hoofdstuk I Prehistorie van de brandweer

1. Prehistorie van de
brandweer
Vanaf het moment dat mensen gingen wonen
in groepen, moesten ze zich gezamenlijk
wapenen tegen de drie belangrijkste
bedreigingen: oorlog, water en vuur. Vaak
gingen ze ook samen omdat bij belegeringen
water werd gebruikt en bij gevechten in
samenlevingen vuur. Georganiseerde
tegenmaatregelen waren vooral het vormen
van gewapende groepen, mensen met
scheppen op de dijken en tegen brand: tja,
daar viel in de middeleeuwen nog maar weinig
aan te doen. ‘Bidden en breken’ was het
devies.
Volgens antropologen is de beschaving van de
mensheid begonnen met de beheersing van
het vuur. Dat was het vermogen om op
gewenste tijden het vuur te ontsteken én weer
te doven. De oudste resten van kampvuren,
waaruit dat vermogen blijkt, zijn gedateerd op
920.000 jaar geleden. Zo lang zijn er dus al
mensen bezig met het onder controle krijgen
van vuur.
Van georganiseerde brandbestrijding horen we
eigenlijk pas voor het eerst rond 250 v.Chr. als
de Grieken een handpomp bedenken,
waarmee water omhoog gespoten kan worden
bij wijze van fontein, maar ook bij brand. De
Romeinen laten de brandblussing over aan de
gilden, die in ruil voor belastingvoordelen
zorgen voor de blussing van branden.
Dat lukt meestal maar slecht, zodat er ook
particuliere brandweerkorpsen ontstaan,
waarbij rijke lieden hun slaven inzetten om
branden te blussen tegen betaling. In het dicht
op elkaar gebouwde Rome was dat een
welkome dienst, want de huiseigenaar waar
brand was, werd doorgaans aansprakelijk
gesteld voor alle schade. Door zijn eigendom
nog tijdens de brand te verkopen, kon hij die
aansprakelijkheid ontlopen. De
brandweercommandantmakelaar liet dan het
vuur snel blussen door zijn slaven en was
daarmee binnen enkele jaren één van de
rijkste grootgrondbezitters van Rome. In 6
n.Chr. werd aan deze onbevredigende situatie
een einde gemaakt door de aanstelling van
een leger stadswachten, ‘Vigiles’ genaamd en
bestaande uit zeven cohorten van zo’n 1000
man. Zij liepen ’s nachts wachtdiensten in de
stad om snel de ontstane branden te kunnen
blussen en ‘en passent’ allerlei inbrekend
gespuis op te pakken. De huidige Italiaanse
brandweer heet nog steeds ‘Vigili del Fuoco’.
In ons deel van Europa was er in de
middeleeuwen nog nauwelijks sprake van
bewoning en toen dat een beetje begon, was
alle kennis uit de Romeinse tijd al lang
verloren. Toch gebeurde er ongeveer hetzelfde
en in grotere gemeenschappen werden de
gilden – vakverenigingen – ingeschakeld bij
allerlei taken op kerkelijk, militair maar ook
veiligheidsgebied. Tegen een eenmaal
uitgebroken
brand was met de dicht op elkaar gepakte
houten huizen van toen weinig te beginnen.
Bluswater moest met kuipen of teilen worden
aangevoerd en iedereen moest redden wat hij
redden kon. De enige manier om het vuur te
stuiten was door huizen in het pad van het zich
uitbreidende vuur om te halen óf door
gezamenlijk te bidden. Beide methoden gaven
schade, maar door de eenvoudige bouwwijze
was herstel doorgaans weer snel mogelijk. Nu
nog ziet men in werelddelen met veel natuurrampen
dat men de voorkeur geeft aan houten
huizen, omdat die sneller te herbouwen zijn.
Het mag duidelijk zijn dat er van alles aan
gedaan werd om brand te voorkomen, onder
meer door strenge voorschriften voor schoorstenen
en ovens.
Pas in de veertiende eeuw werd er (in Brussel)
een speciale brandemmer bedacht. Die was
van leer en dus veel lichter, zodat deze
gemakkelijker door een lange rij mensen kon
worden doorgegeven. Bovendien lekten ze een
heel klein beetje, zodat ze niet voor huishoudelijk
gebruik ingezet konden worden.
Het spreekt vanzelf dat ook bij het blussen met
lange rijen mensen met emmertjes van een
effectieve brandbestrijding nauwelijks sprake
kon zijn. Pas in de zeventiende eeuw werden
er bruikbare brandspuiten bedacht en
gefabriceerd.
Daarvoor waren dan weliswaar minder mensen
nodig, maar die moesten in verband met
dekwetsbaarheid van vooral de slangen, goed
geoefend en gecontroleerd worden. De
belangrijkste verbeteringen werden bedacht
door de broers Jan en Nicolaas van der
Heijden uit Amsterdam, die het gebruik van

andslangen mogelijk maakten en daarvoor in
1677 een octrooi kregen. Daardoor was het
mogelijk om het water dáár te brengen, waar
het vuur was, terwijl het met de oude
brandspuiten hooguit tegen een gevel kon
worden gespoten. Dat richtte natuurlijk niet
zoveel uit. Halverwege de negentiende eeuw
kwamen er stoombrandspuiten beschikbaar,
waarbij veel meer pompvermogen
ontstond met veel minder mensen. Ze waren
alleen onbetaalbaar en het kostte nogal wat tijd
om ze op temperatuur te krijgen. Ook de komst
van de waterleiding betekende een grote
doorbraak op brandweergebied. Waar de druk
hoog genoeg was, konmen volstaan met het
plaatsen van een opzetstuk op een brandkraan
en het aansluiten van een slang met een
straalpijp met afsluiter. De volgende grote
doorbraak kwam in de jaren tien van de
twintigste eeuw, omdat er betrouwbare
verbrandingsmotoren waren en de centrifugaalpomp
werd uitgevonden. Daardoor kon
men auto’s maken, waarvan de motor ook
gebruikt kon worden om de roterende waterpompwaaiers
aan te drijven. Men had dan een
brandbluspomp, die zichzelf naar een brand
kon brengen. Voor het aan de gang krijgen en
houden waren er nóg minder mensen nodig
maar wel een professioneler korps.
Heemstede werd daar een voorbeeld van.
Sindsdien zijn de auto’s groter en sneller
geworden, heeft de brandweer door zijn immer
paraat zijn, goede opleiding, organisatie en
gereedschap steeds meer taken gekregen om
allerlei soorten hulp te bieden in allerlei soorten
noodgevallen en is het brandblussen een wat
ondergeschikt taakaspect geworden. Maar dat
is pas van de laatste decennia.
Brandbestrijding in Heemstede
De ontwikkelingen in Heemstede weken
nauwelijks af van die elders in het land. De
ambachts-heerlijkheid Heemstede wisselde in
de loop der eeuwen nogal eens van omvang
en inwoneraantal. Vaak werden hele stukken
verloren aan de oprukkende duinen aan de
westkant, het oprukkende water van de
Haarlemmermeer en oprukkende
Haarlemmers uit het noorden. Halverwege de
achttiende eeuw kocht de heerlijkheid een
handbrandspuit, waarschijnlijk uit de fabriek
van de beroemde Jan van der Heijden, die
werd ondergebracht op het Slot van
Heemstede. Voor de bediening ervan werden
een brandmeester (de schout), vier assistenten
en 22 ‘geaffecteerden’ of aangewezenen aangesteld.
Bij de brandspuit waren uitgebreide
instructies geleverd en die werden bijna
allemaal overgenomen in een ‘keur’ of verordening.
Er kwamen boetes voor nalatige
spuitgasten en premies bij bijzondere verdiensten
en de verplichte oefeningen. Het hele
systeem was bijna rechtstreeks overgenomen
van de organisatie die Jan van der Heijden in
Amsterdam en Haarlem had opgezet.
Bijna een eeuw later blijken er twee handbrandspuiten
te zijn, waarvan één is geplaatst
bij de dorpsschool aan de Voorweg en de
andere bij de gemeentetol aan de
Bleekersvaartweg. In 1902 kwam er een
derde, die werd gestationeerd bij ‘Meer en
Berg’ op de Glip en vijf jaar later een vierde, op
het terrein van de Electrische Spoorweg
Maatschappij in de Boogstraat (nu in Haarlem).
Die laatste was een tweedehandsje uit
Enschede, dat overgestapt was op een waterleidingbrandweer.
Bij brand moesten de
brandmeester en de koster van de kerk in
Heemstede gewaarschuwd worden. De koster
moest vervolgens de brandklok luiden om alle
brandweerlieden te alarmeren.
Al sinds de Franse tijd bestond er een dienstplicht,
ook voor de brandspuitendienst. Met de
invoering van de Nederlandse Grondwet in
1813 en de gemeentewet in 1851 bleef de
gemeentelijke dienstplicht in stand. Door de
Grondwet van 1813 werd Heemstede een
gemeente en sindsdien zijn in de verslagen
regelmatig vermeldingen van of over de brandweer
te vinden. De Franse invloed bleef merkbaar
toen in 1855 een nieuw reglement voor
de brandweer werd ingevoerd. De brandweerorganisatie
werd verdeeld in twee
compagnieën, de officieren en onderofficieren
kregen militair klinkende functies en de spuitgasten
werden ‘pompers’ genoemd. Omdat het
pompen zwaar werk was en men tijdig afgelost
moest worden, werden ruim voldoende pompers
aangewezen, waardoor er aan elke spuit
op het laatst 108 mensen verbonden waren.
Veel overleg was er telkens nodig over de
beloning van de spuitgasten en het verschaffen
van (sterke) drank. De toegestane hoeveelheid
per man na afloop was uiteindelijk een
halve fles wijn op kosten van de gemeente!