Hollands Hardhout - Cornelis Bruynzeel

onbekende beroemdheid
cees bruynzeel (1900-1980)
Bijzondere zeilprestaties zijn niet alleen voorbehouden aan mensen uit de categorie Bekende Nederlanders.
Zeilen belicht een aantal van die vergeten zeilers onder de noemer ‘Onbekende beroemdheden’.
Hollands
hardhout
Zoals Bertus Zijdenbos zijn imposante zeilcarrière begon met het
bouwen van een vlot van sinaasappelkistjes (zie ‘Gewoon bijzonder’
in Zeilen 2/2011), zo zou je kunnen zeggen dat die van
Cees Bruynzeel begonnen is op een drijvende deur. De vader van
de in 1900 geboren Cees startte in 1897 een stoomtimmerfabriek
in Rotterdam, genaamd Arend.
136
TeksT Michiel van Straten, IllusTraTIes uIT ‘De 4000 Mijl van De ZeearenD’ – ch. Felger
De nog jonge Cees zal
zich in de fabriek
van zijn vader ontpoppen
als een
ondernemer. Gestart
wordt met houten
deuren, later komen
er meer producten bij. Cees zoekt mogelijkheden
om de kwaliteit van een nieuw
product te demonstreren. Dat bestaat uit
een oneven aantal dunne houten fineerlagen,
kruislings op elkaar gelijmd tot een
waterbestendig en sterk eindproduct. Wat
leent zich beter voor zo’n demonstratie dan
een volledig uit dergelijke fineerlagen
bestaande zeilboot, waarbij kracht en
waterbestendigheid van levensbelang zijn?
Ontwerper Ricus van de Stadt, een bekende
van de familie Bruynzeel, krijgt in 1939
de opdracht om een open zeilboot te ontwerpen
met het nieuwe houtproduct. Titia
Bruynzeel, de vrouw van Cees, voorziet de
houtconstructie van de benaming ‘hechthout’.
In navolging van de fabrieksnaam
Arend krijgt de boot de naam Valk.
Wie tegenwoordig de term ‘hechthout’
intypt in Google komt vooral verwijzingen
tegen naar schepen en naar de naam
Bruynzeel. Cees zou groot worden op
beide terreinen.
Bermuda driehoek
Cees komt op het idee om mee te doen aan
twee zeilraces, die van New York naar Bermuda
en vervolgens van Bermuda naar
Cuxhaven. Dat is een opmerkelijk initiatief.
In de eerste plaats omdat Atlantische zeilraces
volledig nieuw en onbekend zijn in
het Nederland van 1936. En in de tweede
plaats omdat Cees het plan deelt met zijn
aanstaande – nog onwetende – bemanningsleden
in februari van dat jaar, terwijl
de start van de New York-Bermuda Race in
juni plaats zal vinden. En er is nog geen
boot.
Die laat Bruynzeel dan ook direct ontwerpen
en bouwen. Bruynzeel is inmiddels
een ervaren zeiler en weet alles van hout.
Hij weet wat hij wil. Aan Lentsch van de
Amsterdamsche Scheepswerf vraagt hij:
Cees Bruynzeel Jr., eigenaar van Zeearend.
Voorbereidingen voor de tewaterlating.
Zeearend na 4.000 mijlen.
Theorieles aan boord van Veendam.
Zeearend op het voordek van Veendam van de Holland-Amerika Lijn.
sepTember 2011 www.Zeilen.nl www.Zeilen.nl sepTember 2011
137

Bruynzeel is
de onbetwiste
leider aan
boord
Kapitein Filippo (midden) in gesprek met de bemanning van Zeearend.
Kiriwan, een van de andere deelnemers, gezien vanaf Zeearend.
138
Concentratie bij het sturen.
Stormweer.
De bemanning van Zeearend.
cees bruynzeel (1900-1980)
“Als jij die boot voor mij bouwt, ben je dan op tijd klaar?”
“Wanneer wil je dan die schuit klaar hebben?”
“23 mei!” Lentsch gaat rekenen (“Maart, april, mei, zondagen
eraf, een week om een plaats klaar te maken, één dag
verlies voor de tewaterlating”¹). Er zit geen enkele marge in
de planning. Ook voor de bemanning wordt het krap.
Bruynzeel is een ervaren zeiler en Charles Felger heeft in
een eerder leven de Zeevaartschool gedaan, maar verder
moet er in korte tijd door iedereen nog heel veel bijgeleerd
worden. De taken worden verdeeld, lessen worden genomen
in zeevaartkunde, meteorologie, communicatie, splitsen,
knopen, zeilnaaien, enzovoort. Kees het Hart, leraar
zeevaartkunde aan de Zeevaartschool, geeft de mannen
een stoomcursus. “Als je nagaat dat men twee tot drie jaar
leert om een klein beetje zeeman te worden, en jullie moeten
het in een paar vrijdagavonden weten, dan mag ik het
wel met kunst- en vliegwerk in jullie hoofden persen.”¹
Radio-Holland neemt de radiolessen voor zijn rekening, de
KNMI levert meteokennis. De Holland-Amerika Lijn biedt
aan om de benodigde proviand uit eigen voorraad te leveren.
De hele operatie wordt door alle betrokkenen gezien
als een zaak van nationaal belang.
Gevaarloos is zo’n onbekende onderneming uiteraard niet.
Felger, verantwoordelijk voor de communicatie en de navigatie,
mijmert: “Bermuda is maar een klein stukje land als
je het zo eens bekijkt op de kaart, stel je voor dat we er
voorbij varen! Het is in een wedstrijd al eens gebeurd, dat
een schuit de finish niet kon vinden. Vijftig uur hebben ze
gezocht. Later bleek dat ze in de hele wedstrijd steeds de
leiding hadden gehad, maar de navigator was de weg kwijt
geraakt.”¹
Vooroorlogs
Aan het verslag in boekvorm dat bemanningslid Felger
over de tocht schreef, is duidelijk de onbekendheid met het
wedstrijdzeilen over de Atlantische Oceaan af te zien. Pas
halverwege het boek wordt er gezeild; de eerste helft gaat
op aan beschrijvingen van alle voorbereidingen, overpeinzingen,
twijfels en discussies. Bruynzeel is degene die de
discussies slecht wanneer hij dat nodig vindt. Hij laat zich
in het verslag van Felger zien als onbetwiste leider, orders
uitdelend in een tijd dat het poldermodel nog niet was uitgevonden.
Ook in een ander opzicht wordt het vooroorlogse karakter
duidelijk. De kok, Otje Mulder, ziet een uitgelezen mogelijkheid
om wat publiciteit voor de onderneming te
creëren. “Toen ik in de krant las, dat er een proces-verbaal
opgemaakt was tegen iemand die zelf boter maakte, dacht
ik erover om dat ook uit te lokken. Het maken van eigen
brood is namelijk ook verboden. Het zou een aardig begin
zijn geweest om de krantenlezers op de hoogte te brengen
van wat er gaat gebeuren: bijvoorbeeld ‘de kok van de Zeearend
is heden in zijn woning betrapt, bezig met het bakken
van brood.’” Er wordt echter besloten zo weinig mogelijk
publiciteit te genereren voordat de race van start gaat.
De voorbereidingstijd is zo kort, dat het helemaal niet
zeker is dat Zeearend gaat deelnemen.
onbekende beroemdheid
Een ander, nog veel merkwaardiger voorval wordt opgetekend
na de uiteindelijke aankomst in het Duitse Cuxhaven.
We schrijven 28 juli 1936. De Zeearend vaart de Elbe
op. ‘Daar verschijnt recht vooruit één van de bekende
Duitse motorboten Zerstörer van de Kriegsmarine. Aan
boord bevindt zich familie van de bemanning. Er wordt
gewuifd, in een emmer aan een hiewlijn wordt een bos
anjers aan boord gegeven, bloemen voor de gezagvoerder.
Dan klinkt op de motorboot het bevel van de commandant:
“Achtung.” De gehele crew staat in de houding. “Ein
dreifaches Sieg Heil für unsere Holländische Segelkameraden.”
Handen worden geheven, over het stille water klinkt:
“Sieg Heil, sieg heil, sieg heil.”’ Bruynzeel bedankt de commandant
en wisselt vriendelijkheden uit. Felger maakt
geen enkele kritische notitie over deze ontmoeting, die in
de ogen van de naoorlogse lezer op zijn minst opvallend
is te noemen.
Natte onzekerheid
Op een vrachtschip wordt Zeearend naar de overkant
gevaren. Hier oefent men na de tewaterlating met enkele
tochtjes, met nog maar een paar dagen te gaan tot de start
van de race op de 22ste juni. De omstandigheden tijdens
de proefrondjes zijn aangenaam.
Dat wordt anders wanneer de race eenmaal is gestart.
Reeds op de dag na de start krijgen Bruynzeel en zijn mannen
windkracht acht tot negen voor hun kiezen. Enkelen
worden zeeziek. Niets van de aangeboden oplossingen
helpt: aan dek in de frisse lucht, het eten van cream crackers,
plat te kooi gaan. Dan komt de scheepsdokter met
een ongewoon middel: suiker. Hij eet er ladingen van. ‘We
staan stomverbaasd als we zien hoe hij suiker bij scheppen
eet: grapefruit met suiker, of beter: suiker met grapefruit,
suiker met een boterham er onder, gewoon lepels suiker.’
Het blijkt een onverwachte maar effectieve oplossing, want
de dokter herstelt naar eigen zeggen voor honderd procent.
Door het slechte weer lukt het niet om een betrouwbare
positie te bepalen. De zon laat zich slecht zien, en de sextant
is op het hobbelige schip nauwelijks hanteerbaar.
Win een boek
De 4000 mijl van de
Zeearend, de tocht van de
Zeearend over de Atlantische
Oceaan is geschreven door
Charles Felger, en is in 1936
verschenen. Het boek wordt
niet meer geleverd. Maar
Zeilen zou Zeilen niet zijn als
we u niet desondanks een
exemplaar zuden aanbieden.
We hebben er één. Stuur een
e-mail naar info@zeilen.nl
met daarin een korte
motivatie waarom u vindt dat
u voor het boek in
aanmerking komt en u maakt
kans op ontvangst van dit
zeldzame exemplaar.
Ch. Felger, de auteur van De
4000 mijl van de Zeearend.
sepTember 2011 www.Zeilen.nl www.Zeilen.nl sepTember 2011
139

onbekende beroemdheid
bruynzeel
De naam Bruynzeel leeft
voort. In hout, zoals gebruikt
in keukens en vloeren, maar
ook in hout voor maritieme
toepassingen. Ook in de
annalen van de zeilvaart
heeft Cees Bruynzeel zijn
naam laten graveren. Na de
eerste Nederlandse oceaanoversteek
met Zeearend in
1936 won hij een jaar later
de Fastnet Race met
hetzelfde schip. Veertien jaar
daarna deed hij weer mee
met de Fastnet Race en won
in zijn klasse, nu met Zeevalk.
In de jaren zestig en zeventig
won hij achtereenvolgens de
Los Angeles-Hawaii Transpac
Race met Stormvogel en de
Cape to Rio Race met Stormy.
Cees Bruynzeel was toen 72
jaar. Hij overleed in 1980.
140
De fotograaf, Jan Hin.
Navigator Felger belandt in een felle discussie. Bruynzeel
vraagt hem of het bestek nauwkeurig is. ‘Volmondig beweer
ik van niet, de dokter evenwel het tegenovergestelde. Mijn
jaren routine in dit werk straal negerend, wordt het bestek
als waar aangenomen.’¹ Felger noemt een voorbeeld van
een schip dat ‘heerlijk droog op een rif zat’ na een zelfde
misvatting. ‘Nadien werd bij die maatschappij het systeem
toegepast: “liever geen bestek, dan een onbetrouwbaar”.’¹
Een tip voor hedendaagse zeilers die weliswaar een gps aan
boord hebben maar tijdens een hobbelige tocht een stil
moment wensen om iets anders te doen, is: ‘Later horen we
dat de methode is om bij te gaan liggen, gauw even te
schieten en dan weer op koers te gaan liggen.’¹
De mannen krijgen het slecht. De ventilatoren nemen niet
alleen frisse lucht mee naar binnen, maar ook een hoop
water. Lekkage dus. Achtergebleven zaagsel verstopt de
kleppen van de lenspomp. Het water komt aan lij al boven
de vloerplanken. Na een hele nacht pompen en schoonmaken
en pompen stopt het water met stijgen. De ventilatoren
zijn dichtgestopt, waardoor de lucht benedendeks
niet te harden is. En, ook heel 1936: ‘Een geluk is, dat we de
kledingkast tot nu toe voor zeewater hebben kunnen
behouden. Ot heeft er een leren jas voor bevestigd, die
tegenhoudt. Stel je voor, onze Zondagse spullen!’¹ Het gaat
ook nog regenen.
Bruynzeel zal later aan een journalist van het Algemeen
Handelsblad vertellen: “Een clandestien zeetje bedierf de
hele boel. De kok, die aardappelen aan het jassen was, had
bij toverslag z’n water en zout. Het zeetje daarop was zo
onvriendelijk om de radiotafel mee te nemen.”²
Ondanks alle tegenslag komt Zeearend op 27 juni heelhuids
in Bermuda aan. Ze winnen een prijs voor het eerste
buitenlandse schip dat is gearriveerd. Bruynzeel beschrijft
de gewonnen trofee als ‘een Cup als een schoorsteen, zo’n
geweldig ding, dat je er een zeilwedstrijd in kan houden.’²
Hollands hardhout
Zeearend start op zaterdag 4 juli vanuit Bermuda voor de
tocht naar Cuxhaven. De spanning van de oversteek en de
cees bruynzeel (1900-1980)
voor iedereen onvermijdelijke constante en onmiddellijke
nabijheid van zes medebemanningsleden, levert fricties
op. Er zijn discussies over de koers, de spinnaker scheurt,
iemand krijgt brandwonden in zijn hand door een losgeschoten
lijn, er zijn communicatieproblemen. Op sommige
dagen is er vrijwel geen voortgang, ofwel door windstilte,
ofwel door tegenwind. Er ontstaan ruzies, die meestal wel
weer snel over zijn.
Op 14 juli begint de barometer snel te dalen. De lucht
wordt zwartgrijs, het schuim waait van de golven en de
wind ‘fluit dreigend door het want’. ‘Het lijkt of de wind
bezig is de zee op te stoken om die zeven mannetjes op dat
bootje eens te leren wat angst is’, schrijft Felger. ‘Steeds
weer vallen ze aan, springen aan dek en ruisen dan naar
de lage kant, waar geen droog plekje meer is. Op handen
en voeten schuift de wacht over dek.’ Cees Bruynzeel stelt
volgens Felger voor om uit te wijken naar de Azoren. Felger
valt uit tegen zijn kapitein. Ze blijven in de race.
Vanaf dat moment wordt in het verslag van Felger duidelijk
dat hij zich ergert aan Bruynzeel’s autoritaire houding.
‘Kees, de eeuwige neerdrukker van de fighting spirit van
de bemanning’ noemt hij hem in zijn boek. ‘We zijn al
gewend een pessimistische opmerkingen van de ouwe,
maar prettig zijn ze niet.’ Iets daarvan wordt duidelijk door
het door Felger beschreven gedrag van Bruynzeel. Na
3.000 mijl zijn ze in de buurt van het Kanaal. Bruynzeel
wil zich gaan scheren, maar de bemanning wil graag met
baard in Duitsland aankomen. ‘Dat wordt ons ten eenenmale
verboden’, schrijft Felger. Even later beschrijft Felger
de kritiek die Bruynzeel op de fotografie van fotograaf (!)
Jan Hin zou hebben, die er vervolgens boos het zwijgen
toedoet. Ook Felger krijgt nog was sarcasme te verduren.
De 4000 mijl van de Zeearend is natuurlijk een subjectief
verslag van een betrokken bemanningslid; dat maakt het
moeilijk te beoordelen of dit incidenten zijn of structurele
vervelende gedragingen. Felger vindt Bruynzeel in elk
geval een harde.
Cuxhaven
Op 28 juli 1936 arriveert Zeearend in Cuxhaven. Felger
plaatst dat voor een verslaggever van het Algemeen Handelsblad
in perspectief: “Een oceaanwedstrijd is geen sinecure,
maar je moet ook het geluk mee hebben. Er waren
schepen die hun bezaanmast hebben verloren. Ook zijn er
een paar jachten waarvan men niets weet. Vermoedelijk
zitten ze benoorden Engeland in regen en mist.”³ Alle
schepen arriveren tenslotte. Zeearend is het eerste
Nederlandse zeiljacht dat, succesvol, deel heeft genomen
aan een trans-Atlantische zeilrace. •
¹ Bron citaten: De 4000 mijl van de zeearend –
Ch. Felger
² Bron citaten: Zeearend spreekt met Handelsblad –
Algemeen Handelsblad van 27 juli 1936
³ Bron citaten: Zeearend door den finish te Cuxhaven –
Algemeen Handelsblad van 29 juli 1936
Op de rede van Newport.
Zeearend passeert Brooklyn Bridge.
Het stormcentrum nadert.
De bemanning met de Ida Lewis Trophy.
“Liever geen bestek
dan een
onbetrouwbaar”
Nog 3.000 mijl voor de boeg.
sepTember 2011 www.Zeilen.nl www.Zeilen.nl sepTember 2011
141