DE FACTORIJ TE BATAVIA

No. 11 (NIEUWE REEKS) OCTOBER 1941
llllillllllill!
REDACTEUR : W. C. VAN MEURS DJOCJAWEG 97, BATAVIA-C. TELEFOON WL. 526
NEDERLANDSCHE HANDEL-MAATSCHAPPIJ, N.V.
HOOFDKANTOOR:
DE FACTORIJ TE BATAVIA
ALLE BANK- EN
EFFECTENZAKEN
•
SAFELOKETTEN EN
KOFFERKLUIZEN
•
CONSIGNATIE
VAN PRODUCTEN
•
EIGEN OPSLAG- EN
AFSCHEEPBEDRIJVEN
(
r

No. 11 (NIEUWE REEKS)
OCTOBER 1941
REDACTEUR : W. C. VAN MEURS DJOKJAWEG 97, BATAVIA-C. TELEFOON WL. 526
Inhoud : Journalist en Strafrecht, W. C. K. — Bestuursmededeling — G. A. van Bovene — Duurtetoeslagen —
De Australische Journalistenreis — Vergelijking — Volksuniversiteit Batavia — De Persbreidel -
en Opbouw — Directeur . . . journalist ? (Ingezonden) — Uit bezet Nederland — Uit Curacao Zilveren
Jubileum — E. W. Ostreig — Journalistiek in den goeden ouden tijd, V. H.
In de op Zondag 14 September jl. gehouden vergadering
van den Nederlandschen Journalisten-Kring is, zoowel
van de zijde van het bestuur als uit den boezem
der leden, voldoening uitgesproken over de beslissing
van den landvoogd, waarbij de tegen collega Jansen
terzake van zijn publicatie „Djembersche Meihistories"
door den Raad van Justitie te Soerabaia en het Hooggerechtshof
uitgesproken straf van twee maanden gevangenis,
bij wijze van gratie veranderd is in twee
maanden voorwaardelijk. Aan deze uitspraak van den
Kring werd één voorwaarde verbonden en wel dat er
slechts reden was voor gematigd enthousiasme omdat
ook in de beslissing van den landvoogd onvoldoende is
erkend, dat collega Jansen uit een oogpunt van algemeen
belang gemeend heeft te moeten handelen zooals
hij deed.
Het spreekt vanzelf dat dit oordeel niet gebaseerd
kon zijn op een verwerping van de overwegingen van
het Hof, want daartoe zou nauwkeurige kennis van den
inhoud van 's Hofs arrest vereischt zijn.
Wat wij in den aard van het gratiebesluit, geheel
afgescheiden van de overwegingen van den rechter,
gemist hebben is de erkenning van de bizondere moeilijkheden
die de journalist in een tijd als deze meer
dan ooit op zijn weg vindt bij de uitoefening van zijn
verantwoordelijke taak.
Het moge juist zijn dat de rechter, eenmaal geroepen
tot de beoordeeling van een aanklacht wegens smaad,
binnen het kader van de wettelijke eischen der rechtspleging
verplicht is, rekening te houden met een redelijke
bevrediging van het rechtsgevoel van den klager
— al kan de straf licht zijn waar het minimum een
dag gevangenis of een kwartje boete is — de autoriteit
die het recht van gratie heeft kan zich geheel losmaken
van de begrenzingen die den rechter zijn opgelegd.
Veeleer dan een erkenning te zijn van de bizonder
zware taak van den journalist heeft de beslissing van
den landvoogd in haar effect naar buiten de beteekenis
van een verlichting van de straf, omdat de door den
rechter opgelegde straf te zwaar scheen.
Dit moge tot dankbaarheid stemmen, het kan geen
voldaanheid wekken.
Nu de Raad van Justitie met zooveel woorden heeft
overwogen, dat het college wilde aannemen dat bij
collega Jansen als loyaal burger goede bedoelingen
hebben voorgezeten, meenende hij door zijn
handelwijze het algemeen belang te
JOURNALIST EN STRAFRECHT.
dienen, hoewel ten onrechte (hetgeen door het Hof
niet uitdrukkelijk is tegengesproken, al heeft dit hoogste
rechtscollege de straf alleen daarom niet verzwaard
wijl het O.M. in 's Raads vonnis berust heeft), zou men
mogen verwachten dat in het gratiebesluit in grootere
mate nog tot uiting ware gekomen de erkenning van
de bizonder moeilijke positie van den journalist, de
eerlijke bedoelingen van onzen collega en zijn onverdachte
loyaliteit.
Een gratiebesluit, waarbij een onvoorwaardelijke straf
veranderd wordt in een voorwaardelijke, heeft, goed
beschouwd, geen andere beteekenis dan: betrokkene
hoeft ditmaal nog niet dadelijk de gevangenis in, doch
hij zij gewaarschuwd!
* * *
Nu de gratieering slechts deze beteekenis heeft, kan
zij niet geacht worden in overeenstemming te zijn met
de groote waarde, welke ook de overheid aan een loyale
pers heeft te hechten.
Wij wezen reeds op de bizondere moeilijkheden van
de. journalistieke taak.
Deze taak is in vele gevallen niet minder verantwoordelijk
dan die van de dragers van gezag, maar zij is
in de meeste gevallen wel veel moeilijker naar behooren
te vervullen.
De pers is de waakhond, het geweten der samenleving.
Hoezeer het bewustzijn van eigen tekortkomingen
ook noopt tot bescheidenheid indien wij dit aan
die samenleving voorhouden, in de vervulling van onze
taak hebben wij het beeld voortdurend in acht te nemen
en wij dienen naar eer en geweten, met inzet van onze
beste krachten naar de verwezenlijking te streven van
hetgeen ons als een dure plicht is opgelegd.
Helaas, de middelen die de pers om te werken ter
beschikking staan, zijn niet evenredig aan hetgeen de
maatschappij haar heeft opgedragen.
De drager van gezag is in het bezit van een ambtspenning
die bij een onderzoek deuren, brandkasten, geheime
archieven en monden voor hem opent, desnoods
met geweld. De journalist heeft slechts een bescheiden
perspenningske tot zijn beschikking, waarover een ieder,
hij zij ambtenaar of particulier, de schouders kan
ophalen.
Hij heeft formeel geen enkel recht, zelfs geen
aanspraak op informatie. Hij is afhankelijk van den
goeden wil, van het besef van de wenschelijkheid om
de pers naar behooren voor te lichten.
113

114
NEDERLANDSCH-INDISCHE
ESCOMPTO MIJ. N.V.
ALLE BANKZAKEN

Nu dwingt zijn geweten hem tot spreken. Hij is in
het bezit van zekere gegevens die op een misstand
wijzen. Hij voelt dat hem b e w ij z e n ontbreken, maar
de gegevens branden hem in de vingers. H\j sluit ze
weg in een lade van zijn schrijftafel en poogt ze te
vergeten. Maar dit lukt hem niet en hij blijft een man
die met een probleem loopt. Hij weet dat hij aan officieele
deuren tevergeefs aanklopt, niet wanneer alles
„pais en vree" is, maar wel als men hem verdenkt van
het voornemen om „onaangename" dingen te publiceeren.
Hij weet dat hij ook aan niet-officieele deuren
tevergeefs aanklopt, want talrijk zijn zij die hun wetenschap
aan de pers willen openbaren, maar weinig talrijk
zijn zij die haar zwart op wit met hun handteekening
willen bekrachtigen, om achter de pers te staan als
er moeilijkheden komen.
Depers wordt beschouwd als een
instantie die de kastanjes maar
uit het vuur heeft te halen.
Toch brengt het besef van deze dikwijls iet of wat
bittere waarheid den journalist niet van zijn taak af.
Er moet iets gebeuren.
Hoe juist is hier het woord van Vader Catz:
Al leijt de waerheijt in het graf,
Al wat haer druckt dat moet'eraf.
Opnieuw trekt de journalist op informatie uit. Ten
slotte is hij in het bezit van een aantal gegevens, die
hem voldoende houvast schijnen te bieden.
Hij gaat tot publicatie over. De inkt op de krant is
nog niet droog of het instrument der justitie is reeds
tegen hem in beweging gezet. Een vervolging wegens
smaadschrift is in vollen gang. La vérité est en
ma rche!
De journalist komt voor den rechter. Een beroep op
het algemeen belang baat hem slechts zeer zelden.
Of de rechter verklaart de publicatie in haar geheel
noodeloos omdat er geen enkel algemeen belang bij
gediend kon zijn, öf hij verklaart dat het algemeen
belang nooit gediend kan zijn door een onware of
scheeve voorstelling van zaken, öf hij verklaart dat de
publicatie noodeloos krenkend was, m.a.w. dat de schrijver
verder is gegaan dan voor het bereiken van zijn doel
om het algemeen belang te dienen noodzakelijk was.
Niet vaak komt het voor dat een journalist zóó volledig
gedocumenteerd is in zaken die een „onaangenamen"
nasleep kunnen hebben dat in zijn werk hier of
daar geen fouten te ontdekken vallen, al bereikte hij
met zijn publicatie dan ook het gestelde doel: zuivering
der atmosfeer.
Karel Wybrands, die evenals Zentgraaff zich aan talrijke
veroordeelingen heeft moeten onderwerpen het
zijn de slechtste schrijvers niet, waaraan de wetten
knagen — zei eens tot den rechter: heden word ik
veroordeeld omdat ik zeg wat hij is en morgen wordt
hij veroordeeld omdat hij is wat ik zeg.
Inderdaad, onze strafwet gaat nu eenmaal uit van
het beginsel dat zelfs de grootste boef een eer en een
goeden naam heeft, die alleen in het algemeen belang
aangerand mogen worden. Wij mogen het den rechter
niet verwijten indien hij recht spreekt volgens deze wet.
Ook al zou werkelijk het algemeen belang door een
aanval, gericht tegen een bepaald persoon, gediend zijn,
dan nog dienen wij intusschen uiterst voorzichtig te
zijn en ieder woord op een goudschaaltje te leggen.
Den rechter is immers, gelijk mr. Van Hattum
voor den Journalistenkring uiteengezet heeft, de plicht
opgelegd, te waken tegen excessieve uitingen?
Welk harstochtelijk betoog, op den bodem eener oprechte
verontwaardiging geschreven, is denkbaar zonder
excessieven.
Ziehier nu de positie van den journalist in de uitoefening
van zijn beroep.
Stel hier de positie van de dragers van gezag tegenover.
Een officier van justitie moge zich te goeder trouw
ernstig vergissen, hij moge een onschuldigen verdachte
maandenlang in preventieve hechtenis houden, hij handelt
in de rechtmatige uitoefening van zijn bediening
en wanneer de onschuldige vrijgesproken is of ontslagen
van rechtsvervolging, schiet er hoogstens binnenskamers
een persoonlijke verontschuldiging voor hem over.
De officier gaat voort met zijn werk. Het gebeurde is
een ernstige les voor hem en dit wordt voldoende geacht.
De journalist die te ver gegaan is, zij het eveneens
te goeder trouw, gaat de gevangenis in.
Beiden, ambtenaar O.M. en journalist, meenden het
algemeen belang te dienen, de een als loyaal dienaar
van de justitie, de ander, niet als loyaal journalist
volgens de wet, doch als loyaal burger. Beiden
tastten mis.
Pleiten wij dit constateerende, voor een uitzonderingspositie
voor journalisten in het strafrecht?
Geenszins.
Wij erkennen dat de tijd nog niet gekomen is waarin
ook een journalist het recht heeft, zich in de rechtmatige
uitoefening van zijn bediening te vergissen. Wij
erkennen dat het nog noodig is dat de journalist er
van tijd tot tijd aan herinnerd wordt dat hij met de
reputatie van anderen zorgvuldig heeft te handelen.
Vooral nu de rechter bevoegd is tot het opleggen van
een „principieele" straf, leggen wij er ons bij neer dat
wij niet altijd de kastanjes uit het vuur zullen kunnen
halen zonder door de vonken gewond te worden.
Wanneer echter plotseling de strafwet in overmatige
zwaarte op een onzer komt te drukken, in een tijd die
ook voor de overheid een tijd van zoeken en tasten is
ten opzichte van vele vraagstukken, dan verwachten
wij van een gratierekest uit talrijke groepen der burgerij
eenig ander gevolg dan de beslissing dat voorloopig
volstaan kan worden met een waarschuwing, met
de dreiging dat de straf toch nog ondergaan dient te
worden als de betrokkene zich binnen den proeftijd
opnieuw aan een soortgelijk feit „schuldig" maakt, te
goeden trouw het algemeen belang in maatschappelijken
zin willende dienen.
* * *
De publicatie van collega Jansen was, oordeelende
naar hetgeen ter terechtzitting gebleken is, niet onberispelijk.
Dit vooropstellende blijft het binnen het kader van
hetgeen wij hierboven over de vaak gebrekkige middelen
waarmede wij onzen plicht tegenover de samenleving
te vervullen hebben, nochtans redelijk indien wij het
betreuren dat de Landvoogd geen aanleiding heeft kunnen
vinden om een breed gebaar tegenover onzen collega
te maken.
Ook door een volledige gratieering zou het vonnis
niet vernietigd, aan de formeele strafschuldigheid van
den heer Jansen geen afbreuk gedaan zijn.
Ten slotte nog dit. Het Hooggerechtshof acht collega
Jansen ook schuldig aan die onderdeden der tenlastelegging,
waarvoor hij door den Raad van Justitie is
vrijgesproken en het heeft gemeend uitdrukkelijk te
moeten verklaren dat het zich alleen bij de strafmaat
heeft neergelegd omdat het O.M. in het vonnis heeft
berust.
Nu de Landvoogd in ieder geval de straf belangrijk
verzacht heeft, kan het Hof zich gelukkig prijzen dat
het niet in de gelegenheid was de door den Raad van
Justitie opgelegde straf te verzwaren.
W. C. K.
115

Wegens ongesteldheid van den redacteur verschijnt
dit nummer van het Kringorgaan eenige dagen te laat.
BESTUURSMEDEDEELING.
Samenstelling Bestuur.
De Kringvergadering van Zondag 14 September jl.
hechtte zonder hoofdelijk stemming haar goedkeuring
aan het voorstel van het bestuur betreffende de samenstelling
va.n het bestuur.
In verband met het aanstaand vertrek van den secretaris,
den heer G. A. van Bovene, naar Londen, werd
het nl. wenschelijk geoordeeld aan het bestuur een lid
toe te voegen; hiertoe werd voorgedragen de heer
E. W. Ostreig.
Het bestuur wendde zich dienovereenkomstig tot de
Commissie voor het Rechtsverkeer in Oorlogstijd ter
benoeming als bestuurslid van den heer Ostreig, met
de bedoeling, dat deze het secretariaat op zich zal
nemen.
Bij besluit van de C.R.O. dd. October jl., No. 5567/
C.R.O. besloot de Commissie, met wijziging van haar
besluit van 16 November 1940 No. 5236/C.R.O., ter
verdere voorziening in het bestuur van de te Amsterdam
gevestigde Ned. Journalisten Kring, dit bestuur, gerekend
van 1 October 1941, voorzoover het werd uitgeoefend
door het Bestuur, mede op te dragen aan:
E. W. Ostreig, te Batavia, met den titel van Lid van
het Bestuur.
Uit dit besluit, dat gepubliceerd werd in het buitengewone
nummer van „de J a v a s c h e Courant"
van Dinsdag 21 October 1941, volgt tevens, dat de heer
G. A. van Bovene lid van ons bestuur blijft. Het is,
naar men weet, de bedoeling, dat collega Van Bovene
in Londen ter behartiging van de Kringbelangen, als
fungeerend bestuurslid optreedt.
G. A. VAN BOVENE.
Naar Europa vertrokken.
Dinsdag 4 November j.1. is collega G. A. van Bovene
via Australië en Amerika naar Londen vertrokken met
de opdracht aldaar gedurende eenigen tijd voor het
Persbureau „Aneta" werkzaam te zijn.
Verscheidene collega's hebben den dag tevoren op
zijn kantoor afscheid van hem genomen. Het bestuur
van den N.J.K. heeft het voornemen gehad een min
of meer officieelen afscheidsavond te organiseeren, doch
dit is afgestuit op Van Bovene zelf, die daarvoor niets
voelde.
Zooals wij reeds meedeelden blijft de heer Van Bovene
lid van het Kringbestuur.
Wij zijn er volkomen van overtuigd, dat hij, die van
het oogenblik af, waarop de Kring tijdelijk hier te lande
gevestigd werd, deel van het Kringbestuur uitmaakt,
de belangen van den N.J.K. ook in het buitenland met
volle overtuiging zal behartigen.
Bij zijn vertrek heeft collega Van Bovene talrijke
bewijzen ontvangen van de sympathie en de appreciatie,
die hij in uitgebreiden kring genoot.
Ook onze goede wenschen vergezellen hem en zijn
echtgenoote op hun reis naar Europa.
116
DUURTETOESLAGEN.
In Nr. 10 van ons Kringorgaan kon nog worden medegedeeld,
dat het bestuur zich tot de directeuren van
dagbladen enz. in Ned.-Indië, alsmede tot de Vereeniging
van Dagbladdirecteuren heeft gewend, i.z. de wenschelijkheid
van toekenning van duurtebijslag.
Onder toezending van het Kringorgaan met het uitvoerige
verslag van de Kringvergadering van 14
September jl. werd in een begeleidenden brief verklaard,
dat het Kringbestuur het op prijs zou stellen, indien de
directeuren van een en ander met aandacht kennis
zouden willen nemen, waaraan was toegevoegd het
verzoek om duurtetoeslag overeenkomstig de ter vergadering
aangenomen motie.
Als gevolg hiervan werd van enkele directies, alsook
van de „Vereeniging van Uitgevers van de Groote Javabladen
antwoord ontvangen.
Het bestuur zal aan een en ander nader aandacht
schenken, de zaak is thans nog niet in een stadium voor
publicatie; sommige antwoorden dragen trouwens een
vertrouwelijk karakter.
Commissie voor Arbeidsaangelegenheden.
De onzekere toekomst, zoowel wat het verloop van
de kosten der eerste levensbehoeften als wat den gang
van zaken in de bedrijven betreft, heeft vele werkgevers
er toe gebracht de door hen toegekende duurtetoeslagen
aanstonds als „t ij d e 1 ij k" aan te kondigen. Na zekeren
tijd wil men dan den toestand nader in beschouwing
nemen, teneinde na te gaan of de duurtetoeslag al dan
niet kan worden gehandhaafd.
Bij die nadere beschouwing zullen de werkgevers
rekening moeten houden met de „Regeling Arbeidsverhoudingen"
(Staatsblad 1940 no. 569).
De Commissie voor Arbeidsaangelegenheden
stelt zich n.1. op het standpunt, dat een eenmaal
toegekende duurtetoeslag, ook al is die als
„t ij d e 1 ij k" aangekondigd, moet worden aangemerkt
als een integreerend deel van het arbeidsloon.
Vermindering van den duurtetoeslag is dus
een verslechtering van de arbeidsvoorwaarden der
werknemers, en die verslechtering mag door
werkgevers, die meer dan 20 arbeiders in dienst
hebben, niet worden doorgevoerd, voordat daartoe
toestemming van de Commissie voor Arbeidsaangelegenheden
is verkregen.
Vertrouwd mag worden, dat dit standpunt van genoemde
commissie de werkgevers er niet van zal
afhouden een duurtetoeslag, dien zij thans noodzakelijk
achten, aanstonds in te voeren. Indien na zekeren tijd
blijkt, dat de aldus verhoogde arbeidsloonen de draagkracht
van het bedrijf te boven gaan, zal de toestemming
van de Commissie moeten worden gevraagd om
die loonen weer naar beneden te brengen. De practijk
heeft reeds uitgewezen, dat de Commissie zich tegen de
vermindering van loonen niet verzet, indien de werkgever
kan aantoonen, dat de toestand van zijn bedrijf
zulks onvermijdelijk maakt.
Het spreekt wel vanzelf, dat de commissie haar toestemming
tot loonsverlaging niet kan geven, voordat
zij van de omstandigheden, die daartoe aanleiding zouden
kunnen geven, heeft kennisgenomen. Bij de toekenning
van een duurtetoeslag kan dus niet al dadelijk
haar toestemming worden verzocht om dien toeslag
weer ongedaan te maken, zoodra de werkgever meent
dat dit noodzakelijk is.

DE AUSTRALISCHE JOURNALISTENREIS.
De samenstelling van het gezelschap N.I. journalisten
voor de reis naar Australië is niet zonder critiek gebleven;
elders vindt men een ingezonden stuk van een
onzer collega's.
Maar ook wij willen er onze meening over zeggen.
Er werd bij dit gezelschap een directeur toegelaten,
niettegenstaande er zeer nadrukkelijk van een bezoek
van journalisten aan Australië sprake was, terwijl het
algemeen bekend is geworden, dat het de bedoeling van
den R.P.D. was, dat de in aanmerking komende dagbladen
uitsluitend hoofdredacteuren zouden aanwijzen.
Dit op zich zelf was al niet juist. De beslissing,
wie zij zullen sturen ligt in eerste instantie bij de dagbladen
zelf; of die beslissing genomen wordt door de
hoofdredactie of door de directie, dan wel na beider
onderling overleg, is een interne aangelegenheid. Maar
de dagbladen behooren in beginsel vrij te zijn bij de
aanwijzing; wel kon de R.P.D., met het oog op beteekenis
en karakter van de reis aanbevelen den hoofdredacteur
aan te wijzen; maar dan toch nog met de
kennelijke vrijheid eventueel een ander redactielid, die
als vervanger van den hoofdredacteur, ter vertegenwoordiging
van de krant aangemerkt zou kunnen
worden, aan te wijzen.
Volkomen in strijd met den opzet der Australië-reis
was het echter dat een der concerns werd toegestaan
een directeur te doen meegaan. Met deze aanmerking
is natuurlijk niets persoonlijks bedoeld; het raakt hier
het beginsel.
Het bestuur van den Kring heeft zich ter zake
schriftelijk tot het hoofd van den R.P.D. gewend en
tevens den betrokken dagbladdirecteur daarmede in
kennis gesteld.
Naar aanleiding hiervan hadden voorzitter en secretaris
een onderhoud met het hoofd van den R.P.D.,
waarbij het wederzijdsche standpunt werd uiteengezet;
i.e. bleek men hier met een geval van force majeur te
doen te hebben.
• Onzerzijds werd er op aangedrongen bij voorkomende
gelegenheden ook het advies van het Kringbestuur in
te winnen, waarbij de R.P.D. uiteraard vrij zou blijven
ten aanzien van de te nemen beslissing. Een toezegging
in dien zin mochten wij ontvangen.
VERGELIJKING.
In een van zijn artikelen over zijn bezoek aan
Australië schrijft coll. Jansen in „De Indische
Courant" van 25 Oct. jl.:
Dan zijn er de loonen. In Australië zijn ze
wettelijk geregeld, zelfs voor de journalisten.
Hoe ver de wetgever in Australië gegaan is, kan
blijken uit de vaststelling van de door de dagbladdirecties
te betalen tractementen., welke verdeeld
zijn in schalen. En deze directies zijn niet alleen
verplicht, zich hieraan te houden, doch zij moeten
ook een bepaald percentage van journalisten, die
in bepaalde schalen thuis behooren, aan de redactiestaven
verbinden. Zoo is het in het dagbladbedrijf,
zoo is het overal: sociale orde en regel.
Hiertelande kennen wij als regel nog slechts de
ongebonden vrijheid. Uitgezonderd in enkele
groot-cultures, suiker en tabak o.a., waar de
ondernemers zich verbonden hebben tot het
betalen van bepaalde salarissen, waarvoor schema's
werden ontworpen, betalen de werkgevers
over het algemeen salarissen, volkomen naar
eigen inzicht. Zij zijn nergens aan gebonden en
zij zijn tot niets verplicht. Indien een of meer
lieden wat kapitaal bij elkaar gebracht hebben
en zij willen — laten wij maar ons eigen beroep
als voorbeeld nemen — een krant oprichten, wel
dan doen zij dit. Er is niemand, die hun vraagt:
wat betaalt gij de menschen, die aan uw dagbladbedrijf
gaan werken, welke zekerheid
biedt gij hun voor hun positie en wat doet
gij als ze niet nseer in staat zijn tot arbeiden?
Dit zijn vragen, die niemand stelt en waarop
dus ook niemand antwoord geeft. Ook der Regeering
gaan ze voorbij.
VOLKSUNIVERSITEIT BATAVIA.
Het Programma 1941 — 1942 van de Volksuniversiteit
Batavia vermeldt de volgende voordrachten over „De
dagbladpers":
1. Pers en Regeering, door J. H. Ritman, Hoofd van
den Regeeringspubliciteitsdienst.
2. De Indonesische pers en de Nationale beweging
door Mr. Soemenang, Hoofdredacteur van
„P emandanga n".
3. Het geweten van den Journalist, door W. A. van
Goudoever, Hoofdredacteur van „D e Locomotie
f".
4. Pers en Maatschappij, door J. de Kadt.
Data: Maandagen 13, 20, 27 April en 4 Mei, des avonds
half negen.
Zaal: Rechtshoogeschool, Koningsplein West 13.
Cursusgeld: 0.75.
Noode missen we hierbij een voordracht over hetgeen
we nu maar kortweg zullen aanduiden als de „techniek"
van het vak, waarvoor in Batavia, om maar zoo dicht
mogelijk bij huis te blijven, toch zeker wel een geroutineerd
journalist te vinden ware geweest. Het behoeft
toch niet per se een hoofdredacteur te zijn.
BEWAKINGSDIENST, DETECTIVE- EN INFORMATIE-BUREAU
HERMANDAD E Hl
LEVERT BEWAKING ONDER VOLLE GARANTIE. VOLVOERT ALLE OPDRACHTEN OP BIJ K A N T O O R
DETECTIVE-GEBIED. GEHEIMHOUDING VERZEKERD. DIRECTEUR J. F. J. WANDERS PRIOK - TEL. PRIOK 36
117

118
NEDERLANDSCH INDISCHE
HANDELSBANK, N.V.
HOOFDKANTOOR: BATAVIA
KANTOREN IN NEDERLANDSCH-INDIË TE:
KANTOREN IN:
Ampenan
Bandjermasin
Bandoeng
Banjoewangi
Besoeki
Cheribon
Djambi
Gorontalo
Makassar
Malang
Medan
Menado
Palembang
Pasoeroean
Pekalongan
Pontianak
Probolinggo
Semarang
Soerabaia
Tandjong Balei
Tegal
Telok-Betong
Tjilatjap
Weltevreden
BRITSCH-INDIË - CHINA - JAPAN -
PHILIPPIJNEN - STRAITS SETTLEMENTS
EIGEN VERTEGENWOORDIGERS TE LONDEN EN NEW-YORK
SPECIALE AFDEELINGEN VOOR
OPSLAG EN AFSCHEEP VAN PRODUCTEN
INKLARING EN REGELING VAN ASSURANTIËN

Belonje in het „N ieuws van den Dag" van
2 October jl. :
Elke toepassing van deze ordonnantie is in wezen
een aantasting van het in de Indische Staatsregeling
vastgestelde grondbeginsel „dat het door de drukpers
openbaren van gedachten en gevoelens geene andere
belemmering mag ondervinden dan tot verzekering der
openbare orde gevorderd wordt".
Die openbare orde beschermt de wet. De vijfde titel
van het Indische wetboek van strafrecht, welke over
misdrijven tegen de openbare orde handelt, bedreigt
onder meer zware straffen tegen hem, die in geschrifte
gevoelens van vijandschap, haat of minachting tegen
de Regeering tot uiting brengt of die opruit tot ongehoorzaamheid
aan een ambtelijk bevel.
Bij de indiening van het ontwerp-persbreidelordonnantie
heeft de Regeering verklaard aan deze bescherming
niet genoeg te hebben. Zij vroeg den steun van den
Volksraad tegen een vorm van ageeren in de pers, welke
zich niet zou laten rangschikken in het veelomvattend
register van strafbaar gedrag jegens de Regeering.
Zij had kunnen zeggen: help mij dat register uit
te breiden opdat ik meer bescherming van de wet
geniet. Maar dat deed de Regeering niet. Zij wenschte
macht over de pers. En de Volksraad heeft haar, te
kwader ure, die macht gegeven.
De pers heeft nu tegenover zich een rechter, die
meestal partij is in eigen zaak. Want de persbreidelordonnantie
wordt vrijwel uitsluitend toegepast wanneer, naar
de meening van de Regeering, lees: de bureaucratie, de
op haar beleid geoefende critiek over de schreef gaat.
Grooter onrecht is moeilijk denkbaar. De onpartijdigheid
van den rechter, ook van den administratieven
rechter, dient boven elke verdenking te staan, en vooral
bij conflicten, welke onmiddellijk kunnen worden uitgelegd
als een strijd van macht tegen recht.
De persbreidelordonnantie is altijd geweest en zal
altijd blijven een bedreiging van de politieke journalistiek,
van de perscritiek op het politiek beleid van de
Regeering.
De politieke journalistiek, in haar geregelden, georganiseerden
vorm, bestaat in Indië niet langer dan
sinds de zaken van het land hier in het openbaar behandeld
worden. De stichting van een centraal vertegenwoordigend,
mede-wetgevend college, waarin de
Regeering publieke rekenschap geeft van haar beleid,
heeft de politieke journalistiek eerst in het leven geroepen.
Zij is dus in feite niet ouder dan de Volksraad,
want de decentralisatie kon door haar louter plaatselijke
en beperkte openbare behandeling van zaken niet tot
een politieke journalistiek leiden.
Evenals in den Volksraad, heeft de Regeering daarbuiten
mede- en tegenstanders. Het vertegenwoordigend
karakter van den Volksraad kan niet tot zijn
recht komen wanneer de zaken, die het college behandelt,
niet ook in de pers worden besproken.
De vorming van een gezond politiek partijwezen is
evenmin mogelijk indien niet een groote vrijheid van
nieeningsuiting, alleen beperkt door noodzakelijke
voorschriften van orde, het mogelijk maakt tot uiting
te brengen wat er in de Indische maatschappij leeft.
Deze vrijheid houdt onvermijdelijk in: de vrije critiek
op daden en plannen van de Regeering, kortom heel
den omvang van het Regeeringsbeleid. Zij houdt tevens
in: het bestaan van een oppositiepers, dié in een normale
maatschappij nu eenmaal niet kan worden gemist.
* * *
Ook de vrijheid moet geregeld worden. Natuurlijk:
Maar wie haar zóó „regelt", dat zij nog slechts op één
DE PERSBREIDEL.
bepaalde wijze — naar den zin van de regelende instantie
— gebruikt kan worden, organiseert in feite niet
de vrijheid, maar de o n vrijheid. En elke stap in die
richting is een stap op den snel neerdalenden weg, die
bij de democratie begint, maar bij de dictatuur eindigt!
„K ritiek en Opbou w."
De redactie van „Kritiek en Opbouw" geeft
als volgt haar standpunt inzake de toepassing van den
persbreidel op het blad:
„Kritiek en Opbouw" werd opgericht omdat
wij ons de gelegenheid wenschten te scheppen, onze
meenïng te zeggen. Daarin schuilt voor ons de waarde
van dit blad. Winst-object is het uiteraard niet;
zonder de liefde voor de goede zaak, die con amore
doet werken, zou het niet kunnen bestaan.
En als de regeering rustige critiek op haar beleid
— die nergens de grenzen overschrijdt en zeker niet
scherper is dan wat door tientallen leden van den
Volksraad betoogd wordt — dermate hinderlijk
vindt, dat deze haar motief vormt om de uitgifte
van „K ritiekenOpbou w" te bemoeilijken, dan
maken wij liever een eind aan de verschijning er van.
Overigens blijkt uit de voortdurende stijging van
het aantal abonné's, dat met groeiende instemming
van onze opvattingen kennis genomen wordt. En dat
is een hoopgevend verschijnsel. De stem die bepaalde
gedachten uit, kan gesmoord worden, — maar die
gedachten blijven leven en verbreiden zich. Daar zal
ook een autocratisch besturende bureaucratie rekening
mee hebben te houden.
INGEZONDEN.
(Buiten verantwoordelijkheid der Redactie)
Directeur... journalist?
Geachte redacteur,
Gaarne zou ik een enkele opmerking willen maken
over de samenstelling van het gezelschap Nederlandsch-
Indische journalisten, dat (inmiddels), op uitnoodiging
van de regeering van het Gemeenebest, een bezoek aan
Australië bracht. Het is mij — en waarschijnlijk allen
collega's — opgevallen, dat van dit gezelschap journalisten
ook deel uitmaakte een dagblad -directeur.
In een Aneta-bericht over deze reis, dat kennelijk door
den Regeeringspubliciteitsdienst ter distributie was
verstrekt, werd vermeld: „De volgende journalisten
zullen aan dezen goodwill-trip deelnemen" .... en daarop
volgde o.m. de naam van den bewusten directeur,
onder opgave van zijn functie „directeur Algemeen
Indisch Dagblad, enz."
Het bevreemdt mij — en waarschijnlijk allen collega's
— zéér, dat de Regeeringspubliciteitsdienst blijkbaar
dagblad-directeuren rangschikt onder journalisten!
Naar verluidt, gold het hier een journalisten-reis en
naar verluidt, hielden de voorwaarden voor deelname
zelfs in, dat door de via den R.P.D. uitgenoodigde
dagbladen uitsluitend hoofd redacteuren mochten
worden aangewezen, hetgeen er op wijst dat de R.P.D.
eene vertegenwoordiging wenschte welke aan hooge
journalistieke eischen zou voldoen ...., maar hoe rijmt
zich dat met een directeur ?
Dit is — vanzelfsprekend — allerminst onvriendelijk
bedoeld. Het gaat niet om den persoon (die blijve
geheel buiten geding), maar om de zaak: hier werd,
op de plaats van een journalist, een directeur
aangewezen en dat dit juist moest gebeuren bij
eene gelegenheid, waarin de R.P.D. regelend optrad,
maakt het geval des te zonderlinger en pijnlijker !
EEN KRINGLID.
119

Journalisten ontslagen.
New-York, 26 Sept. (Aneta). De redactie Binnenland
van het „Algemeen Handelsblad" werd
en-bloc ontslagen.
Von Balluseck en Boskamp zijn gedetineerd in het
bewaringshuis aan de Weteringschans en Van Dijk nam
de plaats van Boskamp in.
Het aantal abonné's vermindert dagelijks met 600.
UIT BEZET NEDERLAND.
K. K. bladen opgeheven.
Aneta seint uit Londen :
De „N. E. Crt." van 27 Augustus maakt melding
van een speciale vergadering van aandeelhouders van
„De Maasbode" in verband met het aanbod van
de Botterdamsche drukkersfirma Van Efferik om de
aandeelen a pari over te nemen.
Dit beteekent, dat de firma waarschijnlijk de drukkerij
van „De Maasbode" zal koopen, hetgeen de
doodsklok zou beteekenen van het bekende Roomsch-
Katholieke dagblad, dat sedert begin 1941 niet meer
verscheen.
Behalve „De Maasbode" (Rotterdam) en O n s
Noorden (Groningen) weten wij nu met zekerheid, .
dat ook de „De R e s i d e n t i e b o d e" (Den Haag)
is verboden. Het schijnt dat ook „D e T ij d" verboden is.
Het A. N. P.
De Java-Bode van 24 September kwalificeerde
als een verdachte mutatie het ontslag van den directeur
van het Algemeen Nederlandsch Persbureau „A. N. P.",
vroeger te Amsterdam, doch sinds kort naar Den Haag
overgeplaatst, H. J. J. van de Pol.
Een correspondent te Londen van genoemd blad
meldde indertijd dat dit individu op den ochtend van
14 Mei 1940 de gelegenheid gehad heeft, naar Engeland
te vertrekken. Hij liet die gelegenheid echter passeeren.
Op dien 14en Mei des morgens om 7 uur zei hij tot zijn
naaste medewerkers, dat hij niet zou vertrekken voordat
de Duitschers er waren.
Hij bleef, stelde zich in dienst van Göbbels en leverde
de geheele organisatie van het A. N. P. aan de overweldigers
uit. Waarom ook niet ? Een paar maanden
tevoren had hij zijn Joodsche vrouw verlaten, hoewel
hij beloofd had dat hij bij haar zou blijven totdat zijn
beide kinderen meerderjarig waren. Als voorzorgsmaatregel
huwde hij snel een arische vrouw.
Maar deze man, wiens geheele carrière gebaseerd
is op eerzucht en het „gaan over lijken", is niet dom.
Hij ziet wellicht beter dan iemand anders in Nederland
de catastrofe voor Hitler en zijn satellieten naderen.
En daarom en daarom alléén, heeft hij zijn ontslag genomen
als directeur van het A. N. P. Hij gaat heen om
zich, wanneer Nederland bevrijd is, op de borst te kunnen
slaan en te kunnen verklaren niet langer met de
nazi's te hebben willen samenwerken en om dan weer
in zijn vroegere functie terug te kunnen keeren....
alsof er niets gebeurd was. Maar evenmin als de andere
landverraders, zal Herman J. J. van de Pol den dans
ontspringen.
In zijn plaats is thans benoemd J. Sterkenburg, vroeger
„directeur" van het Persbureau „Industria", de
propaganda-afdeeling van de Philips-fabrieken in Eindhoven.
Sterkenburg was vóór 10 Mei 1940 zeker geen
n.s.b.-er. Hij was een vrij goed journalist, doch wegens
gebrek aan organisatie-vermogen is hij totaal onge­
120
schikt om de functie van directeur van een groot
persbureau te kunnen vervullen.
Vroeger was hij correspondent te Berlijn van een der
Nederlandsche dagbladen — wij meenen De Nieuwe
Courant, die eenige tientallen jaren geleden in Den
Haag verscheen. Daar was hij zeer bevriend met
Max Blokzijl, toen correspondent van het Algemeen
Handelsblad te Berlijn. Dat verklaart alles.
Bovendien was hij met een Duitsche vrouw getrouwd.
Zijn antecedenten zijn dus inderdaad voldoende om hem
de benoeming tot directeur van het A. N. P. „waardig"
te doen zijn!
Het Journalistenbesluit.
Wij ontvingen van den R. P. D. onder dankzegging,
afschrift van het besluit van den secretaris-generaal
van het departement van Volksvoorlichting en Kunsten
in bezet Nederland betreffende het beroep van journalist
(Journalistenbesluit); als mede van het desbetreffende
hoofdartikel in de „Nieuwe Rotterdamsche
Courant" van Woensdag 7 Mei 1941.
UIT CURACAO.
Aan het dagblad „A m i g o e d i Curacao" van
8 Maart jl. ontleenen we de volgende aankondiging van
den N. J. K. en „De Journalist":
Enige tijd geleden berichtte de „A m i g o e d i
C u r a c a o", dat de Nederlandse Journalistenkring op
23 November 1940 werd opgeheven en ontbonden. De
R. K. Journalisten Vereeniging, naast de N.J.K. te onze
lande de oudste en grootste organisatie van beroepsjournalisten,
deelde hetzelfde lot.
Thans blijkt, dat in onze Oost wonende journalisten
het op zich genomen hebben de kring voort te zetten.
In December jl. verscheen no. 1 van „De Journalist",
orgaan van de N.J.K., waarin de gehele situatie werd
uitgelegd.
Toen een muilkorf-organisatie de taak van de journalisten-verenigingen
in het moederland had overgenomen
is uit de Bataviase Journalistenvereniging het idee opgekomen
de N.J.K. naar Nederlands Oost-Indië over
te plaatsen, waartoe de Verordening Rechtsverkeer in
Oorlogstijd de mogelijkheid bood. In overleg met de
Commissie voor het Rechtsverkeer in Oorlogstijd is toen
overeenkomstig artikel 39 van de zoeven genoemde
Verordening het bestuur aan enkele heren van de
Bataviase Journalistenvereniging (Kringleden. Red.)
opgedragen, t.w. aan de heren W. C. van Meurs, J. R.
Doodeheefver en G. A. van Bovene, resp. als voorzitter
(functie door de commissie benoemd), secretaris
(gekozen) en penningmeester (gekozen).
Aangezien vele leden van de Kring in N. O. Indië
woonden is een organisatie op touw gezet deze weer
meer bijeen te halen. Het December-nummer bevat in
totaal 28 namen van Indische leden (waarvan over 5
nog niet geballotteerd), en 14 namen van leden die
buiten Nederland woonden en dus de Nazie-dans ontsprongen.
Enkelen hiervan, twee althans met zekerheid
arriveerden inmiddels op Curacao. Voorts bevat het
nummer een tiental namen van bekende Nederlanders
uit de wereld der pers, die momenteel achter de tralies
zuchten.

ZILVEREN JUBILEUM.
E. W. Ostreig.
Collega Ostreig heeft gemeend zich aan elke manifestatie
van belangstellend medeleven met zijn jubileum
te moeten onttrekken. Het is hem tenslotte toch niet
heelemaal gelukt.
Op den eigenlijk jubileumdag had hij niet thuis gegeven
en vluchtte naar boven; de receptie, welke men
zich had voorgesteld op het Aneta-kantoor te houden,
is overeenkomstig zijn wensch niet doorgegaan.
Intusschen sprak het bestuur van den Kring in een
betreffende circulaire de verwachting uit, dat de leden
van den N.J.K. niettemin middelen zouden vinden om
van hun belangstelling op andere wijze te doen blijken;
daartoe kwam 3 September de gelegenheid.
In de woning van collega Ostreig, waar — aldus het
A n e t a - communiqué — vele bloemstukken reeds
getuigden van de groote belangstelling, die voor zijn
zilveren journalisten-jubileum aan den dag werd gelegd,
boden bestuursleden van den Ned. Journalisten Kring
namens den Kring en andere vrienden van den jubilaris
een geschenk aan, bestaande uit kunstnijverheidsvoorwerpen.
De inscripties getuigden van de vriendschap, die algemeen
voor dezen collega wordt gevoeld.
Zijdens de directie van Aneta kon worden medegedeeld,
dat een geschenk naar de keuze van den jubilaris,
bestaande uit een serie boeken van zijn geliefden
schrijver, intusschen telegrafisch is besteld.
Ook uit den Volksraad werden blijken van groote
belangstelling ontvangen en verder uit geheel Indië.
Hieruit blijkt, dat collega Ostreig zich toch niet geheel
— liever gezegd in het geheel niet — aan de viering
van zijn jubileum heeft kunnen onttrekken.
Aan „de Indische Courant" ontleenen we
hetgeen de hoofdredacteur schreef, die in Semarang
collegiaal contact met Ostreig had. Tevens vindt men
in dit entrefilet enkele biografische bijzonderheden omtrent
onzen collega.
Herinnerend, dat het den eersten September 25 jaren
zal zijn geleden, dat collega E. W. Ostreig het pad der
journalistiek betrad, vervolgt Jansen: Een pad, dat ook
voor hem, gelijk voor velen onzer, die bij de pers hiertelande
in dienst traden, vol afwisseling is geweest.
Een kwart eeuw geleden begon Ostreig by het toen
bestaande „Soer. Nieuwsblad", thans reeds lang ter ziele.
Ostreig verliet het echter reeds lang daarvoor: men
kan erkennen, dat voor een jongmaatje in het vak bij
een klein dagblad, als het hiergenoemde, veel te leeren
viel; wie zijn vleugels wilde uitslaan, zocht het dra
elders, zoodra zich er een gelegenheid voordeed.
Zoo verging het collega Ostreig, die naar de „Nieuwe
Courant" te Semarang overging, een dagblad opgericht
in de jaren, dat de heer Lievegoed den journalistieken
scepter aan de „Locomotief" zwaaide. Het moet daar
aan het concurreerende blad hard werken zijn geweest
onder leiding van den heer Veersema, die toen weinig
bevroed zal hebben, dat hij, na al de wederwaardigheden,
die hij reeds ondervonden had, eens in een concentratiekamp
terecht zou komen als staatsgevaarlijk
Nederlander!
Wij hadden in dien Semarangschen tijd als vanzelf
collegiaal contact met Ostreig, dien wij leerden kennen
als een rechtschapen eerlijken collega, naarstig zijn
arbeid doende, daarbij stil zijns weegs gaande, zich
nimmer op den voorgrond dringend. Deze kenmerken
van zijn journalistiek leven zijn hem tot den huidigen
dag bijgebleven en hebben hem tot een sympathieke
figuur in onzen kleinen kring gemaakt.
Bij de „Nieuwe Courant" hield Ostreig het niet zoo
heel lang uit. Hij aanvaardde een aanbod van wijlen mr.
Kiewit de Jonge, die op een goeden dag hoofdredacteur
werd van het „Bat. Nieuwsblad". Batavia werd voortaan
Ostreigs arbeidsveld en is dit gebleven. Toen ten
behoeve van den Volksraad een tachygrafische dienst
werd opgericht, werd Ostreig er het hoofd van, tot hij,
nu al weer eenige jaren geleden, in dienst trad van het
persbureau Aneta. Als zoodanig verzorgt hij geregeld
de verslagen van de zittingen van den Volksraad, een
taak, die veel inspanning vergt en blijmoedigheid:
het is — alleen collega's zullen dit kunnen verstaan —
niet zoo héél eenvoudig om dag in dag uit nauwlettend
ter perstribune te luisteren en op te teekenen, hetgeen
er aan hooge wijsheid verkondigd wordt! Niettemin
gelooven wij te kunnen zeggen, dat Ostreigs werk ook
door de leden van den Volksraad gewaardeerd wordt en
zeker door hen, die er een idee van hebben, wat er aan
vastzit. Straks zal er een andere functie aan het persbureau
voor Ostreig zijn weggelegd: hij zal nl. optreden
als hoofdredacteur, zoodra de heer Van Bovene naar
Londen zal vertrekken. Ook deze nieuwe leidende taak
zal Ostreig ongetwijfeld op te waardeeren wijze vervullen,
rustig en gestaag werker die hij steeds geweest is.
Tenslotte een persoonlijk woord mijnerzijds.
Door uitstedigheid was het mij, zeer tot mijn spijt,
niet mogelijk bij het jubileum van Ostereig tegenwoordig
te zijn. Maar hetgeen ik als voorzitter van den
Ned. Journalisten Kring en als bevriend collega had
willen zeggen, zond ik hem toe; het volgende is er aan
ontleend:
Als voorzitter van den Ned. Journalisten Kring wil
ik aan mijn gelukwensch gaarne toevoegen nüjn volle
waardeering voor jou als journalist, en ik denk dan in
't bijzonder aan wat ik altijd nog als de wezenlijke kern
van ons mooie vak beschouw: de verslaggeverij, hier
te lande culmineerend in het Volksraadsverslag en in
wat ik de groote reportage pleeg te noemen, waarbij je
bijzondere belangstelling uitgaat naar militaire
manoeuvres.
't Is om dit tweeërlei soort journalistiek werk — van
een en den zelfden stam, dat jij je vooral een welverdiende
reputatie hebt verworven, door bekwaamheid,
toewijding en energie.
Als Kringvoorzitter wil ik bovendien je bijzondere
verdiensten releveeren voor hetgeen jij voor ons vereenigingsleven
hebt gedaan, inzonderheid als voorzitter van
de Bataviasche Journalisten Vereeniging, en voor hetgeen
,je ongetwijfeld bereid zult zijn voor den Ned.
Journalisten Kring te doen, als je straks daartoe geroepen
zult worden.
En als journalist èn als vereenigingsman kunnen de
jongeren onder ons in jou een voorbeeld zien, waarvan
bij hun journalistieken arbeid een stimuleerende werking
moge uitgaan.
Tenslotte mijn persoonlijke gelukwenschen, waarby ik
met erkentelijkheid onze collegiale en vriendsehappelijken
omgang gedenk.
(Volgde onderteekening.) v. Ms
De V'information: c'est peu de chose encore qu'obtenir
une information et Ie plus important est de savoir la
mettre en valeur. Pour un bon journaliste rien n'est
insignifiant et tout détail qu'il découvre devient aussitot
capital, surtout s'il peut espérer seul découvert
ce détail.
Robert de Jouvenei.
121

JOURNALISTIEK IN DEN GOEDEN OUDEN TIJD.
Alles is betrekkelijk in dit ondermaansche en zoo
zou ik mijne herinneringen, met betrekking tot de journalistiek
in den goeden ouden tijd, willen beginnen
met te wijzen op het betrekkelijke van het begrip
„goeden ouden tijd".
Wat is „goed", wat is „oud", wat is „tijd" ?
De goede oude tijd in de journalistiek — in het bijzonder
in de Bataviasche krantenschrijverij — is voor
mij de periode 1900 — 1929.
Men glimlacht ?
Maar dan is het geraden te beseffen dat ook in dit
„land van zonnebrand en schaduw" het leven snel gaat,
sneller dan men wellicht denken zou. En dat de afstand
tusschen het Heden en Verleden met den dag — en die
telt voor den ijverigen journalist „maar" 18 uur per
etmaal! — wijder en donkerder wordt. Zoo wijd en
zoo donker dat men al te spoedig vergeet, hoe dikwijls
niet „tot schade zijner ziel" !
Het Heden is mij lief; het Verleden herdenk ik met
eerbied, zonder nochtans blind te zijn voor deszelfs
fouten en tekortkomingen, of den humor, welke voor
ieders leven is als de zilveren rand om 'n donkeren
wolk, te veronachtzamen.
* * *
Batavia in den jare 1900.
Als ik aan dien tijd terugdenk, gaat mij 'n scheut
van ontroering door de botten.
Wat was de Stad van Coen toen nog oorspronkelijk.
Om maar eens iets te noemen: hoe was het
Koningsplein nog waarlijk plein en koninklijk van proporties,
'n Mijl in het vierkant, waarop koeien en karbouwen
kniediep graasden in het „malsche gras", terwijl
de d j a 1 a k zich te goed deed aan het op voornoemde
sappies en karbouwen tierende ongedierte. En
dan stond daar aan den Oostkant 'n rustiek S.S.-stationnetje,
terwijl op het daaraan grenzende race- terrein
op gezette tijden paardjes elkander achtervolgden in
wilden ren. Dat was alles en juist genoeg. En om het
Koningsplein de huizingen der patriciërs die het er
breed lieten hangen, men leze er de romans van Maurits
(P. A. Daum) nog maar eens op na.
Ander voorbeeld: wat wist men toen van politiek,
al dan niet tusschen aanhalingsteekens ? Hoe weinig
liet men zich destijds aan „onderwijs" gelegen liggen ?
Het een bij het ander opgeteld — politiek + onderwijs
—, stond een Rechtshoogeschool (nog) niet op
het program, laat staan dat men zich bezig hield met
het ontwerp van 'n gebouw voor deze instelling van
Hooger Onderwijs.
Terloops :
toen dat gebouw er goed en wel stond, kwam Karel
W\jbrands de bouwers ervan verwijten dat zij van
architectuur niet het flauwste benul hadden, immers,
het leek „net 'n omgekeerde villa" ! En of men K.W.
al aan het verstand probeerde te brengen dat ie het
mis had, het was en bleef in zijn oog 'n „omgekeerde
villa" en hoe spoediger men de zaak afbrak, hoe
beter, aldus ietwat kribbig de Directeur-Hoofdredacteur-Eigenaar
van „H et Nieuws van den Dag
voor Nederlandsch-Indië".
Over K.W. gesproken :
De Willemskerk vond hij mooi. Maar men moest
Hans van de Wall, destijds als organist verbonden aan
die kerk, z'n congé geven, hoe eer hoe beter; Hans,
als men K.W. gelooven mocht, had van orgelspel
evenveel begrip „als 'n karbouw van het Spaansch"
en niets kon den prikkelbaren K.W. meer uit z'n
122
humeur brengen dan het moeten verslaan van de
première van 'n tooneelstuk geschreven door Victor
Ido, achter welk pseudoniem Hans van de Wall zich
bescheidenlijk verborg. Kwam er dan toch eene
reprise — „alles is mogelijk in het Indische gekkenhuis"
—, dan placht K.W. de lezers van z'n krant
op deze gebeurtenis voor te bereiden met de mededeeling:
„de soesah begint hedenavond om 9 uur".
Maar om naar het Koningslein terug te keeren. Zoo
rustig als het daar was, zoo gemoedelijk ging het leven
in het overig deel van Batavia z'n dagelijkschen gang.
Natuurlijk las men er ook de krant.
Met 'n klein variant op 'n bekend spreekwoord zou
men kunnen zeggen dat men het den Bataviaan zou
kunnen aanzien welke krant hij las.
De Bataviasche burger die zien tot de „élite" rekende,
las „De Java-Bode", dat kön nu eenmaal niet
anders; 'n abonnement op de krant waar eens Busken
Huet de Hoofdredacteurlijke pen hanteerde, behoorde
tot 's mans maatschappelijke standing.
De rest van Batavia las „het lorretje", pardon, ik bedoel
„H et Bataviaasch Nieuwsbla d". „H e t
Nieuws van den Dag" — „de krant van K.W." —,
telde nog niet mee. Dat was toch zoo'n goedkoop
krantje, weet Ge, en wat zich gratis of goedkoop
aandiende enfin, men begrijpt mij. Heel spoedig
zou dat anders worden, maar wij vertoeven met onze
gedachten nog steeds bij het Batavia van 1900 of
daaromtrent. Toen de B.T.M, met haar „stoomtram"
nog een zeer winstgevend bedrijf was. Toen het eveneens
tot bon ton behoorde zich in de eerste
klasse van die tram naar z'n werk in de benedenstad
te laten rijden. De lagere ambtenarij — in tegenstelling
met de lager bezoldigde handelsemployé's —,
reisde klas doewa. Toen men in de eerste
klasse figuren zag als Jan Dinger, „de groote
Dinger", Directeur der Escompto, en andere kopstukken
uit den handel en toen ook K.W. en zijne
„vrienden" C. A. Kruseman, hoofdredacteur van de
Java-Bode en Karel Zaalberg, hoofdartikelaar van het
Bataviaasch Nieuwsblad, geregeld in diezelfde klasse
reisden op hun dagelijkschen gang naar en van „de
stad". Tja en toen de sarong-en-kabaai en de
slaapbroek-en-kabaai nog opgeld deden bij de Bataviasche
dames en heeren in de koele morgen- en middaguren,
stel je dat effe veur ! Toen er nog geen
auto's langs de zeer stoffige wegen snorden en toen
men — het mannelijk contingent dan altijd — zelfs
niet in de „hoogste" rangen van den Schouwburg werd
toegelaten of men moest „behoorlijk" gekleed zijn, te
weten in zwarte jas en witte pantalon, als men, voor
wat het laatste kleedingstuk betrof, niet in het bezit
was van een compleet zwart costuum. Motief voor K.W.
om in z'n krant met variatie tegen dit „malle gebruik"
tekeer te gaan.
* * *
Batavia in den jare 1900.
Ik ben gekomen waar ik, zij het dan langs 'n kleinen
omweg omderwille van de couleur locale, wilde
zijn: de journalistiek in dien goeden ouden tijd. Toen
K.W. als journalist de kans van z'n teven kreeg en die
tot op den bodem uitbuitte.
Als gezegd: men las destijds of „De Java-Bode"
df „Het Bataviaasch Nieuwsblad". „Het

Nieuws v. d. Dag v. Ned. -Indië, onder de
unieke aanvoering van haar genialen leider,
telde niet of nog niet mede. Echter — dat zeide
ik daareven ook reeds — het zou spoedig anders worden
en waarlijk niet ten pleiziere van wat in de Hoofdstad
van Nederlandsch-Indië in het ambtelijke en particuliere
de lakens uitdeelde.
K.YV. — tevoren hoofdredacteur van „De Sumatra
Post — kwam schreef, .... en overwon. In 1912
telde „het Nieuw s" ruim tien duizend abonné's.
Waaraan had deze man z'n succes als journalist te
danken ?
Antwoord: aan dienzelfden goeden ouden tjjjd eenerzijds,
aan zijne pittige penvoering anderzijds. Aan
dienzelfden goeden ouden tijd toen men naar de krant
greep, niet zoozeer om „het laatste nieuws" in de gestalte
van telegrammen-pagina's of pagina's-vol-telegrammen,
nieuwsgierig als men was naar „het hoofdartikel"
en daarnevens naar het stadsnieuws.
Immers :
De Buitenlandsche Vjjand — B.V. — was in die
dagen nog een probleem waarmede men zich welhaast
uitsluitend in militaire en maritieme kringpn
onledig hield. Politiek en onderwijs namen in het
leven-van-alledag nog maar eene zeer ondergeschikte
plaats in — gesteld dat men zich daarmede occupeerde
—, terwijl men zich met betrekking tot andere
sociale en economische vraagstukken gewillig „leiden"
liet door den leider van z'n krant, 'n Kolf je juist
naar de hand van K.W.
Want K.W. kon schrijven als geen ander. Bovendien
was hij, wat men noemt, b r a n i, spaarde niets en
niemand, maakte de krant spreekbuis van z ij n e meening
waarmede hij „ongezouten" voor den dag kwam.
Hy schreef wat hij wilde en zooals h ij dat wilde en
het duurde niet zoo heel lang of men hield, zelfs in de
hoogste Indische regionen, met zijne meening rekening.
Willig of niet, men las hem. H\j was de journalistieke
Multatuli of de Multatuli — dien hij vurig vereerde —
in de journalistiek. Er zat „fut" en „pit" — onze
Engelsch sprekende vrienden zouden zeggen dash —
in den schrijftrant van den man die de markantste, want
kleurigste fuguur was in de Indische journalistiek in
die dagen. En zoo werd „het Nieuws" groot, de
grootste en meest gelezen krant van Nederlandsch-Indië.
De „belofte" in den naam werd onder leiding van haren
genialen hoofdredacteur volkómen ingelost.
Men las hem, zélfs als men zich aan z'n „geschrijf"
ergerde. En er is aanleiding om het hier even te hebben
over „de censuur der lezers".
„In de moderne publiciteit", aldus de zeer recente
meening van 'n vooraanstaand Bataviaasch journalist,
„is, door de zeer veel engere verbondenheid van de
pers met de menigte, een toestand ontstaan, waarbij de
censuur der lezers in het algemeen beslissend wordt
voor den inhoud van de courant."
En het is maar goed dat K.W. niet meer tot de levenden
behoort, want mij dunkt, ik hóór 't hem al zeggen:
„Man de krant ben ik! En zooals ik 't
zeg en schrijf, zoo i s het ook !... . En i k bepaal wat
er in m p krant komt, gévédé !, ook al staan er honderd
officieren van Justitie voor m'n deur ! Ja,
ja ik zal mij door anderen de lès laten lezen !"
Zoo was K.W. en zoo schreef hij. En zóó ontstond die
„verbondenheid" van z'n krant met de lezers, beter:
zoo kwam „de krant van K.W." in welhaast elk Bataviaasch
gezin. En zoo verloor de „concurrentie" gaandeweg
terrein, want wat in de „andere bladen" stond
sprak niet tot het hart van „de menigte". Duidelijker:
K.W. had door zijn „on-Hollandsch schrijverstalent" —
ik citeer hier uit een particulieren brief van wijlen Van
Geuns, hoofdredacteur van het Soerabajasch Handelsblad
aan wijlen K.W. — kans gezien „de menigte" tot
z ij n e meening over te halen !
* * *
Et les autres? Ik bedoel de Bataviasche
collega's van dezen militanten hoofdredacteur ?
Aanvankelijk nam men geen of weinig notitie van
hetgeen de laatste via z'n krant aan de openbaarheid
prijs gaf. Men haalde voor die krant met 'n medelijdenden
glimlach de schouders op. 'n Krantje voor de kampong,
heette het. 'n Krantje voor den heelen kleinen
man, of voor Jan Fuselier, 'n krant-van-niks. Wie las
dat schèldblaadje ?
Het moet erkend dat K.W. — in de eersten jaren
vooral — hoonen en schelden kon als geen ander journalist
het ook maar zou hebben durven droomen. Aan
den anderen kant verstond hij het z'n lezers te latten
lachen, zonder aan „de Waarheid" te kort te doen. „Die
man", aldus het oordeel van wien hem las, „kan toch zoo
lekker de waarheid zeggen, het kan 'm niet schelen
wien hy voor zich heeft." K.W. had den weg naar
het succes gevonden. Want dat was het wat men wilde,
„men", „de menigte" ! Dat was waarop diezeflde
menigte gewacht had ! Dat was het waarnaar
men, bewust en onbewust, de jaren door reikhalzend
had uitgezien ! 'n Man die schrijven kon èn „de
waarheid" durfde zeggen op eene wijze die door „de
menigte" werd begrepen en aanvaard.
Zaalberg van „het lorretje", Kruseman van „D e J a v a-
B o d e", ook zij konden schrijven, goed schrijven zelfs;
als journalist en leider van 'n dagblad wisten zij hun
weetje. Hulde aan de nagedachtenis van Karel Zaalberg
die het van onbeteekenenden corrector gebracht had
tot hoofdredacteur van 'n groot Indisch dagblad, 'n
Braaf mensch, Zaalberg, 'n intègre en belezen dagbladschrijver.
Zaalberg en Kruseman, ook zij dienden de
Waarheid, ook zij mochten zich met eere voorlichters
der publieke opinie noemen, maar hun taal riekte te
zeer naar het ambtelijke, hun stijl was die van den
eersten den besten referendaris op een of ander Landskantoor,
last but not last, zij waren te zeer gebonden
aan „de censuur der lezers", hunne lezers, onder
wien gezeten particulieren, deftige ambtenaren
die heimelijk, heel diep „in het verborgene", ook wel
eens frisch van den lever „de Waarheid" wilden hooren,
ook wel eens wilden lachen en gnuiven — zij waren per
saldo toch ook maar menschen nietwaar ? —
Maar Zaalberg en Kruseman hechtten te zeer aan bon
123

t o n en „decorum", gekluisterd als zij waren in boeien
die „de censuur der lezers" voor hèn had gesmeed en
welke zij zich gehoorzaam, zij het dan heimelijk zuchtend,
lieten welgevallen, met 'n schichtigen blik naar
den man dien zij innerlijk benijdden; die als journalist
geen rozenblad voor den mond nam, maar met zijne
meening voor den dag kwam, försch, gespierd, vaak
zelfs ruw, maar altijd raak, niets en niemand sparend,
zonder pardon, maar er ook niet om vragend. Men kon
hem vereeren of vervloeken — dat laatste liet hem volmaakt
plombière ! —, nimmer ging men dezen journalist
met onverschilligheid voorbij.
En zóó won „de krant van K.W." het van de anderen,
zoo klom die krant, ondatiks haar „stijl" in aanzien en
gezag. Het onmogelijke was mogelijk geworden, dank
zij de puntige pen van den genialen journalist wiens
naam als in vlammende letters geschreven stond in
den kop van z'n krant !
* * *
Den leiders der „concurreerende bladen" werd het
plan-plan te moede als leefden zij op 'n vulkaan. Was
dat journalistiek ? Was dat 'n opponent ? 'n „Geacht"
opponent tegen wien men de goede vormen in acht
behoorde te nemen ?
Meende de hoofdredactie van de deftige krant het
aanvankelijk te kunnen stellen met te schrijven over
„boulevard-journalistiek" als hij zich tegen de attaques
van „het scheldblaadje" moest verdedigen en
moest de hoofdpenvoerder van de andere krant K.W.
verwijten dat diens logica er eene was „met de beenen
in de lucht", de opponent lachte erom. Wat deerde het
hèm dat sommigen zich op dénigreerende wijze over
hem en z'n krant, mitsgaders de door hem gevoerde
journalistiek, uitspraken ? Hij schreef zooals h ij het
woü en zooals z'n lezers het van hèm accepteerden.
Zoo won hij langzaam maar zeker al meer en meer
terrein en voelden de leiders der „concurrentie" zich
gaandeweg „als vlinders in een stortbui". Ging het pad
van den koerantier al niet over rozen, in die dagen was
het menig hoofdredacteur — gezwegen nog van anderen
die dagelijks blootstonden aan de felle critiek van K.W.
— te moede als liep men over louter doornen en glasscherven.
Met dat al ware het verkeerd te veronderstellen dat
„men" zich „dat geschrijf" zoo maar en zonder meer
liet aanleunen. Het aantal keeren dat K.W. zich de
vingers brandde was legio, zij het dan dat niets hem
kon afhouden van den weg dien hij zich uitgestippeld
had. „Wie wil dat ik zwijg, moet mij maar doodslaan."
En tegen zijne beleedigers: „Eer verstij ve deze rechterhand
voor ik eene beleediging vergeet of haar vergeef."
En tegen hen die bij hem aandrongen personen van
zaken te onderscheiden: „Men kan geene zaken van
personen onderscheiden ! Want zaken zijn a 11 ij d de
handelingen of de gevolgen der handelingen van personen
!"
Men meene ook niet dat K.W. er gekomen was met
schelden-alléén !
Welke gebreken hij als mensch en dagbladschrijver
de zijne mocht noemen, hij was 'n man die werkte zoolang
het dag was. Achttien uur werken per dag — in
z$jn besten tijd — meende hij aan zichzelf en aan z'n
krant verplicht te zijn. Zijne belangstelling ging uit
naar ieder onderdeel der Indische samenleving, aan
het eenvoudige „stadsnieuws" besteedde hij evenveel
aandacht als aan een hoofdartikel over „Kolonisatie"
of de „Bataviasche Beurs", eene critiek met betrekking
tot de uitvoering van „Othello" door de Opera Italiana
van Balzofiore schreef hij met evenveel verve als hij
met ambitie wijlen overste Penn van de Bataviasche
schutterij zaliger nagedachtenis „er tusschen" nemen
kon. Geen letter „kopy" kwam ter zetterij als die niet
124
door hèm was gelezen en goedgekeurd. Waarlijk, K.W.
was „het Nieuws" en met deze krant te lezen, van
het begin tot het einde, las men hèm.
Ten slotte:
Was het deze zelfde journalist die den stoot gaf
tot de oprichting van het Indo-Europeesch Verbond;
was hij het die het nut en de noodzaak inzag van eene
instelling die als „nieuwsbron" voor de Pers fungeerde
en kwam, mede door zijn initiatief, Berretty op den
voorgrond en mèt en door dezen ondernemenden Indischen
jongen de arbeid van „Aneta"; dankte Indië
aan K.W.'s diepen eerbied voor waarachtige Kunst
de komst van Louis Bouwmeester; was het „Wijbrands"
die den stoot gaf tot de oprichting der Vereeniging
Bronbeek".
Zoo schreef, dacht, was hg in de jaren 1900 — 1929.
Puntig in z'n stijl, volle aandacht schenkende aan wat
er om en naast hem leefde en streefde, actief als het
op „daden" aankwam, steeds in de voorste rijen
toch met 'n onbeschrijvelijken angst voor den dood welke
als 'n zwarte schim in sombere dreiging achter hem
stond en zijne schreden volgde.
„Er ligt iets zoo onuitsprekelijk droevigs in dat denkbeeld
van sterven, verdwijnen en vergeten worden,"
schreef hij eens en 'n anderen keer: „ik weet dat mijn
einde anders zal zijn dan dat van den eerzamen pater
familias, vredig, te midden van z'n gezin," ofwel
„hoe afschuwelijk is het te weten dat dit lichaam
eenmaal vergaan zal en terugkeeren tot stof"
Maar ook voor hèm kwam het einde, echter zóó als
h ij dat voorspeld, geschreven en gezegd had. „Mgn
einde zal anders zijn dan gewoonlijk. Ik zal niet sterven
achter m'n schrijftafel of in bed, nee, nee, anders. ..
anders !"
Op 27 Mei 1929 stierf Karel Wijbrands op de operatietafel
aan de gevolgen van 'n auto-ongeluk. De mare
van zijn verscheiden gaf 'n schok door gansch Indië.
Men geleidde hem ten grave als 'n Vorst.
En terwijl zijn levenslamp uitdoofde, werd ook de
laatste bladzijde omgeslagen van het boek mijner herinneringen
met betrekking tot de journalistiek in den
goeden ouden tijd.
* * *
Van dezen grooten Indischen journalist en dagbladleider
is niets meer over dan de herinnering, alsmede
eene bronzen buste die men plaatste zoowel op de marmeren
zerk van z'n graf als in het trappenhuis van het
gebouw van de krant welke hij groot maakte.
De eerste jaren na z'n verscheiden hing op den 27sten
Mei ten kantore van „H et Nieuws" de vlag halfstok
als blijk van eerbied voor hem die bijkans dertig
jaren de leiding — en op hoe voortreffelijke wijze ! —
van dat dagblad had.
Later echter
Want ook hier alweer kwam, als eene profetie, het
woord van dezen buitengewonen mensch in vervulling:
„Er ligt iets zoo onuitsprekelijk droevigs in het denkbeeld
van sterven, verdwijnen en vergeten worden."
Vergeten worden.. . het lot dat ons allen beschoren is!
V.H.
Onze college noemt in zijn vlotte causerie alleen Zaalberg
en Kruseman; maar laatstgenoemde is niet gedurende
de volle periode van omstreeks 1912 —1929 de
leider van „De J a v a - B o d e" geweest, na hem volgden
verschillende anderen. En aan „H et Bat.
Nieuwsblad" werd Zaalberg door Ritman opge-.
volgd.
Dat de herinneringen van V. H. aangaande Wijbrands
wat eenzijdig „rose" gekleurd zijn, laten we daar, doch
verheeld mag niet worden, dat K.W. lang niet altijd op
nobele wijze met zijn pen streed.
Red.

Deze FRIDEN een meesterwerk
der moderne Amerikaansche techniek.
Besparing van tallooze onnoodige handelingen
bij ongekende snelheid en
accuratesse.
De machine, die U het cijferwerk uit de
hand neemt.
De machine, die U noodig heeft!
Vraagt inlichtingen of demonstratie
•• m,
iiiiiiii -••. mi.. 1 j
J
r~Jr • \
L_J _J
FRIDEN CALCULATING MACHINE CO., INC.
N.V. BORNEO SUMATRA HANDELMAATSCHAPPIJ * AFD. KANTOORMACHINES
Gedrukt bij Miechiel Vervoort, Batavio-C-