Moet er nog ijzer zijn - Nice

Prof. Dr. ir. Greet Vansant
Voedingsdeskundige
Dienst Endocrinologie, Metabolisme en Voeding
UZ Gasthuisberg, Leuven
Van alle micronutriënten heeft ijzer ongetwijfeld de meest
uitgebreide historiek. Reeds in het begin van de 18de eeuw werd
ijzer geïdentificeerd als een bestanddeel van de dierlijke lever en
van het bloed. In 1872 werd voor het eerst het nutritionele belang
van ijzer vermeld door Baussingault en in 1895 beschreef Bunge
een anemie ten gevolge van een nutritioneel geïnduceerde
ijzerdeficiëntie (2).
Ondanks het feit dat ijzer één van de meest voorkomende
elementen is op aarde - ongeveer 4,7% van de aardkorst bestaat
uit ijzermineralen - vormt ijzerdeficiëntie een ernstig probleem op
wereldschaal (8).
Nutrinews oktober 1998
Ijzer is onontbeerlijk voor de synthese van haemoglobine en myoglobine die beide instaan voor het
zuurstoftransport van de longen via het bloed naar de rest van het organisme. Daarnaast maakt ijzer deel uit
van de cytochromen, essentieel voor de celademhaling, en draagt het bij tot de aanmaak van talrijke oxydatieenzymes.
IJzerreserves stapelen zich in het lichaam op in de vorm van ferritine en haemosiderine, en dit zowel in de lever,
de milt, het beenmerg als in de skeletspieren (5).
Bronnen van ijzer
IJzer komt voor in verschillende voedingsmiddelen zoals vlees en vleeswaren, brood en graanproducten,
aardappelen, groenten en fruit (6). De mate waarin het aanwezige ijzer biologisch beschikbaar is voor het
organisme hangt evenwel af van de vorm waarin het ijzer in het voedingsmiddel voorkomt en van de verdere
samenstelling van het voedingsmiddel en/of de maaltijd. Voedingsmiddelen die een potentieel goede ijzerbron
lijken, kunnen in werkelijkheid dus toch slechte ijzerleveranciers zijn.
IJzer komt in de voeding voor in 2 vormen: ijzer gebonden aan een specifiek eiwit (heem-ijzer) en ijzer in een
vrije vorm (non heem-ijzer), met enerzijds tweewaardig ijzer (Fe2+- de ferro-vorm) en anderzijds driewaardig
ijzer (Fe3+ - de ferri-vorm).
Heem ijzer, hoofdzakelijk aanwezig in dierlijke voedingsmiddelen, wordt beter opgenomen dan non-heem ijzer,
dat vooral in plantaardige producten wordt teruggevonden. De absorptie van ijzer in de non-heem vorm wordt
bovendien vaak gastro-intestinaal geïnhibeerd door complexvorming met oxalaten, fytaten en polyfenolen die
eveneens in plantaardige voedingsmiddelen voorkomen. Dit verklaart onder andere het misverstand dat
spinazie een goede ijzerbron is. Spinazie bevat misschien wel relatief veel ijzer maar vanwege het hoge gehalte
aan oxalaten wordt slechts zeer weinig ijzer effectief door het organisme opgenomen. De absorptie van nonheem
ijzer kan ten slotte worden verbeterd door de gelijktijdige inname van vitamine C via fruit of fruitsap en
producten van dierlijke oorsprong (4). Vitamine C bevordert de omzetting van de ferri-vorm naar de ferro-vorm,
die beter geabsorbeerd wordt.
Nutrinews - p. 1

● goede ijzerbiobeschikbaarheid:
vlees, vis, gevogelte, broccoli, bloemkool, pompoen, tomaten,
citrusvruchten
● matige ijzerbiobeschikbaarheid:
aardappelen, wortelen, ananas, bloem (zonder zemelen)
● slechte ijzerbiobeschikbaarheid:
rijst, meel met zemelen, appelen, bananen, peren, rabarber,
spinazie, noten, amandelen, eieren
Het menselijk lichaam beschikt bovendien over een efficiënt reguleringsmechanisme met betrekking tot de
ijzerabsorptie: bij een toestand van deficiëntie zal de absorptie van ijzer uit de voeding toenemen (2).
IJzerbehoefte
De voedingsaanbeveling voor ijzer is afhankelijk van leeftijd en geslacht (tabel 1).
Tabel 1: Voedingsaanbevelingen voor ijzer (5)
Leeftijd Behoefte (mg/dag)
0-3 maand 1,7
4-5 maand 4,3 - 10
6 maand - 10 jaar 10
11 - 14 jaar jongens: 10
meisjes: 10a 22b 15-18 jaar jongens: 13
meisjes: 9a 21b volwassen mannen 9
volwassen vrouwen 8a 20b 60 plussers 10 c
zwangerschap 10
borstvoeding 10
a: vrouwen zonder menstruatie
b: vrouwen met menstruatie
c: dit geldt ook voor vrouwen na de menopauze
In verhouding tot het lichaamsgewicht is deze het grootst gedurende het eerste levensjaar en in het bijzonder
tussen 4 en 12 maanden. Een gezonde baby beschikt voor de eerste 3 à 4 maanden over een goede
ijzerreserve.
Bij de opstelling van de aanbevelingen voor ijzer is men uitgegaan van een biologische beschikbaarheid van
ijzer in de voeding van 15% (5) en heeft men rekening gehouden met het feit dat obligatoire verliezen moeten
worden gecompenseerd (via bloedverlies, zweet, urine, afschilfering van huidcellen). Bij een volwassen man
bedragen deze verliezen ongeveer 1 mg ijzer per dag. Bij de menstruerende vrouw kan dit oplopen tot 1,4 mg
Nutrinews - p. 2

per dag.
Tijdens de zwangerschap en de lactatie neemt de ijzerbehoefte toe, afhankelijk van de toename van het
bloedvolume en de hoeveelheid ijzer die wordt vastgelegd in de placenta en de foetus (5).
Het typisch westers dieet voorziet in ongeveer 6 mg heem en non-heem ijzer per 1000 kcal (2).
Uit een recente studie, waarin de dagelijkse ijzerinname via de voeding in België werd onderzocht, blijkt dat de
gemiddelde inname voor volwassenen 11,3 +/- 4,4 mg per dag bedraagt, wat boven de aanbevolen dagelijkse
hoeveelheid voor mannen ligt, maar onder de aanbevolen hoeveelheid voor menstruerende vrouwen (9).
IJzertekorten
De nutritionele status van ijzer hangt af van de hoeveelheid ijzer in de voeding, de bio-beschikbaarheid van dat
ijzer en het ijzerverlies.
Een ijzerdeficiëntie kan in alle leeftijdsgroepen optreden, maar groeiende kinderen en zwangere vrouwen lopen
het meeste risico. Wie een strikt vermageringsdieet volgt of vasthoudt aan een vegetarische voeding en in het
bijzonder een veganistische voeding, kan eveneens gemakkelijk een ijzertekort ontwikkelen. Dierlijke producten
zorgen immers voor een groot deel van de ijzeraanvoer. Een compensatie met alleen maar plantaardige
producten vraagt extra aandacht.
Een ijzerdeficiëntie blijft vaak lange tijd onopgemerkt en kan uiteindelijk leiden tot anemie of bloedarmoede. De
symptomen die bij volwassenen op een ijzerdeficiëntie kunnen wijzen, zijn glossitis (ontsteking van de tong),
broze nagels, vermoeidheid, bleekheid, hoofdpijn, palpaties en duizeligheid (3). Bij baby's en kinderen kan ten
gevolge van een ijzertekort een groeiretardatie optreden, een vertraging van de cognitieve ontwikkeling
(irreversibel als dit optreedt tijdens het eerste levensjaar) en een verminderde weerstand tegen infecties.
Tijdens de zwangerschap komen frequent ijzertekorten voor (tabel 2). In de westerse wereld vertoont 18% van
de zwangere vrouwen een ijzertekort; in de ontwikkelingslanden loopt dit op tot 56% (8). Over de gevolgen
hiervan bestaat nog discussie. Er zijn op dit ogenblik aanwijzingen voor een premature geboorte, een hogere
maternale sterfte, een mogelijk lagere gewichtstoename tijdens de zwangerschap, een slechte immuunstatus bij
de moeder, een laag geboortegewicht en wijzigingen in het gedrag van het kind. Met betrekking tot deze
problematiek ontbreken echter nog systematische studies en daarmee ook systematische aanbevelingen (1).
Gezien de grote prevalentie van ijzerdeficiëntie tijdens de zwangerschap en de mogelijk ernstige gevolgen is
dus dringend onderzoek vereist.
Tabel 2: IJzerdeficiëntie op wereldschaal (8)
Regio Populatie met
ijzerdeficiëntie of anemie
(x10 6 )
Afrika 206 52
Amerika 94 40
Europa 27 18
Zuidoost Azië 616 74
West-Pacific 1058 40
Ontwikkelde landen 18
Ontwikkelingslanden 56
Totaal 2150 51
Toxiciteit
Prevalentie van anemie bij zwangere
vrouwen (%)
Hoewel de "no-toxic level" van ijzer voor de mens niet bekend is, is nog geen toxiciteit van ijzer via de voeding
Nutrinews - p. 3

aangetoond (7).
Een acute ijzervergiftiging als gevolg van de inname van ijzersupplementen werd wel beschreven, met name bij
kinderen. Wanneer langdurig extra ijzer opgenomen wordt, kan een overdreven stapeling van ijzer in
verschillende lichaamsweefsels aanleiding geven tot functiestoornissen van deze weefsels, zoals bijvoorbeeld
van de lever. Ijzer wordt immers niet meer geëlimineerd na resorptie, tenzij via bloedverlies, zweet, urine en de
afschilfering van huidcellen. Alle opgenomen ijzer wordt gerecycleerd, dit wil zeggen, het wordt opgeslagen of
opnieuw door het organisme ingezet bij bijvoorbeeld de aanmaak van rode bloedcellen. Een teveel aan ijzer dat
niet geabsorbeerd wordt, kan ten slotte constipatie veroorzaken (7).
Besluit
In normale omstandigheden kan het ijzergehalte op peil worden gehouden met een evenwichtige en
gevarieerde voeding waarin ook een portie vlees (100 g) omwille van zijn belangrijke ijzeraanbreng zijn plaats
heeft. In sommige situaties kunnen ijzersupplementen noodzakelijk zijn, bv. tijdens de zwangerschap of na een
belangrijk bloedverlies. Een biochemisch bevestigde ijzerdeficiëntie moet steeds worden behandeld met
supplementen; een gevarieerde voeding op zich volstaat dan niet. Om een ijzervergiftiging te voorkomen,
mogen ijzersupplementen ten slotte alleen worden toegediend onder medische controle.
Literatuur
1. Allen LH. Pregnancy and iron deficiency: unresolved issues. Nutr Rev 1997;55:91-101.
2. Beard JL, Dauson H, Pinera DJ. Iron metabolism: a comprehensive review. Nutr Rev 1996;54:295-317.
3. Freire WB. Strategies of the Pan American Health Organization/World Health Organization for the
control of iron deficiency in Latin America. Nutr Rev 1997;55:183-188.
4. Lynch SR. Interaction of iron with other nutrients. Nutr Rev 1997;55:102-110.
5. Nationale Raad voor de Voeding. Voedingsaanbevelingen voor België. Ministerie van Sociale Zaken,
Volksgezondheid en Leefmilieu, België. Brussel 1996;42-45 + 54.
6. NUBEL. Belgische Voedingsmiddelentabel. Brussel 1995.
7. Voedingsraad. Nederlandse Voedingsnormen 1989. Voorlichtingsbureau voor de voeding. s-
Gravenhage 1989;187-204.
8. World Health Organization, Report of WHO/UNICEF/Joint Committee on Health Policy, 30th Session.
Strategic approach to operationalizing selected end-decade goals: reduction of iron deficiency anaemia
by one-third of the 1990 levels. JCHP 30/95/4.5. Geneva; WHO: 1994.
9. Van Cauwenbergh R., Hendrix P., Robberecht H., Deelstra H. Daily dietary iron intake in Belgium using
duplicate portion sampling. Z Lebensm Unters Forsch A (1997)205: 401 - 406
Nutrinews - p. 4