Brochure Vuistregels - Bouwvraagstuk.nl

de EPN in het woningontwerp / vuistregels
vuistregels

de EPN in het woningontwerp / vuistregels

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 2
research DGMR, Den Haag
tekstredactie .DOC, Den Haag
vormgeving Wrik (BNO), Utrecht
druk De Volharding, Amsterdam
uitgave Novem, Sittard/Utrecht
BNA, Amsterdam
september 2002

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 3
Voorwoord
De energieprestatienorm (EPN) maakt sinds eind 1995 deel uit
van het Bouwbesluit. De in deze norm beoogde energiebesparing
is alleen te bereiken wanneer reeds in het allereerste stadium
van het ontwerpproces alle mogelijkheden voor vermindering van
het energieverbruik worden afgewogen en geïntegreerd met de
andere ontwerpuitgangspunten.
De mogelijkheden om te komen tot een energiebewust ontwerp
zijn inmiddels gemeengoed onder architecten, maar het blijft
moeilijk om energiebesparende maatregelen op een effectieve
manier in het ontwerp te integreren. Deze brochure met vuistregels
is dan ook bedoeld om afwegingen met betrekking tot de
EPN voor woningbouw, die tijdens het ontwerpproces worden
gemaakt, zo goed mogelijk te onderbouwen. Aan de hand van de
verschillende fasen in het ontwerpproces wordt de relatie tussen
ontwerp en energieprestatie inzichtelijk gemaakt.
Kortom, ditmaal geen droge rekenregels, maar een tot creativiteit
uitnodigend hulpmiddel.
mr. D. van der Veer
Directeur van de Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond
van Nederlandse Architecten
augustus 2002

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 4
Inhoud
6 Stedebouwkundig ontwerp -
6 Locatiekeuze -
6 Oriëntatie -
7 Bouwkundig ontwerp -
7 Oriëntatie en zonering -
7 Compact bouwen -
7 Thermische isolatie gebouwschil -
9 Detaillering -
10 Installatie ontwerp -
10 Ventilatieconcepten -
10 Mechanische ventilatie -
11 Gebalanceerde ventilatie -
11 Installatieconcepten -
12 HR-107 ketel met zonneboiler en hoog temperatuursysteem -
16 HR-107 ketel met zonneboilercombi en laagtemperatuursysteem -
20 HR-107 ketel warmtepompboiler, vraaggestuurde roosters en hoog temperatuursysteem -
24 HR-107 combiketel met HR warmteterugwinning en hoog temperatuursysteem -
28 Individuele warmtepomp met warmtepompboiler en laag temperatuursysteem -
32 Warmtelevering verwarming en tapwater door derden en hoog temperatuursysteem -
36 Energiebesparende technieken -
36 Zonnecellen -
37 Zonneboilersysteem -
37 Zonneboilercombi systeem -
37 Seizoensopslag -
38 Warmtepomp -
38 Warmtepompboiler -
38 Biomassa -
39 Warmtekracht (WK) -
39 Brandstofcellen -
40 EPC en Kosten -
Sinds december 1995 dient bij de bouwaanvraag van nieuwe woningen een energieprestatieberekening te worden toegevoegd.
In 1995 was de EPC-eis nog 1.60, nu geldt een EPC-eis van 1.00 en wellicht in 2004 een eis van 0.80
1,80
1,60
1,40
1,20
1,00
0,80
0,60
0,40
0,20
0,00
1992 1995 1998 2000 2004
?

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 5
Inleiding
Deze publicatie is bedoeld voor architecten en ontwerpers
en geeft pragmatische informatie over de
relatie tussen ontwerp en energieprestatie van
woningen. Het laat zien wat de invloed is van ontwerpkeuzen
en -beslissingen op de energieprestatie
en wat hiervan de consequenties zijn voor het ontwerp.
De energieprestatie van een woning wordt uitgedrukt
in een energieprestatiecoëfficiënt (EPC). Hoe
lager de EPC, hoe beter de energie-efficiency. Sinds
december 1995 dient bij de bouwaanvraag van
nieuwe woningen een energieprestatieberekening
te worden toegevoegd. In 1995 was de EPC-eis nog
1.40, nu geldt een EPC-eis van 1.00 en wellicht in
2004 een eis van 0.80.
Aanvullende informatie
Meer informatie over de Energie Prestatie
Normering is te vinden op www.epn.novem.nl
Informatie over allerlei aspecten van energiezuinig
ontwerpen is in de vorm van brochures en publicaties
beschikbaar bij diverse instanties zoals Novem,
Dubocentrum, Projectbureau Duurzame Energie,
ISSO en het Ministerie van VROM. Overzichten van
deze publicaties zijn op verschillende websites te
bekijken:
www.novem.nl
www.isso.nl
www.dubocentrum.nl
www.pde.nl
www.vrom.nl
In de brochure wordt in afzonderlijke hoofdstukken
ingegaan op de invloed van het stedenbouwkundig,
bouwkundig en installatieontwerp op de energieprestatie.
Daarbij is steeds uitgegaan van de
nieuwe NEN 5128:2001 die naar verwachting per 1
januari 2003 in werking treedt. Op het uitvouwblad
achter in deze brochure staat een overzicht van de
EPC van verschillende referentiewoningen afhankelijk
van ontwerpkeuzen. Dit uitvouwblad dient als
leidraad voor de in hoofdstuk 4 beschreven installatieconcepten.
Tot slot wordt in het laatste
hoofdstuk een toelichting gegeven op verschillende
energiebesparende technieken.
In deze brochure wordt verwezen naar een dertiental
publicaties die in een verdiepingsbundel bijeen
zijn gebracht en die dieper ingaan op de onderwerpen
die in deze brochure aan de orde komen. Deze
bundel is bij Novem te bestellen onder nummer
8BNA-02.01.Eén van de publicaties uit de bundel
is het vademecum ‘Energiebewust Ontwerpen van
Nieuwbouwwoningen’ (Novem i.s.m. het
Dubocentrum) dat een praktisch en uitgebreid
overzicht schetst van allerlei maatregelen met
betrekking tot energie-efficiëntie die bij het ontwerp
van een nieuwbouwwoning aan de orde kunnen
komen.

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 6
1
Stedebouwkundig ontwerp
De eerste stap op weg naar een optimale energieprestatie
is het maken van een stedenbouwkundig
ontwerp. Hierin wordt de mate van concentratie
van bebouwing en de oriëntatie van woningen
vastgelegd.
Locatiekeuze
Voor een optimale energieprestatie zal reeds bij de
locatiekeuze rekening moeten worden gehouden
met de mogelijkheden en potenties van de locatie.
Wanneer in de omgeving industrie, fabrieken of
bedrijven aanwezig zijn (bijvoorbeeld elektriciteitscentrales
of afvalverbrandingsinstallaties), kan
onderzocht worden of het mogelijk is gebruik te
maken van restwarmte (of stadsverwarming, zoals
het ook wel wordt genoemd). Warmtedistributie kan
worden toegepast in gebieden waarin de bebouwing
een zekere mate van concentratie vertoont. Gebruik
van door derden aangeleverde warmte is een energie-efficiënte
methode voor ruimte- en/of tapwaterverwarming
die in de EPC-berekening positief
wordt gewaardeerd.
Effect van warmtelevering door derden op de EPC
Warmtelevering door derden (STEG, industrieel productieproces,
afvalverbranding of gasmotor warmtepomp) geeft
een verbetering van de EPC van circa 0.15 ten opzichte van
een HR 107 combiketel.
Verkaveling voor optimaal gebruik passieve zonne-energie
max 20º
circa 18 m
Oriëntatie
De oriëntatie van woningen bepaalt de mate waarin
gebruik gemaakt kan worden van passieve
zonne-energie via zoninstraling door transparante
delen, zonnecollectoren of pv-cellen. Door al in
het stedenbouwkundig ontwerp een gunstige oriëntatie
te kiezen kan tegen minimale kosten optimaal
gebruik gemaakt worden van passieve zonneenergie.
In de winter is zoninstraling door transparante
delen, vanwege lage zonnestand, het meest
effectief. De zonnewarmtewinst is vervolgens
afhankelijk van ontwerpkeuzen, zoals glasoppervlak
in de zuidgevel, zonering, zonwering en serre.
In de zomer en in het voor- en najaar zal, bijvoorbeeld
met zonwering, voorkomen moeten worden
dat het in de woning te warm wordt. Voor toepassing
van zonnecollectoren of pv-cellen is een
oriëntatie op het zuiden en een hoek van het dakvlak
van circa 40 graden optimaal.
Effect van oriëntatie op de EPC
Voor de EPC is een noord-zuid oriëntatie het gunstigst en
oost-west het minst gunstig; dit uit zich in een verschil
in de EPC van circa 0.03.
Aanvullende informatie over de stedenbouwkundige
aspecten van energiezuinig ontwerpen is te vinden
in het vademecum ‘Energiebewust ontwerpen van
nieuwbouwwoningen’ en in de publicatie ‘De zon in
stedenbouw en architectuur’.

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 7
2
Bouwkundig ontwerp
De volgende stap is het maken van een bouwkundig
ontwerp. Dit ontwerp en het bijbehorende
installatieconcept bepalen de energieprestatie van
een woning. Een goed bouwkundig ontwerp leidt
tot een lagere energievraag en voorkomt onnodig
energiegebruik.
Met bouwkundige maatregelen kunnen transmissieen
ventilatieverliezen worden verminderd. In dit
hoofdstuk worden verschillende bouwkundige
maatregelen toegelicht en wordt aangegeven welke
invloed de maatregelen hebben op de EPC.
Oriëntatie en zonering
Door verwarmde vertrekken zoveel mogelijk aan de
zuidgevel te plaatsen kan via zoninstraling gebruik
worden gemaakt van passieve zonne-energie.
Hierdoor wordt de energievraag beperkt, hetgeen
een gunstig effect heeft op de EPC. Wel zal hierbij
moeten worden voorkomen dat in de zomer oververhitting
optreedt. Een ander voorbeeld is plaatsing
van een berging aan de noordgevel, waarmee
een thermische buffer tussen binnen en buiten
wordt gecreëerd.
Het toepassen van een onverwarmde serre heeft
een gunstig effect op de EPC. Voor een optimale
werking dient een serre op het zuiden, zuidwesten
of zuidoosten georiënteerd te zijn. De energiebesparing
wordt veroorzaakt door beperking van de
transmissieverliezen en de mogelijkheid – bij
natuurlijke ventilatie – om de ventilatielucht voor
te verwarmen. Overigens moet de serre wel zodanig
zijn ontworpen dat deze geen onderdeel van de
woning vormt (en dus niet wordt verwarmd). In
dat geval heeft de serre namelijk energetisch
gezien een zeer beperkt of zelfs negatief effect.
Een serre voegt leefruimte en comfort aan de
woning toe, maar heeft als nadeel dat de kosten
relatief hoog zijn.
Effect van een serre op de EPC
Toevoeging van een serre (AOS), heeft alleen invloed op
de EPC indien volgens de uitgebreide methode gerekend
wordt. Wanneer volgens de uitgebreide methode of met
eigen invoer voor de lineaire warmteverliezen gerekend
wordt, verbetert de EPC met circa 0.02 resp. 0.08.
Een serre is niet verwarmd en ligt buiten de thermische
schil. Hiermee dient ook in de detaillering
rekening te worden gehouden.
Compact bouwen
Een woning met een compacte bouwwijze heeft
een relatief groot volume ten opzichte van het
verliesgevend oppervlak. Voor de EPC-berekening
wordt de verhouding verliesoppervlak/gebruiksoppervlak
(A verlies /A g ) gehanteerd. Hoe kleiner dit
verhoudingsgetal, hoe lager het energiegebruik
omdat dan relatief weinig warmte door de gebouwschil
verloren gaat, hetgeen een gunstig effect
heeft op de EPC.
Bepaalde woningtypen, zoals een eengezins- of
galerijwoning, die ingeklemd zijn tussen andere
verwarmde woningen, hebben in verhouding tot
het gebruiksoppervlak een klein verliesoppervlak.
Twee-onder-één kap woningen, vrijstaande woningen
en vergelijkbare woningtypen hebben in verhouding
een groot verliesoppervlak en zullen dan
ook meer warmte door de gebouwschil verliezen.
Het effect op de EPC is overigens minder groot dan
op basis van het energiegebruik verwacht zou worden.
Dit is het gevolg van de EPC-eis die voor alle
woningtypen gelijk is.
Thermische isolatie gebouwschil
Door het verhogen van de thermische isolatie van
een woning reduceert de energievraag in de winter
en vermindert ook de kans op oververhitting in de

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 8
zomer. Het verhogen van de isolatie/warmteweerstand
van de gevel, het dak en de vloer biedt dus
een mogelijkheid om de energieprestatie te verbeteren.
De warmteweerstand (R c ) van een gevel is maximaal
3.5/ 4.0 m 2 K/W. Bij deze warmteweerstand is
het transmissieverlies zo gering, dat verdere verhoging
van de warmteweerstand een te verwaarlozen
effect op de EPC heeft. Om de EPC nog verder
omlaag te brengen zal dan vooral moeten worden
gekeken naar installatietechnische maatregelen.
Hogere isolatiewaarden zijn te bereiken door toepassing
van isolatiematerialen met een lage warmtegeleidingscoëfficiënt,
buitengevelisolatie of, bij
gebruik van hetzelfde isolatiemateriaal, dikkere
isolatielagen.
Dikkere isolatielagen hebben invloed op de bouwkundige
detaillering. Hierbij kan worden opgemerkt
dat verhoging van de thermische isolatie van het
dak en de vloer eenvoudiger te realiseren is dan
verhoging van de thermische isolatie van de gevel.
Zo geldt voor gevels dat de spouwdiepte niet
onbeperkt kan toenemen. Daarnaast heeft het verhogen
van de thermische isolatie van de gevel
consequenties voor de detaillering rondom de
ramen (aansluiting kozijnen) en de aansluiting van
gevels op de begane grondvloer en het dak. Verder
geldt dat het bij een toenemende isolatiegraad ook
belangrijker wordt om de lineaire warmteverliezen
(koudebruggen) te beperken. Onder lineaire warmteverliezen
wordt de warmte verstaan die verloren
gaat via de aansluiting van twee of meer constructie-elementen,
bijvoorbeeld de aansluiting van het
dak en de begane grondvloer op de gevel of de
randaansluitingen rondom kozijnen. Met de nieuwe
NEN 1068, die per 1 januari 2003 van kracht is,
worden deze warmteverliezen ook meegenomen in
de bepaling van de EPC van woningen, en kan de
besparing van een goede detaillering inzichtelijk
worden gemaakt.
Effect van lineaire warmteverliezen op de EPC
Wanneer sprake is van weinig lineaire warmteverliezen is
eenvoudiger dan voorheen aan de EPC-eis te voldoen. In
geval van veel lineaire warmteverliezen zoals bij hoekwoningen,
vrijstaande woningen of portiekwoningen blijft de
EPC gelijk of zal deze iets stijgen. Het invullen van eigen
waarden (bijv. SBR-referentiedetails) bij de lineaire warmteverliezen
heeft een flinke verbetering van de EPC tot
gevolg. Dit kan een verbetering van de EPC van 0.01 tot
0.06 opleveren. Bij woningen met relatief veel lineaire
warmteverliezen is het effect op de EPC van het invullen
van eigen waarden circa 0.05.
Tegenwoordig wordt bijna standaard hoogrendementsbeglazing
(HR ++ glas, U glas ≤ 1.2 W/m 2 K)
toegepast. De meerkosten hiervan zijn betrekkelijk
gering en het leidt tot een duidelijk lagere EPC en
een aanzienlijke energiebesparing. Ook kan worden
gedacht aan het plaatsen van luiken voor ramen
van verwarmde ruimten.
Effect van thermische isolatie op de EPC
Een gebruikelijk uitgangspunt voor thermische isolatie is
een warmteweerstand van 2.5 m 2 K/W voor de gevel en 3.0
m 2 K/W voor het dak en de vloer, en een warmtedoorgangscoëfficiënt
van het raam van 2.0 W/m 2 K en van de
(niet geïsoleerde) deur 3.4 W/m 2 K. Het verhogen van de
warmteweerstand van de gevel naar 3.0 m 2 K/W en die van
het dak en de vloer naar 3.5 m 2 K/W, in combinatie met
toepassing van HR + glas zorgt voor een verbetering van de
EPC met circa 0.02 – 0.05. Verder verhogen van de warmteweerstand
van de gevel naar 3.5 m 2 K/W en het dak en
de vloer naar 4.0 m 2 K/W en toepassing van HR ++ glas
(maximale/optimale isolatie) verbetert de EPC met nog
eens circa 0.02 – 0.05. Het effect op de EPC van maximale/optimale
thermische isolatie van de schil is ongeacht
het woningtype maximaal 0,10.

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 9
Uitgebreide informatie over ontwikkelingen op het
gebied van thermische isolatiematerialen is te vinden
in de publicatie ‘Thermische isolatie. Stand
van zaken en veelbelovende ontwikkelingen’
Detaillering
Met een goede detaillering kunnen transmissie- en
ventilatieverliezen – en daarmee het energiegebruik
voor verwarming – worden beperkt.
Ventilatieverliezen worden onder andere bepaald
door:
- de luchtdoorlatendheid van de gebouwschil;
- het ventilatiesysteem;
- voorverwarming van lucht via een serre;
- warmteterugwinning via een warmtewisselaar
(alleen mogelijk bij gebalanceerde ventilatie).
Door een goede kier- en naaddichting kunnen infiltratieverliezen
(door ongewenste natuurlijke luchttoevoer)
worden beperkt. Dit heeft een gunstig
effect op de EPC. Om te voorkomen dat het ventilatiesysteem
uit balans raakt, is het gebruikelijk
om bij een woning met gebalanceerde ventilatie
standaard uit te gaan van een betere kier- en
naaddichting dan bij een woning met natuurlijke
luchttoevoer en mechanische luchtafvoer. Met een
goede kier- en naaddichting wordt voorkomen dat
(ongewenste) buitenlucht wordt aangezogen. Voor
meer informatie wordt verwezen naar de SBR
Referentiedetails.
Effect van kierdichting op de EPC
Bij een verbeterde kierdichting (nodig bij gebalanceerde
ventilatie) daalt de EPC met circa 0.02 ten opzichte van
de kierdichting die wordt toegepast bij mechanische ventilatie.
Wanneer de woning mechanisch wordt geventileerd,
kan in de winter een serre worden gebruikt
om de ventilatielucht voor te verwarmen. Ook dit
heeft een gunstig effect heeft op de EPC. In de
zomer verzamelt zich echter veel zonnewarmte in
de serre. Om oververhitting te voorkomen zullen
maatregelen getroffen moeten worden. In de NPR
5129 is een temperatuur overschrijdingsmodule
(TO) opgenomen waarmee onderzocht kan worden
of er sprake is van oververhitting in de woning.
Daarnaast is een goede detaillering van de ventilatieopeningen
(met name bij hoge serres) belangrijk:
- zorg voor een vaste spleet van 5 mm over de
volledige breedte van de serre, zowel aan de
bovenzijde als aan de onderzijde van de serrewand;
- of breng regelbare ventilatieopeningen aan.
Plaats de aanvoeropeningen zo laag mogelijk en
de afvoeropeningen zo hoog mogelijk en maak
meerdere openingen verspreid over de serre;
- een nachtelijke isolatievoorziening, bijvoorbeeld
een isolatierolgordijn, is aan te bevelen.
Meer informatie over de bouwkundige aspecten van
energiezuinig ontwerpen is te vinden in het vademecum
‘Energiebewust ontwerpen van nieuwbouwwoningen’,
in de publicatie ‘De zon in stedenbouw
en architectuur’ en in de publicatie ‘Daglichtsystemen’.
Deze publicaties zijn opgenomen in de verdiepingsbundel.

concept
1
2
3
4
5
6
de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 10
verwarming
opwekking
HR-107 combi
zonneboilercombi
HR-107
HR-107 combi
individuele
warmtepomp
levering derden
3
Installatie-ontwerp
De derde stap bestaat uit het voorkomen van
onnodig energiegebruik door toepassing van een
efficiënt installatieconcept. Hierbij wordt een
energie-efficiënte manier van energieopwekking
gecombineerd met een optimaal samenspel van
ventileren en verwarmen.
Installatieconcepten bepalen in belangrijke mate
welke (combinaties van) energiebesparende technieken
mogelijk zijn. Enerzijds wordt de (on)mogelijkheid
van bepaalde combinaties bepaald door
het gekozen installatieconcept, anderzijds kan bijvoorbeeld
het beschikbare aanbod van warmtekracht
de keuze van het installatieconcept beïnvloeden.
Op welke gronden wordt de keuze van een
installatieconcept gemaakt? Geven comfortaspecten
de doorslag, de EPC-waarde of wellicht de
gebruiksvriendelijkheid?
Niet alle installatieconcepten kunnen met mechanische
en/ of gebalanceerde ventilatie gecombineerd
worden. Onderstaand schema laat zien op
welke manier de beschreven ventilatie- en installatieconcepten
te combineren zijn.
Ook zal een afweging gemaakt moeten worden tussen
collectieve of individuele toepassing van een
installatieconcept. Omdat een warmtepomp relatief
kostbaar is, is het gunstiger deze collectief toe te
passen. Ook warmtelevering door derden, die sterk
afhankelijk is van de locatie, wordt meestal collectief
toegepast.
combinaties van ventilatie- en installatieconcepten
verwarming
afgiftetemperatuur
hoog
laag
hoog
hoog
laag
hoog
zonneboiler +
HR-107 combi
zonneboilercombi
warmtepompboiler
HR-107 combi
warmtepompboiler
levering derden
Voor enkele veelvoorkomende Novem-referentiewoningen
(eengezinswoning, twee-onder-één kap,
galerijwoning en vrijstaande woning) is onderzocht
wat de invloed van ventilatie- en installatieconcepten
op de EPC is. De kenmerken van deze voorbeeldwoningen
zijn te vinden op
www.epn.novem.nl.
Ventilatieconcepten
In de woningbouw komen met name de volgende
ventilatieconcepten voor:
- natuurlijke ventilatie (natuurlijke luchttoevoer
en -afvoer);
- mechanische ventilatie (natuurlijke
luchttoevoer- en mechanische luchtafvoer);
- gebalanceerde ventilatie (mechanische
luchttoevoer en –afvoer).
In nieuwbouwwoningen wordt vrijwel altijd mechanische
of gebalanceerde ventilatie toegepast.
Omdat bij natuurlijke ventilatie de minimaal benodigde
hoeveelheid ventilatie niet continu gegarandeerd
kan worden, wordt dit ventilatieconcept
tegenwoordig weinig meer toegepast.
Uitgebreide informatie over ventilatiesystemen
vindt u in de publicatie ‘Techniekinventarisatie
Ventilatie’ uit de verdiepingsbundel.
Mechanische ventilatie
Bij dit ventilatiesysteem komt ventilatielucht
binnen via (vraaggestuurde) ventilatieroosters of,
warm tapwater overig mechanische afvoer gebalanceerd met
warmteterugwinning
vraaggestuurde
roosters
HR-warmteterugwinning
●
●
●
●
●
●
●
● ●

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 11
indien de woning op een geluidsbelaste locatie
ligt, via suskasten. De lucht wordt mechanisch
afgezogen via afvoerpunten die zich tenminste in
de keuken, de badkamer en het toilet bevinden.
Deze afvoerpunten zijn ook voorzien van roosters
en zijn aangesloten op een centraal kanaal (of
kanalen) met ventilator.
Mechanische ventilatie heeft als voordeel dat in
vergelijking met gebalanceerde ventilatie een
beperkt kanalensysteem nodig is. Nadeel is dat de
luchttoevoer afhankelijk is van de ventilatiegewoonten
van de bewoners en de winddruk op de
gevel. De kans bestaat dat er onvoldoende geventileerd
wordt doordat bewoners de roosters dichtzetten.
Met vraaggestuurde roosters wordt de luchttoevoer
afgestemd op de ventilatiebehoefte, hetgeen een
gunstig effect heeft op het energiegebruik. In de
EPC-berekening worden vraaggestuurde roosters
niet direct meegenomen. Om deze wel in de berekening
op te nemen moet een gelijkwaardigheidsverklaring
worden gebruikt.
Effect van vraaggestuurde roosters op de EPC
Toevoegen van vraaggestuurde roosters bij mechanisch
ventilatie geeft een verbetering van de EPC van circa
0.13. Hiervoor is wel een gelijkwaardigheidsverklaring
nodig; verschillende fabrikanten hebben hiervoor programma’s,
ook het programma ‘EPC en Kosten’ (zie hoofdstuk
5 van deze brochure) kan hierbij helpen.
Gebalanceerde ventilatie
Bij gebalanceerde ventilatie wordt ventilatielucht
mechanisch ingeblazen in de verschillende verblijfsruimten.
De lucht wordt mechanisch afgezogen
via afvoerpunten die zich tenminste in de keuken,
badkamer en het toilet bevinden. Deze afzuigpunten
zijn aangesloten op een centraal kanaal (of
kanalen), voorzien van een ventilator.
Gebalanceerde ventilatie wordt meestal gecombineerd
met warmteterugwinning. Hierbij wordt de
warmte uit de afvoerlucht via een warmtewisselaar
benut om de toevoerlucht te verwarmen. Dit resulteert
in een energiebesparing en een comfortabel
binnenklimaat.
Toepassing van gebalanceerde ventilatie heeft de
volgende consequenties voor het bouwkundig ontwerp:
- afstemmen van woningplattegrond op het
systeem om te zorgen voor een kort en
vloeiend verloop van de luchtkanalen. Immers,
hoe minder weerstand, hoe lager het
energiegebruik en de geluidsproductie;
- inpassen van luchtkanalen en ventilatie-unit;
- realiseren van goede kier- en naaddichting;
- aandacht voor geluid, onderhoud en een goede
gebruiksaanwijzing.
Verder wordt opgemerkt dat bij gevels met hoge
geluidsbelasting gebalanceerde ventilatie zowel
vanuit energetisch als akoestisch oogpunt de voorkeur
geniet; suskasten zijn dan overbodig.
Effect van gebalanceerde ventilatie op de EPC
Ongeacht het woningtype en het installatieconcept geldt
dat gebalanceerde ventilatie een gunstiger effect heeft op
de EPC dan mechanische ventilatie: de EPC valt ongeveer
0.10 lager uit dan bij mechanische ventilatie.
Installatieconcepten
In de volgende paragrafen worden zes installatieconcepten
besproken die zich van elkaar onderscheiden
door de wijze van verwarmen (ruimteverwarming
en warmtapwater). Afhankelijk van het
installatieconcept ligt een logische combinatie met
mechanische en/ of gebalanceerde ventilatie voor
de hand.
Met de beschreven installatieconcepten wordt voldaan
aan de EPC-eis, waarbij moet worden opgemerkt
dat hieraan ook met andere installatieconcepten
kan worden voldaan. Op het uitvouwblad is
een overzicht opgenomen van de EPC van de referentiewoningen
bij verschillende isolatie-, ventilatie-
en installatieconcepten.

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 12
concept 1
HR-107 ketel met zonneboiler en hoog temperatuursysteem
Bij dit installatieconcept wordt gebruik gemaakt
van een hoogrendement (HR) ketel voor de centrale
verwarming en standaard radiatoren (hoog temperatuur
verwarmingssysteem). Het is ook mogelijk
een HR-ketel te combineren met een laag temperatuurverwarmingssysteem
(vloer- of wandverwarming).
Deze laatste combinatie biedt een hoger
systeemrendement, hetgeen een gunstige invloed
heeft op de EPC.
Effect van laag temperatuur verwarmingssysteem op de
EPC
Een laag temperatuursysteem met vloer en/ of wandverwarming
geeft ten opzichte van een hoog temperatuursysteem
met radiatoren een verbetering van de EPC van
circa 0.02.
Voor warmtapwater is uitgegaan van een HR-ketel
in combinatie met een zonneboiler. Er zijn verschillende
typen zonneboilers te onderscheiden. In
het kort werken ze als volgt. Via een zonnecollector
wordt zonnewarmte opgevangen, waarna de
warmte wordt overgedragen aan tapwater. Dit
warme tapwater wordt opgeslagen in een voorraadvat
(boiler). De aldus verkregen opbrengst van de
zonnecollectoren wordt in mindering gebracht op
de verwarmings-/warmtapwaterbehoefte. Dit heeft
een gunstig effect op de EPC.
Effect van zonneboiler met HR ketel t.o.v.
HR-107 combiketel op de EPC
Toepassing van een zonneboiler in combinatie met een
HR-ketel leidt tot een verbetering van de EPC met circa
0.10 ten opzichte van een HR-107 combiketel.
Wanneer de zonneboiler niet voldoende warmte
levert, zorgt een warmwatertoestel (bijvoorbeeld
een HR-combiketel) voor naverwarming. Het is van
belang om al in een vroeg stadium een keuze te
maken uit de verschillende typen zonneboilers
omdat de situering van de verschillende onderdelen,
zoals collector, opslagvat, pomp en verwarmingsketel,
per type kan verschillen.
Het rendement van een zonneboiler is maximaal
als de zonnecollector precies op het zuiden onder
een hoek van 42 graden is gericht.
Zonneboilers worden meestal gedimensioneerd op
een dekking van circa 50% van de energiebehoefte
voor warmtapwater. Voor een gemiddeld huishouden
betekent dit een collectoroppervlak van 2.7/
2.8 m 2 en een voorraadvat van 100 tot 200 liter.
Een standaard zonneboilervat, leverbaar in staande
of liggende uitvoering, heeft een diameter van
circa 65 cm en een hoogte van 100-120 cm. Bij
inpassing in het ontwerp moet echter wel rekening

verwarming aanvoer
verwarming retour
warm tapwater
mechanische ventilatie toevoer
mechanische ventilatie afvoer
natuurlijke ventilatie toevoer
vraaggestuurde natuurlijke ventilatie toevoer
concept 1
HR-107 ketel met zonneboiler en hoog temperatuursysteem
mechanische ventilatie

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 15
worden gehouden met de technische eisen van het
zonneboilersysteem. Het is van belang dat de
technische ruimte voldoende groot is om naast de
verwarmingsketel ook het boilervat te kunnen herbergen.
Het boilervat wordt bij voorkeur naast of
eventueel onder de verwarmingsketel geplaatst.
Toepassing van een HR-ketel met zonneboiler heeft
de volgende consequenties voor het bouwkundig
ontwerp:
- inpassing rookgasafvoerkanaal HR-ketel;
- inpassing zonneboiler;
- integratie zonnecollector op het dak
(2.7-2.8 m 2 );
- zodanige plaatsing van de zonneboiler dat de
afstand naar warmtapwaterpunten kort blijft.
Informatie over de energieaspecten van het warmtapwatersysteem
in een woning is te vinden in de
publicatie ‘Warmwaterbesparing - hoofdzaken’ die
is opgenomen in de verdiepingsbundel.
Effect van zonneboiler op de EPC
Vanwege distributieverliezen is het toepassen van een
zonneboiler(combi) voor een galerijwoning/woongebouw
minder gunstig dan voor een eengezins-, een twee-onderéén
kap of een vrijstaande woning. Een zonneboiler leidt
voor een galerijwoning/woongebouw tot een verbetering
van de EPC van circa 0.03 en een EPC-verbetering van
circa 0.10 voor een eengezins-, twee-onder-één kap of
vrijstaande woning.
Zie voor meer informatie over dit onderwerp de
publicaties ‘Thermische Zonne-energie’ en
‘Zonneboilers’. De publicatie ‘De zon in stedenbouw
en architectuur’ geeft een uitgebreid overzicht van
toepassingen voor zonne-energie.

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 16
concept 2
Zonneboilercombi en laag temperatuursysteem
Bij dit installatieconcept wordt zowel voor verwarming
als voor warm tapwater gebruik gemaakt van
een zonneboiler (zonneboilercombi). Het rendement
van een zonneboilercombi is groot, hetgeen
een gunstig effect heeft op de EPC. De werking
van een zonneboilercombi komt overeen met de
werking van een zonneboiler. Een (grotere) zonnecollector
zet zonnewarmte om in warmte ten
behoeve van warmtapwater én verwarming.
Naverwarming van het cv- en tapwater vindt geïntegreerd
(maar uiteraard gescheiden) plaats in het
opslagvat. Voor naverwarming wordt een HR-107
ketel ingezet.
Het rendement van een zonneboilercombi is maximaal
als de zonnecollector precies op het zuiden
onder een hoek van 52 graden is gericht. Om een
zonneboilercombi te voeden is een collectoroppervlak
van 4.2-5.6 m 2 nodig en een voorraadvat van
circa 240 liter. De globale diameter is circa 65 cm
en de hoogte is ongeveer 145 cm.
Vanwege de relatief lage temperaturen in het
opslagvat wordt de zonneboilercombi vaak gecombineerd
met vloer- of wandverwarming (laag temperatuur
verwarmingssysteem). Deze combinatie
heeft een hoog systeemrendement, hetgeen een
gunstig effect heeft op de EPC.
Meer informatie over laag temperatuur verwarmingssystemen
is te vinden in de publicatie
‘Lage temperatuur systemen: meer comfort met
minder energie’.
Effect van zonneboilercombi met laag temperatuur
verwarmingssysteem op de EPC
Toepassing van een zonneboilercombi in combinatie met
een laag temperatuur verwarmingssysteem leidt ongeacht
het ventilatieconcept en het woningtype tot een verbetering
van de EPC met circa 0.07-0.14 ten opzichte van een
zonneboiler met een hoog temperatuur verwarmingssysteem.
Toepassing van een HR-ketel met zonneboilercombi
heeft de volgende consequenties voor het bouwkundig
ontwerp:
- inpassing rookgasafvoerkanaal HR-ketel;
- inpassing zonneboilercombi;
- integratie zonnecollector op het dak
(4.2-5.6 m 2 );
- plaatsing zonneboilercombi voor korte leidingen
naar warmtapwaterpunten. Dit verkleint de
distributieverliezen, hetgeen een gunstig effect
heeft op de EPC.
Effect van warm tapwaterleidinglengte op de EPC
Het verschil in EPC vanwege kortere tapwaterleidingen
kan oplopen tot circa 0,03. Overigens heeft ook de comfortklasse
van het tapwatertoestel effect op de EPC; het
verschil kan oplopen tot circa 0,02.
Informatie over de energieaspecten van het warmtapwatersysteem
in een woning is te vinden in de
publicatie ‘Warmwaterbesparing - hoofdzaken’,
opgenomen in de verdiepingsbundel.

verwarming aanvoer
verwarming retour
warm tapwater
mechanische ventilatie toevoer
mechanische ventilatie afvoer
natuurlijke ventilatie toevoer
vraaggestuurde natuurlijke ventilatie toevoer
concept 2
Zonneboilercombi en laag temperatuursysteem
gebalanceerde ventilatie

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 19

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 20
concept 3
HR-107 ketel, warmtepompboiler, vraaggestuurde roosters en hoog temperatuursysteem
Bij dit installatieconcept wordt gebruikt gemaakt
van een hoogrendement ketel voor de centrale verwarming,
een standaard radiatorenverwarming
(hoog temperatuur verwarmingssysteem). Het is
ook mogelijk een HR-ketel te combineren met een
vloer- of wandverwarming (laag temperatuur verwarmingssysteem).
Deze laatste combinatie heeft
een hoger systeemrendement wat een gunstige
invloed heeft op de EPC.
Effect van laag temperatuur verwarmingssysteem
op de EPC
Dit concept in combinatie met een laag temperatuur
verwarmingssysteem geeft een verbetering van de EPC
van circa 0.02 ten opzichte van een hoog temperatuur
verwarmingssysteem.
Voor warm tapwater wordt bij dit concept gebruik
gemaakt van een warmtepompboiler. Via een
warmtewisselaar onttrekt een warmtepompboiler
warmte uit de afgevoerde ventilatielucht om hiermee
het tapwater te verwarmen. Om een warmtepompboiler
te kunnen toepassen dient deze
gecombineerd te worden met mechanische afzuiging.
Een warmtepompboiler kan niet worden
gecombineerd met gebalanceerde ventilatie met
warmteterugwinning, omdat de warmte uit de ventilatielucht
reeds gebruikt wordt voor verwarming
van het tapwater. Combinatie met gebalanceerde
ventilatie zonder warmteterugwinning is wel mogelijk,
maar is voor de EPC niet gunstig.
Om bij dit installatieconcept de toe- en afvoerlucht
op elkaar af te stemmen worden vraaggestuurde
roosters toegepast. Met vraaggestuurde
roosters kan de luchttoevoer afgestemd worden op
de ventilatiebehoefte, hetgeen een gunstig effect
heeft op de EPC.
Een nadeel van vraaggestuurde ventilatie is echter
dat ieder rooster een motortje bevat, hetgeen
extra onderhoud tot gevolg heeft.
Toepassing van een HR-ketel met warmtepompboiler
heeft de volgende consequenties voor het
bouwkundig ontwerp:
- inpassing rookgasafvoerkanaal HR-ketel;
- rekening houden met de benodigde ruimte voor
het kanalensysteem;
- inpassing warmtepompboiler;
- zodanige plaatsing van de warmtepompboiler
dat de afstand tot warmtapwaterpunten kort is.
Hiermee worden distributieverliezen beperkt,
hetgeen een gunstig effect heeft op de EPC.

verwarming aanvoer
verwarming retour
warm tapwater
mechanische ventilatie toevoer
mechanische ventilatie afvoer
natuurlijke ventilatie toevoer
vraaggestuurde natuurlijke ventilatie toevoer
concept 3
HR-107 ketel, warmtepompboiler, vraaggestuurde roosters en hoog temperatuursysteem
mechanische ventilatie

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 23
Effect van warmtepompboiler op de EPC
Toepassing van een warmtepompboiler ten opzichte van
een HR 107 combiketel vermindert de EPC met 0.07.
Uitgangspunt is dan wel mechanische ventilatie, dus
geen gebalanceerde ventilatie.
De opbrengst van een warmtepompboiler is kleiner
dan de opbrengst van een zonneboiler. In situaties
waar het niet mogelijk is een zonneboiler aan te
brengen is een warmtepompboiler echter een goed
alternatief.
De kosten van een warmtepompboiler komen globaal
overeen met die van een zonneboiler (exclusief
naverwarmer).
Omdat in dit installatieconcept de warmtepompboiler
gecombineerd is met vraaggestuurde
roosters is de EPC circa 0.07 lager dan het installatieconcept
met een zonneboiler. Zonder vraaggestuurde
roosters is de opbrengst van een warmtepompboiler
echter geringer dan van een zonneboiler.
Voor vraaggestuurde roosters is een gelijkwaardigheidsverklaring
noodzakelijk.

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 24
concept 4
HR-107 combiketel met HR warmteterugwinning en hoog temperatuursysteem
Bij dit installatieconcept wordt zowel voor verwarming
als voor warmtapwater gebruik gemaakt van
een HR-combiketel. Het is van belang de combiketel
zodanig te plaatsen dat de leidingen voor
warmtapwater zo kort mogelijk zijn. Belangrijke
voordelen van een combiketel zijn de relatief lage
aanschafprijs en de beperkte benodigde ruimte.
Ook is het mogelijk een HR-combiketel te combineren
met vloer- of wandverwarming (laag temperatuur
verwarmingssysteem). Deze combinatie leidt
tot een hoger systeemrendement , hetgeen een
gunstige invloed heeft op de EPC.
Met warmteterugwinning kan warmte via een
warmtewisselaar aan de afvoerlucht worden onttrokken
en vervolgens worden gebruikt om de toevoerlucht
te verwarmen. Bij een hoog rendement
(>90%) van het warmteterugwinsysteem wordt
gesproken van HR-warmteterugwinning. Ook de
warmte die door de gelijkstroomventilatoren wordt
geproduceerd, kan via warmteterugwinning nuttig
worden gebruikt. Door middel van een kwaliteitsverklaring
kan ook in de EPC-berekening rekening
worden gehouden met deze hoge rendementen.
Warmteterugwinning is alleen te combineren met
gebalanceerde ventilatie (mechanische luchttoeen
–afvoer).
Met warmteterugwinning wordt het energiegebruik
voor het verwarmen van de ventilatielucht verminderd.
Dit heeft een gunstig effect op de EPC. Om
oververhitting in de zomer te voorkomen is het
van belang de warmteterugwinunit van een zogenaamde
‘bypass’ te voorzien. De warme afvoerlucht
wordt dan ’s zomers buiten de warmteterugwinunit
om geleid zodat de warmte niet in de woning
wordt teruggevoerd.
Effect van gelijkstroom ventilator versus wisselstroom
ventilator op de EPC
Toepassing van gelijkstroomventilatoren geeft bij mechanische
afzuiging een EPC-verbetering van circa 0.02, terwijl
bij gebalanceerde ventilatie sprake is van een verbetering
van circa 0.05. Bij HR-warmteterugwinning wordt
altijd gebruik gemaakt van gelijkstroomventilatoren.
Toepassing van een HR-ketel met warmteterugwinning
heeft de volgende consequenties voor het
bouwkundig ontwerp:
- inpassing rookgasafvoerkanaal HR-ketel;
- goede kier- en naaddichting van kanalensysteem
en woning is noodzakelijk vanwege de
combinatie met gebalanceerde ventilatie;
- inpassing warmteterugwinunit;
- aandacht voor geluid, onderhoud en een goede
gebruiksaanwijzing.

verwarming aanvoer
verwarming retour
warm tapwater
mechanische ventilatie toevoer
mechanische ventilatie afvoer
natuurlijke ventilatie toevoer
vraaggestuurde natuurlijke ventilatie toevoer
concept 4
HR-107 combiketel met HR warmteterugwinning en hoog temperatuursysteem
gebalanceerde ventilatie

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 27

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 28
concept 5
Individuele warmtepomp met warmtepompboiler en laag temperatuursysteem
Dit installatieconcept gaat uit van een individuele
warmtepomp voor ruimteverwarming en een warmtepompboiler
voor verwarming van het warmtapwater.
Met een warmtepomp wordt warmte onttrokken
aan de bodem (aardwarmte) of een andere bron
(buitenlucht of grondwater). Met deze warmte
brengt de warmtepomp vervolgens de temperatuur
van het verwarmingssysteem van de woning op het
gewenste niveau. Het principe hierachter is eenvoudig:
de warmte die vrijkomt als vijftig liter
water één graad in temperatuur daalt, is voldoende
om één liter water vijftig graden in temperatuur te
laten stijgen.
Vanwege de relatief lage temperaturen van de bron
wordt een warmtepomp vaak gecombineerd met
vloer- of wandverwarming (laag temperatuur verwarmingssysteem).
Deze combinatie levert een
hoog systeemrendement op, hetgeen een gunstig
effect heeft op de EPC.
De warmtepomp kan in de zomer ook gebruikt worden
voor koeling, maar dit wordt in woningen niet
of nauwelijks toegepast (mede vanwege het
ongunstige effect op de EPC).
Toepassing van een warmtepompsysteem vereist
vroegtijdige inpassing in het bouwproces. De indi-
viduele warmtepomp voor een woning neemt meer
ruimte in beslag dan een ketel. Het is ook mogelijk
een warmtepomp collectief toe te passen.
Daarnaast kan worden overwogen om de warmtepomp
tegelijkertijd voor verwarming en tapwater
toe te passen, waardoor maar één installatie nodig
is. Nadeel is wel dat dit iets minder gunstig is voor
de EPC.
Het onttrekken van warmte uit de bodem met een
individuele warmtepomp is relatief kostbaar vanwege
de benodigde installaties. Collectief gebruik
van de bron voor één of meerdere warmtepompen
is daarom vaak voordeliger. Bij centrale inzet van
een warmtepomp moet een distributienet worden
aangelegd om de woningen te voorzien van warmte.
Effect van warmtepomp op de EPC
Een warmtepomp in combinatie met vloer/ en of wandverwarming
geeft afhankelijk van de bron (bodem, grondwater of buitenlucht)
een verbetering van de EPC met ca 0.03 – 0.12 ten opzichte van een
HR 107 combiketel met vloer en/ of wandverwarming.
Een elektrische warmtepomp met als bron grondwater is, ongeacht
toevoertemperatuur, het gunstigst voor de EPC. Met bodem of buitenlucht
als bron ligt de EPC circa 0.02 resp. 0.04 hoger. Een warmtepomp
wordt vaak gecombineerd met een laag temperatuursysteem.
Als verwarmingstoestel is de warmtepomp in combinatie met een
laag temperatuur verwarmingssysteem van de beschreven concepten
het gunstigst voor de EPC.

verwarming aanvoer
verwarming retour
warm tapwater
mechanische ventilatie toevoer
mechanische ventilatie afvoer
natuurlijke ventilatie toevoer
vraaggestuurde natuurlijke ventilatie toevoer
concept 5
Individuele warmtepomp met warmtepompboiler en laag temperatuursysteem
mechanische ventilatie
bodem

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 31
Voor warm tapwater wordt in dit concept een
warmtepompboiler ingezet. Via een warmtewisselaar
onttrekt een warmtepompboiler warmte uit de
afgevoerde ventilatielucht om hiermee het tapwater
te verwarmen. Om een warmtepompboiler te
kunnen toepassen dient deze gecombineerd te
worden met mechanische afzuiging. Een warmtepompboiler
kan niet worden gecombineerd met
gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning,
omdat de warmte uit de ventilatielucht al gebruikt
wordt voor verwarming van het tapwater.
Combinatie met gebalanceerde ventilatie zonder
warmteterugwinning is wel mogelijk, maar is voor
de EPC niet gunstig.
Toepassing van een warmtepomp met warmtepompboiler
heeft de volgende consequenties voor
het bouwkundig ontwerp:
- rekening houden met de benodigde ruimte voor
het kanalensysteem;
- inpassing warmtepomp en warmtepompboiler;
- combinatie met laag temperatuursysteem;
- zodanige plaatsing van de warmtepompboiler
dat de afstand tot warmtapwaterpunten kort is.
Hiermee worden distributieverliezen beperkt,
hetgeen een gunstig effect heeft op de EPC.
Bij het bovenstaande moet worden opgemerkt dat
in de woningbouw nog niet zo lang warmtepompen
voor verwarming worden toegepast. De systemen
zijn dan ook nog niet volledig uitontwikkeld. Wel
bestaan er al een aantal voorbeeldprojecten (zie
ook: www.den.novem.nl).
Aanvullende informatie over dit onderwerp is te
vinden in de publicaties ‘Warmtepompen’ en
‘Warmtepompen woningbouw’ die zijn opgenomen
in de verdiepingsbundel.

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 32
concept 6
Warmtelevering voor verwarming en tapwater door derden en hoog temperatuursysteem
Het gebruik van door derden aangeleverde warmte
– ook wel aangeduid als warmtedistributie of
stadsverwarming – is een energie-efficiënte manier
om woningen en tapwater te verwarmen. Er wordt
gebruik gemaakt van de restwarmte die vrijkomt
bij een productieproces (van een elektriciteitscentrale,
fabriek, bedrijf of industrie). De warmte
wordt via een leidingstelsel gedistribueerd naar de
individuele woningen, en daar met behulp van een
warmtewisselaar gebruikt voor verwarming van de
woning en de productie van warm tapwater. De
toepassing van dit installatieconcept zal, in verband
met de benodigde aanwezigheid van een productieproces
en aanleg van het leidingstelsel, al
tijdens het stedenbouwkundig ontwerp moeten
worden onderzocht.
Dit installatieconcept heeft een hoog, beleidsmatig
vastgesteld, systeemrendement wat een gunstig
effect heeft op de EPC. De warmtelevering is in dit
concept gecombineerd met een hoog temperatuur
verwarmingssysteem. Het is echter ook goed mogelijk
de warmtelevering te combineren met een laag
temperatuur verwarmingssysteem. Deze combinatie
heeft een hoger systeemrendement, hetgeen een
gunstige invloed heeft op de EPC.
Het voordeel van warmtelevering is dat in de
woning geen ketel, rookgasafvoer, geiser of boiler
nodig is. Een huisinstallatie is zo klein dat deze
meestal in de meterkast wordt geplaatst. Hierdoor
wordt ruimte in de woning bespaard.
Warmtelevering door derden is een collectief
systeem dat zowel voor groot- als kleinschalige
projecten geschikt is. Meestal is een hele wijk of
stad op warmtelevering door derden aangewezen
en vaak ligt er dan ook geen gasleiding. Koken
moet in dat geval elektrisch plaatsvinden. Het is
echter ook mogelijk om slechts enkele woningen
op een warmtenet aan te sluiten.
Effect warmtelevering door derden op de EPC
Warmtelevering door derden geeft een verbetering van
de EPC van circa 0.15 ten opzichte van een HR 107 combiketel.
Uitgaande van mechanische ventilatie geldt voor alle
woningtypen dat de EPC bij het toepassen van de installatieconcepten
3 en 6 ongeveer gelijk is. Qua kosten zal
het hier beschreven installatieconcept, warmtelevering
door derden, de voorkeur genieten. Toepassing van warmtelevering
door derden is echter sterk locatiegebonden.

verwarming aanvoer
verwarming retour
warm tapwater
mechanische ventilatie toevoer
mechanische ventilatie afvoer
natuurlijke ventilatie toevoer
vraaggestuurde natuurlijke ventilatie toevoer
concept 6
Warmtelevering voor verwarming en tapwater door derden en hoog temperatuursysteem
gebalanceerde ventilatie

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 35

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 36
4
Energiebesparende technieken
In dit hoofdstuk worden de verschillende
energiebesparende technieken beknopt toegelicht.
Zonnecellen
Ook wel PhotoVoltaïsche cellen (PV-cellen)
genoemd. Zonnecellen zetten zonne-energie om
in elektriciteit, waarbij individuele cellen worden
gegroepeerd tot een PV-paneel. Netgekoppelde
systemen kunnen een eventueel overschot
rechtstreeks aan het openbare net leveren.
Andersom kan bij een tekort elektriciteit van het
net worden betrokken. Gangbaar is een oppervlak
van circa 7m 2 .
Effect van PV-cellen op de EPC
Oriëntatie van PV-cellen op het zuiden is het
gunstigst voor de EPC, vergroten van het oppervlak PVcellen
van 7m 2 naar 10m 2 geeft een verbetering van de
EPC van circa 0.05, vergroten van het oppervlak van 10m 2
naar 13m 2 geeft nogmaals een EPC-verbetering van circa
0.05.
Meer informatie over dit onderwerp is te vinden in
de publicaties ‘Zonnecellen (PV)’ en ‘Zonnestroom
op maar voor architecten’
zonnecellen
PV-cellen
_ S
omvormer
220V AC

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 37
Zonneboilersysteem
Een zonnecollector zet zonne-energie om in warmte
ten behoeve van warm tapwater. De zonnewarmte
die door de zonnecollectoren wordt opgevangen,
wordt getransporteerd naar een boiler. In dit
opslagvat wordt de warmte van het collectorwater
via een warmtewisselaar overgedragen aan het leidingwater
ten behoeve van warm tapwater. Omdat
het water niet altijd een voldoende hoge temperatuur
heeft en legionella-besmetting moet worden
voorkomen, wordt gebruik gemaakt van een naverwarmer
om het water op de gewenste temperatuur
te brengen (circa 60 °C). Het naverwarmen kan
gebeuren door een combiketel, gasboiler, indirecte
boiler, warmtedistributienet of elektrische boiler.
Meer informatie over dit onderwerp is te vinden in de
publicaties ‘Thermische Zonne-energie’ en ‘Zonneboilers’,
beide opgenomen in de verdiepingsbundel.
Zonneboilercombisysteem
In tegenstelling tot een standaard zonneboilersysteem,
waar zonnewarmte wordt gebruikt ten
behoeve van het warm tapwater, wordt bij een
zonneboilercombi systeem de opgevangen zonnewarmte
gebruikt voor zowel cv-water als warm tapwater.
De werking berust op dezelfde principes als
bij een standaard zonneboilersysteem.
Naverwarming van het cv- en warm tapwater vindt
geïntegreerd (maar uiteraard gescheiden) plaats in
het opslagvat.
zonneboiler
collector
vat
warm water
cv-ketel
koud water
Seizoensopslag
Een andere manier van energiebesparing is toepassing
van lange termijn energieopslag in de bodem
(LTEO). Een overschot aan energie (warmte en/of
koude) wordt voor langere termijn opgeslagen tot
het moment dat de energie nodig is. Energieopslag
vindt plaats in een ondergrondse watervoerende
zandlaag (aquifer). Met behulp van een warmteen
een koudebron kan grondwater uit de aquifer
worden opgepompt of geïnjecteerd. ’s Winters
wordt uit de warmtebron grondwater gepompt.
De warmte wordt met behulp van een warmtepomp
aan het grondwater onttrokken en gebruikt om
ventilatielucht en/of water (cv- of tapwater) te
verwarmen. Het afgekoelde grondwater wordt in de
koudebron geïnjecteerd. ’s Zomers is de situatie
omgekeerd en wordt grondwater uit de koude bron
opgepompt. De warmtepomp levert dan koude ten
behoeve van vloer-, wand- of luchtkoeling. Het
grondwater warmt hierbij op en wordt vervolgens
in de warmtebron geïnjecteerd.
Meer informatie over dit onderwerp is te vinden in
de publicatie ‘Thermische Energieopslag’

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 38
Warmtepomp
De werking van een warmtepomp is te vergelijken
met die van een koelkast. Het principe is gebaseerd
op het feit dat een koudemiddel bij verdamping
energie nodig heeft en bij condensatie energie
afstaat. In de winter kan men warmte uit bijvoorbeeld
(ventilatie)lucht, (grond)water of bodem
onttrekken via een verdamper. De warmtepomp zet
deze warmte van lage temperatuur vervolgens om
in warmte die geschikt is voor verwarming of
levering van warm tapwater. In de zomer kan het
omgekeerde proces plaatsvinden en kan een
gebouw worden gekoeld. Met een warmtepomp is
het mogelijk om tegelijk warmte en koude af te
nemen. Ook is combinatie met seizoensopslag
mogelijk. Warmtepompen kunnen zowel individueel
als collectief (op gebouwniveau) worden ingezet.
Bij collectieve inzet moet een distributienet worden
aangelegd om de individuele gebouwen te
kunnen voorzien van warmte en/of koude.
Meer informatie over dit onderwerp is te vinden in
de publicaties ‘Warmtepompen’ en ‘Warmtepompen
woningbouw’, beide opgenomen in de verdiepingsbundel.
Warmtepompboiler
Als alternatief voor een zonneboilersysteem kan
een warmtepompboiler worden toegepast. Via een
warmtepompboiler wordt warmte onttrokken aan
de retourlucht van het mechanisch afzuigsysteem.
Deze warmte wordt vervolgens overgedragen aan
het tapwater.
Ter voorkoming van mogelijke legionellabesmetting
wordt de warmtepompboiler voorzien van een elektrisch
verwarmingselement dat regelmatig de temperatuur
van het water in de boiler op circa 60 °C
brengt. Het elektrische element kan tevens worden
gebruikt wanneer de afname van warm tapwater
een tijdelijke piek heeft.
Biomassa
Biomassa bestaat uit hout(afval) en/of gft. Bij
directe verbranding levert biomassa warmte of
elektriciteit op. Deze energie is goed bruikbaar.
Het is ook mogelijk biomassa (inclusief mest) te
vergassen. Dit biologische proces is moeilijk
beheersbaar, en de gaskwaliteit wordt bepaald
door vele factoren. Combinaties met WK en HRketels
zijn mogelijk. Directe omzetting van biomassa
naar warmte of elektriciteit kan bijvoorbeeld
plaatsvinden in een warmtekrachtinstallatie op
basis van houtafval.
warmtepomp
met seizoenopslag
koude bron warme bron
aquifer
WP WP

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 39
Warmtekracht (WK)
Warmtekrachtinstallaties leveren zowel warmte als
elektriciteit. Warmtekracht kan zowel op gebouwals
op clusterniveau worden toegepast en kan zinvol
zijn wanneer er zowel een warmte- als een
elektriciteitsvraag is.
Warmtekrachtkoppeling kan worden toegepast met
behulp van een gasturbine (150 – 100.00 kWe),
een gasmotor (150 – 1000 kWe), STEG (> 20 Mwe)
of brandstofcellen. Een gasmotor zet haar brandstof
voor circa 30% om in elektriciteit en voor
50% in warmte. Bij een gasturbine is die verhouding
50% - 30%. De warmte die wordt geleverd is,
hoogwaardig, afhankelijk van het gekozen systeem
70 – 150 °C. Dit betekent dat warmtekracht rendabel
kan worden toegepast voor hoge temperatuur
verwarmingssystemen. Voor lage temperatuurverwarmingssystemen
is de warmte van WK in feite te
hoogwaardig.
elektrisch net
Brandstofcellen
Een brandstofcel is een soort eeuwigdurende batterij.
Uit waterstof en zuurstof wordt elektriciteit en
water verkregen. Deze technologie kan onder andere
worden gecombineerd met gasturbines, waterstofopslag,
photovoltaïsche zonnecellen en een
hoge temperatuur warmtedistributienet.
Brandstofcellen zijn momenteel nog niet marktrijp.
Wel is het mogelijk een WK-installatie op basis van
conventionele gasturbines te zijner tijd te vervangen
door brandstofcellen.
warmtekracht
generator
uitlaatgas warmtewisselaar
gasmotor
koelwater warmtewisselaar
aardgas
biogas
houtgas
deponiegas

de EPN in het woningontwerp - vuistregels / pagina 40
5
EPC en Kosten
Op het uitvouwblad in deze brochure staat een
overzicht van de EPC van de referentiewoningen bij
verschillende isolatie-, ventilatie- en installatieconcepten.
Voor een indicatie van de EPC van een
woning kan gebruik gemaakt worden van dit overzicht.
Voor een betere indicatie van de EPC kan
gebruik gemaakt worden van het rekenprogramma
‘EPC en kosten’.
Met dit rekenprogramma kunnen snel en eenvoudig
indicatieve EPC-berekeningen worden gemaakt,
verschillende maatregelenpakketten worden vergeleken
en kan inzicht worden verkregen in de
kosten en mogelijke subsidies van energiebesparende
maatregelen.
Opgemerkt moet worden dat het programma alleen
bedoeld is voor indicatieve berekeningen, bijvoorbeeld
in het ontwerpstadium. Voor het indienen
van een bouwaanvraag dienen de berekeningen
vanaf 1 januari 2003 uitgevoerd te worden met
EPW voor Windows V1.2 (NPR 5129 - uitgave NEN).
Via de energiepremieregeling worden subsidies
gegeven voor energiebesparende en duurzame
energiemaatregelen. Verschillende maatregelen die
onderdeel vormen van de beschreven installatieconcepten,
zoals zonneboiler, laag temperatuursysteem
en warmtepomp, komen in aanmerking
voor deze subsidie. De subsidies die behoren bij de
energiepremieregeling zijn opgenomen in het
rekenprogramma ‘EPC en kosten’.
Meer informatie is te vinden op
www.epn.novem.nl, waar ook het programma
‘EPC en kosten’ kan worden gedownload.
Voor informatie over subsidies voor energiebesparende
maatregelen, zie www.energiepremie.nl.

Vuistregels in een notedop
(STEDEN)BOUWKUNDIG
Oriëntatie: voor de EPC is een noord-zuid oriëntatie het gunstigst
en oost-west het minst gunstig; dit uit zich in een verschil
in de EPC van circa 0.03;
Toevoeging van een serre (AOS), heeft alleen invloed op de EPC
indien volgens de uitgebreide methode gerekend wordt. Wanneer
volgens de uitgebreide methode of met eigen invoer voor de
lineaire warmteverliezen gerekend wordt, verbetert de EPC met
circa 0.02 resp. 0.08;
HR ++ beglazing (U glas = 1.2 W/m 2 K) geeft ten opzichte van HR +
beglazing (U glas = 1.6 W/m 2 K) een verbetering van de EPC van
circa 0.02;
Een geïsoleerde deur (U deur = 2.0 W/m 2 K) geeft ten opzichte
van een ongeïsoleerde deur (U deur = 3.4 W/m 2 K) een verbetering
van de EPC van circa 0.02;
Verhogen thermische isolatie (R c ;gevel/ vloer = 4.0 m 2 K/W,
R c ;dak = 5.0 m 2 K/W, U glas = 1.2 W/m 2 K en U deur = 2.0 W/m 2 K)
van de schil geeft een verbetering van de EPC van circa 0.08;
Wanneer sprake is van weinig lineaire warmteverliezen is eenvoudiger
dan voorheen aan de EPC-eis te voldoen. In geval van
veel lineaire warmteverliezen zoals bij hoekwoningen, vrijstaande
woningen of portiekwoningen blijft de EPC gelijk of zal deze
iets stijgen.
Het invullen van eigen waarden (bijv. SBR-referentiedetails) bij
de lineaire warmteverliezen heeft een flinke verbetering op de
EPC tot gevolg. Dit kan een verbetering van de EPC van 0.01 tot
0.06 opleveren. Bij woningen met relatief veel lineaire warmte-
verliezen is het effect op de EPC van het invullen van eigen
waarden circa 0.05.
Toepassen van luiken voor de ramen geeft een verbetering van
de EPC van circa 0.05, luiken alleen op het noorden geven een
verbetering van circa 0.02.
Verbeteren van de kierdichting (q v;10 ) geeft een verbetering
van de EPC met circa 0.02;
INSTALLATIETECHNISCH
Ventilatie
Gebalanceerde ventilatie (met ‘gewone’ warmteterugwinning,
circa 70%) in plaats van natuurlijke toevoer en mechanische
afvoer geeft een EPC die circa 0.10 lager is.
Ten opzichte van een wisselstroomventilator geeft een gelijkstroomventilator
bij mechanische afzuiging een verbetering van
de EPC met circa 0.02, bij gebalanceerde ventilatie is de verbetering
van de EPC circa 0.05;
Door het rendement van de warmteterugwinning, van 70%
(‘standaard wtw’) naar 95% (HR wtw) te verhogen, kan de EPC
met circa 0.05 omlaag;
Voorverwarming van de ventilatielucht in de serre geeft een
EPC-verbetering van circa 0.01;
Toevoegen van vraaggestuurde roosters bij mechanisch ventilatie
geeft een verbetering van de EPC van circa 0.13. Hiervoor is wel
een gelijkwaardigheidsverklaring benodigd; verschillende fabrikanten
hebben hiervoor programma’s, ook het programma ‘EPC
en Kosten’ (zie pagina 28) kan hierbij helpen;

Verwarming
Een laag temperatuursysteem met vloer en/ of wandverwarming
geeft ten opzichte van een hoog temperatuursysteem met radiatoren
een verbetering van de EPC van circa 0.02;
Zonnecollectoren (5.6m 2 ) ten behoeve van ruimteverwarming en
warm tapwater (zonneboilercombi) geven een verbetering van
de EPC van circa 0.20 ten opzichte van een HR 107 combiketel.
Een zonneboilercombi wordt vaak gecombineerd met een laag
temperatuursysteem met vloer en/ of wandverwarming;
Een warmtepomp in combinatie met vloer/ en of wandverwarming
geeft afhankelijk van de bron (bodem, grondwater of buitenlucht)
een verbetering van de EPC met ca 0.03 – 0.12 ten
opzichte van een HR 107 combiketel met vloer en/ of wandverwarming;
Een elektrische warmtepomp met als bron grondwater is, ongeacht
toevoertemperatuur, het gunstigst voor de EPC. Met bodem
of buitenlucht als bron ligt de EPC circa 0.02 resp. 0.04 hoger.
Een warmtepomp wordt vaak gecombineerd met een laag temperatuursysteem;
Warmtelevering door derden (STEG, industrieel productieproces,
afvalverbranding of gasmotor warmtepomp) geeft een verbetering
van de EPC van circa 0.15 ten opzichte van een HR 107
combiketel;
Een warmtekrachtinstallatie (WK) geeft afhankelijk van het vermogen
een verbetering van de EPC van circa 0.03 – 0.06 ten
opzichte van een HR 107 combiketel;
Warm tapwater
Toevoegen van zonnecollectoren (2.8 m 2 ) ten behoeve van warm
tapwater (zonneboiler) bij een HR 107 combiketel geeft een
verbetering van de EPC met circa 0.10;
Zonneboiler in woongebouw: De inzet van een zonneboiler, aanvullend
op een HR-107 combitoestel, verlaagt in een woongebouw
(galerijwoning) de EPC met circa 0.03. Vanwege distributieverliezen
is het effect van een zonneboiler(combi) hier aanzienlijk
kleiner dan voor individuele woningen;
Toepassing van een warmtepompboiler ten opzichte van een HR
107 combi ketel levert een reductie op van 0.07 op de EPC.
Uitgangspunt is dan wel mechanische ventilatie, dus geen gebalanceerde
ventilatie;
Wanneer de leidinglengtes relatief kort zijn, geeft het rekenen
met de werkelijke leidinglengtes ten opzichte van de forfaitaire
leidinglengtes een verbetering van circa 0.03 op de EPC. De
plaats van de ketel is dus belangrijk;
Een lagere comfortklasse (CW klasse) voor warm tapwater geeft
een verbetering van de EPC met circa 0.02;
PV-cellen
Oriëntatie van PV-cellen op het zuiden is het meest gunstig voor
de EPC, vergroten van het oppervlak PV-cellen van 7m 2 naar
10m 2 geeft een verbetering van de EPC van circa 0.05, vergroten
van het oppervlak van 10m 2 naar 13m 2 geeft nogmaals een EPCverbetering
van circa 0.05.

MECHANISCHE VENTILATIE eengezinswoning 2 onder 1 kap woning galerijwoning vrijstaande woning
Rc gevel/ dak/ vloer
U raam
1. HR-107 ketel met zonneboiler
en hoog temperatuur verwarmingssysteem
2. (HR-107)zonneboilercombi
en laag temperatuur verwarmingssysteem
3. HR-107 ketel met warmtepompboiler,
vraaggestuurde roosters en hoog temperatuur verwarmingssysteem
4. HR-107 combiketel met HR warmteterugwinning
en hoog temperatuur verwarmingssysteem
5. Individuele warmtepomp met warmtepompboiler
en laag temperatuurverwarmingssysteem
6. Warmtelevering verwarming en warm tapwater door derden en
hoog temperatuur verwarmingssysteem
1. HR-107 ketel met zonneboiler
en hoog temperatuur verwarmingssysteem
2. (HR-107)zonneboilercombi
en laag temperatuur verwarmingssysteem
3. HR-107 ketel met warmtepompboiler,
vraaggestuurde roosters en hoog temperatuur verwarmingssysteem
4. HR-107 combiketel met HR warmteterugwinning
en hoog temperatuur verwarmingssysteem
5. Individuele warmtepomp met warmtepompboiler
en laag temperatuurverwarmingssysteem
6. Warmtelevering verwarming en warm tapwater door derden en
hoog temperatuur verwarmingssysteem
voldoet niet
1.00 - 0.95
0.95 - 0.90
0.90 - 0.85
0.85 - 0.80
0.80 - 0.75
< 0.75
geen logische combinatie
2.5/ 3.0/ 3.0 3.0/ 3.5/ 3.5 3.5/ 4.0/ 4.0 2.5/ 3.0/ 3.0 3.0/ 3.5/ 3.5
2.0
1.8
1.6
2.0
1.8
U raam
2.5/ 3.0/ 3.0
3.0/ 3.5/ 3.5 3.5/ 4.0/ 4.0 2.5/ 3.0/ 3.0
2.0
1.8
1.6
2.0
3.0/ 3.5/ 3.5
1.8
3.5/4.0/ 4.0
1.6
3.5/4.0/ 4.0
1.6
2.5/3.0/ 3.0
2.0
2.5/3.0/ 3.0
2.0
3.0/3.5/ 3.5
1.8
3.0/3.5/ 3.5
1.8
3.0/4.0/ 4.0
1.6
3.0/4.0/ 4.0
1.6
2.5/3.0/ 3.0
2.0
2.5/3.0/ 3.0
2.0
3.0/3.5/ 3.5
1.8
GEBALANCEERDE VENTILATIE eengezinswoning 2 onder 1 kap woning galerijwoning vrijstaande woning
Rc gevel/ dak/ vloer
U raam
EPC berekend conform NEN 5128:2001
3.0/3.5/ 3.5
1.8
3.5/4.0/ 4.0
1.6
3.5/4.0/ 4.0
1.6

vuistregels