vianneyjubelboek - Heilige Lebuinus

H. Joannes Vianney
zijn leven
zijn roeping
zijn werk
zijn betekenis
voor onze tijd
Ter herinnering
aan de
1
1
ste Vianney-jubeldag
op 8 mei 2009
in de
Lebuinusparochie
locatie H. Joannes Vianney te Deventer
2

Vianney-jubeldag
Het jaar 2009 is een extra feestelijk jaar voor de parochielocatie
H. Joannes Vianney te Deventer en daarmee voor
heel katholiek Zuid-Westsalland!
Het is niet alleen feest omdat onze parochiekerk aan de
Rielerweg 80 jaar geleden werd ingewijd, maar vooral ook
is het feest ter ere van onze patroonheilige zelf,
de H. Joannes Vianney, pastoor van Ars.
Vanwege zijn 150 ste sterfjaar is een jubeljaar afgekondigd,
dat op 8 december 2008 van start gegaan is met de
bedoeling om zijn leven en geschriften opnieuw onder de
aandacht te brengen.
Aangezien hij ook de patroonheilige is van alle priesters
heeft Paus Benedictus het Vianneyjubeljaar aangegrepen
om ook het ‘Jaar van de Priester’ af te kondigen met als
thema: ‘Trouw aan Christus, trouw van de priester’.
Bovenstaande was voor ons aanleiding om een jaarlijks
terugkerende Vianney-jubeldag in het leven te roepen.
De eerste Vianney-jubeldag op 8 mei 2009 is daarom
geheel aan de H. Joannes Vianney gewijd:
zijn geestelijke erfgoed wordt vanuit de priesterlijke én
diaconale hoek belicht en betekenis gegeven voor priester
en mens anno 2009.
namens het Pastoraal Team van Zuidwest Salland,
Pastoor G.M. J. van der Vegt
Diaken M. van Koningsveld
namens de Joannes Vianney-parochielocatie,
Mieke de Jong-Souren (pastoraatgroep)
Jos Egberts (locatieraad)
3
Programma 8 mei 2009:
14.00 uur welkom en opening
Joannes Vianneydag
14.10 uur Vianneylezing:
‘Hij die ons draagt en hoedt’
door pastoor G.M.J. van der Vegt
15.00 uur pauze met kofiie/thee en muziek
16.00 uur Vianneylezing:
‘Joannes Vianney,
man van Rerum Novarum avant la lettre’.
door diaken M. van Koningsveld
17.00 uur broodmaaltijd
18.30 uur
19.00 uur Plechtige Eucharistieviering:
‘Hij die ons draagt en hoedt’
celebrant: pastoor G.M.J. van der Vegt
diaken M. van Koningsveld
m.m.v. Joannes Vianneykoor,
Vigiliekoor,
Vox Vivace
4

Inhoudsopgave
Vianneyjubeldag…………………………………….. blz. 3.
Programma-overzicht…………………………….. blz. 4.
Vianneylezing ‘Hij die ons draagt en hoedt’
Door pastoor G.M.J. van der Vegt….. blz. 6.
Gebed tot de H. Joannes Vianney……………. blz. 32.
Woorden van de H. Joannes Vianney…………… blz. 33.
Vianneylezing: ‘Joannes Vianney,
man van Rerum Novarum avant la lettre’.
Door diaken M. van Koningsveld….. blz. 34.
Joannes Vianneyfonds………………………….. blz. 57.
Vianneyjubelkaars……………………………….. blz. 58.
..…het laatste woord is aan de H.Joannes Vianney…..
5
HIJ DIE ONS DRAAGT EN HOEDT.
Persoon, leven, en werken van Jean Marie Vianney voor
verleden, nu en toekomst met een theologische reflectie.
door pastoor G.M.J. van der Vegt
INLEIDING EN KORTE LEVENSSCHETS.
Jean Marie (Baptiste) Vianney werd op 8 mei 1786 in
Dardilly geboren. Hij was het vierde kind uit een gezin
van 6 kinderen. Zijn ouders waren Matthieu Vianney en
Marie Beluse. Jean Marie was van boerenafkomst.
Van jongs af aan was hij een arm, hard en werkzaam
leven gewend. Als zevenjarige zorgde hij al voor het
weinige vee van de familie Vianney. Later hielp hij bij het
werk op het land. Daardoor kon hij niet regelmatig naar
school gaan. Bovendien bleef in zijn geboorteplaats de
school van het begin van de Revolutie(1789) tot de winter
van 1803/1804 dicht. Jean Marie Vianney was al
zeventien jaar oud, toen hij voor het eerst op de
schoolbank plaatsnam.
6

Op het Klein Seminarie te Verrières wilde het niet echt
lukken. Na korte tijd verliet hij het Klein Seminarie weer.
Afgesproken werd dat hij door pastoor Balley in het Frans
theologie zou worden onderwezen en dat hij op het
seminarie examen zou doen. Toen het dan uiteindelijk zo
ver was, mislukte het examen. De tweede keer ging het
wel goed en werd Jean Marie tot de wijdingen toegelaten.
Op 13 augustus 1815 werd Jean Marie in Grenoble door
Mgr. Simon tot priester gewijd.
De droom van Vianney was werkelijkheid geworden.
Van aard was Jean Marie Vianney met een wakkere en
levendige geest begiftigd. Hij had opmerkingsgave, hij
had een intuïtie voor de psychische gesteldheid en de
verborgen gevoelens van een mens. Hij ontdekte snel de
komische kanten van een situatie. Om een slagvaardig
antwoord zat hij ook niet verlegen.
Als hij gekarakteriseerd moet worden, is het van groot
belang om zijn levendige geest, zijn goedmoedigheid en
vrolijkheid te noemen.
Vianney was 31 jaar oud, toen hij op weg ging naar Ars.
Het dorp, 35 km ten noorden van Lyon gelegen, telde toen
230 inwoners. Hij was tot pastoor van Ars benoemd,
omdat men in hem niet zo veel zag.
Mettertijd veranderde het dorp van gezicht. Een
betekenisvolle stap op de weg van de religieuze
ontwikkeling van Ars vormde het jaar 1828.
Door een missie, die in de parochie gehouden werd,
werden vele tot het veelvuldiger ontvangen van de
sacramenten gebracht. Er ontstond een kerkelijk leven,
waar veel bezoekers door getroffen waren.
7
Vianney had de wens om een jongensschool en een
meisjesschool te openen.
De meisjesschool ‘Providence’ die ook als opvanghuis van
vondelingen en weeskinderen dienst deed, werd in 1824
geopend en later in 1838 stichtte de pastoor ook nog een
jongensschool. De ‘Providence’ onderscheidde zich vooral
door het leven dat daar geleid werd.
Het was vooral de Missie van Trévoux waaraan Vianney
in 1823 deelnam, die tot de faam van de pastoor van Ars
als biechtvader bijdroeg.
Sinds 1826 werd Ars een bedevaartsplaats. Jaarlijks
kwamen er 30.000 pelgrims naar Ars om te biechten. Zo
zat de pastoor van Ars regelmatig vijftien tot zeventien
uur per dag in de biechtstoel.
De pastoor van Ars overleed zonder doodstrijd,
in een grote innerlijke vrede op 4 augustus 1859 in Ars-en
Dombes. De doodsoorzaak was lichamelijke uitputting.
Op 3 oktober 1874 werd Jean Marie Baptiste Vianney
door paus Pius IX vererenswaardig en op 8 januari 1905
door paus Pius X zalig verklaard.
Paus Pius X stelde hem als voorbeeld voor de
parochiegeestelijken.
In het jaar 1925 werd hij door paus Pius XI heilig
verklaard. Jean Marie Vianney is de enige diocesaan
priester, die ooit heilig verklaard is.
In 1929 werd hij uitgeroepen tot de patroonheilige van
alle priesters in de wereld. Op 4 augustus is de feestdag
van de Heilige Joannes Vianney.
8

Tegen de oude parochiekerk van Ars aan werd ter ere van
de H. Joannes Vianney een basiliek gebouwd. In deze
basiliek rusten zijn beenderen en zijn Vianney’s oude
preekstoel en biechtstoel te zien. De oude pastorie met de
oorspronkelijke inrichting zijn in Ars ook nog te
bewonderen.
HET TIJDSGEWRICHT WAARIN HIJ LEEFDE.
Het Frankrijk van die tijd was verscheurd door allerlei
strijd op sociaal, economisch en godsdienstig vlak. In
1563 was het Concilie van Trente afgelopen en werden er
drastische maatregelen genomen op het gebied van de
priestervorming ( oprichting van seminaries) en op het
gebied van de liturgie, de uitgaven van het brevier (1568),
de uitgave van het Missale Romanum (1570) onder paus
Pius V., het Rituale Romanum (1614). Daarnaast
verbeterde er Pastoraal- liturgisch veel. Groot waren de
inspanningen van Franciscus van Sales’ (1567- 1622) met
zijn beroemd boek: “introduction à la vie dévote.”
Medewerkster van Franciscus was Jeanne Francoise de
Chantal, die door haar contemplatieve leven het werk van
Franciscus ondersteunde. Ook Vincentius a Paulo (1581-
1660) die de oprichter was van de Congregatie van de
missies (lazaristen), charitatieve bewegingen,
volksmissies, en zielzorg onder minderbedeelden, heeft
een duit in het zakje gedaan.
9
Tevens werd door Louise de Marillac medewerkster van
Vincentius, de zorg van de zieken geregeld. Ook was Jean
Baptiste de la Salle (1651- 1717) onderwijshervormer en
bedenker van de kweekschool actief. Hij is de oprichter
van de broeders van christelijke scholen. Sinds het edict
van Nantes (1598) was er godsdienstvrijheid, ook na het
genade edict van Nîmes in 1629. In 1685 werd onder
Lodewijk XIV het edict van Nantes opgeheven en hebben
de zogenaamde hugenoten Frankrijk grotendeels
verlaten. Pas in 1787 werd onder Lodewijk XVI
burgerlijke gelijkberechtiging met de Katholieken
geregeld.
De kerk van Frankrijk ging in de 17
10
de eeuw haar eigen
weg. Het z.g Gallicanisme stak weer de kop op. Ondanks
de eenheid die Trente wilde brengen, gingen verschillende
bisdommen en bisschoppen op het gebied van pastorale
en liturgische zorg hun eigen weg. De macht van de paus
moest beperkt blijven in Frankrijk, vooral bij
benoemingen e.d. Pithou schreef in 1594 een boek ‘Les
libertes de L’Eglise Gallicane’. Er werden nieuwe
misteksten gecomponeerd, nieuwe gebeden die qua lengte
de compacte Latijnse oraties ver achter zich lieten.
Tevens mag de opkomst van het verlichtingsdenken niet
worden onderschat. Kerk en staat moesten uit elkaar. Het
is de tijd van het Theïsme, God als de grote
klokkenmaker. Eénmaal alles in beweging, dan trekt God
zich terug.
Daarnaast was er de opkomst van het jansenisme:
Jansénius van Iper (1585- 1638) met zijn boek
Augustinus ( gepubliceerd na zijn dood in 1640,
drie delen waar met voortdurend beroep op Augustinus
geleerd wordt dat de oorspronkelijke genade tot de natuur
van Adam behoorde. De zonde zou daarom de menselijke
natuur zo danig verdorven hebben dat zij slechts – zij het
zonder uiterlijke dwang en schuld- zondigen kan.

Alleen de genade van Christus kan de wil zodanig naar het
goede richten dat deze daardoor onverzettelijk van de
zondige lust wordt weggetrokken.
De zondige mens wordt een speelbal tussen tegenstrijdige
lusten; ten kwade en ten goede.
Dit denken deed de menselijke vrijheid te kort.
Het klooster Port Royal (ten zuiden van Parijs) werd het
spirituele centrum( familie Arnauld).
Er werden strenge eisen gesteld aan de ontvangers van de
sacramenten. Rigide opvattingen over biecht en
communie. De geestelijkheid en de bevolking werden
door het jansenistisch gedachtegoed beïnvloed tot de tijd
van Vianney.
In 1789 kwam de Franse revolutie. De
standenmaatschappij (boeren/ burgers- adel-
geestelijkheid) werd afgeschaft. Allen werden burgers
(citoyen). De kerk werd weggevaagd van het publieke
terrein en ging ondergronds. Het gedachtegoed bleef in de
harten van de mensen hangen en had ook zijn invloed op
Vianney.
Daarbij moet ook gezegd worden dat Europa in oorlog
was met iedereen. Napoleon, de Duitsers, Oostenrijkers,
Russen, Engelsen enz.
Het geheel gaf een desolate aanblik.
Vianney leed echter onder angsten. Vooral de theologie
(geïnfecteerd door het jansenisme) in zijn tijd
bemoeilijkte een vreugdevolle relatie met God. Men stelde
God als de strenge rechter voor, men scherpte op
overdreven manier de angst voor de hel in, men
benadrukte bovenmate de armzaligheid van de mens en
de moeilijkheid om gered te worden.
Zulk een theologie verhevigde het innerlijke lijden van
pastoor Vianney en het kostte hem tijd om een ander
zicht te ontwikkelen.
11
ZIJN ROEPING
De situatie van de kerk in Frankrijk tijdens de Revolutie
had zeer diepe indruk op de kleine Jean Marie gemaakt
en had in hem het verlangen naar het priesterschap
gewekt. De voorbeelden van moed van de trouw aan de
kerk gebleven priesters wekten in de kleine Vianney het
verlangen om ook priester te worden. Op 9 november
1799 greep Napoleon de macht. Anarchie maakte plaats
voor het gezag van Napoleon:
‘Om mensen te regeren moet men over alle belangrijke
punten nadenken zoals ze zijn en zich door hun meningen
dragen laten. Ik omarm verstandige mensen van alle
richtingen en wens een lange innerlijke wapenstilstand.
Het gaat om rust, bevrediging, en orde, waar de
provincies om schreeuwen, meer nog dan Parijs.’
Napoleon geloofde noch aan God, noch aan de duivel,
maar behield zijn vertrouwen in zijn cynisme. De tijd van
het liberalisme brak aan. Priesters keren terug uit de
verbanning. Bij Vianney ontluikt de roeping. ‘Alles met
de liefde van God’ wordt zijn levensspreuk voor die tijd.
In het werk op het land is hij de man van gebed: ‘Vooruit
ziel, als je met God meewerkt, ben jij het die werkt, maar
Hij is het die je werk zegent en je zal zien, Hij zal ook je
schreden zegenen.’
Op 15 juli 1801 wordt het concordaat tussen Napoleon en
Rome gesloten. Priesters mogen weer hun
werkzaamheden oppakken. Langzaam komt de kerk weer
bovengronds.
17 jaar is Vianney als hij de schoolbanken betreed. Hij
heeft een helder hoofd, is intelligent, heeft een intuïtieve
geest, een religieuze grondhouding voor meditatie en is
met een onuitputtelijke en gloeiende fantasie begaafd.
Daarbij een grote wilskracht. Liefde voor de zielen!
Voor Jean Marie begint een moeilijke tijd, waarin hij
probeert kennis op te doen voor het priesterschap.
12

Ondanks alle inspanning wil het maar niet lukken. Hij
mist de aanleg om speculatief zaken te doordenken, wat
iets anders is dan domheid.
Tot overmaat van ramp ontvangt Jean Marie een oproep
voor militaire dienst in 1809.
Een tijd van exil van de paus naar Fountambauld.
Napoleon die zei: ‘Jullie bisschop is het opperhoofd van
de kerk, zoals ik haar keizer ben.’
Pius VII antwoordde daarop: ‘De keizer kan niet
tegelijkertijd de oudste zoon van de kerk zijn en haar
keizer. ‘
Op 12 november 1809 moet hij op troepentransport naar
Roanne, 5 januari 1810 mist hij het vertrek van zijn
legerafdeling richting Spaanse grens. Later verdwaalt hij
samen met een andere soldaat, duikt onder en houdt zich
‘als deserteur’ schuil in het dorp Les Noës. Hier werkt hij
als onderwijzer.
Pas na langere tijd keert hij terug om zijn priesterstudie
voort te zetten( 1811). Weer neemt hij de studie op bij
Abbé Balley om in 1812 in Verrières het kleinseminarie te
volgen. Samen te studeren, te leven met mensen die een
stuk jonger zijn dan hij, was voor Vianney een
verschrikking.
Na een korte tijd weer bij Abbé Bailly en nu in het groot
seminarie van Lyon. Het verlangen om priester te worden
is groot en wordt steeds sterker.
11 april 1814 doet Napoleon afstand, de kardinaal van
Lyon is weggevlucht omdat ook hij familie van Napoleon
is. Courbon de generaalvicaris is nu verantwoordelijk en
heeft het dossier van Vianney onder zijn hoede. Hij vraagt
aan mensen: ‘is Vianney vroom?’ De mensen antwoorden
hem: ‘Hij is een voorbeeld in vroomheid en deugd.’
‘Ik roep hem’, zegt Courbon, ‘de genade van God zal het
overige doen.’
13
Op 23 juni 1815 wordt Vianney diaken gewijd en op 13
augustus door de bisschop van Grenoble tot Priester
gewijd.
Het verhaal gaat dat mensen Mgr Simon vroegen om hem
te mogen storen voor iets kleins, n.l. een priesterwijding
van één enkel iemand. De bisschop antwoordde daarop:
‘het is niet teveel moeite om een goede priester te wijden.’
Uit de mond van Vianney klonk ooit: ‘O wat is de priester
geroepen tot het allergrootste. Als hij het zou verstaan en
begrijpen, wat hij is, hij zou terstond sterven.’
Vianney wordt kapelaan bij Abbé Bailly en na diens dood
wordt hij in 1818 benoemd tot pastoor te Ars. ‘Ga erheen’,
zei Courbon, de generaalvicaris. ‘Er is niet veel
Godsvrucht daar. U moet het daar gaan planten.’
Aldus geschiedde.
14

ACCENTEN VAN ZIJN PRIESTERLIJK LEVEN.
Het dorpje Ars was volledig ontchristelijkt. In het dorp
bevonden zich vier kroegen, er waren vaak vechtpartijen
en de naam van God werd te pas en te onpas gebruikt.
Het kerkbezoek was minimaal. Vianney constateerde dat
de kerk in een bedroevende toestand verkeerde. De
pastorie leek hem daarentegen veel te comfortabel. Alles
wat hij als overbodig beschouwde, liet hij uit de pastorie
verwijderen.
Toen Vianney zich helemaal gevestigd had, zocht hij de
bewoners van het dorp Ars op. Het was echter in deze tijd
niet de gewoonte dat de geestelijken thuis op bezoek
kwamen. Vianney toonde bij de bezoeken tact en
fijngevoeligheid. De uitwerking was positief.
In de eerste jaren grepen hem de eenzaamheid en het
gebrek aan werk erg aan. Van aard ondernemend en
werklustig, was het gebrek aan werk een kwelling voor
hem. Hij was voortdurend bang niet actief genoeg te zijn.
Tegenover de wens naar eenzaamheid stond bij de
pastoor een heel ander verlangen: de bekering van een
zondaar. Vianney ging zijn parochianen zonder
wantrouwen tegemoet, maar met de grootst mogelijk
opmerkzaamheid. Tegen diep gewortelde misbruiken, als
de gewoonte te vloeken, zondagsarbeid, overdreven
dansvermaak en cafébezoek trok hij ten strijde, zij het
met overleg en geduld.
Vianney had ook nog een ander middel om de
zedeloosheid en de laster in Ars te bestrijden: gebed en
offer. Hoewel hij al voor zijn benoeming tot pastoor een
leven van gebed en versterving leidde, meende hij, toen
hij de verantwoording voor een parochie gekregen had,
deze ’wapens’ nog veel meer te moeten inzetten.
15
Vianney dankt een deel van zijn populariteit aan de
verstervingen die hij zich oplegde. Zijn tijdgenoten waren
er diep van onder de indruk. Hij onthield zich van slaap.
Hij geselde zichzelf. Ook zijn vasten was ontstellend.
Nooit echter heeft hij zijn vastenoefeningen en
verstervingen anderen opgelegd. De burgemeester zei :
‘wij hebben een arme kerk in ons midden, maar een
heilige pastoor.’
De pastoor trachtte bij zijn mensen
niet alleen de zin voor het gebed te
bevorderen, maar hij spoorde hen
ook aan vaker tot de heilige
Communie te gaan, iets wat voor
die tijd echt nieuw was.
De pastoor leerde zijn parochianen
hun tijd naar enigszins kloosterlijk
model in te delen: de mensen te
verzamelen rondom het Woord en
het Sacrament.
Vianney hechtte terecht grote waarde aan het Woord van
God en had grote hoogachting voor wat wij tegenwoordig
de Dienst van het Woord noemen. De preken van Vianney
zijn van een eenvoud en diepgang. Hij kende geen
ijdelheid.
Enkele titels van preken zijn: ‘De schrikwekkende staat
van een lauwe ziel’, ‘Hebt Gij de godsdienst in het hart?’,
‘Werken zonder vruchten’, ‘Wij zijn ellendelingen’,
‘Routine geloof’, Boze tongenafgunst een publieke pest’,
‘Gaan uw zaken beter?’, ‘Ook bedriegers zijn dieven’, ‘De
plichten van ouders’, ‘Ik moet het zeggen’, ‘De slechte
dood’, ‘Verander uw boom van de grond af’, ‘Gij hebt geen
tijd’, ‘Ik kom namens God’, ‘Uw gebed is louter smaad.’
Om maar enkele titels te noemen.
16

De H. Schrift staat voorop. Vianney is gevormd door Abbé
Bailly, een moraal expert, gevormd door de geest die in
het bisdom Belley vanaf 1780 de cursus van St Ireneus, in
opdracht en onder richtlijnen van Mgr Montazet had
opgezet en gedoceerd en waar de geest van het
jansenisme niet geheel vreemd was. Dat verklaarde ook
zijn gestrengheid van de eerste 15 of 20 jaar in Ars. De
predikant Vianney is zich zijn gestrengheid zelf wel
degelijk bewust.
Ook had hij in zijn boekenkast staan ‘Fleury`s Histoire
ecclésiastique’ en het boek ‘La vie des Saints’, wat hij
praktisch uit zijn hoofd kende. Daarnaast putte hij uit de
prekenbundel van Claude Joly, aartsbisschop van Agen.
Daaruit haalde hij voor zijn tijd het “goud” en wist hij de
preken om te bouwen tot echte populaire preken, want
alles liet hij door zijn eigen handen en gedachten gaan.
In de loop der jaren echter verminderde de strengheid
van de pastoor van Ars. De confrontatie met de
menselijke ellende hielp hem terughoudender te zijn in
zijn oordelen. Ook bij het biechthoren veranderde de
strengheid in de loop der tijd.
VERSCHIL TUSSEN IDEAAL EN WERKELIJKHEID
De tijd waarin Vianney opgroeide en werkte was er een
van grote verwarring. Niet alleen op sociaal en
economisch vlak, maar ook religieus. De Franse revolutie
had haar werk gedaan in de leus ‘Vrijheid,
broederlijkheid, gelijkheid’. Al deze krachttermen komen
niet uit de lucht vallen. Ook de encyclopedisten als Didero
en d`Alamber hadden in de 17
17
de eeuw hun werk gedaan:
de mens als product van het toeval en afhankelijk van de
ontwikkeling van zijn of haar tijd. God was daarbij de
grote afwezige, oftewel achter de horizon van de geleerde,
opgeleide en zelfstandig denkende mens.
Bevoogding van geloof in God, een kerk die een moraal
heeft, of één of andere toevallige pastoor die een ideaal
heeft, kwam in het denken niet meer te pas. Zelfs het
geloof was uit elkaar gevallen in elkaar bestrijdende
kampen. Aan de ene kant de jansenisten met hun
rigoureuze opvattingen. Aan de ander kant de jezuïeten
die de menselijke vrijheid hoog in het vaandel hadden. De
katholieken die tegenover de protestanten stonden. De
storm van de revolutie had alles weggevaagd en een
vacuüm was ontstaan, waar de mens aan overgeleverd
werd. Het heil van de ziel was voor Vianney het
allerbelangrijkste. Maar zaten de mensen te wachten op
een pastoor met zo`n opvatting?
De werkelijkheid van het begin en het midden van de 19 de
eeuw was er een van werken op het land, werken in de
industrie die opkomend was. Als mens had je één eerste
prioriteit: overleven, koste wat het koste. In een
plattelandsgemeente als Ars was het niet veel anders.
Werk werd afgewisseld met plezier, getuige de vier
kroegen die Ars rijk was. Plezier was het wat het leven nog
enigszins dragelijk maakte. Werd dat ontnomen dan bleef
alleen de waan van de grauwe grijze dagelijkse
werkelijkheid.
Waar moet je dan beginnen als je zo staat als priester in
het besef van het evangelisch ideaal en de rauwe
werkelijkheid waarin mensen verkeren. Vianney koos
ervoor het voorbeeld te geven. Zijn eigen leven was er een
van versterving, eenvoud, geduld, gehoorzaamheid,
oprechtheid en vasten. Geworteld in zijn persoonlijk
geloof in Jezus Christus. Hij ging ervoor zonder enig
compromis: dat de mensen aan zijn buitenkant én
binnenkant zagen dat hij niet alleen leefde, maar met de
Heer. Vianney schoffelde de akker van Ars. Hij plantte
zoals de vicarisgeneraal hem had opgedragen.
18

Hij begoot de levensakker van zijn parochie met het
kostbaarste wat er is: het kostbaar bloed van de Heer, elke
dag tegenwoordig gesteld op het altaar van het
parochiekerkje.
Aan de buitenkant zagen de mensen zijn diepe vroomheid
in het geknield bidden voor het tabernakel, zijn intens
vieren van de eucharistie, zijn afkeer van luxe of zelfs van
het in mensenogen toch noodzakelijke als kleren, goed
eten en comfort. Aan de buitenkant zagen zij ook een
luisterende persoon, die goed kon observeren, raad gaf en
zelf leefde vanuit het woord dat hij verkondigde. Voor
God had hij alles over: de aankleding van zijn
kerkgebouw, de feestelijke vieringen van de liturgie, niets
was hem teveel.
Vianney overbrugde uiterlijk de kloof
tussen werkelijkheid en ideaal door
een consequente levenshouding naar
jong en oud. De mensen wisten wat
zij aan hun pastoor hadden: een
persoon die niet met alle winden
meewaaide en als priester in de
voorste gevechtslinies te vinden was
om leiding te geven.
Innerlijk zagen zij een persoon die zelf streed om hetgeen
hij belangrijk vond. Zijn band met Jezus Christus was
voor Vianney de alles bepalende factor. Zonder Christus is
het hele werk gedoemd te mislukken. Hij stond naast de
mensen, zonder in de medemens op te gaan. Hij stond
naast hen zonder hun verantwoordelijkheid over te
nemen of te reduceren. Als zielzorger bracht hij de zorgen
en vreugden van de mensen voor het aanschijn van God.
Diep was daarbij het verlangen naar de hemel, het eeuwig
leven, dat God ons wil geven als we thuiskomen bij Hem.
19
Hier ligt ook het begin van zijn taak als biechtvader. De
mensen thuisbrengen bij de verzoenende en barmhartige
liefde van God. Wie biecht staat voor het aangezicht van
God. De biechtvader is het luisterende oor en het
instrument om Gods vergeving op een zekere manier te
geven in Gods naam. Niet in zijn eigen naam.
Tijdens de missie in Trevoux (9-21 jan 1821) om het
parochieleven nieuw leven in te blazen is Vianney één van
de biechtvaders. Hier worden door de mensen al de
goedheid, diepgang en scherpzinnigheid van Vianney als
Gods instrument in de biecht opgemerkt. Het brengt hen
van hun stuk. Een andere priester merkt op: “Die priester
heeft een groot inzicht; hij geeft wijze raad, zijn leiding is
zachtaardig en is toch stevig; maar men moet zich
onderwerpen en zich erbij neerleggen…….. Hij heeft
trouwens gelijk en ik zal trachten hem te gehoorzamen.”
In een tijd van algehele desoriëntatie is deze eenvoudige
man een baken. Dat wordt gezien door de mensen. Vanaf
de tijd dat hij weer in Ars terug is, blijven mensen komen
in een steeds groter aantal. Wat gebeurt er in het gesprek
tussen biechteling en biechtvader? In die intimiteit komt
Vianney tot de essentie: Gods liefde raakt het
mensenhart. Vianney maakt in het kort duidelijk wat de
biechteling soms nog niet helder voor ogen stond. Hij is
kort, stelt soms een gepaste vraag, soms een woord van
aansporing en dat is alles. Andere priesters over de hele
wereld gaan op dezelfde manier te werk. Bij Vianney komt
er iets bij: charisma om biecht te horen. Dat charisma
versterkt zich door zijn persoonlijk besef, zijn persoonlijk
omgaan met zonde, schuld en boete. Iemand getuigde
ooit: ”Hij huilde tranen, alsof hij over zijn eigen zonden
had gehuild.” Tegenover een biechteling die zich erover
verbaasde hem zo ontroerd te zien, zegt hij: ”ik huil
vanwege het feit dat u niet huilt” Biechthoren, dat is zijn
passie, daar is hij goed in. Op zekere dag komt een man
die zichzelf als ongelovig beoordeelt eerder uit
20

nieuwsgierigheid bij Vianney, meer voor een praatje.
Vianney is geen filosoof, noch een redenaar. Met gezag
zegt Vianney: “neemt u daar maar plaats en belijdt uw
zonden” Van zijn stuk gebracht gehoorzaamt de man en
hij krijgt te horen: “ga ter communie. Ik zeg niet dat u het
niet waardig bent. Het is waar, u bent het niet waardig,
maar u heeft het nodig” Hier gebeurt het allergrootste in
het hart van de mens. Breng de harten van de mensen bij
God, breng hun leven voor het aanschijn van God.
Meewerken aan de verlossing die in Christus al begonnen
is, maar steeds opnieuw geactualiseerd moet worden.
Daarvoor bad hij, daarvoor offerde hij.
In dat licht moet ook zijn persoonlijke
strijd met de duivel ( door Vianney
`t grijpertje genoemd) gezien worden.
De duivel bekoort geen slechte of
onverschillige mensen. Die zijn voor
hem al “gefundenes Fressen” De
duivel zoekt naar de mens die zijn
vertrouwen op God stelt. Die zijn hart
bij God heeft. Twijfel, paniek zaaien,
dat is één van de manieren om de
mens bij God weg te houden. De houding van de
hoogmoed is een uitstekende voedingsbodem voor de
duivel om ingang te vinden in het persoonlijk leven van
de mens. Vianney liet alle fruitbomen in zijn tuin
omhakken om het mensen onmogelijk te maken om te
stelen. De aanlokkingen van het andere geslacht
weerstond hij. Het verbrande bed in zijn kamer is een
teken van hoe de Kweller hem zelfs s`nachts belaagde.
Innerlijk overbrugde Vianney de kloof tussen ideaal en
werkelijkheid door zijn rotsvast geloof in God, die ons
nabij is in Jezus Christus en ons de kracht van de
H. Geest geeft om vol te houden. Gods liefde slaat
bruggen, overwint wantrouwen en onverschilligheid.
21
LIJNEN NAAR ONZE TIJD
In onze tijd waar het geloof bij velen op een laag pitje
staat, kunnen wij Vianney niet afdoen als een dromer, een
hemelbestormer, een mens niet van onze tijd, of een gek.
Geschiedenis herhaalt zich, zeggen velen. Ik zeg liever:
geschiedenis actualiseert over grenzen heen.
Actualisering betekent: het je sterker voor ogen stellen,
zien waar het in de kern omgaat. Waar gaat het om in ons
geloof: God en mens. Beiden kunnen niet zonder elkaar
of los van elkaar. Beiden zijn ook niet tot elkaar te
herleiden.
Wie God scheidt van de mens, krijgt rare dingen. God
zonder de mens is een theïstische god. Een klokkenmaker
die alles éénmaal in beweging zet en zich daarna
terugtrekt achter alles. God als de grote onbekende. De
mens zonder God lijkt heel aardig. Het kan een zeer lange
tijd goed gaan. Hele systemen kunnen ontwikkeld en
doordacht worden zonder God. Het uiteindelijke doel van
heel dit denken is toch een leven zonder wortels, zonder
verworteling in dat wat blijft en leven geeft. De mens kan
gezien worden in het kader van de historie, de economie,
het sociale, het psychologische enz. Echter dit alles heeft
zijn grenzen want het bevredigt niet, het geeft geen echte
houvast, het geeft geen uiteindelijk doel aan de mens, of
hij moet zelf een god worden. Dan hebben wij 6 miljard
goden! Meer dan alle Grieken en Romeinen en
Egyptenaren bijelkaar hadden.
Alleen te zeggen: wat je niet wilt dat u geschiedt doe dat
ook een ander niet, is voor even leuk. Maar wie ben ik om
mij daaraan te moeten houden. Het recht van de sterkste
zal zegevieren en het eigen ik moet triomferen.
22

God en mens.
Laten wij enkele uitspraken van Vianney bekijken:
Over de liefde van God:
-O wat is het mooi om een Vader in de hemel te
hebben.
Het besef van het vaderschap van God. Zijn zorg voor ons
mensen, wie wij ook zijn. Door God gekend, bemind en
gewild te zijn. Een boodschap voor de onverschilligen van
nu.
-Mijn God, wat zullen wij dan beminnen, als wij
de liefde niet beminnen.
De mens die de liefde niet kent kan niet van zijn
medemens houden, zelfs niet van zichzelf. Zonder liefde
slaat alles om in haat, die vernietigt.
-O Jezus, U te kennen is u beminnen. Als wij
wisten hoezeer onze Lieve Heer ons bemint,
zouden wij sterven van blijdschap. Ik geloof niet
dat er harten hard genoeg zijn om niet te
beminnen, als zij zich zo bemind zien.
Echte liefde maakt alle hardheid zacht, alles wat verstard
is week. Echte liefde is als een druppel die regelmatig valt
op de gloeiende plaat van de haat. Eens koelt deze af.
-Arme zondaars, als ik eraan denk dat zij zullen
sterven zonder ook maar een uur geluk geproefd
te hebben van het beminnen van God….
Hoe kun je rustig sterven zonder lief te hebben gehad, of
de liefde ontvangen te hebben. Hoe kun je stappen zetten
in dit leven zonder de liefde die richting geeft aan je
lopen.
-In de hemel zullen wij gelukkig zijn door het
geluk van God en mooi door de schoonheid van
God. Gods gelaat dragen wij in ons door ons geweten,
ons leven, spreken en handelen. Dat gelaat te laten zien
aan medemensen: dat is het vernieuwende van elke dag.
23
Over het gebed:
-Het gebed is niets anders dan de vereniging met
God.
Gebed als samenspraak te herontdekken.
-In deze intieme vereniging zijn God en de ziel als
twee stukje was die samensmelten.
Gebed als spraakloos er zijn voor God, zonder alle
ingewikkelde technieken.
-Wij zouden de aanwezigheid van God niet méér
moeten kwijtraken, dan we de ademhaling
verloren zien gaan
Gebed is de ademhaling van de ziel, zonder ophouden
kunnen wij bidden, zoals wij ademhalen.
-mensen die opgaan in het gebed zijn als een vis
in het water.
Gebed als de natuurlijke omgeving, waarin je mag zijn wie
je bent.
-het is niet nodig veel te
spreken om goed te bidden. Je
weet dat de goede God er is in
het heilig tabernakel;
je opent je hart voor Hem;
je schept behagen in zijn
heilige aanwezigheid.
Dat is het beste gebed.
Er zijn voor God, in tijd en ruimte.
24

-de goede God wil graag lastig gevallen worden.
Zoals Jezus zelf zegt: klopt en er wordt opengedaan, zoekt
en gij zult vinden.
-de mens is een arme die het nodig heeft alles aan
God te vragen.
Voor God te staan als een bedelaar, als een zieke die de
dokter bezoekt. Vanuit de grondhouding van de eenvoud
opzien naar de Heer.
Over de armoede
-Hoe armer men zich maakt voor de liefde Gods,
hoe rijker de mens in werkelijkheid is.
De relativiteit van armoede en ware rijkdom.
-Ik heb nog nooit iemand zich zien ruïneren met
het doen van goede werken.
Voor een goed werk is het nooit te vroeg, altijd eigenlijk te
laat.
-de vrienden van de armen zijn de vrienden van
God.
In het licht van het evangelie is dit een waar woord.
-men moet armen nooit minachten omdat die
minachting op God neerkomt.
Armen in wat voor zin dan ook hebben een streepje voor
bij God. Dat hebben heiligen altijd begrepen ook als het
gaat om opvang van daklozen en stervenden onder
bruggen in grote steden.
Als U veel heeft geef dan veel. Als u weinig heeft
geef dan weinig, maar geef van ganser harte en
met vreugde.
Een hart dat geeft, verblijdt zich.
Over het lijden
-Het kruis is de sleutel die de hemelpoort opent.
Niet voor niets is het kruis een symbool van het
christendom dat centraal staat. In Jezus`lijden ligt de
wortel van ons verstaan van het leven.
25
-Het kruis is de lamp die hemel en aarde verlicht.
Het kruis werpt een bepaald licht op het leven.
-Je moet altijd God voor ogen hebben. Jezus
Christus in de praktijk en jezelf in de opoffering.
God is de bron en oorsprong. Jezus Christus laat ons het
gelaat van de Vader zien.
Daardoor kun je een helder zicht verkrijgen op je eigen
leven.
-Als wij van God hielden zouden wij blij zijn met
het lijden om de liefde van Hem die heeft willen
lijden voor ons.
Lijden en liefde zijn twee kanten van de levensmedaille.
Over boetvaardigheid en vergeving
-Er moet meer tijd gegeven worden aan het
vragen om berouw dan aan zelfonderzoek.
Echt berouw geeft ons een helder zicht op geloof, hoop en
liefde.
-De goede God werpt na de absolutie onze zonden
over zijn schouders, d.w.z. Hij vergeet ze, Hij
vernietigt ze, ze zullen nooit meer verschijnen.
Een echte biecht maakt schoon schip.
-De goede God weet alle dingen. Hij weet al van te
voren dat u na gebiecht te hebben, opnieuw zult
zondigen en toch vergeeft Hij u. Wat een liefde,
die van onze God, die zelfs zover gaat dat Hij
opzettelijk de toekomst vergeet om ons te
vergeven.
De echte diepte van Gods vergeving, door ons bijna niet te
begrijpen.
-Ik weet best dat de aanklacht die u doet u een
klein moment van vernedering waard is….. en
dan nog is het werkelijk vernederend uw zonden
aan te klagen? De priester weet best wel zo`n
beetje wat u gedaan kunt hebben. Wie te biechten
gaat, staat voor God als een zieke voor de geneesheer.
26

-Om het boetesacrament te ontvangen zijn drie
dingen nodig. Het geloof dat ons God in de
priester doet ontdekken. De hoop die ons doet
geloven dat God ons de genade van vergeving zal
geven. De liefde die ons ertoe brengt God te
beminnen en die in ons hart de spijt legt dat wij
Hem hebben beledigd.
Dit spreekt voor zichzelf.
Een gezond evenwicht te hervinden in onze tijd tussen
God en de mens. Tussen God en ik als persoon, daar kan
de Heilige pastoor van Ars ons zeer goed bij helpen.
Actualisering van de kracht van het geloof in een
persoonlijk getuigenis als gelovige.
Actualisering van de kracht van de hoop. Zonder de hoop
is de mens reddeloos verloren. Hoop geeft ons kracht om
op te staan en door de vergeving heen tot een nieuwe
bladzijde te komen in het dagelijks leven.
Actualisering van de liefde geeft ons een gezonde blik op
onze eigen waarde en laat God in Zijn waarde.
27
TOEKOMST……….?
Vianney zelf zei over het priesterschap: “Ik wil graag
harten voor de goede God winnen. Het is namelijk de
priester die op aarde het werk van de verlossing voortzet.
De priester is niet priester voor zichzelf. Hij is priester
voor de mens.” Vanuit die houding werkte Vianney
onvermoeibaar voor de bekering van de mensen, vooral
door het sacrament van boete en verzoening.
Het priesterschap is in onze tijd onder druk komen te
staan. Er komt veel op de priesters af in Nederland. Van
hen wordt gevraagd om managers te zijn die in nieuw te
vormen structuren de zaak regelen en behartigen.
Gelovigen vragen ook veel, want koste wat het kost: ‘als ik
de communie maar krijg’, zei één van de gelovigen op een
avond over de toekomst van ons parochieverband. De
priester moet daar maar aan voldoen.
De vraag die bij mij boven komt drijven is: hebben
gelovigen nog wel een beeld bij de priester of is hij één
van de functionarissen geworden binnen het hele
welzijnsgebeuren in ons land. Functioneel of
sacramenteel?
Die vraag kan uitgebreid worden naar het algemeen
priesterschap van alle gelovigen waar VAT II terecht op
heeft gewezen en onder het stof van de eeuwen heeft
tevoorschijn gehaald. (Lumen Gentium n0 10) Is dit
algemeen priesterschap ook alleen functioneel te
verstaan, of juist sacramenteel?
‘Ik moet iets doen’, ‘wil je iets doen in de
geloofsgemeenschap? Wil je een taak op je nemen?’ Die
vragen stellen wij aan gelovigen. DE kerk van Nederland
is een doe-kerk geworden. Vandaar dat menig doevrijwilliger
ook alleen dan acte de présence geeft als hij of
zij iets moet doen.
28

Gewoon in de kerk zitten, bidden, geloven, je leven
toevertrouwen, dat is uit het blikveld verdwenen.
Sommigen vrijwilligers gaan zover dat zij plaatsen willen
veroveren. Het liefst achter het altaar, het liefst binnen de
liturgie, want dat is zo duidelijk voor de mensen. De kerk
poetsen of het koper onder handen nemen is niet
zichtbaar.
Voor zowel het bijzondere ambtelijk priesterschap als
voor het algemeen priesterschap van alle gelovigen geldt:
het is allereerst sacramenteel van karakter. Het heeft
niets te maken met louter en alleen doen. Het is een zijn.
Getuigen te zijn van de verrezen Christus, zorgen, vreugde
delen met je medegelovigen. Dat is een geestelijk offer
leggen op het altaar van het leven. Geestelijke offers
opdragen. Het ambtelijk priesterschap is dan ook niet in
concurrentie met het algemeen priesterschap, maar juist
complementair. Met ons allen is de priester met alle
gelovigen gelovige. Voor alle gelovigen is de priester
krachtens zijn wijding en zijn meer verbondenheid aan
Christus, herder. Algemeen en bijzonder priesterschap
hebben deel aan het ene unieke priesterschap van
Christus die het offer van zijn leven opdroeg en opdraagt
aan zijn hemelse Vader. Het ambtelijk priesterschap is
door de handoplegging en het wijdingsgebed wel in wezen
verschillend (niet alleen in graad) van het algemeen
priesterschap. De wijding is één van de zeven
sacramenten. Handoplegging en wijdingsgebed geven de
wijdeling een bijzondere band met Christus en met zijn
Kerk.
Door de wijding wordt de priester bijzondere navolger in
het tegenwoordig stellen van het verlossingswerk van
Jezus Christus. Hij wordt door de wijding in staat gesteld
om Jezus Christus en de kerk tegenwoordig te stellen.
Niet voor zichzelf, om met Vianney te spreken, maar tot
opbouw en versterking van heel het volk van God.
29
Structuren veranderen, en zullen blijven veranderen. Dat
is een feit. Maar niet het allerbelangrijkste. Het
allerbelangrijkste is dat het hele volk van God zijn wortels
in Christus vindt, hervindt en herwaardeert. Profetische,
priesterlijke en koninklijke taken zijn er voor alle
gelovigen op zijn of haar plaats. Meewerken met Christus
voor de bekering van de wereld en de harten van de
mensen en van ons eigen hart. Bekering in de zin van
ommekeer naar de liefde van God, de hoop die gegeven is
en het geloof in de belofte van het eeuwig leven. Een
persoon die als gelovige of als priester zichzelf ziet als
functionaris kan dit nooit doen, laat staan volhouden.
Hier wil ik toch wijzen op een oude aanduiding of
typering zoals u wilt voor een priester; het woord
zielzorger. Vianney wijst ons op een oude waarheid om als
priester- zielzorger, zelf te leven vanuit de boete en
verzoening en de aanbidding.
30

Waar je zelf als priester over gebeden hebt en in praktijk
hebt gebracht kun je ook zelf uitdelen aan de mens. Het
charisma van Vianney is de eenheid met God beleven, in
gebed te verdiepen en aan de mensen uit te delen. Net als
in de biecht waar de persoon van de biechtvader
verdwijnt achter het beeld van de biechteling die voor
God staat, zo is ook de priester als zielzorger Gods
instrument om de akker van het menselijk hart en leven
gereed te maken voor het ontvangen van Gods genade.
Vianney heeft dit nooit uit het oog verloren, integendeel.
Alles wat hij deed, onderging en in gebed, boete en vasten
tot uitdrukking bracht, moet in dit licht gezien worden.
Een door de biecht geestelijk herboren mens kan God de
eer brengen op de meest verheven manier: te spreken en
te handelen met God en de medemens van hart tot hart.
Afsluitend kan worden gesteld dat de H. Jean Marie
Vianney een fascinerende persoonlijkheid is, die tijdens
zijn leven de mensen die het geloof op een laag pitje
hadden gezet, naar God en de kerk terugbracht, doordat
hij de mensen met al hun goede en slechte eigenschappen
ervan wist te overtuigen dat God de mens liefheeft, kent
en gewild heeft, om zo Zijn Kerk te zijn hier op aarde.
God is het die ons draagt en hoedt.
31
Gebed tot de Heilige Joannes Vianney
Pastoor van Ars
feestdag op 4 augustus
Heilige pastoor van Ars,
voorbeeld bij uitstekendheid
voor de priesters van de Heer,
Gij hebt zoveel gebeden,
zo goed gepredikt,
krachtig de leer van Christus
en Gods geboden herinnerd.
Gij hebt biecht gehoord
en zoveel zielen van hun zonden ontslagen.
Door uw voorspraak bij de Heer,
bekom ons vele heilige priesters,
die moedig en edelmoedig
hun ‘zending’ zullen vervullen
zoals Gij het met onverdroten ijver gedaan hebt.
Wij smeken U:
spreek voor ons ten beste bij de Heer
opdat vele jongeren,
in het diepst van hun hart
ZIJN STEM zouden horen.
Dat ze er ook zouden aan beantwoorden
met edelmoedigheid, vertrouwen, liefde.
Heilige PASTOOR VAN ARS,
bescherm de Heilige Kerk;
zegen onze parochies;
steun onze priesters.
32

“Wanneer de klok u oproept
om naar het Huis van de goede God te komen,
bedenk dan dat het Jezus Christus zelf is,
die u uitnodigt…
Open uw hart
opdat het woord Gods er in door kan dringen,
opdat het wortel kan schieten
en vruchten dragen voor het eeuwige leven…
Als ge weggaat na de mis
moogt ge nooit vergeten
de goede God te danken
voor de genade die Hij u heeft geschonken.”
Jean Marie Vianney
33
JOANNES VIANNEY,
MAN VAN RERUM NOVARUM
AVANT LA LETTRE.
Inleiding.
Door diaken M. van Koningsveld
Vianney was een man, die de oudste traditie van onze
kerk in zijn leven tot werkelijkheid maakte: een
evenwichtige, gezonde eucharistische en sacramentele
spiritualiteit verbonden met een actieve en concrete
bijdrage aan het verbeteren van het samenleven van
mensen en hun leefomstandigheden. Heel het christelijk
leven rust op die twee pijlers, die wij met begrippen uit
deze tijd noemen: liturgie en gebed, en diaconie.
Tegenwoordig worden daar veelvuldig nog twee
hoofdtaken van de kerk toegevoegd, catechese en
gemeenschapsopbouw. Beide laatste taken hebben vooral
inhoudelijke en procesmatig ondersteunende betekenis
voor liturgie en diaconie, die de twee brandpunten blijven
van het leven van een christen. En iemand die daarvan de
kracht heeft laten zien is Vianney.
34

Ik beoog met deze inleiding duidelijk te maken, dat
Vianney staat in een lange kerkelijke traditie die in een
document over de sociale leer van de Kerk, Rerum
Novarum zijn schriftelijke neerslag heeft gekregen. Dat
kerkelijk document is meteen ook een start geweest van
een intensieve worsteling van de Kerk, om haar
maatschappelijke bijdrage tot op de dag van vandaag in
diaconaal handelen waar te maken. Vianney, zo zal nog
duidelijk worden, staat niet alleen in een eeuwenlange
traditie van onze Kerk, maar heeft buitengewone actuele
betekenis voor ons, mensen van deze tijd. Ook dat zal
hierna aan de orde komen.
In een paar hele grote stappen wil ik eerst iets zeggen over
de sociale leer van de Kerk, en dan vooral vanuit het
perspectief van de armoede. Vervolgens schets ik in
enkele grote lijnen de situatie van Vianney en hoe hij op
die situatie reageerde vanuit christelijke spiritualiteit en
een levende persoonlijke relatie met de Heer.
Daarna wil ik de
ontwikkelingen van de sociale
leer nog wat verder in heel
grote stappen volgen tot in
onze tijd. En tenslotte geef ik
aan, waarom het ook vandaag
nog meer dan de moeite
waard is Vianney als
voorbeeld voor ons diaconaal
handelen te nemen.
35
1. De Kerk en armoede.
1.1. De Schrift en armoede.
In de Kerk is het een oud en goed gebruik om de
bespreking van een thema te beginnen bij de Schrift. Wat
heeft de Schrift ons te zeggen over armoede? Zijn daar
richtinggevende aanwijzingen te vinden hoe wij daar als
Kerk mee hebben om te gaan?
De Schrift verzet zich tegen armoede door drie
tegenbewegingen 1. De eerste betreft de inzet voor
gerechtigheid door het veranderen van maatschappelijke
structuren, de tweede het streven naar zuster- en
broederschap onder mensen, en de derde tegenbeweging
betreft het aanreiken van een spiritualiteit voor de arme.
Inzet voor gerechtigheid door het veranderen
van structuren. Het gaat er om de wijze waarop
mensen samen leven en hun samenleving hebben
ingericht, onder kritiek te stellen en structuren die
mensen arm en afhankelijk houden aan de kaak te stellen.
De soms zo subtiel werkende verhoudingen die onrecht
en vormen van onderdrukking in stand houden, in het
volle daglicht te stellen en profetisch op te roepen tot
noodzakelijke verandering. Het gaat er om op die wijze de
arm gemaakte mens stem
te geven, en in solidariteit
met hen te strijden voor
verbeteringen.
1
J. Boonen, Als de Kerk dient, over de diaconale
dimensie van de Kerk, Averbode, 2002.
36

De profeet Amos is een markante vertegenwoordiger van
deze tegenkracht. Op talrijke plaatsen zijn in de Torah
wetten en regels opgenomen voor het inrichten van een
rechtvaardige en humane door God gewilde samenleving.
Die door God gewilde samenleving is te herkennen aan de
wijze waarop in die samenleving wordt omgegaan met
armen, slaven, dagloners, buitenlanders, weduwen en
wezen. Telkenmale moesten profeten opkomen voor die
door God gewilde humane samenleving.
Het streven naar zuster- en broederschap. Bij
deze tegenbeweging gaat het er om alle mensen als
gelijkwaardig te beschouwen en niet toe te staan dat
iemand in een minderwaardige, mensonwaardige positie
komt te verkeren. In de Schrift beperkt zich deze
tegenbeweging tegen armoede, anders dan ‘broederschap
en zusterschap’ zou kunnen doen vermoeden, niet tot het
eigen volk van Israel. Zuster- en broederschap richten
zich ook op de vreemdeling, de buitenlander in hun
midden. Ook zij moeten worden beschouwd als
gelijkwaardige leden van de samenleving, en ook voor hen
geldt dat in zuster- en broederschap moet worden
voorkomen dat een van hen in afhankelijke
mensonwaardige omstandigheden komt te verkeren. De
grondwet die God Israel op dit punt heeft gegeven vindt
men in het boek Deuteronomium: Er zullen bij u geen
armen zijn! 2 Onder deze tegenbeweging tegen de armoede
wordt een Bijbelse zorgplicht voor alle leden van een
samenleving vastgelegd.
2
Deut. 15, 4: “Er zullen bij u geen armen zijn, want
Adonai uw God, zal u overvloedig zegenen, in het land
dat Hij u in eigendom geeft”. Dit hele hoofdstuk bevat
verder aanwijzingen hoe te handelen, wanneer iemand in
zo’n afhankelijke, armoedige en onwaardige positie is
komen te verkeren.
37
Spiritualiteit voor de arme. De eerste twee
tegenbewegingen, die van het bevorderen van de
gerechtigheid en die van zuster- en broederschap, komen
‘van buitenaf’ tot de arm gemaakte mens. De
tegenbeweging die hier als derde wordt bedoeld, groeit als
het ware in de arme zelf. De arme ervaart in toenemende
mate dat hij bij God in bijzondere gunst staat. Dat God
voor hem kiest, en beschermheer van de arme is. De arme
vindt geluk in het verblijven in Gods nabijheid. Deze
tegenbeweging gaat van de arme uit en komt tot de rijke.
In de voorkeursoptie van God voor de arme, in de arme
die zich verblijdt in Gods bescherming, ontstaat een
kritisch appél op de rijke. Wie in Gods nabijheid wil
wonen, zal zich moeten realiseren dat God een
samenleving wil waarin mensen hun rijkdom delen met
elkaar, en er zo geen armen onder hen zijn. Wie in Gods
nabijheid wil wonen, moet als rijke zelf arm worden. De
spiritualiteit van deze tegenbeweging roept de rijke op tot
eenvoud, soberheid en gehoorzaamheid aan Gods Woord
voor een menswaardige samenleving. De arme die in de
vreugde van de nabijheid van God verblijft, is zo in zijn
leven een profetisch teken voor de rijke op zichzelf
geconcentreerde mens. Een kritisch teken voor hem die
de weg van God verlaten heeft.
1.2. De vroege Kerk en armoede.
Wie iets wil zeggen over de vroege Kerk en armoede kan
natuurlijk bij talrijke bronnen terecht. Maar het gaat hier
maar om enkele pennenstreken waarmee ik in grote
stappen op weg ben naar Rerum Novarum. Om die reden
koos ik voor een bisschop die op heel eigen wijze vorm gaf
aan de opdracht die uit de Schrift klinkt als het gaat om
armoede. Ik koos voor een bisschop tegen wil en dank:
Ambrosius, bisschop van Milaan (339 – 397).
38

In de strijd die er toen woedde tussen de orthodoxen en
de Arianen over de opvolging van de bisschop van Milaan,
werd de hulp ingeroepen van de toenmalige gouverneur
van het Romeinse Rijk Ambrosius. Zijn diplomatiek
optreden maakte zo’n indruk op de mensen, dat zij hem
spontaan kozen tot hun bisschop. Ambrosius was toen
nog niet gedoopt, had geen enkele kerkelijke wijding
ontvangen en studeerde ook geen theologie. Ambrosius
liet zich terstond dopen en werd een week later al tot
bisschop gewijd (374). Als bisschop tegen wil en dank,
heeft hij grote betekenis voor de Kerk gehad, waarop ik
hier niet verder kan ingaan. Ik ben immers vooral
geïnteresseerd hoe Ambrosius, als oud-gouverneur van
staat, reageerde op de gapende kloof tussen arm en rijk
die er in zijn tijd was.
Ambrosius roept de mensen op de
werkelijk noodlijdenden van zijn tijd op
te sporen. Dat zijn de mensen die zelf uit
verlegenheid niet durven vragen. Hij
roept iedereen op zijn hart te laten
spreken. “Wie zelf maat weet te houden,
is tegenover niemand gierig en voor allen gul”. Hij heeft
echter weinig goede woorden over voor hen die misbruik
maken van de kas van de kerk. Mensen die zich voordoen
als arme, gekleed zijn in lompen, ongegeneerd om steun
bedelen, maar helemaal niet in nood verkeren. Het kwam
blijkbaar ook al in Ambrosius’ tijd voor.
Toen Ambrosius geconfronteerd werd met grote armoede
en een enorme stroom vluchtelingen die een heenkomen
zochten voor de oprukkende en plunderende barbaren,
verkocht hij om in de noden te voorzien het gouden en
zilveren vaatwerk van de kerken in zijn bisdom.
Natuurlijk stuitte dat op groot verzet bij menig katholiek
van die tijd. Men vond het zelfs heiligschennis om het
gewijde vaatwerk te verkopen om de armoede te lenigen.
39
Maar Ambrosius zette zijn plannen door omdat hij
meende dat de Kerk altijd bereid moet zijn al haar bezit in
te zetten voor de armen en hen die onder
mensonwaardige omstandigheden moeten leven. “Het
levende vaatwerk is toch meer waard dan dat van
metaal?”.
In het contrast van schrijnende armoede en decadente
rijkdom kwam in de tijd van Ambrosius ook de spanning
op tussen privé bezit en gemeenschappelijk bezit.
Tegenover de hebzucht van de rijken benadrukt
Ambrosius, dat heel de aarde gericht is op de
gemeenschappelijke rijkdommen die er zijn ten gunste
van allen, zowel rijken als armen. De wetten en regels die
samenhangen met de bescherming van het privé bezit,
zijn wetten en regels van de rijken, stelt Ambrosius. Zij
hebben er wel voor gezorgd, dat in de samenleving hun
belangen goed zijn gewaarborgd. Maar het is nu juist
Gods bedoeling, dat wetten en regels de belangen van de
armen en noodlijdenden waarborgen. “Je schenkt de
arme niets van jouw bezit, maar geeft hem iets terug van
het zijne!”. Ambrosius beschouwt de geschapen wereld,
als een geschenk van God voor alle mensen. Iemand is
slechts beheerder van zijn goederen, nooit eigenaar. En
als beheerder draag je verantwoordelijkheid voor de arme
en noodlijdende medemens. Om je beheer zo in te richten
dat goederen ten goede komen aan allen.
1.3. Rerum Novarum.
De zorg voor de arme en noodlijdende medemens is
gebaseerd op twee principes: de waardigheid van de elke
mens als beeld en gelijkenis van God, en de universele
bestemming van de aardse goederen. Vanzelfsprekend
zijn die beginselen gefundeerd in de Schrift. Maar ook
bisschop Ambrosius wees al op deze beginselen, die
tevens de grondslag zijn voor de encycliek Rerum
40

Novarum van paus Leo XIII (1891). Toch zet die encycliek
een stap verder. Binnen de gelijkwaardigheid van elke
mens als beeld en gelijkenis van God, zijn er ook
ongelijkheden. Met die ongelijkheden is eigenlijk niet veel
mis. Niet elke mens is geschikt voor alle taken en
opdrachten, niet elke mens is even gezond en vitaal, niet
elke mens heeft dezelfde intellectuele gaven. De encycliek
stelt dat die ongelijkheden zelfs wenselijk zijn voor een
gezond gemeenschapsleven. In de gemeenschap moeten
immers heel verschillende taken, functies,
werkzaamheden en opdrachten worden vervuld 3.
Problemen ontstaan pas wanneer mensen op basis van
die ongelijkheden zichzelf ‘meer, beter en zelfs
waardevoller’ gaan achten dan anderen. Dan is er iets
fundamenteel mis in het denken over verhoudingen.
De encycliek benadrukt nog eens dat Gods voorkeur juist
uitgaat naar de minder bedeelde, mensen uit lagere
standen, en mensen met nauwelijks enig bezit. De
encycliek keert daarmee het denken eigenlijk om: als er al
iets voor God ‘waardevoller’ is, dan zijn dat juist de armen
en de behoeftigen in velerlei opzicht 4.
De encycliek nuanceert ook de tegenstelling: privé bezit –
gemeenschappelijk bezit. Zij erkent het recht op
eigendom ten behoeve van het legitieme verlangen naar
veiligheid voor ouders en hun kinderen. Ouders moeten
ook op de langere termijn blijvend kunnen voorzien in de
kost en het onderhoud van de kinderen. En zelfs is privé
bezit toegestaan als het bedoeld is om kinderen ook in de
toekomst te vrijwaren van ellende en armoede 5 . Maar de
encycliek merkt ook direct daarna op, dat een mens zijn
privé bezit niet moet beschouwen als zijn persoonlijk
3 Rerum Novarum nr. 14.
4 Rerum Novarum, nr. 20.
5 Rerum Novarum, nr. 10.
41
eigendom, maar moet blijven beschouwen als
gemeenschappelijk eigendom. Hij moet dus te allen tijde
bereid blijven “zijn bezit” met een ander in nood te delen.
Die plicht om te delen is een uiting van christelijke
naastenliefde, van caritas. Die plicht kan niet wettelijk
worden afgedwongen.
De encycliek nuanceert dus zowel de gelijkwaardigheid
van mensen door ongelijkheden die er van nature zijn te
waarderen en te respecteren, en nuanceert het ‘verbod op
privé bezit’ door eigendom van goederen toe te staan voor
zover ze aangewend worden voor kost en onderhoud van
ouders en hun kinderen. Daarnaast speelt Rerum
Novarum ook met het Bijbelse woord talent, dat enerzijds
wordt gebruikt voor een geldstuk van grote waarde
(materieel bezit), anderzijds gebruikt wordt voor gave,
begaafdheid (geestelijk bezit). “Bezit gij talent, hoed u er
voor te zwijgen; bezit gij overvloed aan bezittingen (mk:
talenten), waak er op niet lauw te worden in de
milddadigheid; bezit gij leiderstalent, zorg er voor dat gij
het aanwendt ook tot voordeel van de naaste” 6.
De in de encycliek overal voelbare spanning tussen het
recht op privé bezit en de universele bestemming van de
goederen enerzijds, evenals de spanning tussen de
gelijkwaardigheid van mensen als beeld en gelijkenis van
God, en de onmiskenbaar bestaande ongelijkheden onder
mensen, spelen ook in de verdere ontwikkeling van de
sociale leer van een Kerk een belangrijke rol. Het
uithouden van die beide spanningen is het typische van
de kerkelijke sociale leer ten opzichte van enerzijds het
kapitalisme, en anderzijds het marxistisch socialisme.
Twee stromingen die in de tijd van paus Leo XIII een
belangrijke rol speelden.
6 Rerum Novarum, nr. 19.
42

2. Vianney en armoede.
2.1. Vianney’s thuis.
Vianney werd in 1786 geboren in een boerengezin. Het
leven van zijn ouders werd getekend door het christelijk
geloof dat zij op een authentieke wijze leefden en
beleefden. Vader boerde op het bedrijf dat al jarenlang in
bezit was van de Vianney’s. Vele generaties boeren gingen
hem voor en met recht waren zijn ouders trots op het
familiebezit. Het zou ook een groot misverstand zijn hen
te beschouwen als een stel ruige onwetende boeren. Niets
is minder waar. De ouders behoorden tot de ‘ruggengraat’
van het toenmalige Frankrijk. Ook de kleine Joannes
Vianney werkte samen met zijn broers en zussen op het
land en in de bescheiden wijngaard.
Een van de deugden waarom de Vianney’s in de streek
bekend stonden, was hun bekommernis, zorg en aandacht
voor de armen, en de behoeftigen 7. Geen bedelaar of
dakloze zwerver klopte vergeefs bij de Vainney’s aan.
Altijd waren de Vianney’s bereid te delen met hen die in
nood verkeerden. Ze beschouwden het als een privilege
om onderdak te bieden aan Benedictus Labre, die al
bedelend door Dardilly reisde op een van zijn
pelgrimstochten naar Rome. Deze Benedictus zou later
door paus Leo XIII, de man van Rerum Novarum, heilig
worden verklaard. St. Benedictus Labre werd de
patroonheilige van armen, bedelaars, daklozen,
landlopers, vagebonden, ontheemden en zwervers.
Mensen uit zijn tijd noemden hem de ‘bidder’ of de
‘gebedsman’ en velen spraken hem aan en vroegen hem
om hen met raad en daad bij te staan.
7 Dom Ernest Graf (Monnik van Buckfast), The curé of
Ars, London 1952.
43
De kleine Joannes Vianney heeft dus van huis uit de zorg
en aandacht voor de minderbedeelden, de zwervers en de
daklozen meegekregen. Heel het huis waar Joannes
Vianney groot is geworden, ademde een christelijke geest
die in het gewone leven van alledag ook omgezet werd in
daden van caritas en hulp, ondersteuning en zorg voor
zwervers en bedelaars. Het moet voor de kleine Joannes
een nogal indrukwekkende ervaring zijn geweest, de
latere heilige Benedictus Labre zomaar thuis bij zijn
ouders te hebben ontmoet.
2.2. Vianney als ‘onderduiker’.
Vianney’s studie als priester ving aan na een turbulente
periode van Frankrijk. Onmiddellijk na de Franse
Revolutie braken zware tijden aan voor de Kerk en voor
haar priesters. Van kerkelijke ambtsdragers werd een eed
op de nieuwe grondwet geëist, die betekende dat de
priester trouw beloofde aan de staat. Velen weigerden de
eed af te leggen en werden door de staat niet langer als
kerkelijk ambtsdrager geaccepteerd. Een groot aantal van
hen moest in het onderhoud voorzien door een ander
beroep uit te oefenen, terwijl zij heimelijk hun
priesterlijke taken waarnamen. Ook de Kerk stond onder
felle kritiek en ondervond veel tegenwerking. Daar kwam
verandering in, toen de periode van Napoleon aanbrak.
De Kerk herwon haar vrijheid, en voor priesters was het
niet langer nodig hun feitelijke ambt te verzwijgen.
Joannes Vianney begon in die periode met zijn studie.
Door een fout van het seminarie, die hem niet had
ingeschreven als student, werd Vianney in weerwil van de
vrijstelling die voor priesterstudenten gold, toch
opgeroepen voor militaire dienst. Napoleon was volop in
strijd gewikkeld met andere Europese landen en leed
enorme verliezen. Men kon dus elke vitale jongeman goed
gebruiken. Na diverse omzwervingen en pogingen van
44

Vianney om zich bij zijn krijgsmachtonderdeel te melden,
kwam hij in het gehucht Les Noes, waar de burgemeester
hem onderdak bood en liet onderduiken. Vianney werkte
er onder de naam Jerome Vincent. Onder die naam
richtte hij een schooltje op voor de dorpskinderen en
leverde op die wijze een bijdrage aan de emancipatie van
de anders zo kansarme dorpskinderen. Het is de eerste
duidelijke aanwijzing voor zijn pastorale aanpak later als
pastoor van Ars. Vianney’s onderduikadres was
toentertijd een koeienstal van een boerderij. Daar vond
hij een schuilplaats voor de komende en gaande
gendarmes op zoek naar ‘deserteurs’.
In 1810 komt door een afgekondigde algehele amnestie
voor alle deserteurs een einde aan de ‘onderduik’
omstandigheden van Vianney. Hij pakte toen opnieuw
zijn studie tot priester op en werd tenslotte in 1815 tot
priester gewijd.
2.3. Vianney, pastoor van Ars.
Ars was in Vianney’s tijd een hele kleine
plaats dat uit zo’n veertig huizen en wat
boerderijen bestond. Het zag er allemaal
nogal vervallen en verwaarloosd uit. En de
zware tijd voor de Kerk, direct na de
Franse Revolutie, had ook hier zijn sporen
nagelaten. De kerk was een bouwval, met
een vervallen en armzalig priesterkoor.
Het enige nog enigszins redelijk onderhouden gebouw in
het dorp was het familielandhuis van Les Gartets d’Ars.
De Franse Revolutie had in Ars ook bijgedragen aan
verval van geloof en goede zeden. En de heropening van
de kerk na die zware tijden, had nauwelijks bijgedragen
aan het herstel van de schade die door de Franse
Revolutie was veroorzaakt.
45
In die context begon Vianney met zijn pastoraat, dat zich
ondermeer laat kenmerken door 8 : een toegankelijke en
beschikbare attitude (eigenlijk een vorm van
presentiepastoraat avant la lettre); problemen aanpakken
bij de wortel, en niet alleen maar symptomen bestrijden;
de kansen van kansarmen vergroten door onderwijs.
Van huis uit gewend om als christen te leven en te
werken, leefde de pastoor van Ars zijn leven volgens de
evangelische raden: kuisheid, soberheid en eenvoud, en
gehoorzaamheid aan Gods Woord. Dat leven beperkte
zich niet tot vormen van vrome devotie, maar kreeg ook
uitdrukking in de royale gaven die hij gaf aan armen,
bedelaars, zwervers en daklozen die bij hem aanklopten.
Ook dat was hij van huis uit gewend. Zijn ouders stonden
immers bekend om deze aandacht en zorg voor armen en
behoeftigen.
Vianney was, wat men tegenwoordig wel zou noemen, een
van de eerste presentie – beoefenaren. Hij was present
onder de mensen, deelde het gewone leven van alledag
met hen, was niet te beroerd ook zelf de handen uit de
mouwen te steken als er bijvoorbeeld gebouwd of
verbouwd moest worden. Hij luisterde intensief met heel
zijn wezen naar de zorgen en noden van de mensen in Ars
en was voor iedereen bereikbaar en aanspreekbaar.
Voor Vianney, als eerste presentiebeoefenaar, waren na
enige tijd de sociale problemen van Ars wel duidelijk. Er
heerste schrijnende armoede en gebrek aan primaire
levensbehoeften. Er was sprake van grote
onverschilligheid naar elkaar. Het ontbrak aan vormen
van liefdadigheid waarmee de bewoners van Ars
noodlijdenden in hun gemeenschap ondersteunden.
8
John Cihak, St. John Vianney’s Pastoral Plan, Homiletic
& Pastoral Review, Ignatius Press, march 2007.
46

En het leven van alledag ging op aan werk, drank, plezier
en dansen. Het gebrek aan zorg en aandacht voor elkaar
en de liederlijkheid waarmee veel dorpsgenoten hun leven
leefden, zag Vianney als symptomen van een dieper
liggend probleem. De sociale ellende was een gevolg van
de spirituele armoede. God was niet langer het centrum
van hun bestaan. Hij was niet langer het fundament van
hun samenleven. In hun leven speelde de relatie met
Christus nauwelijks meer enige rol. Keer op keer stelde
Vianney op bijna profetische wijze het samenleven van de
dorpelingen onder kritiek. Keer op keer leverde hij
ongezouten kritiek op de wijze waarop mensen met elkaar
en met het leven omgingen.
Een sterk staaltje van dat ‘profetisch’ optreden betrof zijn
verbod om op zondag te werken, terwijl dat in een dorp
waar hoofdzakelijk het boerenbedrijf werd uitgeoefend
inmiddels een vanzelfsprekendheid was geworden. In Ars
was het heel gebruikelijk om het klokgelui van de kerk op
zondagmorgen, te beantwoorden met het geratel van
boerenkarren, en het hameren op aambeelden.
Naast die overdreven inzet voor het boerenbedrijf zelfs op
zondagen, was ook het uitgaansleven een symptoom van
de verloedering van de samenleving in het dorp. Werk en
plezier beheersten het leven van boeren en adel. De
herbergen waar het uitgaansleven zich afspeelde waren
verworden tot plaatsen van dronkenschap, liederlijkheid
en blasfemie.
Het waren plaatsen geworden waar het kostbare van God
gegeven leven werd verspild. Ook tegen deze herbergen
kwam Vianney op zijn eigen wijze in het geweer. Hij
drong er op aan hen te sluiten. Wel bleef hij ook dan
bezorgd om het welzijn van de eigenaren.
47
Als een eigenaar van een herberg bij hem klaagde omdat
hij, door het intensieve preken van de pastoor tegen
bezoek aan de herberg, noodzakelijke omzet ging missen,
kocht de pastoor van Ars de eigenaar uit en sloot de
herberg. Een voor een werden de herbergen gesloten en
zochten de eigenaren andere werkzaamheden.
Toen Vianney zijn ‘profetische werk’ tegen zondagsarbeid
en tegen het liederlijke uitgaansleven met een zeker
succes had afgerond, begon hij een campagne tegen
dansen. Opnieuw zag hij die vormen van dansen als een
symptoom van een samenleving zonder God. Iemand die
eenmaal aan de bekoring van de sensuele dans ten prooi
was gevallen, bleek niet langer in staat om te genieten van
de gewone en plezierige dingen in het leven, en raakte
afgestompt voor geestelijke en spirituele ontwikkeling.
Opnieuw is het volgende voorbeeld een sterk staaltje van
zijn onvervaard optreden tegen alles wat een gezonde
humane samenleving zoals God die voor ogen staat,
belemmert.
Op een dag ontmoet Vianney, die als presentiebeoefenaar
nog altijd veel op straat is en onder de mensen, een violist
die niet in het dorp woonde. Vianney vroeg hem waarom
hij naar Ars gekomen was. De violist vertelde hem dat hij
gekomen was om het dansen met zijn spel te begeleiden.
Daarop vroeg de pastoor van Ars hem wat hij normaliter
rekende voor zo’n begeleiding. Vianney gaf hem daarop
het dubbele, waarop de violist tevreden vertrok, en de
dans niet doorging.
48

Dit veel te korte overzicht op hoofdlijnen is natuurlijk niet
compleet als we geen melding maken van “La Providence”
een huis en school voor kansarme meisjes. “La
Providence” heeft model gestaan voor vele soortgelijke
huizen in heel Frankrijk. “La Providence” verzorgde een
deugdelijke schoolopleiding en zorgde voor kost en
inwoning. Vianney kwam er dagelijks voor zijn
catechetische lessen. Omdat er nogal wat verzet ontstond
tegen “La Providence” moest hij uiteindelijk het huis in
1847, met pijn in het hart, sluiten. Vianney is, naast de
eerste presentiebeoefenaar, ook de eerste geweest die
inzag dat onderwijs één van de belangrijkste factoren was
waarmee men kinderen in kansarme situatie kon helpen
tot een meer menswaardig bestaan te komen.
Die ervaring had hij ook al eerder opgedaan toen hij was
‘ondergedoken’ in het gehucht Les Noes.
49
2.4. Vianney: zijn betekenis voor het samenleven
van mensen.
Vianney heeft van huis uit de twee belangrijke pijlers
waarop het christelijk leven rust, liturgie en diaconie, op
een geleefde en doorleefde wijze meegekregen. Die twee
pijlers spelen vooral in zijn pastorale aanpak een
belangrijke rol. Niet alleen is hij de eerste beoefenaar van
wat wij tegenwoordig de presentiemethode noemen, niet
alleen is hij de eerste die werk heeft gemaakt van
emancipatie van kansarmen door onderwijs, hij is vooral
ook degene die sociale omstandigheden niet benaderde
vanuit symptomen die zich voordoen, maar vanuit het
probleem dat daaraan ten grondslag ligt. Daar waar
mensen niet meer samenleven volgens Gods
aanwijzingen, daar waar God uit het midden van het
samenleven van mensen is verdwenen, daar ontwricht die
samenleving en zijn de gevolgen armoede van velerlei
aard. Materiële armoede, armoede aan zin en betekenis
van het leven, armoede aan spiritualiteit, armoede aan
zorg en aandacht voor elkaar. Zulk samenleven glijdt
meer en meer af naar inhumaan en mensonwaardig
samenleven. Daarom is het belangrijkste aspect van
Vianney’s, wij zouden nu zeggen, diaconaal optreden een
voortdurend in woord en daad oproepen tot het
samenleven waarin mensen zich weer laten gezeggen en
inspireren door Christus. Juist met dat optreden mag
Vianney terecht een voorloper worden genoemd van de
ontwikkelingen die in Rerum Novarum door paus Leo
XIII zijn vastgelegd. Wat mij daarbij in het bijzonder
intrigeert is het merkwaardige toeval dat het ook deze
paus is die Benedictus Labre heilig zal verklaren,
Benedictus Labre die ooit in de jeugd van Vianney bij zijn
ouders heeft gelogeerd en die de patroonheilige zal
worden van armen, noodlijdenden en zwervers. Ook hij
was een man, die gebed en liturgie sterk verbond met
concreet en caritatief handelen.
50

3. Diaconie en de inspiratie van Vianney.
3.1. Ontwikkelingen na Rerum Novarum tot in
onze tijd.
De oorspronkelijke dubbele spanning in Rerum Novarum,
privé bezit – gemeenschappelijk bezit en
gelijkwaardigheid van alle mensen – ongelijkheden van
nature, worden weer hernomen tijdens het Tweede
Vaticaans Concilie. Gaudium et Spes (1965) veroordeelt
het ongebreidelde economische denken als ontkenning
van de gelijkwaardigheid van alle mensen en de
universele bestemming van goederen ten gunste van alle
mensen. Het document pleit voor een verandering in
mentaliteit en levenshouding van allen 9. Opnieuw wordt
er in dit kerkelijk document op aangedrongen, het
gewettigd bezit niet alleen te beschouwen als privé bezit,
maar ook als gemeenschappelijk bezit dat ook anderen tot
voordeel kan strekken.
In Populorum Progressio
klaagt paus Paulus VI
(1967) de armoede in de
wereld aan. In het
document is opnieuw,
maar nu krachtiger dan
in Gaudium et Spes,
kritiek te horen op het
ongebreidelde
liberalisme dat leidt tot
uitbuiting en onderdrukking. De paus wijst er op dat een
programma dat leidt tot productieverhoging er niet is
voor het geldelijk gewin van enkelen. Zo’n programma is
er voor geen enkel ander doel dan dienstbaar te zijn aan
de menselijke persoon.
9
Gaudium et Spes, nr 63 – 69.
51
Dezelfde paus publiceert in 1971 Octogesima Adveniens.
In dat kerkelijk document vraagt Palus VI om aandacht
voor de nieuwe armen. Hij duidt hen nader aan als
gehandicapten, mensen met een stoornis, bejaarden, en
allerlei soorten mensen aan de rand van de samenleving.
Hiermee introduceert Paulus VI naast materiële armoede
ook een vorm van sociale armoede waar mensen ernstig
onder kunnen lijden.
In 1991 publiceert paus Johannes Paulus II ‘Centesimus
Annus’ bij gelegenheid van de honderdste verjaardag van
Rerum Novarum (1891). Voor de paus staat de
waardigheid van de mens centraal en in dat licht stelt hij
de problematiek van de derde en vierde wereld aan de
orde. Aan het gebrek aan materiële middelen van de arme
in de derde wereld, wordt nu nog eens toegevoegd gebrek
aan kennis en wetenschap. Op deze wijze kunnen zij
onmogelijk ontsnappen uit hun vernederende
afhankelijkheid.
In de westerse wereld is het niet veel anders. De
voortdurende ontwikkelingen van productiewijzen en
veranderingen in consumptiepatronen betekent een
ontwaarding van verkregen kennis en vakbekwaamheid.
Zij eisen van mensen een permanente aanpassing en
omscholing. Wie niet mee kan komen wordt
gemarginaliseerd. Bovendien worden in de westerse
wereld grote groepen bejaarden en jongeren
gemarginaliseerd. Zij zijn niet in staat zich goed in te
passen in het sterk veranderende maatschappelijk leven.
Samen met grote groepen armen, behoeftigen en
noodlijdenden vormen zij de vierde wereld, die net als de
derde wereld dringend om onze aandacht en inzet vraagt.
52

3.2. Diaconaal kerkelijk handelen en de inspiratie
van Vianney.
In de christelijke geloofsgemeenschappen, of dat nu
gemeentes of parochies zijn, is men inmiddels gewend
iets te horen over diaconie. Maar voor velen blijft diaconie
als die vorm van kerkelijk handelen, dat concreet wil
bijdragen aan de verbetering van de omstandigheden van
de groepen mensen die zowel in Rerum Novarum als in
Centesimus Annus aan de orde zijn, nog een betrekkelijke
‘ver van mijn bed show’. Nog steeds is ook in onze
samenleving maar al te waar dat grote groepen worden
uitgesloten omdat zij niet meer mee kunnen komen.
“Sociaal overbodigen” worden zij wel genoemd. De
samenleving heeft die mensen eigenlijk niet meer nodig.
Zieken en gehandicapten bijvoorbeeld leveren nauwelijks
nog een relevante economische bijdrage, niet als
productiemiddel en niet als consument. Zij zijn eigenlijk
sociaal overbodig. Ouderen zijn een interessante groep
zolang zij vitaal zijn en hun royale pensioen nog kunnen
uitgeven aan vakanties, reizen en andere luxe
voorzieningen. Als belangrijke groep consumenten tellen
zij nog echt mee. Maar zodra zij uitvallen en aangewezen
zijn op verpleegvoorzieningen, zodra hun royale
pensioenvoorzieningen grotendeels opgaan aan medische
kosten, of zodra de vitaliteit van de oudere is afgenomen
en hij niet meer in staat is zelfstandig royaal geld uit te
geven, verdwijnt zijn belang consument, en gaat ook hij
behoren tot de categorie sociaal overbodigen. Zo vergaat
het veel andere groepen en mensen in onze samenleving.
Verlies van economische waarde voor de markt, betekent
ook verlies van hun sociale waarde. Iemand met
economische waarde als consument of als degene die een
bijdrage aan de productie levert telt mee. Is het
economisch met je gedaan, dan word je ook sociaal
afgeschreven.
53
Wat ons in Rerum Novarum en in Centesimus Annus
wordt voorgehouden is nog even actueel, zo niet actueler
dan in 1891 en 1991. En dat brengt mij bij de vraag op
welke wijze Vianney de huidige diaconale opdracht vorm
en inhoud zou geven. En ik denk dat hij ons in ieder geval
drie dingen zou aanraden. In de eerste plaats zou hij ons
wijzen op die oude verbinding tussen liturgie en diaconie.
Hij zou er bij ons op aandringen waar te maken wat wij in
de eucharistie vieren, en in de eucharistie te vieren wat
wij waar maken. Vianney zou ons zonder omhaal van
woorden wijzen op het ‘ita missa est’, wij worden
gezonden om te doen wat wij
sacramenteel in aanwezigheid van de
Levende vieren. Hij zou ons zonder
omhaal van woorden voorhouden wat het
betekent als je de verbinding van die twee
brandpunten van het christelijk leven
doorknipt: vervallen in vrome en lege
devotie die alleen gericht is op jezelf, of vervallen in
hyperactivisme zonder fundament en zonder inspiratie.
Gebed en diaconaal handelen gaan voor Vianney hand in
hand.
In de tweede plaats zou hij ons stimuleren ons diaconaal
handelen af te stemmen op de grondoorzaak van alle
problemen. En is die nu in onze tijd echt zoveel anders
dan in Vianney’s tijd? Wie durft even moedig en even
krachtig als Vianney tegenwoordig te zeggen waar het aan
schort? Wie durft echt te zeggen dat God niet alleen uit
Holwerd verdween, maar meer en meer uit onze hele
samenleving aan het verdwijnen is? Vianney zou ook in
onze tijd profetisch zijn stem verheffen tegen de
verloedering van ons geestelijk leven en het verval van
goede zeden. Hij zou publiekelijk en ook op de preekstoel
zijn stem krachtig verheffen tegen de ‘alles moet kunnen
54

cultuur’ van muziekzenders als MTV, waardoor onze
jeugd dag in dag uit wordt geïndoctrineerd. Maar wie van
ons durft daar nog tegen in het geweer te komen. God is
meer en meer ook uit onze samenleving verdwenen. Met
Vianney zeg ik dat het verdwijnen van Christus als
wegwijzer voor ons leven, het fundamentele probleem van
ons samenleven is. Talrijke symptomen zijn daar een
teken van. Diaconaal handelen is tegenwoordig ook, in
navolging van Vianney, mensen weer profetisch oproepen
God in hun midden te aanvaarden en Christus in hun
leven weer toe te laten. God weer het fundament van hun
samenleven te laten zijn. Werken aan die grondoorzaak is
echt werken aan het oplossen van armoede van velerlei
aard.
Tenslotte zou Vianney ons nog een derde ding
voorhouden. En dat hangt samen met zijn inzicht dat
onderwijs een van de belangrijkste factoren is om mensen
in achterstandsituaties te emanciperen. Ook vandaag is er
van alles mis met ons onderwijs. Juist de minder sterke
en zwakke leerlingen verlaten vaak het onderwijs
vroegtijdig, zonder kansen op een goede toekomst. Denk
ook eens aan de talrijke vreemdelingen onder ons voor
wie de eerste stap is het Nederlands te leren. Bij ons
diaconaal werk zullen we, in navolging van Vianney ook
moeten nadenken hoe wij door concrete
vormingsactiviteiten kunnen bijdragen aan de
ontwikkeling van kansarme kinderen, jongeren, ouderen
en de vreemdeling in ons midden. Zo blijkt dat Vianney
ook ons nog heel veel te zeggen heeft als het gaat om ons
diaconaal handelen. Het navolgen van Vianney op zijn
weg van liturgie en gebed, zijn profetische weg die werkt
aan de grondoorzaak van sociale problemen, en zijn weg
van onderwijs en vorming onder kansarmen, is ook
vandaag de dag nog meer dan de moeite waard.
55
56

JOANNES VIANNEY
FONDS
Het JVF ondersteunt aandacht voor
liturgie zowel materieel als immaterieel
en beoogt daarmee de naam Joannes Vianney,
pastoor van Ars, levend te houden
in de katholieke geloofsgemeenschappen,
in het bijzonder van de stad Deventer.
Uw donaties in de vorm van giften of legaten zijn meer
dan welkom en kunt u overmaken op
SNS banknummer 93.30.18.010
ten name Joannes Vianney Fonds.
57
Met hartelijke dank
aan onze kaarsenleverancier
Hoogeland Kristen,
die
b.g.v. deze bijzondere
Vianneydag
een speciale Jubelkaars
heeft ontworpen
en aan de parochielocatie
H. Joannes Vianney
te Deventer
heeft geschonken.
58

“Wie de liefde heeft,
ziet de fouten van zijn broeder niet…
Wie de liefde heeft,
kan zeker zijn van de hemel…
En dat geluk wens ik u toe."
59
H. Jean Marie Vianney, pastoor van Ars
1786-1859
60