Programmaboekje Open Monumentendag 2008 - Gemeente Den ...

Programmaboekje
Open Monumentendag 2008:
Sporen van de Stelling van Den Helder
Zaterdag 13 september 2008
1

Open Monumentendag 2008, Sporen uit het verleden:
Stelling van Den Helder
Zaterdag 13 september 2008 is het Open Monumentendag. Dit
evenement vindt ieder jaar in het tweede weekend van september
plaats, en heeft dit jaar het thema ‘Sporen’ meegekregen.
Sporen uit het verleden zijn overal terug te vinden, in de
gebouwen maar ook buiten, in het landschap. De Stelling van
Den Helder verwijst met zijn bunkers uit de Tweede Wereldoorlog
naar de vorige eeuw, maar de forten en de liniewal verwijzen
naar een verleden van nog langer geleden. Het ontstaan
van Den Helder, toen nog het waddeneiland Huisduinen en
het vissersdorp Helder, is mede bepaald door de aanleg van de
Stelling van Den Helder.
De geschiedenis van Den Helder begint rond 850 als Huisduinen
ontstaat. De commandeurs, stuurlieden, harpoeniers, speksnijders
en matrozen leven van de walvisvaart. In de 16e eeuw
vestigen de vissers zich in het nabijgelegen dorpje Helder dat
een eeuw later als oorlogshaven economisch belangrijk wordt. In
1811 bezocht Keizer Napoleon Den Helder
en gaf daarna de opdracht tot aanleg van
de rijkswerf Willemsoord en de bijbehorende
verdedigingslinie: de Stelling van
Den Helder. En mede door de Koninklijke
Marine is Den Helder geworden tot
vestingstad aan zee. De Stelling is daarom
het belangrijkste spoor naar de geschiedenis
van onze stad te noemen. Daarom
tijdens de Open Monumentendag 2008
naast de monumenten, speciale aandacht
voor de Stelling van Den Helder en de
verhalen en gebruiken uit die tijd. Verhalen
van vroeger maken Den Helder tot Den
Helder, en geven identiteit aan onze stad,
aan de regio. De verhalen over de Stelling
van Den Helder laten zien hoe Nederland
zich verdedigde en hoe het landschap
daarop is aangepast.
2

Jaar van het Religieus Erfgoed
Ook is 2008 uitgeroepen tot ‘Jaar van het Religieus Erfgoed’.
Een groot aantal kerken opent daarom op Open Monumentendag
zijn deuren en heet u van harte welkom! Informatie over het
Jaar van Religieus Erfgoed is te vinden op www.2008re.nl.
Zoals de afgelopen jaren gebruikelijk, vindt de Nationale
Orgeldag plaats op de zaterdag van de Open Monumentendag,
dit jaar op zaterdag 13 september. In de Doopsgezinde kerk aan
de Kerkgracht 49 worden twee orgelconcerten gegeven.
Europese Open Monumentendagen
Niet alleen in heel Nederland, maar in grote delen van Europa
is er aandacht voor de Europese Open Monumentendagen,
ofwel de European Heritage Days (EHD). De Nederlandse Open
Monumentendag maakt daar onderdeel van uit.
Wij hopen dat het programma voor u aanleiding is op zaterdag
13 september 2008 een bezoek te brengen aan Den Helder! Wij
gaan ervan uit dat dit praktische overzicht u helpt een keuze
te maken uit het uitgebreide aanbod. Kijk voor de lijst van
opengestelde panden én het actuele programma vlak vóór uw
bezoek op www.denhelder.nl.
Veel plezier tijdens de Open Monumentendag 2008!
Comité Open Monumentendag Den Helder,
Fanneke Frinks (Nederlandse Defensie Academie)
Wim Kalkman
André Koning (Stichting Stelling Den Helder)
Mary Laan (gemeente Den Helder)
Aafke Langedijk (gemeente Den Helder)
Wim Lohrengel
Wout Smit
Dick Stoll
3

12.00 tot 12.30 uur
12.00 uur 12.00 tot 16.30 uur
Opening Open Monumentendag 2008
Willemsoord 66
Om 12.00 uur opent de voorzitter
van de Stichting Stelling Den
Helder, de heer F. van der Laan,
samen met de Helderse wethouder
monumentenzorg, de heer J.
Boskeljon de Open Monumentendag
Den Helder 2008. Plaats van
handeling is gebouw 66 op het terrein van de voormalige rijksscheepswerf
Willemsoord. De stadsdichter draagt zijn gedicht
‘Sporen’ voor dat hij ter ere van de Open Monumentendag 2008
maakte. Iedereen is van harte welkom!
Historische markt
Willemsoord 66
Vorig jaar werd in het Woonplein achter De Vijfsprong de eerste
historische markt gehouden. Dit jaar zijn er meer historische
instanties en belangstellenden die zich aan het publiek presenteren
in een gezellige markt o.a.:
Helderse Historische Vereniging (verkoop boeken en CD’s)
Genealogische Vereniging Nederland,
afd. Den Helder (met veel informatie)
Stichting De Nollen
(informatie over kunst- en natuurproject De Nollen)
Regionaal Museum 1940-1945 Schagen
Stichting Motorreddingboot Dorus Rijkers
Stichting Herstelling Den Helder
Nationaal Reddingmuseum Dorus Rijkers
Nautische monumenten/Stichting Y 8122
Katholieke Bond van Ouderen
Zeestad CV/BV (informatie over restauratie Stelling van Den Helder)
Kom langs op de historische markt!
Fietstocht KBO
Startpunt: Willemsoord 66
De Katholieke Bond van Ouderen (KBO) organiseert een fietstocht
langs historische gebouwen in Den Helder. De fietsers verzamelen
4

om 12.00 uur in gebouw 66 op
Willemsoord voor het bijwonen
van de opening van de Open
Monumentendag 2008. Om
13.00 uur verzamelt men buiten
voor Willemsoord 66 voor de
inschrijving en vertrekken de
fietsers rond 13.15 uur in kleine
groepjes. Per groep is een routebeschrijving en een begeleider en
wordt bepaald welke open monumenten bezocht worden. Voor een
verfrissing onderweg wordt gezorgd. Deelname is gratis voor leden
van de KBO, niet-leden betalen € 2,50. De fietsers worden rond
16.00 uur weer terug verwacht op Willemsoord om aanwezig te
kunnen zijn bij de muzikale dagafsluiting van de Open Monumentendag
2008.
Voor meer informatie en aanmelding: Koos Engel, tel.nr. 0223-621 064
of Nel Donkers, tel.nr. 0223-642 986.
Fietstocht HVSG
Startpunt: Admiraal Verhuellplein 1 (Fort Kijkduin), 1783 AX
De Helderse Vereniging voor Sociale Geschiedenis (HVSG) organiseert
voor jong en oud, leden en niet-leden, een fietstocht langs
de Stelling van Den Helder. De start is om 10.00 uur, van te voren
aanmelden is niet nodig. De tocht eindigt om 12.00 uur bij gebouw
66 op Willemsoord zodat de fietsers de opening van de Open
Monumentendag 2008 kunnen bijwonen. Deelname is gratis. Voor
meer informatie: Jan Kikkert, tel.nr. 0223-612 426.
Boostertocht Stelling van Den Helder
Startpunt: Admiraal Verhuellplein 1 (Fort Kijkduin), 1783 AX
De Regio Boosterclub rijdt een (aangepaste) tocht van 25 km.
langs de belangrijkste verdedigingslocaties van de Stelling van
Den Helder. De voorzitter van de club, Dick Bres, rijdt tijdens de
tocht voorop en verleent waar nodig technische hulp. Om 13.00
uur verzamelen bij Fort Kijkduin.
Voor meer informatie: Dick Bres, tel.nr. 0223-622 090
(reserveren mag, hoeft niet)
5
10.00 uur
13.00 uur

11.00 en 13.00 uur
Minicollege ‘Verdediging toen & nu’
gebouw Enyshouse, lesgebouw van het Koninklijk Instituut
voor de Marine (KIM)
Nederlandse Defensie Academie
Het Nieuwe Diep 8, 1781 AC
Vanouds zijn vestingwerken zoals de Stelling van Den Helder
onderdeel van bolwerken ter verdediging. Hoe ging dat in die tijd
en hoe is oorlogvoering te land sindsdien veranderd? Deze vragen
staan centraal in het minicollege dat luitenant-kolonel J.C. Visser
speciaal in het kader van de Open Monumentendag 2008 zal geven
op het KIM. Er wordt een vergelijking gemaakt tussen forten en
oorlogvoering van vroeger en nu. Dit college geeft niet alleen
inzicht in landsverdediging toen versus nu, maar laat ook zien hoe
er lesgegeven wordt op de opleidingsinstituten van de NLDA. Proef
aan het leven als student op het KIM. Neem plaats in de collegebanken
en wees niet bang om vragen te stellen! Het minicollege
duurt ong. 45 minuten. Naast het gebouw kunt u parkeren.
6

Marinemuseum: Sporen onthullen en sporen zoeken
Hoofdgracht 3, 1781 AA
Sporen uit de bouwhistorie
Het thema sporen is voor het Marinemuseum aanleiding aandacht
te schenken aan bouwhistorie. Bouwhistorisch onderzoek brengt
het verleden tot leven door het, soms letterlijk, blootleggen van
sporen van de geschiedenis van een gebouw. In 1997 is er door
bouwhistorisch bureau Kamphuis uitgebreid onderzoek verricht in
alle gebouwen van Willemsoord. Deze bouwhistorische rapporten
bevatten veel interessante informatie over de geschiedenis van de
gebouwen van het Marinemuseum de geschutmakerij, waar nu de
tentoonstelling Schip en werf is ondergebracht, de woning voor de
officier van politie, tegenwoordig de huisvesting van de directie en
de afdeling Publiek en Presentatie, de sloepenloods, in gebruik als
opslagruimte en het torengebouw, waar nu de Geschiedenis van
de Nederlandse marine wordt getoond. In de educatieve ateliers
van het museum in de geschutmakerij kunnen belangstellenden
deze bouwhistorische rapporten inzien en historische foto’s van de
gebouwen bekijken.
Op zoek naar sporen
Het Marinemuseum toont niet alleen sporen, maar is ook op zoek
naar sporen. Ten behoeve van een onderzoek naar de sociale geschiedenis
van ’s Rijkswerf Willemsoord speurt Tineke Haster-de Leeuw
naar egodocumenten van mensen die op de werf gewerkt hebben.
Voorbeelden van egodocumenten zijn dagboeken, memoires,
7
12.00 tot 17.00 uur

‘s middags
13.00 tot 18.00 uur
brieven, zakboekjes e.d. Maar ook andere zaken als getuigschriften,
jubileumgeschenken en andere objecten die iets over het werken
op de werf vertellen zijn welkom. Mocht u in het bezit zijn van een
egodocument of interessant voorwerp, dan nodigen wij u uit langs te
komen in de educatieve ateliers in de geschutmakerij waar één van
onze medewerkers aanwezig is om de documenten te bekijken en uw
verhaal op te tekenen. U kunt ook telefonisch of via e-mail reageren:
cc.haster.leeuw@quicknet.nl, tel.nr. 0223-644 430.
Het Marinemuseum is op Open Monumentendag gratis geopend van
12.00-17.00 uur. Bezoek ook de expositie De Vrouwen van Michiel
en de fototentoonstelling Chef Kreuger, fotograaf in opdracht van
de Koninklijke Marine. Meer informatie vindt u op www.marinemuseum.nl.
Kinderatelier in Marinemuseum
Hoofdgracht 3, 1781 AA
In het Marinemuseum in Den Helder
wordt de geschiedenis van de marine in
beeld gebracht. Speciaal voor kinderen is
er een leuke workshop. Onder leiding van
beeldend kunstenaar en Triadedocent Geertje Tjalma gaan de kinderen
met klei menselijke figuren maken en schilderen. Wat je maakt,
mag je natuurlijk mee naar huis nemen. Voor meer informatie en
aanmelden: Triade, tel.nr. 0223-537 200 of 06 – 29 09 33 35
Licht aan Zee
Willemsoord
Licht aan Zee is een culturele manifestatie, geïnspireerd door Den
Helder en de eeuwenlange rol als zeehaven, vlak bij de belangrijkste
vaarroutes naar de rest van de wereld. Op en rond Willemsoord
zijn heel veel tentoonstellingen en exposities te zien (Willemsoord
52 en Willemsoord 72, School 7 Weststraat 110, Nationaal Reddingmuseum,
ramschip De Schorpioen). Er is van alles te beleven.
Kijk voor meer informatie op www.lichtaanzee.nl
8

Dansfestival voor jongeren bij Rik Bodylanguage
Willemsoord 60C, 1781 BW
Een hele dag dansen voor jongeren van 13 tot en met 17 jaar!
Met workshops in drie verschillende stijlen. En ’s avonds een
dansfeest in Studio 62! Neem je vrienden en vriendinnen mee,
het wordt één groot dansfestijn! Kijk voor meer informatie op
www.lichtaanzee.nl
Rondleidingen scheepswerf Willemsoord
Weststraat 1, 1781 BW
Tijdens een ongeveer anderhalf uur durende rondleiding neemt een
deskundige gids u mee over het terrein van de oude scheepswerf,
langs de monumentale gebouwen en de oude dokken. Het wordt
steeds gezelliger op Willemsoord, met een groot aantal bruggen
goed bereikbaar. Nautische monumenten zorgen voor een maritieme
sfeer. Je kunt op Willemsoord een terrasje pikken, naar de film
gaan, bowlen en een hapje eten. Op het terrein is ruime, gratis
parkeergelegenheid. Sinds 1997 is het gehele terrein een rijksmonument
en de meeste gebouwen zijn dat ook. Duizenden bezoekers
uit Den Helder en uit de regio hebben er via een rondleiding met
gids al een kijkje genomen. Belangstellenden voor een rondleiding
kunnen zich verzamelen om 13.00 uur of om 15.00 uur op het
terras van grand-café Waterworld, Willemsoord 60d. Voor informatie
kunt u contact opnemen met de mevrouw H. van der Sluis,
telefoon: 06 - 22 21 25 76.
Open Dag Museumhaven Willemsoord
Willemsoord 72, 1781 BW
Ook de Stichting Nautische
Monumenten is weer van de
partij op de Open Monumentendag
2008! De Museumhaven
Willemsoord laat tijdens
deze open dag haar nautische
parels aan u zien. Zo toont de
Stichting Y 8122 de stoomsleper
‘Y 8122’ én de motorsleepboot ‘Dombo’ en verzorgt de Stichting
Historie der Kustverlichting rondleidingen op het ‘Lichtschip
9
10.00 tot 17.00 uur
13.00 uur en 15.00 uur
12.00 tot 16.30 uur

12.00 tot 16.30 uur
10.00 tot 16.00 uur
Texel’. In gebouw 73 is een fraaie expositie van de geschiedenis
van de kustverlichting in Nederland te zien. Er zijn rondvaarten
door de Museumhaven en ’t Schipperscafé is geopend. Er vinden
rondleidingen plaats en u kunt een kijkje nemen in de scheepswerkplaatsen.
Voor meer informatie: Stichting Nautische Monumenten, Paul
Schaap, tel.nr. 0223-531 800.
Bunker met expositie: Den Helder in oorlogstijd
Boerhaavestraat (achter het vm. postkantoor), 1782 AA
De bunker is als onderdeel
van de Atlantikwall
in de Tweede Wereldoorlog
door de Duitsers
gebouwd en heeft als
telefoonbunker een
centrale rol gespeeld in
de communicatie rondom
de Stelling Den Helder.
Van dit type bunker (616, Groszschaltstelle) zijn er in Nederland
nog 3 aanwezig. De Helderse variant is uniek omdat deze spiegelbeeldig
is gebouwd en voorzien is van een zgn. Tobruk (opstelplaats
voor een mitrailleur). Het interieur is nog nagenoeg geheel
intact. De Stichting Militaria en Techniek heeft in de bunker een
expositie ingericht met materiaal uit de periode van de Tweede
Wereldoorlog, zoals uniformen en fietsen met anti-plofbanden.
Voor meer informatie: Chris van Os, tel.nr. 0223-625 123.
Rondleidingen ondergronds Fort Harssens
Bevesierweg (nabij Teso veerhaven), 1780 AM
(op ieder heel uur, telkens max. 20 personen, reserveren
gewenst via info@stichtingstellingdenhelder.nl)
Om de haven van Den Helder te verdedigen, begon men in 1879
met de bouw van een fort op de zandplaat ‘De Harssens’. In 1884
werd Fort Harssens opgeleverd, met twee pantserkoepels, elk met
twee kanonnen van 30,5 cm. met achterladers en electrische
ontstekingen, uiterst modern voor die tijd. Maar voor de zekerheid,
10

werd er ook een droge
gracht om het fort aangelegd,
met in de binnen- en
buitenwand schietgaten.
Toen in 1885 schietproeven
werden gehouden,
knalden de ruiten van het
nabijgelegen hotel Den
Burg uit de sponningen en
werden de vensterbanken
weggerukt. Zelfs op Texel
sneuvelden er ruiten. In Plattegrond Fort Harssens 1889
1889 werd het fort uitgebreid
met een gepanserde waarnemingskoepel.
Het fort is na de buitengebruikstelling jarenlang door de Koninklijke
Marine gebruikt als telefooncentrale, havenkantoor en
oefenruimte voor de Bijzondere Bijstands Eenheid van het Korps
Mariniers. Het fort is verborgen onder een dikke laag zand, basalt
en asfalt. De buskruit- en projectielkamers, kolenstort, kardoezen,
voorraadkamers, manschappen-, onderofficiers- en officiersverblijven,
ze zijn allemaal verborgen, maar op zaterdag 13 september
2008 te bezichtigen!
Speciaal voor de Open Monumentendag 2008 organiseert de Stichting
Stelling van Den Helder rondleidingen door dit verborgen fort,
op ieder heel uur. Het fort is slecht begaanbaar. U dient dus goed
ter been te zijn om het fort te bezichtigen. Er kunnen max. 20
personen tegelijk in het fort, dus vol is vol!
Voor meer informatie: info@stichtingstellingdenhelder.nl.
Openstelling forten Westoever en Oostoever
Rondleidingen, tentoonstellingen en lossen kanonschot
Fort Westoever, Westoever 1, 1785 PB
Fort Oostoever, Het Nieuwe Werk 36, 1781 AL
Geschiedenis
Op de locatie van het huidige Fort Oostoever lag vroeger de
kielplaats ‘het Nieuwe Werk’, gebouwd in 1791 en 1792. Het schip
11
12.00 tot 16.30 uur

werd langs de kielkade gelegd en ontdaan van alle ballast, waarna
het op één kant werd getrokken tot de kiel boven water kwam.
Hierna kon de scheepshuid worden ontdaan van aangroeisels en
konden reparaties worden uitgevoerd. Napoleon verbeterde in
1812 de bestaande geschutsopstelplaatsen en noemde het verdedigingswerk
Fort Dugommier.
Vanaf 1827 werd het werk niet langer op deze kielplaats uitgevoerd,
maar op de marinewerf ‘Willemsoord’. De kielplaats werd in 1833
omgebouwd tot een fort, waarbij de sluis gemakkelijk gebruikt
kon worden als inundatiesluis. Bij het graven van het Noordhollands
kanaal werd aan de overzijde Fort Westoever gebouwd. De
twee forten dienden om het Noordhollands kanaal en de liniedijk
onder vuur te houden. De bomvrije kazerne van Fort Westoever is
gebruikt voor het opslaan van munitie, artilleriemateriaal en voor
het huisvesten van militairen.
Rondleidingen
In Fort Westoever staan de oude dieselgeneratoren opgesteld. Er
vinden doorlopend rondleidingen plaats door het fort.
Tentoonstelling oude foto’s
In Fort Westoever kunt u historisch materiaal van Fort Oostoever
en Fort Westoever zien, georganiseerd door de Helderse Historische
Vereniging.
Diapresentatie ‘Herdenkingsstenen in Den Helder’
In Fort Westoever vindt een doorlopende diapresentatie plaats
van oude gevelstenen en herdenkingsstenen die op verschillende
plekken in Den Helder te vinden zijn of zijn geweest. De diapresentatie
wordt verzorgd door de Helderse Historische Vereniging.
12

14.30 uur: schieten met een historisch kanon
Op Fort Oostoever is een groep soldaten aanwezig die gekleed is
in historische uniformen van rond 1800. Om 14.30 lossen deze
leden van de schietvereniging De Vrijheid een kanonschot op het
historische kanon dat op Fort Oostoever staat. Schietvereniging
De Vrijheid heeft haar verenigingsonderkomen in de bunker op het
terrein van Fort Oostoever.
Fiets- en speurtocht vanaf Fort Kijkduin en concert
Huisduiner koor
Admiraal Verhuellplein 1, 1783 AX
12.00 tot 16.30 uur
Geschiedenis
Fort Kijkduin is altijd een belangrijk punt geweest voor de kustbewaking.
Aan het begin van de 19e eeuw was er al een batterij
aanwezig. In 1811 werd dit in opdracht van Napoleon veranderd
in Fort Morland, als huisvesting voor 700 soldaten en met een
uitgebreid onderaards gangenstelsel. Helaas is tijdens de Open
Monumentendag alleen het fortwachtershuisje van Fort Kijkduin
gratis toegankelijk.
Fietstocht en speurtocht voor kinderen.
In het fortwachtershuisje van Fort Kijkduin wordt tevens de fietstocht
mét de speurtocht voor kinderen uitgegeven. Zie voor meer
informatie hieronder onder het kopje ‘Fietstochten voor jong en
oud’.
15.00 uur: concert Huisduiner koor
Om 15.00 vindt in Fort Kijkduin een
optreden plaats van het Huisduiner koor.
Met een bemanning van 65 mensen, 4
muzikanten, 1 tenor als noodaggregaat
op accordeon en 1 dirigent, bezingt het
Huisduiner koor het zeemansleven in al
zijn facetten!
13
10.00 tot 16.00 uur

12.00 tot 16.30 uur
12.00 tot 16.30 uur
10.00 tot 17.00 uur
Fort Dirksz Admiraal
Nieuweweg (ongenummerd)
Kampement
De re-enactmentgroep ‘2e bataillon der Grenadierscompagnie’
verzorgt een bivak op het fort. Met een kampement, diverse
demonstraties en soldaten in oude kledij laat men zien hoe de
soldaten in de periode 1813 - 1815 leefden en werkten.
Caponnière open
Fort Dirksz Admiraal is in 1811 gebouwd en bestaat uit een kroonwerk,
twee ravelijnen en een reduit. Op het fort zijn in de Tweede
Wereldoorlog door de Duitsers bunkers gebouwd. De caponnière die
bij de scouting in gebruik is, is voor publiek geopend en er worden
doorlopend rondleidingen gegeven.
Openstelling Kroontjesbunker
Grafelijkheidsduinen
De Kroontjesbunker heeft op de Open Monumentendag 2008
haar deuren voor publiek geopend. Er zal een presentatie worden
gegeven over de geschiedenis van de bunker. Verteld wordt o.a.
hoe de bunker in de Tweede Wereldoorlog is gebruikt. Kom de
bunker bekijken, beklim het uitkijkpunt en neem een kijkje over
de stad! Kijk voor het actuele tijdstip van de presentatie op www.
denhelder.nl.
Openstelling en rondleidingen kunst- en
natuurproject De Nollen
Burg. Ritmeesterweg 10, 1784 NV (gelegen naast station
Den Helder-Zuid)
(reserveren verplicht via info@projectdenollen.nl
of tel.nr. 0223-660 200)
Het kunst- en natuurproject De Nollen bevindt zicht in een oud
bunkercomplex. Een nol is een opgewaaide zandheuvel of klein
stuifduintje. Het nollenterrein is in oorsprong een eilandje,
genaamd Schooten, dat vanaf de twaalfde eeuw is ontstaan. In
14

1610 werd de zanddijk tussen Huisduinen en Callantsoog aangelegd.
De opgestoven duingebieden kwamen binnenslands te liggen,
vele zijn in de loop der tijd afgegraven. De Nollen is een van de
weinige nog overgebleven binnenduingebieden. Het gebied is
ongeveer veertien hectare groot is en op het terrein bevinden zich
25 bunkers, de meeste verdedigingswerken zijn klein van formaat
en vervaardigd uit baksteen. Ze waren in de tijd van Napoleon
onderdeel van Fort Dirksz Admiraal. In de Tweede Wereldoorlog is
er een enkele bunker in gewapend beton bijgebouwd en andere
zijn uitgebreid. Ook na de Tweede Wereldoorlog kende het gebied
een militaire bestemming; tot aan het eind van de jaren zestig
was het terrein in gebruik bij de Koninklijke Landmacht. Later
werd het terrein gebruikt door de Brandweer, als vuilstortplaats en
deels als volkstuincomplex. Hoewel het landschap door de bunkers
is geschonden, zijn deze overblijfsels van een militair verleden
er toch de redding van; het opruimen van de bunkers zou niet
eenvoudig zijn geweest. Deze door de mens nagelaten sporen in
het landschap vertellen een stuk van de geschiedenis.
Kunstenaar R.W. van de Wint (1942-2006) was in 1980 is de initiatiefnemer
geweest voor een ‘totaalkunstwerk’ in dit duin-gebiedje,
destijds een onbestemd niemandsland, verloren en verlaten. Juist
15

10.00 tot 16.30 uur
dit karaker van het gebied trok hem aan omdat hij er een tegendraadse
schoonheid in verborgen zag; de eenzame wijkplaats riep
een gevoel van vrijheid bij hem op. Door de integrale benadering
heeft Van de Wint op De Nollen een symbiose laten ontstaan kunst,
landschap en ecologie. Door de herontwikkeling van dit oude deel
van de Stelling van Den Helder tot kunst- en natuurproject heeft
de cultuurhistorie van deze plek een gelaagdheid van betekenissen
gekregen.
Vijfentwintig jaar lang concentreerde Van de Wint zich op het
creëren van de condities voor heel basale ervaringen van donker
en licht, het fenomeen kleur en ruimte, schaal en maat. Schoonheid,
daar moest het weer om gaan, maar ook om ontregeling: een
web van lijnen die langs elkaar, door elkaar en bij elkaar komen.
Eenmaal door het hek gekomen, bevindt men zich ineens in een
‘landschap van de verbeelding’ dat de blik op de werkelijkheid
verscherpt.
Voor meer informatie: tel.nr. 0223-660 200
of www.projectdenollen.nl.
Openstelling kerk en orgelconcert Doopsgezinde Kerk
Kerkgracht 49, 1782 GK
De Doopsgezinde Kerk van de Driemastergemeente
is een zaalkerk met
Neogotische stijlkenmerken, gebouwd
in 1852, met een inwendig spits
tongewelf. Het kerkorgel is in 1854
door Flaes en Brünjes gebouwd naar
voorbeeld van de Doopsgezinde Kerk
in Wormerveer en later gerenoveerd.
Orgelconcerten
Om 11.30 en om 14.00 uur geeft
Folkert Binnema uit Sneek een orgelconcert.
De concerten duren ongeveer een half uur, daarna kunnen
belangstellenden het orgel bekijken en vertelt de heer Binnema
er iets over.
16

Openstelling kerk en muziekoptredens Lutherse kerk
Wezenstraat 68, 1781 GM
Optredens van o.a. Balkankoor ‘Dubravka’ en Koninklijk Helders
Mannenkoor, vanaf 12.30 uur.
Dubravka is opgericht in 1992 door de huidige dirigente Christine
Bontenbal-Caron. Het repertoire bestaat uit Oost-Europese muziek,
o.a. uit Rusland, Hongarije, Roemenië, Polen, Tsjechië, enz.
Het koor staat onder leiding van Christine Bontenbal-Caron en telt
15 leden. Dubravka is een niet-kerkelijk gemengd koor, gespecialiseerd
in Oost-Europese muziek. Er wordt minimaal 4-stemmig,
a-capella gezongen. Om een juiste uitspraak te krijgen is de
tekst fonetisch genoteerd. Twee Russische dames, die lid zijn van
Dubravka, helpen ons ook met de uitspraak.
Het Koninklijk Helders Mannenkoor, opgericht op 4 april 1881, is
begonnen als Liedertafel met als repetitielokaal bij een der leden
thuis. Eind 1800, begin 1900 was het Helders Mannenkoor het
enige niet-religieuze mannenkoor in Den Helder. Het oogstte vele
successen en nam regelmatig deel aan verschillende zangfestijnen.
Bovendien kon men het toentertijd al geregeld vinden op allerlei
concoursen en culturele evenementen, waaronder kerk- en herdenkingsdiensten.
17
12.00 tot 16.30 uur

12.00 tot
16.30 uur
12.00 tot
16.30 uur
11.00 uur en 13.00 uur
Ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan verleende H.M. Koningin
Wilhelmina op 19 februari 1921 het predikaat “Koninklijk” aan
het koor, zodat vanaf dat moment het koor als “Koninklijk Helders
Mannenkoor” te boek staat. Onder leiding van dirigent Aad Bontenbal
is er de laatste jaren een omvangrijk repertoire opgebouwd van
o.a. liederen in de Russisch- Byzantijnse sfeer en uit de periode
van de Romantiek, negrospirituals, geestelijke liederen, opera- en
operettemelodieën, kerst- en luchtige liederen.
Openstelling kerkgebouw Apostolisch Genootschap,
rondleidingen en muziekoptredens
Sumatrastraat 16, 1782 CM
In de kerk zijn rondleidingen en diverse muziek optredens.
Openstelling Ontmoetingskerk met kunstexpositie
Parkstraat 10-12, 1786 AC
In de kerk is een expositie van cliënten van Noorderhaven.
Rondleiding historische grafvelden, openstelling aula
en drenkelingenhuisje Algemene Begraafplaats
Kerkhoflaan 2, 1783 AV
De historische grafvelden van de Algemene Begraafplaats bestaan
al meer dan 400 jaar. Er staan veel zeer oude grafstenen, divers
van karakter en op zeer verschillende wijze vormgegeven. De
gedenkstenen zijn sporen naar het verleden en geven een goed en
herkenbaar beeld van Den Helder in vroeger jaren. De aula en het
drenkelingenhuisje zijn tussen 11.00 en 16.30 uur voor bezoekers
geopend.
Dhr. J.A.H. Ellermeijer van de Stichting Historische Grafmonumenten
staat voor u klaar voor een rondleiding over de begraafplaats.
Hij vertelt het verhaal over het ontstaan ervan en neemt u mee
langs de oude grafstenen, de oorlogsgraven, de Marinegedenkstenen
maar ook langs enkele moderne grafstenen. Verzamelen om 11
uur of 13 uur bij de aula.
18

Fietstochten voor jong en oud
Langs de Stelling van Den Helder is een fietstocht uitgezet. De
route voert langs de Stelling van Den Helder, en langs overblijfselen
uit de Tweede Wereldoorlog, zoals bunkers, betonnen versperringen
in de duinen en het restant van de tankgracht, die samen
de Atlantikwall vormen. De route met toelichting is op de Open
Monumentendag vanaf 12.00 uur te verkrijgen in het fortwachtershuisje
bij Fort Kijkduin. Ook is de route opgenomen achterin het
boekje ‘Het leven in en om de Stelling van Den Helder’, dat op de
Open Monumentendag 2008 uitkomt.
Voor leerlingen van de groepen 7 en 8 van de basisschool is een
kortere fietstocht langs de Stelling en de bunkers uitgezet. De
route is bekendgemaakt aan de basisscholen in Den Helder en zit
in de leskisten die voor de basisscholen beschikbaar zijn. Het gaat
om een tweetal leskisten die uitgeleend worden door de Stichting
Stelling Den Helder, via Fort Kijkduin, en om één leskist genaamd
‘Hoe werd Den Helder verdedigd?’, over de periode 1800-1900. De
route kan klassikaal worden gefietst of individueel, tijdens de Open
Monumentendag of op elk ander moment. Als de route op de Open
Monumentendag gefietst wordt, kunnen de kinderen meedoen aan
de speurtocht (achter de fietsroute gevoegd); antwoorden inleveren
op de Open Monumentendag 2008!
Internationale fotowedstrijd voor jongeren
Jongeren tussen de 10 en 18 jaar kunnen meedoen aan de internationale
fotowedstrijd voor de jeugd. Informatie hierover en de
wedstrijdregels staan op www.openmonumentendag.nl. Jongeren
tussen de 10 en 18 jaar leveren digitaal foto’s aan en komen
daarmee in aanmerking voor een mooie prijs. De winnende foto’s
worden afgedrukt in een prachtige kleurencatalogus, samen met
alle andere internationale winnaars. Deze internationale wedstrijd
wordt in 43 landen of landsdelen georganiseerd. Foto’s kunnen
aangeleverd worden tot 1 oktober 2008.
’t Ommetje, wandeltocht over de Stelling van Den Helder
Het boekje met de route en achtergrondinformatie over wat u
onderweg tegenkomt, is te koop bij de VVV in Den Helder.
19

16.00 tot 17.30 uur
Afsluiting Open Monumentendag 2008
Willemsoord 66
Muziek
Vanaf 16.00 uur verzorgen het Helders Fanfare Corps en de boerenkapel
‘de Bloaspoepers’ een mooi en gezellig stuk muziek voor u.
De muziek van het Helders Fanfarecorps zal u doen denken aan de
tijd dat de soldaten nog in de forten in Den Helder aanwezig waren.
De Bloaspoepers trakteren u op een vrolijke muziek waarop u niet
stil kunt staan! Om 16.30 uur zal de Open Monumentendag 2008
samen met alle vrijwilligers en bezoekers worden afgesloten door de
wethouder Cultuurhistorie van Den Helder, de heer J. Boskeljon.
Boekje ‘Leven in en om de Stelling van Den Helder’
Het boekje ‘Het leven in en om de Stelling van Den Helder’,
geschreven door Wout Smit van het comité Open Monumentendag
Den Helder, wordt gepresenteerd. Het boekje is geheel en
al gewijd aan de Stelling van Den Helder. Het gaat echter niet
over de bouwwerken, maar over de mensen die in deze gebouwen
hebben geleefd en gewerkt. Wat voor sporen hebben zij nagelaten?
Aan de hand van persoonlijke herinneringen, beschrijvingen
en foto’s probeert het boekje het leven in en om de Stelling van
Den Helder van 1811 tot 1945 in beeld te brengen. Zo kunnen
we dankzij fragmenten uit de dagboeken van kapelaan Alink de
spanning ervaren van de mobilisatie in 1914, toen Den Helder werd
overspoeld door militairen.
20

Alink was een belangrijke chroniqueur van zijn tijd. Als vlootaalmoezenier
zat hij dicht bij het vuur tijdens de ‘rode week’ in 1918
toen Troelstra de revolutie predikte, en tijdens de muiterij op De
Zeven Provinciën in 1933. Tussen ‘majoor Alink’, zoals hij nog
steeds wordt genoemd, en de Jantjes bestond een bijzondere band.
Als eerbetoon aan hem zal het eerste exemplaar van het boekje
worden aangeboden aan mgr. F.H. Kuttschrütter, vicaris-generaal
van het militair ordinariaat. In het legerbisdom treedt hij op als
plaatsvervanger van de bisschop.
Prijsuitreiking speurtocht voor kinderen
Ook zal de prijsuitreiking plaatsvinden van de speurtocht voor
kinderen, die aan de fietsroute langs de Stelling van Den Helder is
verbonden. De fietsroute en de speurtocht zijn alleen op de Open
Monumentendag bij Fort Kijkduin beschikbaar.
Boekje gratis beschikbaar
Na de uitreiking van het eerste exemplaar is het boekje gratis
beschikbaar, zolang de voorraad strekt en één per persoon. Als
er na afloop van de Open Monumentendag 2008 nog exemplaren
beschikbaar zijn, zijn deze vanaf maandag 15 september 2008
verkrijgbaar bij de VVV, Willemsoord 47.
het Stellingbroodje
Ter gelegenheid van Open Monumentendag september Fortenmaand,
komen de Helderse warme bakkers Bays, Dunselman en
Mahieu op de markt met een nieuw product: het Stellingbroodje.
Dit is een variant op het zogenoemde Staalmannetje dat de militairen
in Den Helder honderd jaar geleden als ‘verwenbroodje’ kregen
voorgeschoteld. Het Stellingbroodje is een heerlijk, diep donker
meergranenbrood met pompoenpitten.
Een eeuw geleden waren Staalmannetjes (genoemd naar de Helderse
politicus Andries Popke Staalman) een begrip bij de matrozen
en soldaten. Ze vormden een welkome afwisseling in het traditionele
menu van kuch (landmacht), kommies (marine) en beschuit.
Het waren kleine tarwebroodjes die dienden als een soort verwenbroodje
voor de zaterdag en de zondag. Het Staalmannetje raakte
21

in de vergetelheid toen het mogelijk werd ook aan boord van de
marineschepen vers brood te bakken. Afgaande op omschrijvingen
van het broodje hebben de bakkers in samenwerking met Zeelandia
een broodje ontwikkeld dat het authentieke karakter van het Staalmannetje
zo dicht mogelijk benadert. Natuurlijk zijn de wijze van
bakken en de kwaliteit van de grondstoffen in de afgelopen eeuw
aanzienlijk verbeterd. Desondanks zijn Bays, Dunselman en Mahieu
erin geslaagd met hun gezonde en voedzame Stellingbroodje de
tijd van vroeger te laten herleven.
Staalman zat van 1894 tot 1905 in de Tweede Kamer. Hij signaleerde
veel misstanden bij de marine en zette zich in voor verbeteringen
op tal van terreinen, o.a. de voeding.
Open monumenten op zaterdag 13 september 2008:
Admiraal Verhuellplein 1 1781 AC fortwachtershuisje van
Fort Kijkduin
Bevesierweg 1780 AM Fort Harssens
Boerhaavestraat 1782 AA bunker
Het Nieuwe Werk 36 1781 AL Fort Oostoever
Hoofdgracht 3 1781 AA Marinemuseum
Kerkgracht 49 1782 GK Doopsgezinde Kerk
Kerkgracht 54 1782 GK Petrus en Pauluskerk
Middenweg 159 1782 BE De Vijfsprong
Nieuweweg ong. Fort Dirksz Admiraal
Parkstraat 10-12 1786 AC Ontmoetingskerk
Westoever 1 1785 PB Fort Westoever
Sumatrastraat 16 1782 CM Apostolisch Genootschap
Weststraat 1781 BW Willemsoord (oude
scheepswerf, bedrijfsgebouwen,
dokken,
museumhaven,
schuilkelder/bunker)
Wezenstraat 66-68 1781 GM Lutherse Kerk
Kijk voor een actueel overzicht van opengestelde monumenten en
de openstellingstijden: www.denhelder.nl, onder Inwoners, Kunst
en Cultuur, of www.openmonumentendag.nl
22

Zie voor meer historische informatie:
www.heldersehistorischevereniging.nl
www.stichtingnautischemonumenten.nl
www.hvsg.eu
www.historischweekend.nl
www.reddingmuseum.nl
www.stichtingbonaire.nl
www.dorusrijkers.nl
www.herstelling.nl
www.botterransdorp28.nl
www.marinemuseum.nl
www.triade-denhelder.nl
www.projectdenollen.nl
www.heldersemolens.nl
www.willemsoordbv.nl
www.kbodenhelder.nl
www.landschapnoordholland.nl
www.monumentenwacht.nl
www.racm.nl
www.coehoorn.nl
http://home.hetnet.nl/~texel-no10
www.2008re.nl
www.lichtaanzee.nl
www.fortendenhelder.nl
Kijk voor het programma van de Open Monumentendag van
onze buurgemeenten op:
www.schagen.nl www.zijpe.nl
www.wieringen.nl www.texel.nl
Op www.openmonumentendag.nl vindt u alle opengestelde
monumenten en programma’s van de Open Monumentendag in
heel Nederland! U kunt op gemeente of op postcode zoeken welke
monumenten open zijn en zien welke activiteiten in en om het
monument worden georganiseerd.
Kijk voor het actuele programma op www.denhelder.nl.
23

Colofon
Uitgave gemeente Den Helder, afd. RWO
Samenstelling en tekst gemeente Den Helder, afd. RWO,
Mary Laan
Eindredactie Mary Laan en Wout Smit
Foto’s Stichting Nautische Monumenten,
Driemastergemeente, familie Kee,
project De Nollen, Zeestad CV/BV,
Marinemuseum, KIM,
gemeente Den Helder
Vormgeving gemeente Den Helder, Reprografie
Druk Grafisch Centrum,
Noorderkwartier NV
Oplage 1.500
Foto voorkant:
De foto op de voorkant toont Jacob Kee, in het normale leven
kruidenier en fustmeester in Opperdoes. Na zijn militaire dienstplicht
in Den Helder (1930), werd hij nog enkele malen opgeroepen
voor herhalingsoefeningen en voor de mobilisatie in 1939.
Op de foto Kee-op-wacht: helm op, bajonet op het geweer,
patroonhouder op de heup en windsels om de benen. Kee is in
1962 op 52-jarige leeftijd overleden.
24