelstelling klinkt
misschien een beetje ouderwets, maar
17
Foto: Archief Gelders Genootschap

het Gelders Genootschap staat midden
in de samenleving. “Ons werk is het
adviseren van gemeenten over ruimtelijke
ontwikkelingen en bouwplannen”, zegt
directeur Cees van Esch. “Dat doen we
met elf welstandscommissies. Daarin
zitten naast architecten deskundigen
van allerlei pluimage. Wij hebben
landschapsarchitecten, sociaal geografen,
stedenbouwers en sinds kort ook een
archeoloog.” Het cultuurhistorische
element is steeds belangrijker geworden,
vervolgt hij. “Wij denken na en adviseren
over de omgang met de openbare
ruimte. Dat kun je niet loszien van de
geschiedenis van een gebied. Als je in
een weiland een stadswijk wil maken, is
het belangrijk om de geschiedenis ervan
te kennen. Wat speelde zich er vroeger
af? Wat zit er in de grond? Als het gebied
historisch interessant is, hoeft dat niet
per se te betekenen dat er niet gebouwd
wordt, maar men weet dan in elk geval
dat men op historisch waardevolle grond
bouwt. Er is dan sprake van een bewuste
keuze.”
Golfbewegingen
De ervaren Van Esch kent alle hete
hangijzers, voetangels en klemmen op het
terrein van ruimtelijke ontwikkelingen.
Geboren in Rotterdam studeerde hij in
Delft architectuur. Na de studie werd
hij in 1979 bij het Gelders Genootschap
rayonarchitect van een van de
welstandscommissies. “De rayonarchitect
is de secretaris. Hij bereidt het werk van
de commissie voor. Ook neemt hij onder
mandaat van de commissie beslissingen
en werkt hij de commissieadviezen
uit.” Naast rayonarchitect was Van Esch
vijftien jaar secretaris van de Landelijke
Federatie Welstand. Toen hij er in het
begin van de jaren tachtig mee begon
viel hij met zijn neus in boter, zegt hij
terugblikkend. “Het was de tijd dat
bij het kabinet Lubbers deregulering
hoog op de politieke agenda stond. De
welstandscommissies wilden het kabinet
afschaffen. De Landelijke Federatie
Welstand, maar ook de gemeenten, waren
falikant tegen. Ik heb me toen intensief in
de landelijke politieke discussie gestort.
Dat was leuk, want ik hou ervan om me
met politiek bezig te houden. In mijn
studietijd twijfelde ik zelfs een tijdje
tussen architectuur en politicologie.”
Tot groot genoegen van Van Esch - hij
glundert bij de herinnering - eindigde
de discussie in een nieuwe wettelijke
regeling, die zelfs beter was dan de
oude. Zijdelings politiek actief was Van
Esch de laatste acht jaar als lid van de
Arnhemse raadscommissies VROM en
Stadsprojecten. Na een intermezzo van
zeven jaar als directeur van de provinciale
Utrechtse welstandscommissie, keerde
Van Esch elf jaar geleden terug naar
het Gelders Genootschap. Vanaf die
tijd is hij er directeur. Om precies
te zijn: een nuchtere directeur, die
alles al een keer heeft meegemaakt.
Van Esch ziet golfbewegingen in het
denken over welstand. “De huidige
tijd doet denken aan het begin van de
jaren tachtig. Ook nu roept men dat er
minder regels moeten zijn. Men klaagt
over de bemoeizucht van de overheid
en er worden welstandsvrije gebieden
gecreëerd. Toch zijn er al weer tekenen
van een kentering. Er wordt geklaagd over
lelijke gebouwen en plekken, waarvoor
men de overheid verantwoordelijk stelt.
Het is tegenstrijdig: burgers willen dat
de overheid haar verantwoordelijkheid
neemt, maar als ze optreedt is het ook
niet goed. De overheid moet goed op de
buren letten, maar mij met rust laten,
vinden veel mensen.”
Zendelingen
Van Esch vindt het prima dat over de
rol van de overheid in de samenleving
wordt nagedacht, maar sommige zaken
staan voor hem vast. “Gemeenten zijn
verantwoordelijkheid voor wat er gebeurt
‘De Adelaar’ te Voorst (vooraanzicht)
18 Thema-magazine gemeente Voorst Tekst: Jos van der Burg
in de openbare ruimte. Je kunt veel
overlaten aan het particuliere initiatief,
maar de gemeentelijke overheid moet het
gezamenlijke belang behartigen. Zij moet
de regie nemen en zaken niet op hun
beloop laten. Ze moet sturend optreden
en ruimtelijk beleid ontwikkelen, zodat
de boel niet verrommelt. Particuliere
initiatieven moeten passen in het
gemeentelijke beleid.” Kortgezegd: bij
Van Esch is de overheid de baas. Dat
moet zo blijven, maar de omgang met
de burgers kan beter. “Burgers zijn
mondiger geworden en willen als gelijke
worden benaderd. Daarin zijn wij bij
het Gelders Genootschap veranderd.
Tien jaar geleden traden we afstandelijk
op. We zeiden wat er niet klopte aan
een bouwplan en dat was het dan. Nu
zoeken we samen naar oplossingen.
We willen niet alleen maar stokken
tussen de spaken steken. We staan nu
meer naast dan tegenover mensen. Ook
bemoeien we ons minder met details als
tuinhuisjes en dakkapellen. Deze zaken
worden nu bijna altijd afgehandeld door
gemeenteambtenaren” Ook het contact
met gemeenten is veranderd, vervolgt
Van Esch. “Door het dualisme hebben we
niet meer alleen contact met wethouders,
maar ook met gemeenteraden.” Ook
inhoudelijk zijn er veranderingen. “Ons
werk verschuift naar de grote lijnen.
We worden steeds vroeger ingeschakeld
bij de ontwikkeling van ruimtelijke
plannen. Het is onze taak om op de
cultuurhistorische aspecten te wijzen.
Wij zijn een beetje zendelingen. We
Foto: Archief Gelders Genootschap

zeggen tegen gemeentebestuurders:
kijk eens goed rond. Kijk naar de
cultuurhistorische zaken waarop je
trots kunt zijn. Hoe meer informatie,
hoe leuker men het vindt. Wie de
geschiedenis van een gebied kent, gaat er
zorgvuldiger mee om.”
Witte schimmel
Van Esch benadrukt dat het Gelders
Genootschap geen geitenwollen
sokkenclub is van wie nooit een boom
mag worden omgezaagd. “Wij zijn er niet
op uit om alleen maar te behouden. Wij
begrijpen heel goed dat economische
ontwikkeling nodig is. Er moet geleefd
worden in het landschap. Dorpen moeten
geen openlucht musea worden. Als
mensen hun brood in de landbouw niet
meer kunnen verdienen, moet er wel
eens iets worden gesloopt. Of men zoekt
een andere functie voor gebouwen. Dat
laatste moet men zo proberen te doen,
dat de geschiedenis voelbaar blijft. Onze
rol is daarin meedenken.” Dat in het
nieuwe provinciale Gelderse streekplan
de scheiding tussen rood en groen
- bebouwing en natuur - niet meer strikt
is gehandhaafd, baart Van Esch enige
zorg. “We moeten zorgen dat de ruimte
niet verrommelt. Het stelt mij niet gerust
als ik een minister hoor zeggen dat ze
het landschap ‘van slot’ heeft gehaald.
Nogmaals: om dorpen vitaal te houden, is
groei noodzakelijk. Het is prima dat het
Gelderse streekplan meer ruimte biedt
aan ontwikkelingen op het platteland,
maar de groei moet organisch zijn. Je
moet niet een gebied vol zand storten
en er tweehonderd witte huizen op
bouwen. Er is al genoeg witte schimmel.”
Overigens is Van Esch redelijk tevreden
over de Gelderse gemeenten. “In de jaren
zeventig was welstand een bijwoord.
Dat is veranderd. Het cultuurhistorisch
belang en de aandacht voor kwaliteit
zijn enorm toegenomen. Elke gemeente
beseft tegenwoordig dat je niet maar
wat kunt aanrommelen. Over bijna elk
dorp is inmiddels een cultuurhistorische
verkenning geschreven.”
Bijzonder gebied
Naast gemeentebesturen hechten
ook burgers steeds meer waarde aan
cultuurhistorische aspecten van
hun omgeving. Van Esch wijst op
de belangstelling voor historische
Thema-magazine gemeente Voorst
Voorst-Terwolde-Ossenkolkweg-17
verenigingen en oudheidkamers. Ook
ziet hij veel nieuwe burgerinitiatieven.
“Het Gelders Genootschap werkt
onder meer samen met de Vereniging
voor Kleine Kernen. Die pleit voor een
zorgvuldige omgang met dorpskernen.
Wij worden soms gevraagd om de
geschiedenis uit te zoeken. Dat is van
belang bij de vraag hoe een dorp het
beste kan groeien. In dorpshuizen praten
we over onze bevindingen met burgers.
Het leeft enorm. Er zit veel historische
kennis bij dorpsbewoners.” Er zijn ook
andersoortige initiatieven, zegt Van
Esch. “Het Gelders Genootschap nam
het initiatief tot de oprichting van de
Stichting tot behoud van Boerderij en
Erf, waarin een aantal organisaties
samenwerken. Het aanwijzen van de
boerderij van het jaar is een van de
activiteiten. In 2003 werd boerderij
De Adelaar in Voorst bekroond. Ze is
een mooi voorbeeld van inspelen op
veranderingen, want men heeft er een
camping aan toegevoegd.” De prijs heeft
een gunstig neveneffect, meent Van Esch.
“Het genereert positieve publiciteit. Bij
De Adelaar was honderd man aanwezig,
waaronder veel pers. Het leverde veel
positieve aandacht op.” Als laatste
(burger)initiatief noemt Van Esch het
project IJsselhoeven. “Het richt zich
op boerderijen langs de IJssel, die hun
karakteristieke kenmerken dreigen te
verliezen, omdat ze hun boerenfuncties
verliezen. Er zijn ook boerderijen in
Voorst bij betrokken.” Nu we het toch
over Voorst hebben: Van Esch laat
zich lovend uit over de gemeente. “We
hoeven haar bestuurders niet op het
cultuurhistorische belang te wijzen. Men
beseft in een bijzonder gebied te wonen.
Het maakt samenwerken tot een prettige
bezigheid.”
Mooiste plek in Voorst?
“De IJsselhoeven in Terwolde. Als je bij Deventer
de IJsselbrug over gaat en dan in noordelijke
richting rijdt naar Terwolde en Welsum, kom
je in een prachtig overwallenlandschap. Daarin
staan vele grote T-huisboerderijen met statige
voorhuizen en vaak mooi aangelegde tuinen
met monumentale bomen. Op dit soort pareltjes
moeten we extra zuinig zijn. Dat gaat niet vanzelf
maar vraagt veel inzet van burgers en overheid.
Zeker in deze tijd waarin veel veranderingen in
het buitengebied plaatsvinden en veel boerderijen
hun oorspronkelijke agrarische functie niet langer
kunnen behouden.”
19
Foto: Archief Gelders Genootschap

Dijkgraaf
Gert Verwolf
over ruimte voor de rivier
Water speelt een belangrijke
rol in Nederland, en dus ook
rond Voorst. De rivier heeft
op meerdere manieren het
landschap vorm gegeven. De
mens heeft daarop geprobeerd
het water te temmen en naar
eigen inzicht te voegen. Nu
het klimaat verandert en er
steeds meer water door ons
land stroomt zijn er steeds
meer projecten nodig om de
schoonheid van het landschap
én onze veiligheid waarborgen.
Een gesprek met dijkgraaf Gert
Verwolf.
‘De waterschappen waren de eerste
democratieën in Nederland,’ vertelt
Verwolf. ‘Zij ontstonden al in de 12e en
13e eeuw. Waterschappen zorgen voor
de waterhuishouding van de waterlopen:
ze zorgen dat het land optimaal wordt
beschermd tegen het water maar ook
dragen ze zorg voor het landschap en de
20 Thema-magazine gemeente Voorst Tekst: Harry Hol
Lauwerskolken (Wilpse Dijk)
mogelijkheid tot recreatie.’ Gert Verwolf
is dijkgraaf. Zeg maar de voorzitter van
het bestuur. Vanuit die functie is hij nauw
betrokken bij de grote overheidsprojecten
Foto: Archief Waterschap Veluwe

zoals ‘Ruimte voor de Rivier’. Dit
project is het directe gevolg van de
klimaatverandering die op dit moment
op onze planeet bezig is. ‘De Aarde
wordt warmer. Ons land krijgt hierdoor
hetere zomers en nattere winters. Ook
komen extremen zoals hittegolven en
zeer intense regenbuien vaker voor.’ Het
gevolg hiervan is dat Nederland, in feite
een rivierdelta, meer water te verwerken
krijgt. ‘Op dit moment is de loop van de
IJssel er op ingesteld om 15000 m3 water
per seconde bij Lobith te verwerken.
In 2015 moet de rivier 16000 m3 water
kunnen verwerken.’ Om dit mogelijk te
maken bestaan verschillende scenario’s,
die allemaal te maken hebben met de
loop van de rivier.
Keurslijf
Volgens Verwolf is de IJssel nu in een
bepaald keurslijf geperst door de dijken.
Bovendien is de loop van de rivier in de
loop der jaren door de mens aangepast
om de scheepvaart sneller te laten
passeren. Door bochtafsnijdeningen
stroomt het water veel sneller naar zee
dan 200 jaar geleden. Een groot deel
van de ‘bochten’ zijn door de mens
doorgeprikt. ‘Het is vaak geen optie om
deze meanders weer in het landschap
terug te brengen. Maar wat wel kan is
de dijken verplaatsen, zodat de rivier
meer ruimte heeft.’ Dit scenario maakt
veel discussie los. Niet alleen is het
een kostbare operatie die ingrijpend
is voor het landschap, maar ook zou
het in de toekomst tekort kunnen
schieten. ‘Een andere mogelijkheid is
het aanleggen van een ‘bypass’. Een
extra geul waar het water door kan.’
Het nadeel van deze bypass is dat het
een nog duurdere operatie is. Maar wel
één die het verleggen van de dijken in
één klap overbodig maakt. ‘Wij vinden
dat de opties goed moeten worden
onderzocht. In eerste instantie kijken
we naar dijkverlegging. Maar we moeten
wel realistisch zijn en heel goed de
lange termijn in het oog houden.’ De
beslissing moet niet al te lang op zich
laten wachten. Het rijk heeft bepaald dat
in 2015 het hele plan (in wat voor vorm
dan ook) uitgevoerd moet zijn.
Wiel
Behalve deze grote, gebiedsgeoriënteerde
projecten, waarin het Waterschap samen
Thema-magazine gemeente Voorst
Huis ‘Ter Cera’ aan de Terwoldse Bandijk. Nieuwe situatie 200 : het wiel is teruggebracht.
met het rijk en de lokale overheden
samenwerkt, is er in Nederland gelukkig
ook steeds meer oog voor de lokale
cultuurhistorie. Een mooi voorbeeld
hiervan is het Terwoldse Bandijkproject.
Voor huis ‘Ter Cera ‘lag tot halverwege de
20ste eeuw een wiel. Een wiel is eigenlijk
een lidteken van een dijkdoorbraak.
Door de kracht van het spuitende water
ontstaat een zeer diepe plas. Meestal
blijven die bestaan, maar deze werd
op een gegeven moment dichtgegooid.’
Nu wordt het erf van ‘Ter Cera’ weer in
de oude toestand terug gebracht door
het uitgraven van het wiel. Een unieke
operatie. ‘Het voordeel hiervan is dat
21
Foto: Ben Roeterd
Foto: Ben Roeterd

het landschap er mooier van wordt.
Bovendien heeft het een zeer positief
effect op de flora en fauna.’ Een van
de doelen van het landschapsbeheer
is namelijk een zo groot mogelijke
biodiversiteit: een plek bieden waar zo
veel mogelijk planten en dieren zich thuis
voelen.
Het waterschap treedt vooral
ondersteunend op bij het Terwoldse
Bandijkproject. ‘Het is onze taak om er
op toe te zien dat de veiligheid wordt
gewaarborgd. Je kunt je voorstellen dat
als er graafwerkzaamheden plaatsvinden
in de buurt van de dijken, wij goed
kijken of aan alle veiligheidseisen wordt
voldaan.’ Dit wil overigens niet zeggen
dat het Waterschap zich hiertoe beperkt.
‘Een van onze huidige taken is er voor
zorgen dat recreatie mogelijk is in onze
gebieden. En als wij ingrijpen in het
landschap doen we dat zorgvuldig, met
oog voor de cultuurhistorie.’
Keuzes
Cultuurhistorie is uiteraard niet het
belangrijkste doel van deze projecten.
Allerbelangrijkst is dat de bewoners
droge voeten houden en dat de grond
niet te droog wordt. ‘Onze ingrepen in
het landschap hebben als doel dat het
water zo veel mogelijk zijn zin krijgt.
We proberen een systeem te creëren
en in stand te houden dat grotendeels
zelfregulerend is. Dit alles met oog voor
de natuurlijkheid van het landschap.’
Bomendijk ter hoogte van Terwolde: naast veiligheid is
bij het dijkherstel nadrukkelijk rekening gehouden met
de landschapskwaliteiten in het gebied.
22 Thema-magazine gemeente Voorst
Idee voor een bypass bij Zutphen.
Uit: “Het bypasslandschap STEDENDRIEHOEK 2030”.
Verkenning van bypass, natuur en wonen in het IJssellandschap bij Deventer en Zutphen.
September 2004, Stuurgroep Fysieke Pijler Stedelijk netwerk Stedendriehoek.
Foto: Archief Waterschap Veluwe

Foto: Fleur Kooiman
Commissie Monumenten en Cultuurhistorie
“We zijn geen
ivoren toren”
Thema-magazine gemeente Voorst
Hoe zorg je ervoor dat monumenten
en cultuurhistorisch waardevolle plekken
behouden blijven? De Commissie Monumenten
en Cultuurhistorie van de gemeente Voorst
zoekt het liever in overtuigingskracht dan in
verboden. Een gesprek met de commissieleden
over hun werk.
Centrum van Wilp
Vroeger was niet alles eenvoudiger, maar
de taakopvatting van de Rijksdienst
voor de Monumentenzorg wel. Kortweg
kwam het erop neer dat de Rijksdienst,
namens de minister, bepaalde wat wel
en niet mocht of verantwoord was.
Als men een monumentenpand wilde
verbouwen, werd een verbouwingsplan
ingediend, waarna men na enige tijd te
horen kreeg of het plan mocht worden
uitgevoerd. Als de Rijksdienst een ‘njet’
uitsprak, kon opnieuw een plan worden
ingediend, waarna het weer afwachten
was. Martin van Bleek, een van de vier
leden van Commissie Monumenten
en Cultuurhistorie in Voorst, spreekt
van ‘een ivoren toren’. “De Rijksdienst
voor de Monumentenzorg bepaalde
van bovenaf wat mocht. Het lag in
de sfeer van: gij zult dit en dat niet
doen. Het ging er hiërarchisch aan
toe.” Gezeten in een vergaderruimte
in het gemeentehuis van Voorst
beamen de drie andere commissieleden
Tekst: Jos van der Burg
23

Foto: Fleur Kooiman
Van Bleeks opmerking. Net als Van
Bleek zitten zij om hun specifieke
vakkennis in de commissie. Martin
van Bleek, monumentendeskundige
en Gerard Derks, historisch geograaf,
zijn medewerkers van het Gelders
Genootschap. Eric Hulstein, het derde
lid van de commissie, is rayonarchitect
bij het Gelders Genootschap. Hij brengt
architectonische vakkennis in. Hans
Hermsen is voorzitter van de commissie.
In het dagelijks leven is hij advocaat,
maar in de commissie zorgt hij ervoor
dat het historische belang voldoende
meeweegt. Hermsen was twintig jaar
bestuurslid van de Oudheidkundige
Kring Voorst, zodat hij ‘veel microkennis
over het verleden van Voorst’ heeft. De
vier leden worden bijgestaan door de
ambtelijke adviseurs Bertus Harmsen
en Miriam Schneiders. Zij zitten er niet
voor spek en bonen bij, maar hebben
een enorme inbreng. Deze ambtelijke
betrokkenheid is kenmerkend voor
Voorst, zegt Van Bleek. “De commissie is
hier geen eiland, maar wordt vanuit de
gemeente volop ondersteund. Het geeft
aan hoe belangrijk het gemeentebestuur
het cultuurhistorische erfgoed vindt.”
Spanningsveld
Dat de commissie geen eiland is, blijkt
ook uit haar openheid naar buiten. Met
enthousiasme en betrokkenheid vertellen
24 Thema-magazine gemeente Voorst
de leden over hun werk, waarbij ze
lastige kwesties niet uit de weg gaan. De
open houding strekt zich ook uit naar
burgers. Van verschansing in een ‘ivoren
toren’ is geen sprake meer, zegt Derks.
“De commissie zoekt nu veel meer het
gesprek met burgers. De hiërarchische
verhouding heeft plaatsgemaakt voor het
samen zoeken naar een oplossing. We
willen niet verbieden, maar meedenken
over hoe zaken het best gerealiseerd
kunnen worden.” Van Bleek vult aan: “Als
iets echt niet kan, leggen we uit waarom
het zo is. Ook denken we mee in het
zoeken naar alternatieve oplossingen.”
Een veel voorkomend misverstand is de
gedachte dat de commissie zich alleen
met gebouwen bezighoudt. Het gaat om
meer, zegt Hermsen. “Gebouwen zijn
belangrijk, maar het gaat ook om de
context. Bij een boerderij gaat het ook
om het erf. Als je een mooie boerderij
hebt, maar een verrommeld erf, tast dat
het totale beeld aan.” Waarmee hij niet
gezegd wil hebben dat de commissie
geen begrip heeft voor de economische
eisen, die het moderne boerenbedrijf
stelt. Oude boerenerven zijn historischlandschappelijk
waardevol, maar voor
boeren primair bedrijfseconomisch van
belang. De twee aspecten staan nogal
eens op gespannen voet met elkaar. Dat
spanningsveld is kenmerkend voor het
werk van de commissie, zegt Hermsen.
Oude Brink te Nijbroek
“Wij hebben te maken met de eisen
die het verleden stelt, maar ook met
de huidige economische praktijk. Het
verzoenen van deze vaak tegenstrijdige
zaken is de kern van ons werk. Wij zijn
compromiszoekers.” Waarbij de vraag
opkomt of compromissen altijd mogelijk
zijn. Hoeveel water mag de commissie
bij de wijn doen? Hermsen zegt dat de
commissie het daarover onderling niet
altijd eens is. “Er wordt soms stevig
gedebatteerd. Dat vind ik goed, want het
scherpt de opvattingen.”
Schipperen
Als we de commissieleden indelen
in ‘rekkelijken’ en ‘preciezen’ rekent
Hermsen zich tot de ‘preciezen’. “Ik
zit hier namens de Oudheidkundige
Kring Voorst. Daarin zitten mensen
met veel historische kennis over
Voorst. Onze eerste reflex is behouden
en niet veranderen.” Als voorbeeld
noemt hij de omgang met deeldeuren
in gemoderniseerde boerderijen.
“Eigenlijk vind ik dat deze deuren altijd
behouden moeten blijven. Ze worden
nu vaak vervangen door glazen wanden,
waardoor je alle tierelantijnen van een
huisgezin ziet. De rurale karakteristiek
verdwijnt. Van mij zou het handhaven
van deeldeuren standaard beleid
mogen zijn, maar ik besef dat dat niet
kan.” Lachend: “Een grote historische
affiniteit kan remmend werken. Als
je weet wat in 1789 op een bepaalde
plek is gebeurd, wil je dat die plek
eeuwig onveranderd blijft. Daarom is
het goed dat niet alle commissieleden
zijn zoals ik en meer aan het belang
van de eigenaar denken.” Van Bleek: “Je
doet jezelf tekort. Historische kennis
is belangrijk om een goede afweging te
maken.” Hermsen: “Dat is waar, want
dan weet je in elk geval wat je opgeeft
als je zaken verandert. De commissie zal
altijd schipperen tussen het historische
belang en de wensen van de eigenaar.
Je kunt wel alles willen, maar zonder
medewerking van de eigenaar houdt
het op. Je kunt honderd monumenten
hebben, maar zonder functie worden de
kansen op behoud geringer, raken ze in
verval en verdwijnen.” Van Bleek is het
met hem eens. “Je kunt nog zo je best
doen bij het herstel van monumenten
en herbestemmingen van gebouwen,
maar er gebeurt niets als de eigenaar niet

Foto: Fleur Kooiman
investeert in nieuwe kansen. Je moet
er samen uit zien te komen.” Derks:
“Daarom is een open geest belangrijk.
Soms komen architecten met creatieve
oplossingen, waar je zelf niet aan had
gedacht. Je moet willen meedenken met
de vondsten van anderen.”
Kleine stappen
Tevreden zijn de commissieleden
over het cultuurhistorisch besef in
Voorst, al tekent Hermsen aan dat het
altijd beter kan. Bijzonder aan Voorst
is dat het gemeentebestuur al in de
jaren tachtig alert was op het behoud
van het cultuurhistorische erfgoed.
Harmsen herinnert zich dat dankzij
doortastend optreden twintig jaar
geleden het eeuwenoude sluisje in de
Nijbroekerpolder van de ondergang is
gered dankzij ingrijpen van de gemeente,
de Oudheidkundige Kring Voorst en de
eigenaar, het Waterschap Veluwe. “Het
oude en door legeroefeningen vernielde
sluisje leek verloren. Bij het maken
van een restauratieplan bleek dat een
valschut, bedienbaar via een spil met
Thema-magazine gemeente Voorst
staak, werkelijk uniek was. Zo’n grote
cultuurhistorische waarde had niemand
vermoed van dit kleine imponerende
bouwwerkje.” Zo’n spectaculaire actie
is uitzonderlijk, zegt Van Bleek. “Ons
werk draait niet om grote wapenfeiten,
maar om kleine stappen. Het is vaak een
kwestie van lange adem, zoals bij huis
De Poll. Dat was totaal vervallen. Als
het water in de IJssel hoog stond, liep de
kelder vol. De vorige eigenaar deed niets,
maar de huidige eigenaresse, barones Van
Lynden, die het huis in 1991 erfde, had
het lef om het helemaal te restaureren.
Met behulp van een gemeentelijke
garantiestelling en extra subsidie heeft
ze enorm veel geïnvesteerd. Het pand
verkeert nu weer in uitstekende staat.
Als zij het erbij had laten zitten, stond
het nu nog te lekken.” Harmsen: “Het
was op dat moment qua investering
en impact het grootste Gelders
restauratieproject. Aan het landgoed
met landhuis was misschien dertig jaar
niets gebeurd. Het is fantastisch dat
het is opgeknapt. Het pand heeft een
enorme geschiedenis. Voor 1991 was
het meer dan twee eeuwen het bezit
van de familie Schimmelpenninck, die
bevriend was met Thorbecke. Zie je
het voor je: de staatsman die in de tuin
met Schimmelpenninck, die het eerste
Nederlandse constitutionele kabinet in
1848 leidde, over staatsproblemen praat?”
Trots
Van Bleek benadrukt nog eens dat hun
werk niet alleen om gebouwen draait. Hij
noemt de Stichting Monumentale Orgels
Voorst, die vijf bijzondere, historische
kerkorgels onder haar hoede heeft. “De
Stichting wil nu een oud kerkorgel, dat
in Deventer opgeslagen ligt, herplaatsen
in Voorst. Ook bij dat soort zaken
denken wij mee.” Schneiders beaamt het.
“Wij zoeken mogelijkheden om zulke
initiatieven te ondersteunen. Het doet
een beroep op onze creativiteit. Hoe
kunnen we binnen de subsidieregeling
zo’n project financieel ondersteunen?”
De commissie adviseert ook over de
oprichting van nieuwe landgoederen
en de herontwikkeling van bestaande
landgoederen. Wie op een openbaar
Dorpshuis aan de Schoolstraat 14 te Voorst
25

Foto: Fleur Kooiman
toegankelijk natuurgebied van minimaal
vijf hectare een woning ‘van allure’
bouwt, mag zich landgoedeigenaar
noemen. Als de woning tenminste
in het landschap past. Er zijn acht
aanvragen ingediend. Ook aan de
commissie de taak hen te beoordelen,
net als de advisering over bijvoorbeeld
de restauratie van oude landgoederen.
Het bekendste voorbeeld is het ‘Oude
Wezeveld’. Een ander voorbeeld van
bijzondere inspanningen zijn de
mogelijkheden van laagrentende leningen
in de vorm van een eigen Revolving Fund
Mooiste plek in Voorst?
Hans Hermsen
“De oude brink in Nijbroek. Dat is een plek waarin het verleden bijna tastbaar is. Vijftig jaar geleden
kwamen honderden boeren hier gras kopen. De cafés waarin onderhandeld werd, zijn er nog steeds.
Als je er op een zomerse middag gaat zitten, waan je je echt terug in de tijd.”
Martin van Bleek
“Ik vind de combinatie spannend in Voorst van het oude kerkje - met naast zich het negentiende
eeuwse schoolgebouwtje - en de uitbreiding aan de Voorsterklei. Je ziet hier dat een oud landschap
mooi kan samengaan met moderne dorpsuitbreiding. Alleen jammer dat er een verharde
parkeerplaats ligt.”
Eric Hulstein
“De diversiteit aan landschappen en bebouwing van de gemeente Voorst”.
Gerard Derks
“Een mooie plek met veel geschiedenis is het gebied rond de imposante katholieke kerk in
Duistervoorde. Naast de kerk staat nog steeds een buitenhuis. Ook loopt er een fraaie lange laan
met zware bomen en boerderijen.”
Bertus Harmsen
“Aan de Voorsterklei ligt een monumentale boerderij bij een beek, die vroeger vaak overstroomde.
Water van de Voorsterklei en van de Veluwe kwam erin samen, waardoor de beek onbeheersbaar
was. Het gebied was een woestenij. Nog steeds nodigt het uit tot mijmeren. Het is bijna mystiek.”
Miriam Schneiders
“De plek: een zomerdijk, de Houtwalstraat, tussen ‘Het Lokin’en de ‘Houtwal’. Daar waar het
landschap, met op de achtergrond landgoed de Poll en de Wilpse Klei, en de IJssel elkaar ontmoeten”
2 Thema-magazine gemeente Voorst
Houtwalstraat
van de gemeente Voorst. Daarmee zijn
complexe restauraties, totaalrestauraties
met een cultuurhistorische invalshoek,
waarbij ook erf en bijgebouwen (zonder
beschermde status)uitgevoerd. Maar het
cultuurhistorische pièce de resistance is
het Belvoir-project Terwoldse Bandijk,
waar het behoud van cultuurhistorie
samengaat met herontwikkeling.
Harmsen ziet alle aspecten van
cultuurhistorisch en monumentenbeleid
erin samenkomen. “Hier wordt over
werkelijk van alles gepraat: behoud van
het oude en ontwikkeling van nieuwe
functies, economie, recreatie en toerisme.
Het project wordt stevig ondersteund
door de provincie, maar ook wij zitten
er zwaar in.” Bijna bewogen voegt hij
eraan toe: “Als je op een rijtje zet wat er
in Voorst gebeurt door de inspanning
van velen, word je vanzelf trots op de
eigen identiteit.” Van Bleek beaamt het.
“De provincie voert Voorst vaak als
voorbeeld op. Ambtenaren uit andere
gemeenten komen hier kijken hoe
men het cultuurhistorisch beleid vorm
geeft. Laatst hield op mijn advies een
landelijke monumentenorganisatie een
studiedag in Voorst over de continuïteit
van gemeentelijk monumentenbeleid.
Burgemeester Van Blommestein wist
iedereen te enthousiasmeren. Iedereen
ging geïnspireerd naar huis. Dat kan
als een katalysator werken in andere
gemeenten.”
Is een mooier cultuurhistorisch
compliment denkbaar?
Kerkorgel, Terwolde

Historische kernen en hun voorgangers zijn dragers van de identiteit
Ondergronds
archeologisch erfgoed
herbergt historische ziel Voorst
Waar de uitlopers van de
zandgronden van de Veluwe
en het landschap van de
IJsselvallei elkaar ontmoeten,
ligt de gemeente Voorst. Een
bijzonder stukje grondgebied
van Nederland. De streek kent
een rijke geschiedenis. De
bodem herbergt nog vele van
de tastbare resten daarvan.
De verborgen resten vertellen
het ongeschreven verhaal van
honderden generaties hoop,
geloof en liefde. Archeologisch
adviesbureau RAAP vindt de
ondergrondse sporen terug en
brengt ze in kaart.
Thema-magazine gemeente Voorst
Al vanaf de Midden Steentijd (zo’n 8.500
jaar geleden) wordt er gewoond in de
streek waarbinnen Voorst valt. Wilp is
het oudste dorp van de gemeente, daar
Uit hoogtemetingen van Rijkswaterstaat
kan een gedetailleerd
beeld van het landschap worden
verkregen. De laagstgelegen gebieden
worden in donkerblauwe
en groene tinten weergegeven
en de hoogstgelegen gebieden in
gele en rode tinten. Rechtsonder
is de Marshaven te zien
en linksboven de A1 en het
recreatiegebied Bussloo. Bekende
archeologische vindplaatsen
zijn aangegeven met rode cirkels
(bron: Rijkswaterstaat /Adviesdienst
Geoinformatie en ICT;
bewerking: RAAP).
werd in 765 het eerste kerkgebouw
gesticht. Voorst is al vanaf de Late
Middeleeuwen het belangrijkste dorp en
het bestuurscentrum van de gemeente.
27

De meeste historische bebouwing is te
vinden langs de Middendijk en dateert
uit de zestiende en zeventiende eeuw.
Dit zijn slechts enkele feiten over de
gemeente die op dit moment in ieder
geval 65 archeologische vindplaatsen
herbergt en 18 terreinen met een
archeologische status.
De historische kernen, hun voorgangers
en de relicten van het historische
landschap zijn de dragers van de
identiteit van de gemeente. Ze geven in
feite het gebied een gezicht en bepalen
mede daardoor waarom het zo geliefd
is onder bewoners en toeristen. De
gemeente houdt vanzelfsprekend deze
karakteristieken graag in stand. Het
gerenommeerde adviesbureau RAAP
staat haar daarin bij en brengt in kaart
of er nog meer historisch waardevolle
elementen zijn.
Malta
RAAP is dienstverlenend op het gebied
van de archeologische monumentenzorg.
Dat varieert van bureaustudies
tot opgravingen in opdracht van
gemeenten, provincies en particulieren.
Projectleider Nico Willemse van de
Regionale Vestiging Oost-Nederland
legt uit dat met de ondertekening van
het verdrag van Valletta (beter bekend
als ‘Malta’: Europees Verdrag tot betere
bescherming van het archeologische
erfgoed, 1992) veel is veranderd in
het omgaan met cultuurhistorie in
brede zin. “Vaak werden er pas tijdens
het graafwerk archeologische resten
ontdekt. Vertraging, was vaak de eerste
gedachte bij de uitvoerders, omdat dan
pas archeologen werden ingeschakeld.
Veelal was er door het graafwerk al het
een en ander vernield. Het onderzoek
dat volgde vertraagde ook nog eens
de werkzaamheden. Voor alle partijen
een frustrerende situatie. En eigenlijk
alleen omdat we nooit verweven zijn
in het proces van ruimtelijke ordening.
Er werd bij planvorming niet over
onze rol nagedacht, terwijl dat voor
iedereen voordeel kon opleveren. Als er
nu plannen worden gemaakt die leiden
tot diepe bodemverstoringen, wordt
tevens nagegaan of er waardevolle resten
vernietigd dreigen te worden. Het liefst
worden die resten uit de planvorming
gehaald. Waar mogelijk ontzien en
behouden dus. Door ‘Malta’ is dat
eindelijk geregeld.”
Niet alleen de ondertekening van
dat verdrag biedt de ondergrondse
historische resten in Nederland
bescherming. Ook de nieuwe wet op
de Archeologische monumentenzorg
zorgt daarvoor. Daarin is geregeld dat de
initiatiefnemer van een bodemverstoring
opdraait voor de kosten van het
archeologisch onderzoek. “Archeologie
is nu eenmaal vaak onbekend erfgoed en
bevindt zich grotendeels ondergronds.
Dus dat betekent dat het handiger is om
eerst te onderzoeken wat er in de bodem
zou kunnen zitten.” verklaart Willemse.
Kaart
Daarom is het voor gemeenten
belangrijk om in kaart te brengen wat
er zich allemaal in de bodem bevindt.
“Een goed overzicht is belangrijk
om al in een vroeg stadium vast te
stellen wanneer archeologische resten
mogelijk bedreigd kunnen worden.
Wanneer er een initiatief is voor een
bodemverstorende activiteit wordt het
archeologische plan bepaald. Bekende
archeologische vindplaatsen zijn
locaties waar in het verleden al greppels,
scherven of vuurstenen werktuigjes
werden gevonden. Daarnaast zijn
er bekende historische locaties van
kastelen en versterkte boerenhoeven. Dat
wordt samengevoegd in een kaart met
archeologische waarden.”
Naast de archeologische waarden,
kunnen ook de archeologische
verwachtingen in kaart gebracht worden.
“Veel meer dan nu waren de mensen
afhankelijk van het landschap. Jagers
hadden bijvoorbeeld een voorkeur
voor de hoge oevers langs meren en
rivieren, boeren stelden hoge eisen aan
de bodem. In de archeologie worden
de eisen die mensen stelden aan hun
woonomgeving ‘locatiekeuzefactoren’
genoemd. Ondanks dat het landschap
sterk is veranderd, is de vroegere
woonomgeving terug te ‘lezen’ in het
landschap. Hierdoor is het verrassend
goed mogelijk voorkeurslocaties vast
te stellen. Op de belangrijkste punten
staan vaak historische dorpen die al in de
oudste geschriften worden genoemd. Op
landschappelijke kenmerken baseren we
dus een archeologische verwachting. Een
archeologische verwachtingskaart geeft
voor het hele gemeentegebied in zones
aan waar mensen gewoond, gewerkt en
gejaagd kunnen hebben.”
Rijk
RAAP is al vanaf 1999 bij Voorst
betrokken. Het bureau werd ingeschakeld
voor de ruilverkaveling, voor MERstudies,
ruimte voor de rijntakkenherinrichting
van de IJssel en bijvoorbeeld
ook historische kasteellocaties als
Huis het Oude Wezeveld. “In Voorst
hebben we veel onderzoek gedaan. Het
landschap laat zich redelijk makkelijk
lezen. Het gebied Voorst markeert in feite
de overgang tussen de Veluwe en IJssel.
De Veluwe zelf werd al vanaf 14.000 jaar
geleden regelmatig door jagers bezocht.
Huis Het Oude Wezeveld omstreeks 1850 (naar een oude foto), tekening J. Kedde 1953 (dossier RDMZ).
28 Thema-magazine gemeente Voorst Tekst: Roelien Gorter
Foto: Archief RAAP

Foto: Archief RAAP
Detail van spinklosjes gemaakt van aardewerk.
Dergelijke spinklosjes waren in gebruik van de
IJzertijd tot en met de Late Middeleeuwen
Ook de hogere zandkoppen van Voorst
en rondom Twello waren bij jagers en
later de eerste landbouwers erg in trek. In
de Vroege Middeleeuwen zijn vooral op
de hoge zandruggen langs de IJssel veel
nederzettingen ontstaan. Het IJsselgebied
telde in de Middeleeuwen langs de rivier
tal van rijke Hanzesteden als Deventer
en Zuthpen die door de hele geschiedenis
een belangrijke plaats hebben
ingenomen. Het noordelijk gelegen
laagveengebied van Wapenveld-Veessen
was lang een groot moerasgebied. Pas
in de 13e en 14e eeuw is dat ontgonnen
en zijn kleine agrarische nederzettingen
ontstaan.”
Voorst is landschappelijk gezien een
belangrijke gemeente. Het gebied
herbergt de resten van een unieke
geschiedenis. “De vroegere moerassen
vertegenwoordigen een grote
cultuurhistorische waarde door de
karakteristieke ontginningsstructuur.
Het landschap met zijn boerenhoeven en
ondergrondse resten van de voorgangers
daarvan, zijn van nationaal zo niet
internationaal belang.” Dat in dit gebied
de cultuurhistorische waarden in tact
zijn gebleven, is mede te danken aan de
gemeente.
Thema-magazine gemeente Voorst
“Voorst is een gemeente die altijd al in
de geest van de nieuwe archeologische
wetgeving heeft gehandeld. Het ging
in eerste instantie om beeldbepalende
cultuurhistorische waarden zoals
historische gebouwen en karakteristieke
lanen en wegen, maar daar is nu het
ondergrondse erfgoed bijgekomen. Er is
echter veel behoefte aan kennis. Daarom
worden wij veelvuldig ingeschakeld. Zo’n
negentig procent van de archeologische
kaarten die in Nederland zijn gemaakt,
zijn door ons vervaardigd. We snappen
de problemen van de verschillende
partijen en hebben er veel ervaring mee.
We helpen Voorst met het afwegen van
het cultuurhistorische belang, geven
beleidsadviezen en sturen aan op een
transparant beleid met duidelijke regels.”
Enthousiast
De projectleider betreurt het zo nu en
dan dat archeologische vindplaatsen
weinig tastbaars laten zien om
mensen over de streep te trekken.
“De in de grond verborgen resten
vertegenwoordigen het weinige tastbare
Een blootgelegde vierkante waterput uit de 4e eeuw na Chr. De ronde ingraving voor
het aanleggen van de put is te zien alsmede resten van de boomstammen bekisting.
wat over is van de eigen geschiedenis.
Het overgrote deel van die geschiedenis
staat namelijk niet opgetekend
in verhalen of documenten. Deze
ondergrondse resten zijn ontzettend
kwetsbaar. Is het eenmaal kapot, dan is
het niet te herstellen. Het is eenmalig
en voor eeuwig weg. Die kwetsbaarheid
noopt tot het maken van verantwoorde
keuzes. Tot tien jaar geleden ontbrak
veelal een direct belanghebbende die
voor de collectieve historische waarde
zorg droeg. Als je de duizenden jaren
oude resten van jachtkampen en
boerenhoeves kunt laten zien, gaat het
ook leven. Door het verhaal te vertellen
aan de hand van de aangetroffen resten
hopen we mensen enthousiast voor de
eigen geschiedenis te krijgen.”
De burgemeester maakt zich al vanaf
het begin sterk voor cultuurhistorisch
beleid. De uitstraling moet zijn dat de
gemeente daaraan belang hecht. De
boerderijen, de slingerende wegen over
de hoge ruggen, de kenmerkende essen
en houtwallen worden alom bewonderd
29
Foto: Archief RAAP

en gewaardeerd. Dit landschap trekt
toeristen, het is er prettig wonen en
werken. “Het is daarom belangrijk om
deze landschappelijke structuur in stand
te houden”, zegt projectleider Willemse.
“Andersoortige inrichtingen en
bebouwing kan het landschap verstoren.
Vaak is dergelijke verrommeling een
sluipend proces van vele jaren. Zo’n
prachtige omgeving is het waard om
zorgvuldig mee om te gaan en daarmee is
Voorst goed bezig. De slingerende wegen
worden bijvoorbeeld niet rechtgetrokken.
En het zou nog erger kunnen als we
de zacht glooiende akkers af zouden
vlakken om efficiënter te werken.
Daarmee zouden zowel de kenmerken
van dit landschap als de verborgen
archeologische resten verdwijnen. Zo
verliest het een belangrijk deel van zijn
intrinsieke waarde. Het is belangrijk
om te beseffen wat je doet. Het gaat
niet alleen om de functionaliteit van je
woonomgeving. Plaats het in een groot
kader en kijk naar de karakteristieken
die kenmerkend zijn voor dit gebied.”
30 Thema-magazine gemeente Voorst
RAAP wil zich sterk maken voor
een vroege inbreng van archeologie
in de ruimtelijke planvorming. “De
nieuwe Wet op de archeologische
monumentenzorg gaat vooral over het
maken van weloverwogen keuzes. In
de visie van RAAP zou archeologie
daarom op het vroegste moment in de
ruimtelijke ontwikkeling betrokken
moeten worden. Wij kunnen de
archeologische waardevolle gebieden
in kaart brengen en aangeven waar je
eigenlijk geen verstoring van de bodem
zou willen. Het ene gebied herbergt
een grotere historische waarde dan het
andere. Het mooiste is om in een gebied
aan te kunnen geven waar je ruimte
hebt en waar niet. Alle facetten van het
landschap kunnen daarin meedelen.
We kunnen nu de waarde benoemen
en er op een zorgvuldige manier mee
omgaan. Wij zijn de experts om dat in
kaart te brengen en over te adviseren
om zo samen tot optimale oplossingen
komen. Daarmee zijn alle partijen en
belanghebbenden geholpen.”
Detail van de versierde rand van zogenaamd
bekeraardewerk uit de latere fase van de Nieuwe
Steentijd (4800 tot 4000 jaar geleden)
Geofysische metingen spelen een belangrijke rol bij het opsporen van verborgen
ondergrondse resten zoals de funderingen van ‘vergeten’ kastelen.
Foto: Archief RAAP
Foto: Archief RAAP

Foto: Fleur Kooiman
Huidink, Dekker en Roeterd creëren draagvlak voor
landschapsbehoud en vernieuwingen
Voorst heeft rijke
voedingsbodem voor cultuurhistorie
Midden in de stedendriehoek
Apeldoorn, Deventer, Zutphen
bevindt zich de groene long:
Voorst. Een gemeente die geeft
om cultuurhistorie en landschap
en waar beide tot op heden zijn
verankerd in de gemeenschap.
Jan Huidink ( 3), ex-directeur
van Landschapsbeheer
Gelderland, heeft zich
daarmee meer dan twintig jaar
beziggehouden.
De missie van Huidink bestaat
grotendeels uit het creëren van een
hoogwaardig landschap. “Wie zijn
cultuurhistorische roots niet kent,
zal minder rijk zijn in welzijn. In
Thema-magazine gemeente Voorst
Voorst vormden zowel de mensen
als het landschap voor mij een rijke
voedingsbodem. Hier wacht je een
warm welkom voor het onderhouden
van gebouwen en groene elementen en is
bovendien daarvoor het politieke klimaat
in orde. Dat geldt niet voor alle twintig
jaren dat ik me met deze gemeente bezig
houd, maar gemiddeld genomen was Voorst
een goede plek waar je aan de slag kunt.”
In het algemeen worden cultuurhistorie
en landschap bij politieke afwegingen te
vaak als franje gezien”, zegt Huidink. “Ik
vind dat onterecht omdat de kwaliteit
van de leefomgeving dient te worden
beschouwd als primaire levensbehoefte.
Het weegt net zo zwaar als schoon water
en schone lucht. Kun je daaraan niet
voldoen, dan is het leven in welzijn onder
de maat. Ten aanzien hiervan moet men
Tekst: Roelien Gorter
De Matanze, Deventerweg 10, Terwolde
31

de relatie houden met het land waarin
men leeft. Cultuurhistorie is het verhaal
van de ontwikkeling van de mens met
de plek waar wordt gewoond, geleefd
en gewerkt. Wij willen de mensen het
landschap leren lezen. Ook burgemeester
van Blommestein is daar een groot
voorstander van. Zie, weet, vertel en
geniet, is zijn lijfspreuk. Ik zou graag
willen dat mensen zich bewust zijn van
de oorsprong en daardoor een betere
beheerder en hoeder worden van ons
erfgoed; er is her en der al te veel teloor
gegaan en kunnen we het helaas alleen
nog herleiden uit verhalen en beelden.
Hier in Voorst is veel dat je met eigen
ogen nog kunt aanschouwen en dat maakt
het aantrekkelijk om daar te werken.”
Vrijwilligers
De gemeente is rijk aan een diversiteit
aan landgoederen en landschapstypen,
boerenerven of erven in het algemeen
zijn daar kenmerkende elementen,
Huidink denkt zelfs dat ze voor veertig
procent het gezicht van de gemeente
bepalen. Dat deze in stand zijn gebleven,
heeft te maken met het draagvlak van
de inwoners van deze gemeente en met
de inzet van landschaps vrijwilligers.
“Van oudsher wordt er veel gewerkt met
vrijwilligersorganisaties. Door de jaren
heen hebben ze een belangrijke bijdrage
geleverd aan het landschapsonderhoud
en er voor gezorgd dat het beleid vorm en
inhoud kreeg. Zij hebben deelgenomen in
commissies en zeker niet alleen uit eigen
belang
In Voorst hebben we op dat gebied een
noviteit. De raad heeft opdracht gegeven
om alle kleine landschapselementen
te inventariseren. Daarvoor zijn zeker
25 vrijwilligers actief. Zij brengen de
elementen in kaart waarmee het beheer
ervan voor de toekomst kan worden
gevoed. Door dat duidelijk te hebben
weten we wat er nodig is aan financiën
om het waardevolle landschap te
behouden en te versterken
De gemeente ontwikkelde een
beleidsplan waarin Landschap, Natuur
en Cultuurhistorie (LNC) zijn verweven.
Roeterd: “Voorst herbergt bijzondere
kenmerken die we graag in stand willen
houden. Een voorbeeld: zo is in de
gemeente te onderscheiden het open
kommenlandschap. Zo’n zevenhonderd
32 Thema-magazine gemeente Voorst
jaar geleden mondde de ontginning
uit in een strak lijnenpatroon. Deze
ontwikkeling is nog steeds zichtbaar
in het huidige landschap. Ook is
de gemeente Voorst uniek om haar
landgoederen zoals deze er zijn: De Poll,
Ekeby, Klarenbeek en Beekzicht. Het
IJssellandschap langs de gehele oostgrens
van de gemeente is als excellent
karakteristiek te beschouwen.
Kenmerken
Kenmerkende elementen en structuren
zijn de basis voor landschapstypen.
Zijn ze duidelijk genoeg of wil je ze
duidelijker maken. Roeterd: “Als het gaat
om een bepaald boerderijtype, dan gaan
we na hoe de boerderij hier is gevestigd,
was het veelteelt of akkerbouw; wat is
de relatie van het landschap met het
middel van bestaan.” Huidink vervolgt:
“Op dat erf kwamen elementen voor
die uitsluitend functioneel waren.
Knotwilgen hadden bijvoorbeeld een doel
voor de houtoogst. Nu is dat daarvoor
niet meer belangrijk. Nu gaat het meer
om de belevingswaarde en de natuur.
Nieuwe landgoederen
In dezelfde lijn past het beleid voor de
oprichting van nieuwe landgoederen.
Dit beleid is ontstaan naar aanleiding
van particuliere initiatieven en begin dit
jaar volledig geactualiseerd. “We waren
een van de eerste gemeenten met een
beleidsplan voor dit onderwerp”, vertelt
Paulien Dekker. “We moesten dus het
wiel uitvinden.” Wie in de gemeente
Voorst een landgoed wil realiseren
moet aan strenge voldoen. Het nieuwe
landgoed moet een maatschappelijke
meerwaarde hebben op het gebied van
natuur, water, landschap, cultuurhistorie
en recreatie. Het nieuwe mag geen
afbreuk doen aan het bestaande.”
De gemeente Voorst stimuleert de
ontwikkeling, omdat zij een versterking
van de ruimtelijke kwaliteit verwacht.
“Daarnaast kunnen ze een rol spelen in
de ecologische verbindingszones en we
kunnen bovendien in particulier beheer
natuur realiseren waar bij de overheid
niet altijd geld voor is.”
Inmiddels lopen er vijf initiatieven van
nieuwe eigenaren. ‘Het Beloofde Land’
bij Klarenbeek is het meest gevorderd.
Daarvoor is nu de planologische
procedure opgestart. “Mensen verkijken
zich nogal op de tijd en de kosten”,
waarschuwt Dekker. “Het duurt zeker
zo’n vijf jaar voordat er toestemming
is. Na het indienen van het verzoek
toetsen we het aan het beleid. Ligt het
in het zoekgebied, de zogenoemde
landgoederengordel en biedt het
inderdaad een meerwaarde op alle
fronten. Daarnaast verlangen we dat de
initiatiefnemer een deskundig adviseur
inzet. Als het dan eenmaal zover is,
gaan we met de eigenaar een soort
overeenkomst aan privaatrechtelijk en
voor de natuurschoonwet, waarmee we
de garantie krijgen dat alles ontwikkeld
wordt volgens plan en ook zo in stand
blijft.” Dekker verwacht dat mogelijk
binnen vijf jaar de eerste nieuwe
landgoederen zullen ontstaan.
Graafmachine
Landschapscoördinator Roeterd moet
tot zijn spijt concluderen dat sommige
nieuwkomers nog wel eens andere
gedachten hebben. “Mensen uit de stad
die in het buitengebied komen wonen,
zijn nog al eens prooi van een hovenier.
Vaak zie je dat een graafmachine wordt
besteld, vervolgens wordt een talud

met bomen en struiken neergezet en de
bewoners hebben het voor elkaar. Maar
in onze ogen niet. Dat willen we graag
voorkomen. We willen onze prachtige
buitenhuizen onderdeel laten zijn van
het landschap en andersom. Daarom
proberen we mensen te enthousiasmeren
voor het harmoniemodel waarbinnen
het landschapstype in originele vorm
hand in hand gaat met de cultuurhistorie
op die plek. We informeren nieuwe
bewoners over mogelijkheden tot advies
en stimuleren ze een steentje bij te
dragen aan het in stand houden van die
plek in de zetting van het landschap.
Deze koppeling tussen landschap en
cultuurhistorie vormt in onze ogen een
logische twee-eenheid, een integraal
advies.”
Het is niet zo dat Voorst doorslaat in het
vinden van landschappelijke oplossingen.
“Vroeger lagen de doelstellingen anders
dan nu”, relativeert Huidink. “Je moet
je natuurlijk afvragen wanneer je
tevreden bent. De praktijk leert dat
door inzichten de basiskwaliteit van het
landschap verandert. Voor de toekomst
ben ik redelijk optimistisch dat voldaan
kan worden aan de landschappelijke
Thema-magazine gemeente Voorst
basiskwaliteit van op dat moment. Dat
kan allemaal als er breed draagvlak is.
Hier in Voorst staan we daarvoor in
de goede startblokken, mede door de
bemoeienis van de burgemeester.”
Parel
Voorst vormt de groene long in de
stedendriehoek en dat zal iedereen graag
in stand willen houden. Daar kan de
gemeente haar voordeel halen. Ik zie
dan ook grote voordelen in het plan
om rood voor groen te laten betalen
zowel binnen als buiten de gemeente
Voorst. Dat sluit aan op de plannen
van Huidink die adviseert om hier een
landschapsfonds op te richten met
dezelfde strekking. “Een deel van de
bebouwing, ook in de steden, kan dan
als percentage in het fonds worden
gestort om landschappelijk beheer en
ontwikkeling te financieren. Als we
de komende twintig jaar zorgvuldig
omgaan met de omgeving geeft dat een
hoge garantie voor de kwaliteit van ons
aller leefomgeving. Daarmee kan Voorst
inderdaad uitgroeien tot een mooie en
belangrijke parel. Het is echt de moeite
waard om er aan te werken. Nu hebben
we bijna bereikt dat er nergens meer
Panoramafoto van het ‘blokhuis’ en het omringende landschap bij familie van Weeghel, Bandijk 20, Terwolde
‘’zomaar’’ een schop in de grond wordt
gezet. En dat komt over als een grote stap
de toekomst in.
Het oude Wezeveld, Oude Wezeveldseweg 18
33
Foto: Fleur Kooiman
Foto: Fleur Kooiman

Foto: Jan Richard en Rikie Krepel
Landgoederen
Lusten
maar ook lasten
Een landgoed met
parkachtige tuinen
en bossen. Het klinkt
sprookjesachtig maar
er komt veel bij kijken.
Jan Richard en Rikie
Krepel van landgoed
Klarenbeek en Hans de
Vroome van landgoed
de Parckelaer weten er
alles van. Een gesprek
over leven op een
landgoed.
In de parkachtige tuin van landgoed
Klarenbeek spelen de bomen met het
zonlicht. Af en toe laat een vogel zich
horen, maar verder is het stil. Het is een
prachtige dag als Jan Richard en Rikie
Krepel met Hans de Vroome rond de tafel
zitten om te praten over wat velen als
een sprookjesachtige droom koesteren,
34 Thema-magazine gemeente Voorst Tekst: Jos van der Burg
Jan Richard en Rikie Krepel van landgoed Klarenbeek
maar zij in werkelijkheid beleven: het
bezitten en bewonen van een landgoed.
Wat dat in de praktijk betekent? De
Vroome herinnert zich een ontmoeting
acht jaar geleden met burgemeester Van
Blommestein. “Ik had net de Parckelaer
gekocht, maar de burgemeester zei:
‘Dit huis heb je even te leen. Je mag het

tijdelijk bewonen en als je het niet goed
onderhoudt, worden we boos.’ Ik vond
het een merkwaardige uitspraak. Mijn
vrouw en ik hadden de Parckelaer toch
gekocht, het was toch ons bezit? Toen ik
later de geschiedenis van de Parckelaer
bestudeerde, vond ik dat hij eigenlijk
gelijk had. In de lange geschiedenis van
het landgoed is elke bewoner er slechts
tijdelijk. Het huis staat er eeuwen, maar
de bewoners verdwijnen.”
De geschiedenis van de Parckelaer gaat
terug tot de vijftiende eeuw. Mogelijk
is het van agrarische oorsprong, maar
ontwikkelde het zich tot een havezate (
(ridderlijke)hofstede waaraan publieke
rechten verbonden waren). Vaststaat dat
het pand in het midden van de achttiende
eeuw herbouwd is. Ook in de eeuwen
erna zijn ingrijpende verbouwingen
uitgevoerd. In de vorige eeuw woonde
tot aan het einde van de jaren tachtig de
familie Koldewijn in de Parckelaer, weet
De Vroome. “Zij hebben er zestig jaar
gewoond. Op het laatste woonde alleen
mevrouw Koldewijn er nog. Er hing veel
romantiek omheen. Zij leefde in één
kamer en de rest van het huis stond leeg.
In de verwilderde tuin liepen geitjes.”
Na Koldewijn kwam het landgoed in
handen van de familie Wijnands, die
een omvangrijke restauratie begon. “Zij
hebben veel in oude glorie hersteld, dus
ik dacht dat ik niet veel meer hoefde
doen, maar dat viel tegen”, zegt De
Vroome. “Aan de kap en de bovenste
verdieping - we hebben het over 1300
kubieke meter - was nog niets gedaan.
Dat heb ik aangepakt. Verder heb ik
twee bijhuizen gerestaureerd, de stoepen
vernieuwd, de grachten uitgebaggerd
en de tuin opgeknapt. Eigenlijk zijn we
voortdurend bezig. Het houdt nooit op.”
Sigarenkistjes
Hoever de geschiedenis van landgoed
Klarenbeek teruggaat? Jan Richard
Krepel hoeft er niet over na te denken.
De geschiedenis van het familie-erfgoed
ligt in zijn hoofd opgeslagen. Dat hij
de kennis paraat heeft, tekent zijn
betrokkenheid. “Mijn verre Oostenrijkse
voorvader kwam in 1732 met zijn
gezin hier naar toe om de molen van
een koperpletterij te onderhouden.
In 1764 overleed de eigenaar van de
molen en nam hij hem over. Zo is het
familiebedrijf ontstaan. Men maakte er
Thema-magazine gemeente Voorst
Mooiste plek in Voorst?
Jan Richard Krepel
“De waterval met Huize Klarenbeek op de achtergrond vind ik de mooiste plek in Voorst. De kracht
van het water, de prachtige oude bomen en het huis hebben de geschiedenis van de familie Krepel
en Klarenbeek bepaald. Dat besef voel ik bij de waterval heel sterk.”
Rikie Krepel
“Landgoed Klarenbeek is schitterend, maar toch kies als mooiste plek voor de dikke peppel achter
de Nederlands Hervormde Kerk op de Voorsterklei. Onder die boom heb je een prachtig uitzicht
over de weidse en vruchtbare Voorsterklei, de mooie kerk, boerderij de Adelaar en de gezellige
huizen van het dorp Voorst.”
Hans de Vroome
“Het is lastig kiezen. Mag ik twee plekken noemen? Ten eerste de driehoek Parkelerweg,
Reuvenkampseweg en Blikkenweg. Deze grond behoorde bij de Parckelaer, maar is door de vorige
eigenaar net voordat wij het landgoed kochten aan de gemeente verkocht. Wij vonden het jammer,
want we hadden de grond er graag bij gehad, maar achteraf zijn we zeer tevreden over de aanpak
van de gemeente. Het is een prachtig stukje natuur geworden, met een grote poel, bomen, planten
en bloemen. Als tweede noem ik landgoed ‘het Schol’ in Wilp. Dit is een prachtig rijksmonument
en heel mooi gerestaureerd door de huidige bewoners. Vanaf de Wilpsedijk heb je een schitterend
doorkijkje op de vijver, de bomen, het land en het huis.”
koperen scheepsbeplatingen en platen
waaruit munten werden geslagen. Omdat
de activiteit niet meer rendeerde, stopte
men in 1870 met de koperpletterij.
Men begon een houtzagerij en ging
sigarenkistjes maken.” Rikie Krepel
vult aan: “Dat men sigarenkistjes ging
maken, had te maken met de elzen die
hier groeiden. Jan Richards voorvader
benutte het elzehout dat afkomstig
was uit het laatste Nederlandse
oerbos ‘Het Beekbergerwoud’, dat van
Spreekens liet ontginnen. In die tijd
was het huidige Huize Klarenbeek al
gebouwd, zegt Jan Richard Krepel. “Dat
gebeurde in 1842. Voor die tijd stond
al een huis op het landgoed - ik heb er
tekeningen van - maar onbekend is waar
het precies stond.” De economische
activiteit van de Krepels leidde tot
Jan Richard Krepel bij zijn landgoed
35
Foto: Fleur Kooiman

3 Thema-magazine gemeente Voorst

Thema-magazine gemeente Voorst
Hans de Vroome en gezin van landgoed Parckelaer
37
Foto: Fleur Kooiman

steeds meer bebouwing. Er kwamen
arbeiderswoningen en boerderijen.
Uit de bebouwing ontstond het dorpje
Klarenbeek. Het bedrijf, dat zich aan de
steeds veranderende omstandigheden
aanpaste, bleef de spil van het dorp. De
sigarenkistjes bleven, maar het maken
van houten deuren kwam erbij. “De
Krepels zijn een familie met enorme
ondernemingsdrang”, zegt Rikie
Krepel. “Door de eeuwen heen hebben
zij zich altijd aan de economische
omstandigheden aangepast.”
Buitenleven
Het laatste staaltje economisch
aanpassingsvermogen dateert van
tien jaar geleden toen het bedrijf een
filiaal in Polen begon. Jan Richard
Krepel: “Arbeidskrachten zijn in Polen
goedkoper. In Klarenbeek maken we
nog deuren, maar sigarenkistjes en
andere houtverpakkingen in Polen.
Sinds kort maken we er ook deuren.”
Rikie Krepel: “Het besluit om naar Polen
te gaan hebben we samen genomen.
De toekomstperspectieven voor de
productie van houten verpakkingen zijn
daar beter. Jan Richard is gemiddeld
Historisch knipsel uit 1995 over De Parckelaer
38 Thema-magazine gemeente Voorst
twaalf keer en ik zes keer per jaar een
week in Polen. We hebben er een leuk
huis, waar we in de toekomst meer
willen verblijven. Nu kan het nog niet,
want het landgoed en het bedrijf eisen
veel aandacht. Hoogstwaarschijnlijk
komt het er later van als wij de zaak
hebben overgedragen, wellicht aan onze
zoon en dochter. Onze zoon zit al in
de zaak en wil deze graag voortzetten.
Onze dochter studeert rechten in
Groningen, en voelt zich ook sterk
verbonden met het landgoed en de
zaak. Jan Richard Krepel: “We proberen
hen zo veel mogelijk gevoel voor het
landgoed en het bedrijf bij te brengen,
zodat zij het later een eigen invulling
kunnen geven. Als de kinderen de liefde
van Jan Richard en Rikie Krepel voor
het buitenleven hebben geërfd, zal het
vast goedkomen. Bij Jan Richard Krepel
ligt die liefde voor de hand, omdat hij
opgroeide op het landgoed, maar Rikie
Krepel is ook een natuurliefhebster. “Ik
ben op het platteland opgegroeid. Mijn
vader was een natuurmens. Hij voedde
ons op met respect voor de natuur.
Net als Jan Richard hou ik veel van de
natuur. We genieten ervan, maar voelen
ons ook verantwoordelijk. Daarom zijn
we zuinig op de natuur op het landgoed.
Dat geeft wel eens spanningen, omdat
het dorp steeds dichterbij komt. De
mensen moeten begrijpen dat ze op
bepaalde plekken beter niet kunnen
komen. Dat is niet omdat wij hen dat
niet gunnen, maar omdat we de natuur
ook voor de toekomst willen behouden.”
Orkaantje
Ook Hans de Vroome denkt tot zijn
verrassing vaak aan de toekomst van zijn
landgoed. “In een geschiedenisboekje
over de Parckelaer staat een stuk over de
correspondentie van een vader met zijn
met de VOC naar de Oost vertrokken
zoon. De vader schrijft dat er tijdens
een storm prachtige bomen op het
landgoed zijn omgewaaid. Meteen voegt
hij eraan toe dat hij nieuwe bomen zal
planten. Daaruit spreekt een enorme
toekomstgerichtheid. De man kijkt niet
naar zichzelf, maar naar de generaties na
hem.” De brief spreekt De Vroome extra
aan omdat hij hetzelfde meemaakte.
“Kort nadat we de Parckelaer hadden
gekocht, raasde er een orkaantje
overheen. Veertien gezichtsbepalende
bomen waaiden om. Misschien waren
het wel de bomen die die vader een paar
honderd jaar geleden had gepoot.” De
geschiedenis herhaalde zich volledig,
want ook De Vroome plantte nieuwe
bomen. Rikie Krepel herkent zich in het
verhaal. “Ook ik ben me steeds meer
verantwoordelijk gaan voelen. In het
begin vond ik het wel eens overdreven
als Jan Richard dingen deed, waarvan het
resultaat pas over dertig jaar zichtbaar
zou zijn. Die verantwoordelijkheid voor
volgende generaties zit hem in het bloed,
maar heeft bij mij moeten groeien.” De
Vroome: “Ik kan me voorstellen dat je
meer betrokken bent bij een huis als
je familie van generatie op generatie
erin heeft gewoond. Dat geldt voor
mij en de Parckelaer niet. Wij hadden
bijna een gewoon huis gekocht. Maar
ook al hebben mijn voorouders niet
op de Parckelaer gewoond, ik voel me
toch steeds meer verantwoordelijk
voor het landgoed. Een huis met een
geschiedenis versterkt je gevoel voor het
tijdelijke. Je wordt geconfronteerd met
je sterfelijkheid. Uiteindelijk is niets van
jezelf. Als je de kist inrolt, ben je alles
kwijt.”

Trouwlocatie
Verantwoordelijkheidsgevoel is mooi,
maar vergt veel, blijkt uit de woorden van
de drie gesprekspartners. Jan Richard
Krepel: “Het in stand houden van het
landgoed kost veel geld. Wij hebben
het voordeel dat we een bedrijf hebben,
want anders zou het niet kunnen.” Rikie
Krepel: “We streven ernaar dat het
landgoed zichzelf in de toekomst kan
bedruipen. Met de gemeente hebben
we een masterplan gemaakt voor de
leegstaande rijksmonumentale panden op
het terrein. Die staan leeg sinds een deel
van de produktie naar Polen is verhuisd.
Restauratie kost enorm veel geld, dat
je niet snel terugziet. In een van de
gebouwen zit inmiddels een galerie. Ook
denken we aan een trouwlocatie, met de
mogelijkheid van ‘bed and breakfast’, en
een theetuin.” Blij is ze met de interesse
van burgemeester van Blommestein. “Hij
is sterk bij ons bedrijf en het landgoed
betrokken. Uit het sigarenkistje dat we
hem gaven bij het 125-jarig bestaan
van ons bedrijf, offreert hij nog steeds
sigaren. Ook bij het masterplan was hij
betrokken.”
Naast geldverslindend onderhoud wijst
De Vroome op nog een lastig aspect
van het bewonen van een landgoed. “Er
is een spanningsveld met iedereen die
zich met monumenten bezighoudt. Als
dubbele beglazing in jouw keuken niet
mag, ervaar je dat als bureaucratische
betutteling. Er zijn veel procedures
die veel tijd vergen. In het begin heb
ik wel eens gedacht: waar ben ik aan
begonnen? Ik had toen het gevoel dat
men meer tegenwerkte dan meewerkte
bij het opknappen van de Parckelaer. Ik
heb moeten leren omgaan met een pand
dat wij wel gekocht hebben, maar dat
eigenlijk niet van ons is. Ik heb het te
leen, tot het naar de volgende generatie
gaat.” Of dat zijn kinderen zullen zijn,
weet hij niet. We hebben de Parckelaer
gekocht om er een bepaalde periode te
leven. Ik kan mij voorstellen dat we ooit
weer kleiner gaan wonen. We hebben
drie jonge kinderen en houden ons niet
bezig met waar zij later zullen wonen.”
Bij de Krepels ligt dat anders. Jan Richard
Krepel: “Wij zouden graag willen dat
onze kinderen het overnemen en dat het
geheel behouden blijft. Er is al zoveel
verdwenen dat de tranen soms in mijn
ogen springen als ik oude foto’s zie.”
Thema-magazine gemeente Voorst
Landgoed Klarenbeek
39
Foto: Fleur Kooiman

Voorst loopt voorop in samenspel met bouwbedrijven en architecten
Ervaring, gevoel
en interesse bepalen
succes van restauratie
De restauratie van het
gemeentelijk monument
‘De Heetcole’ wordt in
Voorst gezien als een
treffend voorbeeld van
verbreding en verdieping
van cultuurhistorie.
Op deze plaats komen
‘de specialisten’ in
restauratiewerk samen.
Bouwbedrijf Dijkhof uit
Klarenbeek, Bouwbedrijf
Groot Roessink uit Voorst
en VBW architecten
uit Velp schuiven bij
eigenaar Ed de Haas
aan tafel. Zij spreken
over hun passie:
het restaureren van
monumentale panden.
40
Thema-magazine gemeente Voorst
Tekst: Roelien Gorter
Hof van Bussloo
Foto: Fa. Dijkhof

Foto: Fleur Kooiman
De historische boerderij ligt op een terp
aan de IJssel in het Voorsterkleigebied.
Daarmee vormt het de ideale plek
voor samenkomst. Bouwbedrijf Groot
Roessink restaureerde het pand samen
met VBW architecten.
VBW architecten heeft een ruime
ervaring met de restauratie van
historische gebouwen in al haar facetten.
Het bureau dat zowel nieuwbouw- als
restauratieprojecten in portefeuille heeft,
werd opgericht in 1917 door architect
Heineman. Gerrit Bouwhuis is al zo’n
dertig jaar hoofd restauratie binnen het
kantoor. Al meer dan zestig jaar is het
bureau werkzaam aan de voorbereiding
en begeleiding van restauratieprojecten
zoals huizen, boerderijen, kastelen,
kerken en torens.
Groot Roessink staat bekend als bouwen
restauratiebedrijf. Het bedrijf is al
meer dan een eeuw oud en heeft zijn
Thema-magazine gemeente Voorst
sporen verdiend in onder andere de
molenbouw en restauratie. Ben Arendsen
is de huidige bedrijfsleider. Hij weet veel
van het restaureren van monumentale
gebouwen. Sinds 1967 is hij al betrokken
bij onderhouds- en restauratiewerk aan
boerderijen, landhuizen, villa’s, kerken
en molens.
Bouwbedrijf Dijkhof wordt
vertegenwoordigd door Rinus Weyn
(directeur) en Willem Penninkhof
(werkvoorbereider restauratiewerken).
Ook dit bedrijf boogt op ruime ervaring
in restauratie. Samen met Groot Roessink
behoren ze in de provincie Gelderland
tot een kleine groep van specialisten op
dat gebied . Binnen de Gemeente Voorst
is Bouwbedrijf Dijkhof bekend van een
groot aantal projecten, zoals het Hof van
Bussloo en De Gietelse brouwerij. Maar
ook van verschillende landhuizen en
boerderijen van het Geldersch Landschap
en de vereniging Natuurmonumenten.
Contact
Beide bouwbedrijven maakten op
verschillende wijze contact met de
gemeente. Ben Arendsen: “Volgens
mij zijn we sinds de start van het
restauratiebeleid er ook bij betrokken
geweest. We hebben o.a. de molens
in Twello en Voorst gerestaureerd en
daarnaast nog verschillende projecten in
Nijbroek, Terwolde, Bussloo en Voorst.”
Penninkhof weet zich het eerste contact
met de gemeente voor Dijkhof nog goed
te herinneren. “Dat was het schuurtje van
Bakker Bril. Ik volgde net de opleiding
voor restauratiemedewerker en had
daarvoor een leerproject nodig. Bertus
Harmsen werd als begeleider benaderd
en zo is het contact tot stand gekomen.
Daarna hebben we regelmatig in de
gemeente Voorst gewerkt.”
VBW architecten werkt al sinds jaar
en dag met - en ook in opdracht van
De Heetcole
41

- de gemeente Voorst. Gerrit Bouwhuis:
“Zeker al veertig jaar. Eerst werden we
gevraagd voor de restauratie van een
kerktoren waarbij de contacten liepen via
de Rijksdienst voor de Monumentenzorg.
Later kwamen er boerderijen, woonhuizen
en villa’s bij. Wij doen veel opmeet- en
advieswerk. Verder voorstellen, plannen
en omschrijvingen voor de restauratie,
maar ook het aansturen van een
bouwhistorisch onderzoek. Dat laatste is
vooral belangrijk om de levensloop van
een pand te kennen en verrassingen zoveel
mogelijk te voorkomen.”
Monumentwaardig
De drie specialisten geven aan dat ze
in goede harmonie samenwerken met
de gemeente, ook vaak als bouwteam,
dat wil zeggen aannemer plus architect.
“Slechts een aantal aannemers is echt
gespecialiseerd in restaureren”, zegt
Bouwhuis. “De gemeente Voorst houdt
dat goed in de gaten.” Dat beaamt ook
Penninkhof: “Er is een goed samenspel
tussen de architect, gemeente en
opdrachtgever. De contacten verlopen
erg goed.” Daarover zijn ze het eens.
Voorst is een gemeente die de bedrijven
aanscherpt en wijst op het doen van
juiste dingen, waarmee ook de bedrijven
zelf alert blijven. “Wat dat betreft
loopt Voorst voorop met het beleid”,
zegt directeur Weyn. “Voorst is er op
gericht om te behouden wat er staat.
Wat een monument is, is ook echt
monumentwaardig.”
Eigenaar van De Heetcole, Ed de Haas,
kan meepraten over de synergie tussen
gemeente, bouwbedrijf en architect. “We
maakten een bewuste keuze voor een
bouwbedrijf en een architect uit deze
regio en niet verder weg. Het is prettig als
mensen de streek kennen. We kochten dit
huis in 2001 en stonden al voor aankoop
bij monumentenzorg op de stoep om ons
te laten informeren. We hebben altijd wel
in oude huizen gewoond, maar dit was
een monument. We wilden graag weten
waar we ons aan moesten houden. We
hebben gelijk een diepgaand gesprek van
drie uur gehad. Al voor die tijd hadden
we contact met Ben Arendsen, hij kwam
gelijk met de makelaar mee. We wilden
het compleet restaureren, dus wisten
dat het een groot project zou worden.
Dan is het ook belangrijk dat je gevoel
42 Thema-magazine gemeente Voorst
Interieur De Heetcole
bij de mensen die het moeten doen goed
is.” Al voor de koop werd het bouwteam
samengesteld: VBW architecten samen
met bouwbedrijf Groot Roessink.
Details
Het bijzondere van De Heetcole is dat
naast de hoofdopzet ook veel details
bewaard zijn gebleven. De historische
boerderij is al meer dan twee eeuwen in
het bezit van dezelfde familie geweest,
de familie Schaap. Zij hadden een
boerenbedrijf. De laatste tien jaar was
de boerderij in handen van een andere
eigenaar, die er geen boerenbedrijf in
had. Deze veranderde wel iets, maar dat
was niet onherstelbaar. De restauratie
van deze boerderij was een van de eerste
projecten die tot stand kwam met een
door de gemeente Voorst verstrekte
laagrentende lening. Ed de Haas: “Met de
gemeente kwamen we overeen dat het een
totaalproject zou worden, dus dat we ook
de matig monumentale schuur zouden
meenemen en de tuin- en erfinrichting.
We zouden het geheel als monument
behandelen. Alle elementen hebben we
voorgelegd en we hebben het als heel
prettig ervaren dat we zo hebben kunnen
samenwerken met de gemeente. Ze waren
heel kien op de details. Dat is belangrijk,
want als die goed voor elkaar zijn, zie je
die terug in het resultaat.”
Volgens Arendsen was het al met al een
grote klus, maar hij is erg tevreden met
het resultaat. Daarbij sluit Bouwhuis zich
aan. Samen met de eigenaar leiden ze
de groep ‘liefhebbers’ rond en wijzen ze
op elk detail wat in volle glorie hersteld
Foto: VBW Architecten

Foto: Fleur Kooiman
Thema-magazine gemeente Voorst
Eigenaar Ed de Haas van De Heetcole
43

44 Thema-magazine gemeente Voorst

Thema-magazine gemeente Voorst
Hof van Bussloo
45
Foto: Fleur Kooiman

is. Arendsen : “Het is goed om ook als
bouwbedrijf samen te werken met een
architect voor de begeleiding. Zo vormen
we een prima aanvulling op elkaar en
kunnen we tot mooie resultaten komen.”
Ook Penninkhof kan meepraten over
een zeer geslaagd project. Bouwbedrijf
Dijkhof restaureerde de Hof van
Bussloo. Dit monument met een rijke
historie stond op het terrein van een
voormalig landgoed. Op het punt waar
veel mensen samen komen werd een
prachtige herbestemming gevonden.
Dijkhof toverde het pand om tot een
eetgelegenheid. “Het voorhuis was nog
authentiek. Er was geld beschikbaar van
de gemeente en de provincie, daardoor
konden we de details in ere herstellen.
De basis van het landgoed maakt het
mogelijk om het te beschermen en er een
monument van te maken.”
Beide aannemers zijn tevreden over
opdrachtgever gemeente Voorst. “De
gemeente is erg kritisch, maar het is
prettig om van elkaar te leren. Het geeft
een extra stok achter de deur en wij
vinden het ook jammer als het niet tot
in de details voor elkaar is”, zegt Dijkhof
directeur Weyn. Arendsen voegt er
aan toe dat er wel eens een discussie
ontstaat over eventueel te gebruiken
“modernere” materialen voor specifiek
restauratiewerk, maar dat men er in
goed overleg meestal wel uitkomt. “Deze
gemeente heeft tenminste verstand van
zaken.”
Samenspraak
Die ervaring deelt ook architect
Bouwhuis: “In samenspraak is er veel
mogelijk. Als je tijdens de uitvoering
iets verrassends ontdekt of een slechte
bouwconstructie tegenkomt, dan moet
je het restauratieplan aanpassen. In
monumentenland is dat in de regel
lastig en tijdrovend omdat verschillende
instanties hun oordeel moeten
uitspreken. Met een goede motivering
is er gelukkig veel mogelijk. Over
restauratie denken we, als specialisten,
in het algemeen vaak hetzelfde. Het
kost veel inspanning om, naast het
Mooiste plek in Voorst?
Van alle historische panden in de gemeente Voorst, krijgt Willem Penninkhof nog altijd kippenvel
van de vele monumentale panden aan de Bandijk in Terwolde. “De boerderijen met bijgebouwen
en de samenhang met de uiterwaarden van de IJssel die vrijwel onaangetast bewaard zijn gebleven,
spreekt nog altijd tot de verbeelding. We hebben zelf gewerkt aan de panden het Swarte Peert en het
Pannenblokhuis en ik keer altijd nog met plezier naar het gebied terug.”
Ben Arendsen raakt niet uitgepraat over De Heetcole. “Het is een behoorlijke en ook aansprekende
restauratie geweest. Het houdt bij mij een speciaal plekje. Alles is afleesbaar. Het is duidelijk te zien
hoe het is geweest, dat geldt ook voor het oude erf.”
Gerrit Bouwhuis kan bijna niet kiezen uit de vele restauratieprojecten binnen de gemeente waaraan
VBWarchitecten haar medewerking verleend heeft. Het ensemble van toren en kerk van Voorst
spreekt hem nog altijd aan. De tufstenen toren uit de 12e eeuw bijvoorbeeld, heeft galmopeningen
waarvan de deelzuiltjes uit Wasserstein zijn gemaakt, dat geeft het gebouw iets speciaals. “Het is
een puur monument, markant gelegen aan de grens van het dorp.”
Directeur Weyn kiest de R.K kerk in Klarenbeek. “Van de kerk naast de school in Klarenbeek zit
echt geen steentje verkeerd. Alles klopt. Ik kwam er als klein jongetje en heb altijd vol bewondering
de prachtig gemetselde gewelven en boogconstructies in ogenschouw genomen. Als je dan in je
werkzame leven aan deze neogotische kerk verschillende restauraties mag uitvoeren, waarvan ons
nageslacht ook met volle teugen kan genieten, dan denk ik; daar doen we het uiteindelijk voor.”
Voor de eigenaar van De Heetcole ligt het meest bijzondere monument voor de hand. Toch kiest hij
voor de Voorsterklei in zijn algemeenheid. Ed de Haas: “Ik vind het mooi dat het landschap hier zo
is behouden als het was. De meidoornhagen, de welvingen, het is allemaal in stand gebleven. De
kerk die overal bovenuit torent, maakt het plaatje compleet.”
46 Thema-magazine gemeente Voorst
respecteren van de monumentale
waarden, ook aan de eisen en wensen van
deze tijd te voldoen. Maar, we werken
als gemeente, aannemer en architect in
harmonie aan hetzelfde doel.”
Voor de toekomst zijn er toch wat
zorgen bij de specialisten. Niet over de
samenwerking met de gemeente Voorst,
maar over vakkennis. “We moeten
mensen enthousiast zien te houden en
opleiden voor het vak, daarvoor moet
er wel werk blijven. Dan houd je de
leerlingen ook scherp”, zegt Arendsen.
Penninkhof voegt toe dat continuïteit
belangrijk is. Met vakliteratuur en het
volgen van lezingen probeer je de kennis
op peil te houden.”
Passie
Belangrijk voor de bouwbedrijven is
vooral een bepaalde passie voor het vak.
“Mensen op de werkvloer opleiden is
het belangrijkste. Maar toch merken
wij dat ze pas tussen de 25 en 30 jaar
echt enthousiast worden. Dan hebben
ze meer verantwoording en krijgen ze
bewondering voor de resultaten. Dat
motiveert.”
Een ander probleem dat Bouwhuis
onderstreept betreft de bouwmaterialen.
“Voor een restauratie kun je geen
standaard materialen bestellen, je moet
letten op materialen en constructies die
je aantreft. In deze regio bijvoorbeeld, is
aan veel middeleeuwse torens en kerken
Römer Tufsteen toegepast, dat materiaal,
een natuursteensoort uit de Eifel, is sinds
kort niet meer leverbaar. Op termijn
zal het steeds moeilijker worden te
kiezen tussen kwaliteit en authentiek
materiaal. Dat vraagt bij architecten ook
om specialisme o.a. bij het uittekenen
van de projecten. Dat kan niet altijd op
de computer, want in historische panden
zijn de bouwonderdelen en details net
even anders dan gedacht.”
De specialisten zijn het er over eens: wie
gevoel, ervaring en interesse heeft in
het restauratie vak komt een heel eind.
“Doordat we dat ook overbrengen op de
mensen voor wie we werken, geeft dat
altijd een speciale band”, zegt Penninkhof.
“Bij welk gerestaureerd pand je ook komt,
je zult er altijd welkom zijn. Dat maakt
restaureren extra bijzonder.”

Andries van den Berg en Roger Raat, adviseurs van Bügel Hajema en
Erik Molenaar, projectleider gemeente Voorst
Cultuurhistorie
aan de basis van beleid
Cultuurhistorie staat prominent
op de agenda in Voorst. De
ambitie is een nieuwe balans
te vinden tussen oud en nieuw,
tussen karakteristieke waarden
en nieuwe functies, tussen
ontwikkeling en behoud. We
moeten leren afstand te houden
en niet op te eten want de
kwaliteit van dit gebied is enorm.
Thema-magazine gemeente Voorst
Historische landschappen zijn schijnbaar
tijdloos en onveranderlijk. Veranderingen
gaan traag en bijna onmerkbaar. Toch
is de invloed van het landschap enorm
en laat de tijd diepe sporen na zoals
je aan ontwikkeling van Voorst kunt
zien. Geschiedenis en cultuur volgen
de lijnen van het landschap. Langs de
IJsseloevers vond de eerste bewoning
plaats en langs de IJsseloevers liepen de
oude handelsroutes van de Hanze, die de
handelsplaatsen van Noord-Europa met
elkaar verbond. De Hanze zelf is vooral
indirect van invloed geweest op Voorst
en zijn directe omgeving. Voorst lag op
de route en vandaar de aanwezigheid
Tekst: Mark Loderichs
Molenweg-historisch (Terwolde)
47
Foto: Archief Bügel Hajema/Roger Raat

van herbergen. De geschiedenis van
Voorst is vooral het verhaal van de rivier
de IJssel. ‘De IJssel kent vanaf Deventer
een steiler verhang dan verder naar het
zuiden. Dat is kenmerkend voor dit
deel van de rivier’, vertelt Andries van
den Berg. ‘Ten zuiden van Deventer
stroomt het water in de rivier sneller
dan ten noorden. Die verschillen in
stroomsnelheid hebben ertoe geleid dat
er ten noorden van Deventer een veel
meer agrarisch landschap is ontstaan.
Dat de stroomsnelheid bij Deventer echt
veel lager is, zal iedereen die wel eens
de rivier is afgevaren gelijk opmerken.
Het is een mooi voorbeeld van een vast
gegeven dat grote invloed heeft gehad op
de historische ontwikkeling.’
Zoeken naar oude structuren en die
een plaats geven in nieuwe plannen.
Een nieuwe balans vinden tussen
cultuurhistorische waarden en
uitbreiding. Het is de rode draad in
het gesprek met Andries van den Berg
en Roger Raat, adviseurs van Bügel
Mooiste plek in Voorst?
In een gemeente met zo’n rijk verleden is het
moeilijk ‘de mooiste plek’ uit te kiezen. Voor de
hand liggen de blikvangers, zoals kasteel Nijenbeek,
de Veluwse Bandijk, de IJsseluiterwaarden of de
vele landgoederen. Speciale herinneringen zijn er
ook aan de bijzondere projecten waar we binnen de
gemeente aan hebben gewerkt, zoals de Terwoldse
Bandijk en het monumentale fabriekscomplex
van Krepel bij Klarenbeek. Op deze plekken
schittert Voorst, maar misschien wel het mooist
aan Voorst is dat de jarenlange aandacht voor
cultuurhistorie, landschap en natuur de gehele
gemeente glans heeft gegeven. De ruimtelijke
kwaliteit is er hoog, ook langs een zomaar
ingeslagen landweggetje of achterpad. Een treffend
voorbeeld hiervan is volgens mij de Molenweg ten
noorden van Terwolde. Een langzaam slingerende
weg neemt je hier mee het agrarisch gebied in met
fraaie boerderijen, lommerrijke vergezichten en
onverwachte verrassingen, zoals het Hof te Rijssen
en de steenfabriekhuisjes nabij de Scherpenhof.
Een gebied ook als symbool van landschappelijke
verscheidenheid in Voorst met aan de ene kant zicht
op de hoge IJsseldijk en aan de andere kant op de
contouren van de monumentale Nijbroekerpolder
en natuurreservaat De Meintjes. Voorst toont op
dergelijke plekken een bijna achteloze schoonheid.
Een schoonheid die inspireert en ontroerd.
Roger Raat
48 Thema-magazine gemeente Voorst
Hajema en Erik Molenaar, projectleider
van de gemeente. In de Ruimtelijke
Toekomstvisie Voorst (2005) is
vastgelegd dat er in de komende dertig
jaar 3300 nieuwe woningen worden
gebouwd in de gemeente, ongelijkmatig
verspreid over de elf kernen.
Voor Twello betekent dat de bouw van
1800 nieuwe woningen en voor Nijbroek
30.
Erik Molenaar: ‘De ruimtelijke
ontwikkelingsvisie is de aanzet geweest
om de meer gedetailleerde dorpsplannen
te maken die de basis vormen voor
de nieuwe bestemmingsplannen.
Cultuurhistorie staat in die ruimtelijke
ontwikkelingsvisie hoog in het vaandel.
Het is, denk ik, uniek dat Voorst er
bijna 2 formatieplaatsen voor heeft
gereserveerd. Belangrijk is dat de
burgemeester zich er altijd voor ingezet
heeft.’
Van den Berg: ‘In Nederland wordt
gegeten aan de ruimtelijke ordening.
We leunen te veel op de bestaande
kwaliteiten. Wat we willen is minder
bekende structuren een plaats geven in
de uitbreidingsplannen. Een voorbeeld
is de Stronkseweg, een oud landweggetje
bij Posterenk. Die oude weg wordt nu
behouden omdat er in bouwplannen
rekening mee wordt gehouden. Het is
een voorbeeld van afstand houden en
niet opeten. De kwaliteit van dit gebied is
enorm.’
Oude structuren
Wie zoekt naar oude structuren heeft
een periode van eeuwen waaruit hij
kan putten. Hoe gaat dat in zijn werk?
Worden er accenten gelegd op een
bepaalde periode?
Roger Raat: ‘We kiezen niet voor
het aanbrengen van accenten. De
cultuurhistorie van dit gebied is minder
bekend dus willen we alle aspecten
van de rijke geschiedenis laten zien.
Een deel van de oude Hanze-route
wordt hersteld. Het cultuurhistorische
pilotproject Terwoldse Bandijk speelt
hierop in en zet in op een versterking
van de aanwezige cultuurhistorische
elementen en structuren. Een andere
belangrijke periode in de geschiedenis
van het gebied is eigenlijk heel recent.
Dat is de periode van vlak voor en net
na de oorlog. De mechanisering van de
landbouw leidde tot een schaalvergroting
die tot gevolg had dat het kleinschalige
cultuurlandschap ingrijpend veranderde.
Een waardevolle bron van informatie zijn
oude topografische kaarten. We maken
bijvoorbeeld gebruik van een prachtige
rivierenkaart: ‘Kaart van de rivier van
de IJssel van Westervoort tot Kampen
1:10.000’ uit 1842. Die geeft een zeer
gedetailleerd beeld van dit deel van de
IJssel. De herkomst van deze kaart is niet
helemaal duidelijk. Mogelijk is hij zelfs
van Franse oorsprong.’
Hoe wordt nieuwbouw en uitbreiding
ingepast?
Ondanks zijn gemeenschappelijke
geschiedenis is het gebied is geen
eenheidsworst. Er bestaan grote
verschillen tussen de kernen,
benadrukt Erik Molenaar. Tussen
cultuurhistorie en uitbreiding is altijd
sprake van een spanningsveld. ‘Bij de
uitbreidingsplannen wordt daarom eerst
naar de dorpsgeschiedenis gekeken en
daaruit volgt dan een locatiekeuze. Het
uitgangspunt is: als het kan dan wordt
het behouden. We willen dat de dorpen
hun eigen identiteit behouden en dat
een herkenbare dorpse structuur in
tact blijft. Dorpen zijn door de eeuwen
heen organisch gegroeid. Iedere kern
heeft zijn eigen specifieke waarden.
En er zijn grote verschillen tussen de
kernen. De eerste reacties van bewoners
op de plannen verschillen ook. Van zeer
enthousiast tot afwijzend. Maar nu zijn
we zover dat alle kernen willen meedoen
en de betrokkenheid van de bewoners is
overal groot. Dat is belangrijk want de
veranderingen kunnen ingrijpend zijn.
In Nijbroek bijvoorbeeld wordt door de
uitbreiding het aantal woningen fors
uitgebreid. Dat moet dus heel zorgvuldig
gebeuren.’
Hagen en kolken
De plannen hebben een looptijd van
tien jaar. Hoe ziet de Terwoldse Bandijk
er over tien jaar uit? Roger Raat: ‘Over
tien jaar is het oude landschap veel
prominenter terug te zien. Het oude
landschap met zijn karakteristieke
hagen en met zijn streekeigen beplanting
zoals fruitbomen. De hagen zorgen
voor een compartimentering van het
landschap en dat is van oudsher ook hun
functie. Verder zijn een aantal kolken
teruggegraven. Die zijn in het landschap
ontstaan door de vernauwing van het

IJsseldal bij Twello-Voorst. Het water
werd daar soms zo hoog opgestuwd dat
de dijk doorbrak. En vanzelfsprekend
zijn de monumenten langs de Bandijk,
de oude herbergen, woningen en schuren
zoveel mogelijk in hun oorspronkelijke
luister hersteld. Ook willen we beter
aanhaken op het bestaande netwerk van
fiets en wandelroutes in Nederland.’
Erik Molenaar: ‘Daarnaast is er het beleid
om nieuwe landgoederen op te richten
in het gebied omdat die het landschap en
de cultuurhistorie van de streek kunnen
versterken. Landgoederen zijn immers
karakteristiek voor de gemeente Voorst.
Particulieren kunnen een aanvraag
indienen voor een nieuw landgoed.
Er zijn natuurlijk een aantal criteria
waaraan de aanvraag moet voldoen.’
Andries van den Berg: ‘Aan de andere
kant van IJssel wordt veel aan de stad
gewerkt en dat biedt een essentieel
contrast met de westoever. Dat is prachtig
om te zien. Deventer is de enige stad
Thema-magazine gemeente Voorst
in Nederland die geen verstedelijkte
overkant heeft. Ik hoop dat we dat
contrast tussen het verstedelijkte gebied
van Deventer en landelijke gebied
van Twello kunnen behouden. Je mag
tegenwoordig veel meer in het landelijke
gebied. En door toegenomen aandacht
voor cultuurhistorie biedt dat nieuwe
kansen voor de ruimtelijke ordening.
Ik denk dat cultuurhistorie daarom een
mooie toekomst heeft.’
Kruisvoorderweg, Twello
De Vecht Wilp-Achterhoek
Zwarte Kolkstraat-laan (Wilp-Achterhoek)
Foto’s: Archief Bügel
Hajema/Roger Raat
49
Foto: Archief Bügel Hajema/Roger Raat

In gesprek met Miriam Schneiders en Bertus Harmsen
Cultuurhistorie
profileert deze gemeente
Voorst heeft een naam hoog
te houden met cultuurhistorie.
Als plattelandsgemeente mag
zij in Nederland een voorbeeld
heten. Decennia lang is er
geïnvesteerd in betrokkenheid,
ambitie en enthousiasme van
haar bestuurders, beleidsmakers
en bewoners. Je moet, is
de gangbare wijsheid, je
verantwoordelijkheid nemen,
pro-actief zijn en niet afwachten.
‘We onderkennen steeds meer de
cultuurhistorische kwaliteiten van
ons gebied en die zijn niet gering.’
‘Beleidsmedewerker monumentenzorg
en cultuurhistorie’, staat er op het
visitekaartje van Miriam Schneiders.
Samen met haar collega, Bertus Harmsen,
geeft zij het cultuurhistorische beleid
van Voorst handen en voeten. De dubbele
benaming van hun beleidsterrein
– monumentenzorg én cultuurhistorie
– vraagt om uitleg. Want cultuurhistorie
staat volop in de belangstelling maar dat
is blijkbaar niet altijd zo geweest. Wat was
destijds de reden om het beleidsterrein
van de monumentenzorg uit te breiden?
Bertus Harmsen: ‘In het monumentenbeleid
van het rijk was er voor
de gemeenten niet of nauwelijks een
rol weggelegd. Alle monumenten in
Nederland stonden op een lijst en als
50 Thema-magazine gemeente Voorst
gemeente Voorst maakte je daar gewoon
onderdeel van uit. Inhoudelijk werd het
beleid vanuit Zeist (waar de Rijksdienst
voor de Monumentenzorg nu nog zetelt)
gestuurd. In Voorst is er al vroeg voor
gekozen om, samen met de provincie
Gelderland, meer te doen. Daar was alle
reden toe want in jaren van economische
groei werd er veel gesloopt. Ook kwamen
fraaie boerderijen leeg te staan of
werden zij verminkt door ondeskundige
verbouwingen. Naar ons idee kwam
het beleid steeds meer los te staan van
de geschiedenis van deze streek. De
rijksdienst signaleerde niet, of althans
onvoldoende, wat er gebeurde. Te veel
streekeigen bouwkunst ging verloren.
Daarom is naast een rijkslijst een lijst
(Bankje op de) Voorsterklei met zicht op kasteel Nijenbeek.
voor gemeentelijke monumenten gemaakt.
Dat was in de jaren tachtig.
‘Ook is geleidelijk het idee gegroeid dat
monumentenzorg een definitie is die de
lading niet dekt. Dat je met aandacht
voor alleen objecten niet klaar bent. De
omgeving van het object telt evenzeer.
We kijken nu ook naar de inrichting van
het erf en naar de bijgebouwen. Naar de
buitenplaatsen en naar de landgoederen
die immers zo kenmerkend zijn voor
deze gemeente – zijn die eigenlijk wel
voldoende beschermd? Ook industrieel
erfgoed en de jongere bouwkunst krijgen
meer aandacht.
‘Dat proces ging gepaard met veel
discussie. Het is een proces waarbij je
groeit in de materie. Er is geen bibliotheek
Tekst: Mark Loderichs
Foto: Roger Raat

waar je naartoe kunt gaan en waar je alle
informatie kant-en-klaar bij elkaar vindt.
Je moet dus zelf in de boeken en in de
kaarten duiken om erachter te komen hoe
dingen zijn ontstaan. Monumenten staan
niet op zichzelf. Het gaat niet alleen om
het object, het gaat om het verhaal van
vroeger. Dat moet je doorgeven aan de
toekomst.’
Miriam Schneiders: ‘De gemeente
kwam destijds op een punt waarop
gezegd werd: wil je een basis hebben
voor discussie in de toekomst dan heb je
een onderlegger nodig. In opdracht van
de gemeente voerde bureau Landview
daarom een onderzoek uit. Resultaat:
de beschrijving Cultuurhistorie in
Voorst. Een archeologische, historischgeografische
en historisch-bouwkundige
inventarisatie en waardering (1999).
Het was de eerste inventarisatie van het
gebied en het gaf ons een basis om mee
te werken. Onderdeel van de studie is de
cultuurhistorische kaart waarop je in een
oogopslag het hele gebied kunt overzien.
De provincie kwam omstreeks die tijd
ook met haar Belvoir Nota en er kwamen
subsidies beschikbaar voor gemeenten die
meer wilden doen met cultuurhistorie.’
Brengt de gemeente Voorst
accenten aan in haar lange
cultuurgeschiedenis?
Schneiders: ‘Nee, dat denk ik niet. Het
is geen kwestie van een keuze maken.
Accenten rollen er eigenlijk vanzelf uit.
Na inventarisatie bleek bijvoorbeeld dat
er verhoudingsgewijs veel landgoederen
in onze gemeente zijn, maar dat slechts
enkele in goede staat verkeerden.
Daar ga je dan actie op ondernemen.
Maar ook de prehistorische bewoning
van de streek is van belang. Er zijn
sporen van nederzettingen uit de late
IJzertijd en begin van de Romeinse tijd
gevonden. Het is belangrijk dat we die
verder onderzoeken. Daarom ligt er een
oriëntatienotitie klaar met het advies
een archeologische verwachtingskaart
te laten maken. Als gemeente ben je ook
verantwoordelijk voor het erfgoed dat
onder de grond ligt. Je kunt echter geen
verantwoordelijkheid dragen zonder een
goede beleidsnota en een archeologische
verwachtingskaart is daarbij een
belangrijk instrument om de gemeente te
helpen in haar wettelijke taak.’
Harmsen: ‘Waar in potentie de beste
Thema-magazine gemeente Voorst
kwaliteiten liggen, in dit geval de krans
van landgoederen, is aanvullend en nieuw
beleid ontwikkeld. Ook het Terwoldse
Bandijkproject is zo’n voorbeeld, nu
gecoördineerd door Marieke Laverman.
We maken nieuwe landgoederen mogelijk
en dat is een nieuw fenomeen in deze tijd.
Bij alles wat met ruimtelijke ordening te
maken heeft, speelt cultuurhistorie een
rol. Cultuurhistorie is steeds meer een
belangrijk vertrekpunt geworden. Of
het nu gaat om stedenbouw, planologie,
landschapsbeheer, waterhuishouding,
buitenplaatsen, landgoederen of noem
maar op: we nemen deel aan elke
discussie. De gemeente Voorst is het
groene hart van de stedendriehoek
Apeldoorn, Deventer en Zutphen. We
weten waar we willen staan en we
onderkennen de kwaliteiten van ons
gebied. En die zijn niet gering. Dat
zelfbewustzijn op basis van een eigen
identiteit is het vertrekpunt voor het
beleid en vanuit dat zelfbewustzijn
zoeken we het gesprek met anderen.
‘We zitten nu in een situatie dat veel
dorpen relatief veel mogen uitbreiden.
Tegelijkertijd zit het gebied vol
cultuurhistorische belangen en met
die oude structuren moet je met zorg
omgaan – dat is het uitgangspunt als je
de discussie aangaat. Ons uitgangspunt
is dat we willen behouden door te
ontwikkelen en te versterken. Vooral
de vernieuwing van het platteland
speelt daarin een cruciale rol want
het platteland zit door de afname
van agrarische activiteiten in een
overgangsfase.’
Er zal in de toekomst ruimte
moeten worden gemaakt voor
de rivier. Doorkruist dat niet
alle plannen?
Schneiders: ‘Ik zie dat niet als een
gevaar. Het is wel iets waarvan de
overheid heeft gezegd: daar moet in de
toekomst een oplossing voor komen. De
vraag is dan: waar ga je ruimte maken
voor de rivier? Vooruitlopend op die
discussie hebben wij cultuurhistorische
waardebeschrijvingen van de bedreigde
gebieden gemaakt en laten maken. Zodat
we nu al kunnen laten zien hoe waardevol
de gebieden zijn. We willen als die
discussie losbarst niet achteraan lopen
en dan pas gaan bekijken of de gebieden
wel of niet waardevol zijn. We willen pro-
actief handelen. Want als je niets doet en
je laat het erbij zitten dan verlies je het’’.
Harmsen: ‘Ons streven is om bij nieuwe
ontwikkelingen aansluiting te zoeken bij
de bestaande streekeigen cultuur. Door
zo duidelijk mogelijk de kwaliteit van het
gebied in beeld te brengen, kun je inzetten
op behoud en variëteit. Want we zitten
in een heel gevarieerd landschap met
zandgronden, oeverwallen, uiterwaarden,
landgoederen en buitenplaatsen en
jonge en oude ontginningen. Bovendien
streven we ernaar om bij nieuwe
ontwikkelingen kwaliteiten in het gebied
beter en gevarieerder te maken omdat
de bestaande kwaliteit al hoog is. Op
die manier werken we optimaal aan de
identiteit van het gebied.’
Wat is het geheim van jullie
succes tot nu toe?
Harmsen: ‘Als ik terugkijk,
denk ik dat we wind mee hadden.
Dan zie ik een zeer bevlogen
burgemeester als portefeuillehouder,
betrokken bestuurders en een goede
vertegenwoordiging in de raad. Dan
zie ik ook heel veel enthousiasme en
deskundigheid in het ambtelijke apparaat
en de steeds meer betrokken burgers met
als exponent een geëngageerde een sterke
Oudheidkundige Vereniging (OKV). Maar
het heeft jaren van investeren gekost om
te komen waar we nu zijn. En we moeten
aan kennisuitwisseling blijven doen zodat
we een cultuurhistorisch besef blijven
ontwikkelen. Een cultuurhistorisch besef
kan zijn als een gedicht, als muziek. Het
is een inspiratiebron om je te blijven
inzetten.’ *
Schneiders: ‘Je moet je verantwoordelijkheid
nemen en de continuïteit van
het beleid waarborgen. Dat kan als je
heel attent bent op de doelstellingen
van je beleid. Als je investeringen doet
in de diepte en in de breedte. En als je
alle betrokkenen deelgenoot maakt van
het proces. Een sterke eigen identiteit is
waardevol. Gebruik dat. Je moet ervoor
gaan, je moet ambitie tonen. Want laat je
dat na, dan heb je alleen te maken met de
vluchtigheid van de wettelijke taak. En als
het je aan ambitie ontbreekt dan zie je dat
wat je vandaag hebt bereikt, morgen weer
kan worden afgebroken.’
* Gerefereerd wordt aan de gedichten van
Tinus Ooms in het ‘Voorster Nieuws’.
51

Website
www.voorst.nl Gemeente Voorst/Uitgeverij Educom BV
Telefoon
0571 - 27 99 11
Postadres
Postbus 9000, 7390 HA Twello
Bezoekadres
H.W. Lordensweg 17, 7391 KA Twello